UNIVERZITET U NIŠU

PRIRODNO-MATEMATIČKI FAKULTET

DEPARTMAN ZA BIOLOGIJU I EKOLOGIJU

Miljana D. Drndarević

Uticaj sredinskih faktora na brojnost vrste Stachys milanii Petrović u Srbiji

MASTER RAD

Niš, 2014.

Univerzitet u Nišu

Prirodno-matematički fakultet

Departman za biologiju i ekologiju

Uticaj sredinskih faktora na brojnost vrste Stachys milanii Petrović u Srbiji

Master rad

Kandidat: Mentor:

Miljana D. Drndarević Dr Bojan Zlatković

Br. indeksa: 38

Niš, 2014.

Najsrdačnije se zahvaljujem svom mentoru docentu dr Bojanu Zlatkoviću na strpljenju, pomoći i voñstvu prilikom izrade ovog master rada. Takoñe se zahvaljujem asistentima Đurañu Miloševiću i Dragani Jenačković na korisnim savetima i pomoći na terenu.

Zahvaljujem se preduzeću „Poljoprivredne stručne službe Srbije Niš“ na pruženoj pomoći u analizi uzoraka zemljišta.

Zahvaljujem se svojim roditeljima i bratu na razumevanju i podršci tokom studija.

Najsrdačnije se zahvaljujem Marku na razumevanju, nesebičnoj pomoći i ljubavi.

BIOGRAFIJA KANDIDATA

Miljana Drndarević je roñena 8. septembra 1989. u Zaječaru. Osnovnu

školu ,,Đorñe Simeonović“ u Podgorcu završila je 2004. godine. Srednju

Medicinsku školu u Zaječaru, smer stomatološka sestra – tehničar završila je

2008. Nakon završetka srednje škole, 2008. godine upisuje osnovne akademske

studije na Prirodno-matematičkom fakultetu Univerziteta u Nišu, Departman za

biologiju i ekologiju. Osnovne akademske studije završava 2011. godine sa

zvanjem ,,biolog“. Iste godine upisuje master akademske studije na

Departmanu za biologiju i ekologiju Prirodno-matematičkog fakulteta u Nišu,

smer-Ekologija i zaštita prirode. Master akademske studije završava 2014.

godine.

SADRŽAJ 1. UVOD 1

1.1. Opšte karakteristike istraživanog područja 1 1.1.1. Geografski položaj 1 1.1.2. Geološki sastav i pedološka podloga 3 1.1.3. Klimatske karakteristike 3 1.1.4. Faktori ugrožavanja flore i vegetacije istraživanog područja 4

1.2. Opšte karakteristike Stachys milanii 5 1.2.1. Opis vrste 5 1.2.2. Stanište 6 1.2.3. Životna forma i biološke karakteristike 7 1.2.4. Rasprostranjenje vrste 8 1.2.5. Kategorija ugroženosti prema IUCN kategorizaciji i

preduzete mere zaštite 9

1.3. Pregled dosadašnjih istraživanja 10 1.4. Ciljevi rada 11

2. MATERIJAL I METODE 12 2.1. Metode za izračunavanje brojnosti i pokrovnosti 12 2.2. Metode za odreñivanje prostorne disperzije jedinki 14 2.3. Metode za analizu sredinskih faktora 14

2.3.1. Uzorkovanje i analiza fizičko-hemijskih karakteristika zemljišta 14 2.3.2. Odreñivanje tipa i intenziteta antropogenog uticaja 16

2.4. Statistička obrada i organizacija baze podataka 17 2.5. Odreñivanje stepena ugroženosti po IUCN 18

3. REZULTATI 21 4. DISKUSIJA 30 5. ZAKLJU ČAK 39 6. LITERATURA 41 7. SAŽETAK 46 8. SUMMARY 47

1

1. UVOD

1.1. Opšte karakteristike istraživanog područja

1.1.1. Geografski položaj

Stachys milanii Petrović predstavlja endemičnu biljnu vrstu koja svojim

rasprostranjenjem ne prelazi okvir Balkanskog poluostrva. Njeno prirsustvo se vezuje za

područje centralnog i istočnog dela Balkanskog poluostrva, gde se sreće pretežno u nizijskim

predelima jugoistočne Srbije, istočne Makedonije i južne Bugarske (NIKETIĆ & DIKLI Ć,

1999). Pojava ove retke biljne vrste u Srbiji se u literaturnim izvorima navodi za nekoliko (4-

5) lokaliteta, ali je njeno prisustvo sa sigurnošću potvrñeno samo na jednom lokalitetu

(DIKLI Ć, 1974).

Mala populacija ove retke biljne vrste nastanjuje područje Lalinačke slatine smeštene

u podnožju Malog Jastrepca, gde je zapaženo da na više lokaliteta iz dubine podloge izbijaju

vode za koje je karakterističan povećan sadržaj mineralnih soli. Vode plave okolno zemljište i

na taj način nastaju specifična staništa, slatine. Fragmenti slatinskih staništa obuhvaćeni su

pod nazivom lalinačko slatinsko područje, koje je naziv dobilo jer je pozicionirano blizu sela

Mali Lalinac, a najveće i najočuvanije meñu njima jeste Lalinčka slatina (ZLATKOVIĆ ET

AL. 2005). Lalinačka slatina, u narodu nazvana Lalinački Đeram, se nalazi desetak

kilometara severozapadno od Niša (N43º20'40”, E21º44'44”), na rečnim terasama sa leve

strane Južne Morave, u dolini Dudulajčke reke.

2

Slika 1. Geografski položaj Lalinačke slatine ( ) u Srbiji

3

1.1.2. Geološki sastav i pedološka podloga

Geološki sastav područja Lalinačke slatine je u velikoj meri uslovljen pojavom

podzemnih voda bogatih mineralnim solima, pre svega hloridima. Izbijanje ovih voda na

površinu zemlje i plavnjenje površina dovodi do stvaranja karakterističnog slatinskog

zemljišta. Blizina ovog područja Južnoj Moravi i česte poplave uslovljavaju dominaciju

peska, šljunka i gline sa ugljem u geološkom sastavu slatine. Osnovnu podlogu čine

miopliocenski konglomerati.

Lalinačka slatina po tipu zemljišta pripada najverovatnije sodno-karbonatnom tipu

slatina. Koncentracija soli nije ravnomerna, što pokazuju i rezultati naših merenja, odnosno

postoje fragmenti koji su snažnije zaslanjeni, a što se ide dalje od njih koncentracija soli se

smanjuje. U obodnim delovima slatine su prisutne lesne naslage i drugi oblici zemlljišta koji

se koriste u svrhu poljoprivrede.

1.1.3. Klimatske karakteristike

Klimatski parametri za Lalinačku slatinu nisu posebno odreñivani, ali se pretpostavlja

da se klimatski parametri Niša i Lalinačke slatine značajno ne razlikuju, pa su predstavljeni

klimatski parametri za grad Niš. Klima je umereno-kontinentalnog tipa, sa prosečnom

godišnjom temperaturom od 11.8ºC i srednjom količinom padavina od 550 mm. Postoji dugi

sušni period koji traje od juna do kraja avgusta, a padavine su skoncentrisane u prolećnom i

jesenjem periodu.

4

Slika 2. Klimadijagram za Niš po metodi WALTER i LEITH-a (1967).

1.1.4. Faktori ugrožavanja flore i vegetacije istraživanog područja

Lalinačka slatina se nalazi izmeñu plodnih površina jastrebačkog pobrña, zato faktor

sa najvećim stepenom ugrožavanja jeste širenje poljoprivredne proizvodnje, pre svega

ratarstvo i povrtarstvo. Postepeno se, već godinama unazad, širenjem poljoprivrednih

površina oduzima deo površine zaslanjenog zemljišta, a ponekad se preoravaju i površine na

kojima je razvijena tipična slatinska vegetacija. Melioracijom ovih površina, odnosno

pokušajima da se sistemom malih kanala voda iz slanih izvora sprovede u Južnu Moravu, u

velikoj meri su isušena slana i poluslana higrofilna staništa na području. Nakon poljoprivrede,

faktor čije je negativno dejstvo takoñe izraženo jeste stočarstvo, odnosno ispaša.

5

Faktori sa srednjim stepenom ugrožavanja su: napuštenost, odnosno nepravilno

upravljanje zemljištem, fragmentacija staništa, nekontrolisano odlaganje komunalnog i

drugog otpada.

Faktori sa nižim stepenom ugrožavanja su: paljenje vegetacije, naročito tršćaka na

teritoriji same slatine, širenje naselja prema slatini, sakupljanje pojedinih biljnih vrsta za

herbarske zbirke i za druge naučne potrebe (posebno za hemijska istraživanja) i imigracija

korovskih i ruderalnih biljaka. Zbog specifičnih odlika flore i vegetacije, kao i visokog

stepena diverziteta i ekološke originalnosti, čitavo područje zaslužuje da bude zaštićeno

zakonom (ZLATKOVIĆ ET AL. 2005).

1.2. Opšte karakteristike Stachys milanii

1.2.1. Opis vrste

Stachys milanii je jednogodišnja biljka koja

pripada familiji Lamiaceae. Stabljika je četvorouglasta,

visoka 15–20 cm, razgranata ili delimično razgranata i

gusto prekrivena žlezdastim, dugačkim dlakama. Listovi

su tupo testerasto nazubljeni ± gusto pokriveni

žlezdastim dlakama. Donji i srednji listovi poseduju

tanku lisnu dršku, dužine 1-2.5 cm, jajastog, eliptičnog ili

izduženog su oblika, obično dugački 2-3 cm a široki 1-

1.5 cm. Ovi listovi su na vrhu zaobljeni a pri osnovi

zaokrugljeni ili suženi u dršku, a nisu srcasto usečeni.

Gornji listovi stabla i priperci su sedeći, lancetastog

oblika, na vrhu tupi ili ± šiljati. Priperci su dugački skoro

kao i cvetovi i na vrhu se završavaju bodljicom

dugačkom 1-2 mm. Cvetovi su složeni u prividne

pršljenove, po 4-6, i oni na vrhu stabljike i grana grade

rastresitu cvast. Cvetovi su sa cvetnom drškom

Slika 3. Stachys milanii Petrović (Izvor:

e-ecodb.bas.bg/rdb/en/vol1/Stamilan.html)

6

dugačkom oko 2 mm, a brakteole su linearne i male. Čašica cveta je dugačka 7-9 mm,

zvonastog oblika, sa 5 nejednakih čašičnih zubaca, spolja je gusto prekrivena žlezdastim i

dugačkim člankovitim dlakama. Čašični zupci su trouglasti, dugački 2-3 mm, duplo kraći od

čašične cevi i na vrhu se završavaju šiljkom dugačkim oko 1 mm. Krunica je mat žute boje,

duž leñne strane i gornje usne pokrivena je kratkim žlezdastim dlakama. Krunična cev

dugačka je 8 mm, gornja usna krunice ± uspravna, cela, dužine 5-6 mm, a donja usna je

trorežnjevita, dužine 11-13 mm, širine 7-10 mm, dok su bočni režnjevi su okruglastog oblika

(DIKLI Ć, 1977).

Slika 4. Stachys milanii – gornji deo biljke sa cvastima

1.2.2. Stanište

Stachys milanii je poluhalofitska biljna vrsta koja primarno raste na blago zaslanjenim

ritskim crnicama, reñe se sreće u vegetaciji tršćaka. Ipak, najznačajnija staništa ove vrste se

nalaze u korovskim zajednicama po obodu žitnih polja, okopavina, na napuštenim oranicama,

kao i na ugaženim površinama i utrinama izmeñu njiva. Reñe, u vidu manjih grupa ili

pojedinačnih primeraka, Stachys milanii se sreće i na vlažnim livadama i slatinskim

7

pašnjacima. Na ovakvim staništima ova pionirska, terofitska vrsta uglavnom obrasta ogoljeno

i rastresito zemljište (NIKETIĆ & DIKLI Ć, 1999).

Slika 5. Stachys milanii na svom prirodnom staništu na Lalinačkoj slatini

1.2.3. Životna forma i biološke karakteristike

Stachys milanii pripada zivotnoj formi letnje cvetajućih terofita sa srednje visokim

stablom (a Mes T scap). Ova životna forma obuhvata grupu jednogodišnjih biljaka čiji

nadzemni delovi stabla sa nastupanjem nepovoljne sezone odumiru, a nepovoljni period

preživljavaju u vidu semena. Cvetanje i plodonošenje se dešava od kraja maja do sredine jula

meseca. Po NIKETIĆU I DIKLI ĆU (1999) oprašivanje je entomofilija, tačnije melitofilija

koja se vrši uz pomoć pčela. Rasejavanje semena ove vrste se vrši mirmekohornim putem.

8

1.2.4. Rasprostranjenje vrste

Stachys milanii je endemit mezijske provincije, odnosno centralnog i istočnog dela

Balkanskog poluostrva. Rasprostranjen je pretežno u Srbiji, Bugarskoj i Makedoniji

(DIKLI Ć, 1974; NIKETIĆ & DIKLI Ć, 1999). Vrsta pripada mediteransko-submeditiranskom

areal tipu, odnosno endemičnom zapadnomezijsko-trakijskom flornom elementu. Podaci o

detaljnom rasprostranjenju vrste i kategoriji ugroženosti po kvadrantima (UTM

10x10/kategorija) u Srbiji (slika 6) su prikazani na osnovu podataka iz Crvene knjige flore

Srbije (STEVANVIĆ, 1999; NIKETIĆ & DIKLI Ć, 1999)

Jugoistočna Srbija: FP04/ex Knjaževac, Vratarnica (sub S. spinulosa, PANČIĆ,

Jul-1853, BEOU!; PANČIĆ 1856: 543) C EN69/cr1 Niš, Mramor, Mali Lalinac, Lalinačka

slatina [“Prokuplje” sensu Bornmüller] (BORNMÜLLER, Jul-1887, BEOU!; NIKETIĆ, 9-

Jun-1989, BEO; ILIĆ, PETROVIĆ, FORMÁNEK 1896: 322); Istočna Srbija: EP52/dd

Aleksinac (sub S. spinulosa, PANČIĆ, 1879, BEOU!), Kraljevo kod Aleksinca, Dubrava

(ILIĆ, BEOU!; ILIĆ, 1897: 25); Pirot: FN28/? Staničenje, FN18/? Sinjac (sub S. spinulosa,

ADAMOVI Ć 1911: 203); Južna Srbija: EN71/dd Vranje [locus classicus] (PETROVIĆ &

FRITSCH 1918: 247; sub S. spinulosa, PETROVIĆ, 1885, 1268 Holotypus P; ADAMOVIĆ

1896: 57).

9

Slika 6. Rasprostranjenje Stachys milanii u Srbiji; - položaj istraživane populacije (prema NIKETIĆ & DIKLI Ć, 1999)

1.2.5. Kategorija ugroženosti prema IUCN kategorizaciji i preduzete mere zaštite

Prema podacima o ugroženosti iz „Crvene knjige flore Srbije 1“ (STEVANOVIĆ,

1999), Stachys milanii u Srbiji imao je status Krajnje ili kritično ugroženog taksona (Crtically

Endangered) - CR-Srb B1+2cdC1+2bE. Takson nije uvršten u Evropsku (ECE, 1991), a ni i u

svetsku crvenu listu flore (WALTER & GILLETT, 1998). U flori Bugarske ova vrsta je

procenjivana u okviru kategorije Ugroženih (Endangered) taksona, kao EN A3c; B2ab(ii); C2a(i), na

osnovu novih kriterijuma IUCN iz 2001. godine.

10

Stachys milanii je u Srbiji najpre bio proglašen za prirodnu retkost i zaštićen je

zakonom1 (Sl. glasnik RS br. 66/91, 83/92 i 50/93). Po novim kriterijuma nacionalne

legislative predstavlja Strogo zaštićenu vrstu2 na osnovu Pravilnika o proglašenju i zaštiti

zaštićenih i strogo zaštićenih vrsta biljaka, životinja i gljiva (Sl. glasnik RS br. 5/10).

1.3. Pregled dosadašnjih istraživanja

Slatinu je prvi posetio PANČIĆ (1880) a prve podatke o flori objavio je 1884. godine,

meñutim on ne pominje vrstu Stachys milanii. Floru šireg područja Niša kasnije, detaljno

obrañuje Petrović (1882,1885) i sa prostora južne Srbije opisuje vrstu Stachys milanii u delu

“Florae scrinia selectae” (MAGNIER, 1887). FRITSCH (1918) objavljuje podatke o nalazištu

i godini sakupljanja materijala vrste Stachys milanii, na osnovu pregleda holotipskog

materijala transkribovanog kao “Urania“, vignes, lg. PETROVIĆ [1885]”. Tom prilikom

FRITSCH verovatno pogrešno sa etikete tumači nekadašnji naziv lokaliteta Vranje kao

“Urania” (NIKETIĆ). Pretpostavlja se da je PETROVIĆ istraživao i okolinu Vranja, pa je

opravdano da se tu nalazi locus classicus vrste S. milanii, koja ipak nije konstatovana

istraživanjima novijeg datuma (NIKETIĆ & DIKLI Ć, 1999). Na osnovu podataka iz Flore

SR Srbije (DIKLIĆ 1974; NIKOLIĆ ET AL. 1986), može se steći pogrešan utisak da se locus

classicus vrste nalazi negde u okolini Niša.

Flora i vegetacija Lalinačke slatine je istraživana od strane ILIĆA i BORNMÜLLER-

a, a u poslednjih dvadesetak godina i od niza savremenih istraživača flore (NIKETIĆ, 1995;

MILOSAVLJEVIĆ ET AL., 2002; ZLATKOVIĆ ET AL. 2005; DIMITRIJEVIĆ, 2006).

Fitohemijska istraživanja su vršena na semenima vrste S. milanii, a izvršeno je i detaljno

ispitivanje njegovih sekundarnih metabolita (LAZAREVIĆ, 2005), kao i njihovog

antimikrobnog dejstva (PALIĆ ET AL. 2004, 2006). Podaci o vegetaciji ovog područja

nalaze se u radovima MILOSAVLJEVIĆ ET AL. (2002), nakon toga ZLATKOVIĆ ET AL.

(2005; 2005b), zatim RANĐELOVIĆ ET AL. (2007).

1 Zakona o zaštiti životne sredine (Sl. glasnik RS. br. 66/91, 83/92, 53/93, 67/93, 48/94, 44/95 i 53/95, 135/04

36/09, 36/09 - dr. zakon, 72/09 - dr. zakon i 43/2011 - odluka US); 2 Pravilnik o proglašenju i zaštiti zaštićenih i strogo zaštićenih vrsta biljaka, životinja i gljiva (Sl. glasnik RS br. 5/10);

11

1.4. Ciljevi rada

U skladu sa navedenim činjenicama o ugroženosti vrste S. millanii, kao i njenoj krajnje

lokalnoj pojavi na teritoriji Srbije, osnovni ciljevi ovog rada su: utvrñivanje brojnosti i

prostorne distribucije vrste S. millanii na njenom jedinom lokalitetu u Srbiji (1),

promenljivost brojnosti vrste S. millanii u odnosu na gradijent odabranih ekoloških faktora

(2), ispitivanje efekta antropogenog faktora na brojnost vrste S. millanii (3) i revalorizacija

kategorije ugroženosti vrste sa ciljem preduzimanja mera za njenu efikasnu zaštitu (4).

12

2. MATERIJAL I METODE

2.1. Metode za izračunavanje brojnosti i pokrovnosti

Odreñivanje parametara brojnsti i pokrovnosti vršeno je metodom transekta (WIKA &

BARĆ, 2011) na prostoru Lalinačke slatine. Odabrani su transekti dužine 4 metra i širine 1

metar (4 kvadrata 1x1m), kao što je predstavljeno na slici 7. Na površini od 373528.78 m2

ispitivanog područja, uzorkovanje je vršeno tokom dve vegetacione sezone (2012 i 2013). U

svakoj grupi koja se u odnosu na okolne površine razlikuje po prisustvu individua vrste S.

milanii (mikro-lokacija ili grupa individua) vršeno je postavljanje kvadrata u vertikalnom i

horizontalnom pravcu u odnosu na površinu. Uzorkovanje je vršeno na ukupno 26 tačaka,

kao što je predstavljeno na slici 9. Za svaki kvadrat u transektu za vrstu S. milanii i još 5

vizuelno „dominantnih“ vrsta je odreñivana brojnost i pokrovnost, dok su ostali parametri

odreñivani na nivou transekata.

Metoda transekta pogodna je pre svega za odreñivanje brojnosti biljnih vrsta. Ovom

metodom, koja se često koristi u populacionoj ekologiji biljka, može se odrediti kako

apsolutna, tako i relativna brojnost i pokrovnost i ostali parametri koji ukazuju na značaj vrste

ili odnos izmeñu različitih vrsta u zajednici (KARADŽIĆ & MARINKOVI Ć, 2009).

Slika 7. Dimenzije i način postavljanja transekta na staništu vrste S. milanii

13

Brojnost i pokrovnost vrsta mogu se izračunati kako apsolutno, tako i relativno. Metode

pomoću kojih se odreñuje brojnost i pokrovnost populacija mogu biti različite, ali su uvek

modifikovane u odnosu na cilj istraživanja. U cilju jasnijeg poreñenja brojnosti i pokrovnosti

biljnih vrsta sa ostalim varijablama uključenim u analize korišćene su relativne vrednosti za

brojnost i pokrovnost prema KARADŽIĆU & MARINKOVI ĆU (2009). Apsolutna brojnost

populacije odreñene vrste izračunavana je po formuli:

ni │N i│= --

A

gde je ni broj individua date vrste, dok A predstavlja ukupnu površinu sa koje su uzimani

uzorci. Apsolutna brojnost populacija svih vrsta koje se nalaze na staništu jednaka je:

N i = Σ│N i│

Relativna gustina populacije odreñene vrste jednaka je:

│N i│ N i = 100

N

Apsolutna pokrovnost odreñene vrste na staništu može se izračunati kao:

Pi │Pi│=

A

gde je pi ukupna pokrovnost date vrste na staništu površine A. Relativna pokrovnost odeñene

populacije jednaka je:

│P i│ P i = 100

P

gde P = Σ│P i│ označava apsolutnu pokrovnost svih populacija koje se nalaze na staništu.

Tokom terenskih istraživanja prikupljen je materijal koji podrazumeva po dva primerka

svake evidentirane biljne vrste u kvadrantu za koju su uzimani ekološki parametri. Biljni

materijal je herbarizovan, etiketiran i deponovan u Herbarijumu Prirodno-matematičkog

fakulteta, Univerziteta u Nišu (HMN).

14

2.2. Metode za odreñivanje prostorne disperzije jedinki

Disperzija se odnosi na ujednačenost distribucije individua neke populacije u

prostoru. Pošto nije moguće mapirati lokaciju svake individue u prostoru, odreñivanje

prostornog rasporeda, odnosno disperzije na lokalnom nivou vršeno je kvadratnim

uzorkovanjem i odreñivanjem indeksa disperzije na dva načina. U prvom slučaju kvadratno

uzorkovanje omogućava odreñivanje indeksa disperzije (KREBS, 1999) brojanjem individua

u okvriru svakog uzorka, a zatim poreñenje varijanse (S2) sa srednjom vrednošću. Varijansa

nam pruža meru ujednačenosti disperzije u populaciji. Ako varijansa podeljena srednjom

vrednošću ima vrednost oko 1, znači da je raspored jedinki u populaciji nasumičan. Svako

odstupanje preko 1 ukazuje na agregaciju jedinki na staništu, a ispod 1 ukazuje na homogen

raspored. Za odreñivanje rasporeda jedinki u prostoru korišćen je i Morisita indeks disperzije

(MORISITA, 1999) koji se računa po sledećoj jednačini:

(Σn2-N) Id= p X

N(N-1)

Gde je: Id = indeks disperzije, P = broj kvadrata, n = broj individua u svakom

kvadratu, N = ukupan broj individua. Kada je Id = 1 ili veoma blizu jedinice to ukazuje na

slučajni raspored, u slučaju kada je Id > 1 ukazuje na grupni raspored, a kada je Id < 1 ukazuje

na homogeni raspored jedinki populacije u prostoru.

2.3. Metode za analizu sredinskih faktora

2.3.1. Uzorkovanje i analiza fizičko-hemijskih karakteristika zemljišta

Uzorci zemljišta za ispitivanje njihovih fizičko-hemijskih karakterisika uzimani su

tokom vegetacionog perida (jul-avgust) na 26 lokacija na kojima je zabeleženo prirsustvo

vrste Stachys milanii. Uzorci zemljišta mase od 0,5-1 kg su uzimani ašovom na dubini oko

20-25 cm i prebacivani u PVC kesu, nakon odstranjivanja površinskog sloja koji sadrži

humus, biljne delove. Istovremeno, deo materijala iz zone korena stavljan je u suve staklene

15

posude sa ciljem odreñivanje vlage u uzorcima zemljišta. Čvrsto zatvorene posude su,

zajedno sa drugim sakupljenim materijalom, transportovane u laboratoriju na dalju obradu.

Svih 26 pravilno sakupljenih i obeleženih uzoraka je u skladu sa standardnim propozicijama i

metodologijom, analizirano u laboratorijama „Poljoprivredne stručne službe Srbije“ i

Prirodno-matematičkog fakulteta u Nišu.

Odreñivanje količine humusa u zemljištu rañeno je titrimetrijskom metodom, kojom

se na indirektan način dokazuje koncentracija organskog ugljenika u zemljištu. Metoda se

zasniva na oksidaciji organskih materija iz zemljišta pomoću rastvora KMnO4. Osloboñeni

CO2 se ne odreñuje već se vrši retitracija utrošenog KMnO4 sa rastvorom oksalne kiseline.

Odreñivanje kiseliosti, odnosno pH, zemljišta vrešeno je na osnovu potenciometrijskog

merenja kiselosti vodenog i sonog ekstrakta zemljišta u rastvoru KCl.

Prirustvo osnovnih makronutrijenata u tlu analizirano je u odnosu na prisustvo fosfora

(P), kalijuma (K), azota (N), i kacijuma (Ca). Metode odreñivanja fosfora i kalijuma se

zasnivaju na ekstrakciji ovih elemenata u rastvoru amonijum-laktata i sirćetne kiseline.

Odreñivanje lakopristupačnog P se vrši spektrofotometrijskim putem, dok se odreñivanje K u

zemljištu vrši plamenofotometrijskom metodom. Ukupni azot u zemljištu, koji obuhvata kako

organski tako i mineralni oblik, odreñuje se u zemljištu metodom po Klejdahlu (DŽAMIĆ,

1966). Metoda se zasniva na tretiranju uzoraka zemljišta koncentrovanom fenol-sumpornom

kiselinom u prisustvu katalizatora i uz zagrevanje. Osloboñeni amonijak se pri destilaciji

hvata u odreñenu količinu sumporne kiseline poznatog normaliteta. Iz količine koja se veže

sa amonijakom, odreñuje se sadržaj azota u uzorku i izražava u procentima (DŽAMIĆ, 1966).

Pri odreñivanju sadržaja CaCO3 proceduralno se najpre vrši dokazivanje njegovog prisustva i

ustanovljava se njegovo kvalitativno prisustvo delovanjem jake kiseline. Pojava penušanja

ukazuje, da ono sadrži isvesnu količinu krečnjaka. Princip daljeg odreñivanja CaCO3 u

zemljištu se sastoji u merenju količine razvijenog CO2 koji nastaje pri tretiranju uzoraka 10%

rastvorom HCl.

Salinitet, odnosno sadržaj ukupnih vodorastvornih soli u tlu, predstavlja jedan od

najvažnijih podataka kada su u pitanju slatinska zemljišta. Metod odreñivanja sadržaja soli u

zemljištu, koji se primenjuje za potrebe široke prakse vrši se pomoću konduktometra.

Specifični električni konduktivitet meren je u unapred pripremljenoj zemljišnoj suspenziji, a

ukupna koncentracija jonizovanih sastojaka u njoj predstavljena je u mikro-Simensima po

centimetru (µS/cm).

16

Odreñivanje procenta vlage u zemljištu vršeno je na osnovu razlike u masi vlažnog i

suvog uzorka sakupljenog zemljišta. Posude sa uzorkom su stavljane u sušnicu i sušene na

temperaturi od 105-110°C, u trajanju od nekoliko sati tj. do postizanja konstantne mase.

Konstantna masa uzorka potvrñivana je sa dva uzastopna merenja koja nisu pokazivala veća

odstupanja od 0.01g. Računanje procenta vlage u zemljištu obavljeno je po formuli:

x=d/e*100=(b-c)/(c-a)*100, pri čemu je: x - vlaga (%), d - voda (g), e - suvo zemljište (g), d

= b – c, e = c – a, a - masa posude (g), b - bruto masa = vlažno zemljište + posuda, c - bruto

masa = suvo zemljište + posuda;

Odreñivanje ekspozicije, nadmorske visine i inklinacije terena vršeno je uz pomoć

sekcija topografskih karata (razmera 1:25 000 i 1:50 000) koje pokrivaju istraživano područje

kao i upotrebom GPS ureñaja.

2.3.2. Odreñivanje tipa i intenziteta antropogenog uticaja

Tip antropogenog uticaja je odreñen tako što je napravljen spisak svih antropogenih

aktivnosti koji mogu imati negativan uticaj na prirodni specijski diverzitet, vegetaciju i

staništa na istraživanom prostoru slatine. Zatim je za svaki kvadrant evidentirano prisustvo

jednog ili većeg broja antropogenih uticaja koji ga karakteriše. Zabeženo je prisustvo sledećih

uticaja koje su direktna ili indirektna posledica aktivnosti ljudi na ovom prostoru: 1.

permanentno gaženje površina koje traje duži vremenski period (gaž.), 2. vršenje ispaše i

stočarenje (ispa.), 3.- primena herbicida (pest.), 4.- kultivacija zemljišta i primena drugih

agrotehničkih mera (kult.), 5. - odlaganje komunalnog otpada (otpa.); Intenzitet antropogenog

uticaja je odreñivan vizuelnom procenom, a na bazi prisustva većeg broja potencijalno

negativnih faktora, i njihovog snažnijeg ili slabijeg uticaja na vegetaciju i stanište. Gradacija

intenziteta pedstavljena na sledeči način: 1. - minimalan intenzitet (mini.), 2. - umeren

intenzitet (umer.), 3. - visok intenzitet (viso.), 4 - maksimalan intenzitet (maks.);

17

2.4. Statistička obrada i organizacija baze podataka

Sve sakupljene informacije o kvantitativnim pokazateljima brojnosti i pokrovnosti

Stachys milanii i ostalih biljnih vrsta zastupljenih u transektima, izmerenim vrednostima 14

sredinskih varijabli koje potencijalno utiču na gustinu i disperziju jedinki u populaciji

pomenute vrste na svih 26 tačaka, odnosno u 52 transekta istraživanog područja inkorporirani

su u bazu podataka. Baza podataka koja sadrži 369 horizontalnih zapisa sa svim gore

navedenim podacima organizovana je u softverskom paketu Microsoft Office Excel – version

2007.

Za ispitivanje uzajamnih veza izmeñu varijabli na osnovu informacija iz baze

podataka korišćene su osnovne statističke metode, korelacija i regresija (BOJOVIĆ &

MITROVIĆ, 2010). Korelacija se izračunava da bi se pokazalo da li su dva svojstva

povezana. Zanemaruje se da li im je odnos uzročno-posledičan i pokazuje da li uopšte postoji

povezanost. Koeficijent korelacije r je mera jačine linearne veze izmeñu dva svojstva. Ako je

r=0, linearna zavisnost ne postoji, ali to ne znači da ne postoji povezanost drugog oblika.

Regresija ili regresiona linija predstavlja krivu koja aproksimira zavisnost izmeñu svojstava,

odnosno ona sa najmanje odstupanja povezuje parove (x, y) u koordinatnom sistemu.

Brojnost vrste Stachys milanii u sklopu transekata je za potrebe naredne dve analize

rangirana u klase. Izdvojeni setovi podataka iz baze podataka analizirani su i

korespondentnom analizom (ROHLF, 1988) koja je obavljena sa ciljem utvrñivanja

potencijalnih relacija izmeñu brojnosti vrste Stachys milanii i pojedinih kvalitativnih

parametara, čije stanje može biti upotrebljeno za validno definisanje njihovog meñusobnog

asociranja. Rezultat ove analize je dijagram položaja analiziranih parametara u prostoru prve

dve korespondentne ose. Za utvrñivanje nivoa različitosti izmeñu dva i više uzoraka korišćen

je neparametriski ANOVA ekvivalent, odnosno Kruskal-Wallis-ov test. Dok ANOVA

izračunava meñugrupnu i unutargrupnu varijansu, a iz odnosa ova dva parametra odreñuje se

da li se i u kojoj meri razlikuju srednje vrednosti, Kruskal-Wallis-ov test koristi rangirane, a

ne stvarne, vrednosti merenja. Pored toga, za razliku od analize varijanse, Kruskal-Wallisova

metoda testira da li i u kojoj meri se medijane, a ne srednje vrednosti, meñusobno razlikuju

(KARADŽIĆ & MARINKOVI Ć, 2009). Sve statističke analize su urañene statističkim

paketom Statistica (version 6.0.) za Windows XP.

18

2.5. Odreñivanje stepena ugroženosti po IUCN

Prilikom procene statusa ugroženosti odreñenog taksona razmatraju se različiti

činioci, počev od prostog prebrojavanja preostalih jedinki, razmatranja trendova smanjenja ili

povećanja veličine populacija, faktora koji negativno utiču na njenu brojnosti, pa sve do

uspešnosti te vrste u procesu razmnožavanja ili specifičnih sredinskih efekta na njene

populacione parametre, kao i drugih faktora. Za revalorizaciju statusa ugroženosti Stachys

milanii korišćeni su kriterijumi koje je propisala Meñunarodna unija za zaštitu prirode IUCN

(Red List Categories and Criteria: Version 3.1., 2001). Crvena lista IUCN-a je najpoznatiji

svetski spisak ugroženih vrsta, ali uključuje i taksone nižeg ranga. IUCN je postavio

kriterijume za procenu ugroženosti, a svi procenjeni taksoni svrstavaju se u jednu od sledećih

kategorija prikazanih na slici 8.

Slika 8. Kategorije ugroženosti po IUCN (prema IUCN Red List Categories and Criteria, 2001)

Sve aktivnosti realizovane u sklopu izrade ovog rada su obavljena uz poštovanje

Zakona o zaštiti prirode (Službeni glasnik RS 36/9, 88-10, 91-10) i Pravilnika o proglašenju i

zaštiti strogo zaštićenih vrsta biljaka, životinja i gljiva (Službeni glasnik RS 5/10, 47-11), a u

skladu sa dozvolom Ministarstva energetike, razvoja i zaštite životne sredine Republike

Srbije, br. 353-01-289/2013-08 iz 2013. godine.

19

Slika 9. Prikaz istraživanog područja Lalinačke slatine sa istraživanim lokalitetima na kojima je vršeno

transektovanje

Tabela 1. Pregled analiziranih varijabli i njihovih vrednosti izmerenih na 26 mikro-lokacija u okviru istraživanog područja.

No.

Lok.

Stachys

milanii

(Brojnost)

Ukupna

veg.

(Pokrov.)

Hemikr.

(Pokrov.)

Terofite

(Pokrov.)

CaCO3

(%)

pH Humus

(%)

N (%) P2O5

(mg/

100g)

K2O

(mg/

100g)

Kond.

(μS/cm)

Vlažnost

zemljišta

(%)

Eksp. Antropogeni

uticaj -

Intenzitet

Antropogeni

uticaj -

Tip

1 3.23 4.22 33.52 6.43 3.88 6.71 6.55 0.33 10.2 76 372 7.339 S viso.-maks. ispa. 2 5.48 4.15 25.29 13.38 4.31 6.8 5.27 0.26 9.6 72 216 7.06 S maks. ispa. 3 16.34 3.86 2.70 16.22 12.94 6.84 5.22 0.26 20.2 81 299 7.098 W viso. ispa., pest. 4 18.96 3.48 14.42 11.59 11.65 7 5.47 0.27 7.6 71 201 6.318 W viso. ispa., pest. 5 67.66 1.74 0.00 3.04 9.05 6.73 4.78 0.24 8 65 721 7.252 NW mini.-umer. gaže. 6 42.14 2.72 11.92 7.44 9.05 6.95 4.69 0.23 8.2 61 1515 6.023 NW mini.-umer. gaže. 7 73.45 1.31 2.35 1.81 12.94 6.84 4.42 0.22 7.6 45 1206 6.555 NW mini. kult. 8 46.03 1.90 12.19 3.61 13.8 6.81 4.07 0.2 7.4 40 257 6.421 NW mini. kult. 9 28.67 2.57 15.99 6.60 7.76 6.92 4.53 0.22 8.8 46 1139 6.218 NW mini. kult.

10 38.35 2.25 20.46 5.60 7.76 7.23 5.11 0.25 8.2 68 915 5.985 NW umer. kult. 11 62.15 1.97 5.51 3.86 11.65 7.02 4.03 0.2 7.2 65 1152 6.26 NW mini. kult. 12 70.24 1.49 6.31 2.24 12.94 6.83 4.16 0.2 9 40 291 6.458 NW mini.-umer. gaže., otpa. 13 48.80 2.14 8.51 4.60 11.21 6.98 4.49 0.22 7.8 47 976 5.012 NW umer. kult. 14 59.15 1.59 3.03 2.52 12.9 6.83 2.96 0.15 7.73 60 518.4 6.467 NW umer. kult. 15 27.46 2.67 10.25 7.15 3.42 6.67 5.31 0.26 8.6 91 309 7.04 NW mini. gaže., kult. 16 11.42 3.47 0.00 12.07 2.99 6.85 5.4 0.27 9.2 58 551 7.73 NE umer. ispa. 17 14.04 3.21 31.16 10.59 4.7 6.72 5.31 0.26 8.6 60 204 6.77 NW mini. kult., otpa. 18 21.09 2.94 1.19 9.75 7.69 6.82 5.31 0.26 8.6 87 259 7.55 NW mini.-umer. gaže., pest. 19 14.35 3.42 10.00 11.40 7.26 6.73 4.42 0.22 7.8 100 219 7.47 NW viso. pest. 20 16.01 2.87 7.36 7.96 8.55 6.75 4.28 0.21 7.2 77 213 9.28 NW viso. pest. 21 12.94 3.03 2.18 9.58 11.54 6.82 4.39 0.22 7.4 75 206 8.03 NW mini.-umer. gaže. 22 17.66 2.85 3.61 8.57 9.83 6.87 5.31 0.26 9.4 85 303 9.04 NW umer.-viso. kult., pest. 23 19.66 3.26 6.28 11.54 6.84 6.81 5.13 0.26 9 63 202 7.62 NW viso. pest. 24 36.77 2.85 0.00 8.14 10.26 6.79 5.56 0.28 7.2 88 252 7.67 W mini. pest. 25 14.90 3.60 10.83 13.06 10.68 6.8 5.75 0.28 7 75 284 9.56 W umer. ispa. 26 20.28 3.30 7.42 10.90 6.41 6.68 6.55 0.33 8.2 100 698 14.06 NW maks. otpa.

21

3. REZULTATI

Utvrñivanje oblika i jačine povezanosti brojnosti vrste Stachys milanii sa biotičkim i

abiotičkim faktorima staništa može da pruži značajne informacije o funkcionisanju biljnih

zajednica i ekosistema za koje se vezuje njeno prisustvo. Promene u brojnosti ove vrste,

pored ostalog, se mogu razmatrati i kao efekat variranja različitih faktora staništa gde

spadaju: razvijenost vegetacije, promene u fizičko-hemijskim karakteristikama tla i prisustvo

antropogenog faktora različitog tipa i intenziteta. U tom smislu pojedini faktori mogu

pozitivno da utiču na brojnost ove vrste i da favorizuju njenu pojavu, dok sa druge strane

stoje fenomeni koji utiču na smanjenje brojnosti i povlačenje ove vrste sa njenih prirodnih

staništa. Kao što je već istaknuto Stachys milanii se na svojim prirodnim staništima pojavljuje

u većim ili manjim grupama (pegama) u okviru zeljaste vegetacije napuštenih obradivih

površina, zakorovljenih i delimično ruderalizovanih prostora, kao i u vegetaciji slatinskih

pašnjaka. Nakon evaluacije podataka u okviru 26 analiziranih mikrolokacija, utvrñeno je da

postoji unutargrupna varijabilnost u pogledu apsolutne brojnosti i gustine jedinki Stachys

milanii (Tabela 1). Rezultati Kruskall-Wallis-ovog testa (Kruskal-Wallis ANOVA), koji se

koristi za testiranje meñugrupnih razlika kod većeg broja nezavisnih uzoraka, ukazuju na

statističku značajnost razlika u relativnoj brojnosti Stachys milanii na istraživanim lokacijama

(p=0.006). Primećeno je da je povećano prisustvo jedinki ove vrste vezano za lokacije koje su

smeštene na rubu obradivih površina ili na sličnim staništima gde je prirodna vegetacija pod

supresijom antropogenog faktora.

U odnosu na nepravilan, grupni raspored jedinki koje vrsta formira na njenim

prirodnim staništima i utvrñivanja nejednake gustine jedinki u okviru prirodno formiranih

grupa pretpostavli smo sledeće:

1) Razvijenost vegetacije na staništu Stachys milanii utiče na pojavu jedinki te vrste,

koja se zato masovnije javlja na vegetatacijom slabo ili nepotpuno obraslim

površnama, na kojima je prirodna vegetacija degradirana kako u smislu

pokrovnosti, tako i u smislu raznovrsnosti.

2) Pojava vrste Stachys milanii je skoro isključivo vezana za umereno zaslanjene

površine koje se nalaze u obodnim delovima slatine, zbog čega joj se u ekološkom

smislu u literaturnim izvorima pripisuje karakter fakultativne halofite. U tom

22

smislu naše pretpostavke upućuju na postojanje jednog ili kombinacije nekoliko

faktora edafskog tipa koji utiču na brojnost, ili čak predstavljaju esencijalni uslov

za pojavu vrste Stachys milanii na odreñenom tipu staništa.

3) Područje na kojem je istraživana brojnost vrste Stachys milanii predstavlja prostor

na kojem se u dužem periodu obavljaju intenzivne aktivnosti kao što su

zemljoradnja, stočarstvo, odlaganje otpada, gaženje, melioracija itd., koje najčešće

ostvaruju negativan uticaj na većinu populacija ugroženih biljnih vrsta u prirodi. U

tom smislu bi registrovan antropogeni pritisak, raznovrstan po obliku i intenzitetu,

trebao da izazove opadanje brojnosti i povlačenje vrste Stachys milanii sa njenih

prirodnih staništa kao što je to istaknuto u literaturnim izvorima.

Relativna brojnost vrste Stachys milanii je bila jedina varijabla koja je u odabranom

setu varijabli tretirana kao zavisna i koja je korelisana sa ostalim varijablama (Tabela 2).

Tabela 2. Linearni model povezanosti brojnosti vrste Stachys milanii sa odabranim sredinskim varijablama

r (X,Y) r² p N Stachys milanii (Brojnost) Ukupna vegetacija (Pokrovnost) -0.930 0.865 0.000 52 Stachys milanii (Brojnost) Hemikriptofite (Pokrovnost) -0.382 0.146 0.005 52 Stachys milanii (Brojnost) Terofite (Pokrovnost) -0.723 0.523 0.000 52 Stachys milanii (Brojnost) Vlažnost zemljišta -0.382 0.146 0.005 52 Stachys milanii (Brojnost) CaCO3 (%) 0.589 0.347 0.000 52 Stachys milanii (Brojnost) pH 0.294 0.086 0.034 52 Stachys milanii (Brojnost) Humus (%) -0.595 0.354 0.000 52 Stachys milanii (Brojnost) N (%) -0.596 0.355 0.000 52 Stachys milanii (Brojnost) P2O5 (mg/100g) -0.275 0.076 0.048 52 Stachys milanii (Brojnost) K2O (mg/100g) -0.516 0.266 0.000 52 Stachys milanii (Brojnost) Konduktivitet 0.522 0.272 0.000 52

23

Testirana je njena povezanost sa razvijenošću odnosno relativnom pokrovnošću

ukupne vegetacije na staništu, kao i prosečnim pokrovnim vrednostima izdvojenih ekoloških

grupa kao što su hemikriptofite i terofite. Sa druge strane brojnost vrste je korelisana sa

prisustvom azota, fosfora, kalijuma, kalcijuma, vlage i humusa u zemljištu, kao i pH

reakcijom i konduktivitetom kao odabranim fizičko-hemijskim parametrima. Kao nivo

statističke značajnosti u analizama odabrana je vrednost p < 0,05. Rezultati ukazuju da je

brojnost vrste Stachys milanii korelisana sa svim testiranim varijablama. Izuzetno visok nivo

statističke značajnosti (p < 0,001) ukazuje na povezanost promene brojnosti vrste u odnosu na

pokrovnost ukupne vegetacije, pokrovnost odabranih grupa biljka, procentualnu zastupljenost

kalcijum karbonata, humusa i azota, koncentraciju kalijuma u zemljištu i konduktivitet

zemljišnog rastvora. Najveći koeficijent korelacije (r), kao mera jačine linerane veze izmeñu

dva svojstva, upućuje da postoji veoma jaka linerana povezanost izmeñu brojnosti Stachys

milanii i pokrovnosti ukupne vegetacije, dok istovremeno povezanost ostalih varijabli pripada

rasponu srednje ili slabe jačine (Tabela 2). U evaluaciji intenziteta i oblika povezanosti

relativne brojnosti Stachys milanii sa ostalim ispitivanim varijablama korišćena je prosta

linerana regresija. Relativna brojnost Stachys milanii je ponovo selektovana kao zavisna

varijabla. Meñu svim ispitivanim varijablama kao najsnažnija, a istovremeno i izrazito jaka

linerna zavisnost brojnosti ove vrste ispoljena je u odnosu na pokrovnost ukupne vegetacije

(-0,93, p=0,000).

Oko 86% varijabilnosti varijable pokrovnost ukupne vegetacije je objašnjena

brojnošću Stachys milanii (r2=0,865). Veza ima negativan karakter, jer rastom pokrovnih

vrednosti ukupne vegetacije opadaju vrednosti za brojnost vrste. Veza je sličnog karaktera, ali

manje jačine i u slučajevima kada se brojnost ispitivane vrste uporeñuje sa pokrovnim

vrednostima životnih formi hemikriptofita i terofita. U slučaju pokrovnih vrednosti terofita

linearna povezanost je negativna (Grafik 1), a odlikuje je srednja jačina (-0,723, p=0,000).

Oko 52% varijabilnosti u okviru varijable pokrovnost terofita je objašnjena brojnošću

Stachys milanii (r2=0,523). U slučaju pokrovnih vrednosti koje postižu biljke koje pripadaju

životnoj formi hemikriptofita, ona je i dalje negativnog karaktera, ali je istovremeno veoma

slaba ili nikakva (-0,382, p=0,000). Svega 14% varijabilnosti ove varijable je objašnjeno

brojnošću Stachys milanii (r2=0,146).

24

Grafik 1: Povezanost brojnosti jedinki Stachys milanii sa pokrovnošću terofita u sklopu vegetacje razvijene na staništu vrste.

Kada govorimo o aproksimiranoj zavisnosti izmeñu brojnosti vrste Stachys milanii i

parametara koji se odnose na sastav zemljišta, intenzitet veze varira od slabe do umereno

jake, kako pozitivnog tako i negativnog smera. Najsnažnija povezanost, sličnog intenziteta i

negativnog karaktera, ispoljena je u slučaju koncentracije ukupnog azota (-596) i humusa

(-595). Negativna korelacija umerenog intenziteta je registrovana i u slučaju korelacije

brojnosti sa koncentracijom kalijuma (-0,516) u zemljištu. Sa druge strane, zabeležena je

srednje jaka linerna povezanost pozitivnog smera sa koncentracijom kalcijum karbonata u

zemljištu (0,589). Slaba ili nikakva povezanost konstatovana je u slučajevima kada je

testirana povezanost sa sledećim varijablama: kiselost zemljišta, vlažnost zemljišta i

koncentracija kalijuma.

25

Grafik 2: Povezanost brojnosti jedinki Stachys milanii sa procentualnom zastupljenošću azota u zemljištu na prirodnom staništu vrste.

Grafik 3: Povezanost brojnosti jedinki Stachys milanii sa procentualnom zastupljenošću humsa u zemljištu na prirodnom staništu vrste.

26

Grafik 4: Povezanost brojnosti jedinki Stachys milanii sa procentualnom zastupljenošću kalcijum-karbonta u zemljištu na prirodnom staništu vrste.

Grafik 5: Povezanost brojnosti jedinki Stachys milanii sa koduktivitetom zemljišta na prirodnom staništu vrste.

27

Kada govorimo o zavisnosti brojnosti pomenute vrste Stachys milanii i konduktiviteta

(Grafik 5), ona se može opisati kao pozitivna linerana zavisnost srednje jačine. Prisustvo

vrste na jako zaslanjenim površinama nije konstatovano.

Izdvojeni setovi iz baze podataka koji se odnose na moguću povezanost brojnosti

vrste sa nagibom i ekspozicijom staništa kao i sa tipom i intenzitetom antropogenog uticaja

analizirani su korespondentnom analizom (ROHLF, 1988) koja je obavljena sa ciljem

utvrñivanja potencijalnih relacija izmeñu klasa brojnosti i kvalitativnih parametara, čije stanje

može biti upotrebljeno za validno definisanje njihovog meñusobnog asociranja. Tip

asociranosti navedenih faktora u analizama upućuje na izvesnu povezanost i postojanje

zakonitosti koje na istraživanom području utiču na brojnost i disperziju jedinki istraživane

vrste.

Kada govorimo o brojnosti vrste Stachys milanii u kontekstu nagiba staništa uočena je

jasna slika asociranosti klasa visoke brojnosti individua (80-100; 60-80; 40-60) sa manjim

nagibima (5%), i manje jasna ili nikakva asociranost kada su u pitanju ostale klase brojnosti

(Grafik 6).

Grafik 6: Učestalost i meñusobna asociranost klasa brojnosti i nagiba staništa u prostorima prve i druge korespodentne ose.

28

Kada je u pitanju ekpozicija staništa i njena povezanost sa klasama brojnosti vrste,

nije uočen nikakav oblik njihove asociranosti u analzama.

U najvećem broju transekata registrovana je primena agrotehničkih mera (grafik 7) i

prisutan umeren intenzitet antropogenih uticaja. U odnosu na različit oblik i intenzitet

antropogenog dejstva i njihov uticaj na brojnost vrste Stachys milanii uočeno je formiranje

grupa elemenata čija asociranost ukazuje na izvesnu pravilnost, pružajući interesantne

rezultate. U prvom slučaju tretirana je meñusobna asociranost klasa brojnosti navedene vrste

u odnosu na različite oblike antropogenih aktivnosti registrovanih u okviru transekata.

Rezultati analize ukazuju na postojanje dve grupe asociranih elementa prikazanih na grafiku

9 u poglavlju diskusija.

Asociranost je ispoljena u dva slučaja: kada je se govori o udruženosti klase brojnosti

40-60 koja je ostvarena sa varijablom „kultivacija“, i 60-80 koja je asocirana sa varijablom

„gaženje“. U drugom slučaju je analizirana asociranost klasa sa ocenjivanim intenzitetom

antropogenog pritiska. Rezultat analize ukazuje na udruženost dva dijapazona visoke

brojnosti (60-80; 40-60) sa varijablom „umeren“ intenzitet antropogenog pritiska u okviru

analiziranih transekata.

Grafik 7. Prikaz zastupljenosti tipova antropogenog uticaja u ispitivanim kvadratima

29

U prvoj godini istraživanja (2012), je na 14 transekta direktnim prebrojavanjem

jedinki unutar kvadrata ustanovljena brojnost od 4872 individue. Vrednost indeksa

aglomeracije jedinki u populaciji iznosila je S²/=14.1 Korišćenjem Morisita indeksa

dobijena je vrednost indeksa disperzije Id = 1.335 što, kao i u prvom slučaju, ukazuje na

nehomogenost disperzije. U drugoj godini istraživanja (2013) na ukupno 12 transekta, i

direktnim prebrojavanjem jedinki unutar kvadrata, ustanovljena je brojnost od 2833

individue. Vrednost indeksa aglomeracije iznosila je S²/ =15.5, a Morisita indeksa Id = 1.44

što ponovo ukazuje na nehomogen, odnosno grupni raspored jedinki u prostoru.

Revalorizacija statusa ugroženosti vrste Stachys milanii izvršena je u skladu sa novim

standardima, IUCN-a (IUCN, 2001, Red List Categories and Criteria Version 3.1., 2003,

2003a). Revalorizacijom je potvrñeno da takson treba da ostane u kategoriji krajnje ugroženih

vrsta (CR) i da njegov status ugroženosti u Srbiji treba da glasi: CR-Srb B2ac(ii,iv). Pritom,

zbog nedostatka podataka iz ostalih delova areala ove vrste, izvršena procena ima regionalan

karakter, odnoseći se samo na teritoriju Srbije.

30

4. DISKUSIJA

Brojnost jedinki odreñene vrste, kao i promenljivost te osobine u vremenskom i

prostornom smislu, spadaju u fenomene čije poznavanje ima fundamentalni značaj u ekologiji

i konzervacionoj biologiji. Poznavanje brojnosti odabrane vrste u prirodi nam može pružiti

informaciju o tome da li je njegova populacija u fazi rasta, opadanja ili je stabilnom stanju.

Veličina i stanje populacije su karakteristike koje u najvećoj meri mogu da pomognu u

proceni kategorije ugroženosti i blagovremeno ukažu na potencijalnu opasnost od

smanjivanja areala ili iščezavanja populacija značajnih i ugroženih vrsta.

Brojnost koju vrsta Stachys milanii postiže na svojim prirodnim staništima u Srbiji

zavisi od većeg broja ispitivanih faktora. Na osnovu dobijenih rezultata uočeno je da

analiziran set abiotičih i biotičkih faktora pokazuje izvestan, ali i varijabilan, stepen uticaja na

njenu brojnost. Analizirani faktori sa jedne strane mogu ostvariti pozitivan uticaj koji se

ogleda u povećanju brojnosti jedinki, a sa druge strane promena njihovog intenziteta može da

brojnost dovede u fazu opadanja, u čemu se u izvesnim slučajevima, ogleda njihov negativan

karakter. Jedan od najvažnijih biotičkih faktora koji utiču na brojnost i zastupljenost vrsta je

fenomen kompeticije. Meñutim njena uloga nije uvek od istog značaja. Ona može biti veća ili

manja, u zavisnosti od gradijenta sredinskih faktora. Po teorijama koje su ovde prihvaćene,

uloga kompeticije se smanjuje sa porastom abiotičkog stresa (GRIME. 1979; GREINER ET

AL. 2001). Sa druge strane brojnost vrsta i obrazac njihove distribucije u prirodi su

neraskidivo povezani sa dinamikom populacije, koja nije bila predmet ovog rada.

Poznavanje prostornog rasporeda organizama na lokalnom nivou je od bitnog značaja

jer pruža dokaze o interakcijama izmeñu jedinki koje nastanjuju odreñeni prostor, otkrivajući

dodatne informacije o populaciji u odnosu na izdvojeno posmatranje broja individua.

Utvrñivanje oblika disperzije, varira od populacije do populacije i zavisi od brojnih faktora,

ali može nam obezbediti značajne podatke o biologiji date vrste. Naime, jedinke svake vrste

su u stalnoj komunikaciji sa fizičkim činiocima staništa, ali i sa drugim vrstama sa kojima

dele isti resurs. Faktori staništa koji su neravnomerno rasporeñeni i nejednaki po intenzitetu

mogu različito uticati na disperziju, sa druge strane, intraspecijska kompeticija teži da

razdvoji jedinke i stvara veću disperziju (KREBS, 1999).

31

U prirodim ili antropogeno izmenjenim ekosistemima postoje tri osnovna registrovana

obrasca distribucije individua u prostoru, slučajan, pravilan i grupni raspored (MOLLES.

2002). Raspored jedinki Stachys milanii na istraživanom prostoru odlikuje prisutvo većeg

broja manjih ili većih površina koje karakteriše visoka gustina jedinki, koje su razdvojene

zonama praznog ili gotovo praznog prostora po pitanju prisustva pomenute vrste. U skladu sa

neujednačenim prisustvom i koncentracijom nutrijenata, vlažnosti i saliniteta i drugih faktora

koji su registrovani na istraživanom području može se pretpostaviti upravo takvi koji je

uslovljen faktorima staništa a koji nemaju iste vrednosti na svim mikrolokalitetima. Grupni

tip disperzije jedinki na istraživanom području, verovatno je u izvesnoj meri uslovljen

varijabilnočću biotičkih i abiotičkih faktora na staništu. Mozaičan raspored i naglo

smenjivanje biljnih zajednica u vegetaciji je karakterističan za upravo slatinska područja, na

kojima je neregularnost gradijenta ekoloških faktora veoma izražena pojava (VUČKOVIĆ.

1986).

U prvoj godini istraživanja (2012) prebrojavanjem jedinki na prostoru slatine,

ustanovljena je brojnost od 4872 individue. Vrednost indeksa disperzije jedinki u populaciji

iznosila je S²/ =14.1 Po obrascu, svaka vrednost veća od 1 ukazuje na nehomogen odnosno,

grupni raspored jedinki na staništu. Za opisivanje oblika disperzije korišćen je i Morisita

indeks. Korišćenjem Morisita indeksa dobijena je vrednost indeksa disperzije Id = 1.335 što,

potvrñuje navedeni tip rasporeda jedinki na staništu. Meñutim u drugoj godini istraživanja

(2013) na ukupno 12 lokacija, ustanovljen je pad brojnosti na 2833 individue, ali obrazac

distribucije je zadržan. Vrednost indeksa aglomeracije iznosila je S²/ =15.5, a Morisita

indeksa Id = 1.44 što ponovo ukazuje na nehomogen, odnosno grupni raspored jedinki u

prostoru. Brojnost individua u populaciji S. milanii je upadljivo niža u drugoj nego u prvoj

sezoni, ali je i dalje drastično veća od poslednjeg prebrojavanja (NIKETIĆ & DIKLI Ć,

1999), kada je konstatovano oko 50 jedinki u cvetu na čitavom području Lalinačke slatine.

Podaci o promenama u brojnosti ukazuju na ekološku specifičnost i populacionu dinamiku

terofita za koje su karakteristične snažne fluktuacije u broju jedinki, čija brojnost varira u

širokom dijapazonu od sezone do sezone, a zavisi od većeg broja faktora (SILVERTOWN,

1982).

Od svih razmatranih varijabli u radu razvijenost ukupne vegetacije pokazuje

najsnažniji uticaj na brojnost vrste Stachys milanii, kao i to da ostvaruje negativno dejstvo na

nju. Dakle, sa povećanjem pokrovnosti vegetacije opada brojnost Stachys milanii, pa se na

osnovu toga pomenuta vrsta može okarakterisati kao nisko kompetitivna u odnosu na većinu

32

vrsta koje grade vegetaciju u kojoj se pojavljuje. Sa druge strane, takav odnos objašnjava

fenomen povećanja njene brojnosti na napuštenim njivama, ugaženim mestima, na prelazu

izmeñu obradivih površina i livada, u agrikulturama sa manje ili homogenim rasporedom

biljka, kao i na umereno zaslanjenim fragmentima slatine koji se inače odlikuju slabije

razvijenom vegetacijom.

Povezanost izmeñu pokrovnih vrednosti ukupne vegetacije i brojnosti vrste Stachys

milanii na ispitivanim površinama predstavljena je na grafiku 8. Pokrovne vrednosti koje

postižu odreñene funkcionalne grupe biljka u u sklopu prirodne vegetacije mogu da ostvare

znatan uticaj da brojnost odreñenih vrsta (DAVIES. 2011). U opštem slučaju, može se reći da

povećana razvijenost svih funkcionalnih grupa biljka u okviru prirodne vegetacije negativno

utiče na porast brojnosti vrste Stachys milanii. U svakom slučaju, jačina te veze nije ista i

varira u zavisnosti od grupe biljka. Korelacija izmeñu pokrovnosti životnih formi terofita i

hemikriptofita i brojnosti vrste S. milanii je negativna što se i očekivalo, ako posmatramo

korelaciju brojnosti sa pokrovnošću ukupne vegetacije. U sklopu prirodne vegetacije na

brojnost Stachys milanii relativno jak negativan uticaj ostvaruje prisustvo drugih terofitskih

vrsta. Sa druge strane pokrovnost hemikriptofita takoñe negativno utiče na njenu brojnost, ali

u mnogo manjoj meri. Jača povezanost koja se ostvaruje u slučaju terofita kao grupe kojoj

pripada i Stachys milanii verovatno indikuje veće meñusobno preklapanje i sličnu strategiju

korišćenja resursa u odnosu na hemikriptofite. Oba slučaja pružaju dodatne dokaze koji idu u

prilog da Stachys milanii, u skladu sa svojim biološkim karakteristikama, ispoljava nisku

kompetitivnu sposobnost. Na osnovu navedenih činjenica može se reći da razvijenost

vegetacije, odnosno procenat pokivenosti vegetacijom i kompeticija predstavljaju najvažnije

faktore koji utiču na brojnost vrste Stachys milanii na njenim prirodnim staništima.

33

Grafik 8: Povezanost brojnosti jedinki Stachys milanii sa pokrovnošću ukupne vegetacje razvijene na prirodnom

staništu vrste.

Razvijenija vegetacija i gušći sklop biljka na staništima gde se javlja Stachys milanii

negativno utiče na broj jedinki te vrste, koja se sa druge strane masovnije javlja na

površinama na kojima je prirodna vegetacija degradirana kako u smislu pokrovnosti, tako i u

smislu raznovrsnosti, gde Stachys milanii kao nisko kompetitivna vrsta ima veće šanse da

opstane na lokalnom nivou.

Slatinska zemljišta su u skladu sa uslovima koji vladaju na slatini veoma specifična i

vrlo varijabilna po sastavu mikrolokaliteta, pa samim tim uslovljavaju i mozaičan raspored

vegetacije. Ispitivanje odabranih varijabli iz grupe edafskih faktora pokazauje njihov različit

oblik i stepen uticaja na brojnost vrste Stachys milanii koji varira od slabog do umereno

jakog. Takoñe, za razliku od efekta koji pokazuje vegetacija, u ovom slučaju pojedini faktori

ispoljavaju pozitivnu dok drugi ispoljavaju negativnu povezanost sa brojnošću pomenute

vrste. Sa druge strane, neregularnost u rasporedu i intenzitetu fizičko-hemijskih parametara

tla i varijabilan nagib staništa verovatno u znatnoj meri utiču i na disperziju jedinki vrste

Stachys milanii na lokalnom nivou.

Procenat humusa, azota, i kalijuma u zemljištu ima veoma značajnu ulogu u rasporedu

jedinki biljnih vrsta kao i razvoju vegetacije u prirodi (GOLDBERG & MILLER. 1990).

34

Meñutim, u skladu sa rezultatima ovog rada, tri pomenute varijable stoje u negativnoj

korelaciji sa brjnošću vrste Stachys milanii. Pritom, prve dve varijable ostvaruju snažniji

uticaj na brojnost. On je skoro jednak po intetenzitetu, što ukazuje na izvestan oblik

kolinearnosti ove dve varijable. Koncentracija kalijuma ukazuje na nešto slabiju povezanost u

odnosu na prve dve varijable, dok se uticaj fosfora pokazao kao slab ili gotovo nikakav kada

je u pitanju brojnost vrste S. milanii. Humus je značajan sastojak zemljišta jer predstavlja

izvor hranljivih materija i faktor je očuvanja njegove plodnosti. O značaju humusa i azota za

ishranu biljaka postoje brojni dokazi (UBAVIĆ & KASTOR. 1990, GOLDBERG &

MILLER. 1990). Koloidi humusa adsorbuju većinu hranljivih elemenata i postepeno ih

stavljaju biljkama na raspolaganje. Zemljišta bogata humusom i azotom su po pravilu

plodnija što pogoduje razvoju biljka. Meñutim, nasuprot ovoj činjenici stoje brojne hipoteze

da povećanje raspoloživih nutrijenata u zemljištu izaziva opadanje diverziteta u biljnim

zajednicama (GOLDBERG & MILLER. 1990). Većina pretpostavki sugeriše da je taj

fenomen posledica promena socijalnih interakcija u kojima dolazi do potiskivanja nisko

kompetitivnih vrsta koje bi inače opstale na zemljištu siromašnijem nutrijentima (TILMAN.

1984). U tom smislu se može sagledati činjenica da i S. milanii kao slabo kompetitivna vrsta

ostvaruje manju brojnost na azotom i humusom bogatijim staništima. Na sličan način se može

komentarisati i promena brojnosti vrste u odnosu na gradijent vlažnosti zemljišta, koja pored

azota, fosfora i kalijuma predstavlja resurs od ogromnog značaja za biljke (GOLDBERG &

MILLER. 1990). Povećano prisustvo vlage u tlu omogućava veću produkciju biomase kod

biljka, kao i snažniji razvoj ukupne vegetacije na staništu, što ponovo usled porasta

kompeticije negativno utiče na brojnost S. milanii.

U odnosu na njihovu kiselost (prosečna pH 6.8), zemljišta na staništu Stachys milanii

se mogu okarakterisati kao neutralna. Regresiona analiza ukazuje da izmeñu pH zemljišta

zabeleženih u transektima (6,6-7,2) i brojnosti vrste S. milanii postoji veoma slaba

povezanost, ali da povećanje pH ipak ostvaruje pozitivan uticaj na njenu brojnost. Ova

činjenica je u podudarnosti sa literaturnim podacima gde se optimalne gustine biljnih vrsta u

zeljastim fitocenozama (pašnjaci i moćvarne livade) postižu na srednjim do umereno visokim

pH vrednostima (PARTEL. 2002; SCHUSTER & DIEKMANN. 2003). Alkalizacija

zemljišta se smatra direktnom posledicom porasta koncntacije kalcijum-karbonata u

zemljištu. U tom smislu se može shvatiti i sličan, ali umereno jak, pozitivan uticaj

koncentracije kalcijum-karbonata iz zemljišta na brojnost vrste S. milanii. Sa druge strane,

treba reći da povećano prisustvo bikarbonata pozitivno utiče na razvoj biljnih organizama i

35

otvara povećanu mogućnost korišćenja azota i fosfora iz zemljišta. U vezi sa tom činjenicom

bi trebalo očekivati da prisustvo kalcijuma, koji na kraju i sam pripada grupi

makronutrijenata, ostvaruje povoljan uticaj na razvoj čitave vegetacije. Takav efekat bi se

indirektno, zbog porasta kompeticije, nepovoljno odrazio na brojnost vrste Stachys millani za

koju se već u nekoliko navrata pokazalo da je nisko kompetitivna. Ova činjenica nije u skladu

sa dobijenim rezultatima u radu i neophodna su dodatna istraživanja koja bi objasnila

zavisnost brojnosti jedinki vrste S. milanii od prisustva kalcijum-karbonata u zemljištu.

Salinitet predstavlja snažan faktor koji utiče kako na distribuciju tako i na relativnu

brojnost vrsta u biljnim zajednicama (GOLDBERG & BARTON. 1992). Pojava vrste Stachys

milanii je na istraživanom području skoro isključivo vezana za umereno zaslanjene površine

koje se nalaze u obodnim delovima slatine, zbog čega joj se u ekološkom smislu u

literaturnim izvorima pripisuje karakter fakultativne halofite (NIKETIĆ & DIKLI Ć. 1999).

Ovu konstantaciju potkrepljuju i rezultati našeg istraživanja, jer kada govorimo o zavisnosti

brojnosti i konduktiviteta, ona se može opisati kao pozitivna linerana zavisnost srednje jačine.

Povećana brojnost vrste Stachys milanii se i u ovom slučaju može povezati sa opadanjem

kompeticije usled povećanog abiotičkog stresa na halomorfnom tlu, ali i sa njenom osobinom

umerene tolerantnosti u odnosu na povećanje zaslanjenosti tla. Na zaslanjenim površinama

primećeno je opadanje specijskog diverziteta, zbog eliminacije vrsta netolerantnih na

povećano prisustvo jona soli u zemljištu što predstavlja vrstu snažnog abiotičkog stresa. Sa

druge strane, prisustvo i brojnost semi- i euhalofitskih vrsta biljaka, tolerantnih na

zaslanjenost, se na takvim lokalitetima menja u pozitivnom smeru. Prisustvo vrste na jače

zaslanjenim površinama nije konstatovano, što upućuje da fiziološka tolerantnost ove vrste u

odnosu na salinitet nije visoka.

Izdvojeni setovi iz baze podataka koji se odnose na moguću povezanost brojnosti

vrste sa nagibom i ekspozicijom analizirani u smislu asociranosti, sa ciljem utvrñivanja

potencijalnih relacija izmeñu klasa brojnosti i kvalitativnih parametara. Brojnost S. milanii u

odnosu na nagib pokazuje asociranost klasa visoke brojnosti sa manjim nagibima terena. Ako

posmatramo ekspoziciju staništa, nema nikakvog oblika asociranosti izmeñu testiranih

varijabli. Kada govorimo o ekspoziciji, izostanak uticaja na brojnost S. milanii je u vezi sa

nagibom i sa relativnom ujednačenošću ove varijable na relativno malom istraživanom

području koje prima ujednačenu dozu solarne energije. Ta činjenica je uslovljena pre svega

uskim dijapazonom variranja nadmorskih visina i slabom diseciranošću reljefa, što

omogućava konstantnu osunčanost svih lokaliteta na kojima je vršeno prikupljanje podataka.

36

Veza izmeñu manjeg nagiba terena i povećanja brojnosti može se objasniti time da su staništa

sa manjim nagibom u neposrednoj blizini obradivih površina, gde zbog svojih slabih

kompetitivnih osobina vrsta S. milanii ostvaruje svoju najveću brojnost.

Prostor na kojem je istraživana brojnost vrste Stachys milanii predstavlja područje na

kojem se u dužem vremenskom periodu obavljaju intenzivne aktivnosti kao što su

zemljoradnja, stočarstvo, odlaganje otpada, gaženje, melioracija i druge aktivnosti, za koje se

najčešće smatra da ostvaruju negativan efekat na većinu populacija ugroženih i retkih biljnih

vrsta u prirodi (STEVANOVIĆ. 1999; MOLLES. 2002). U skladu sa tom činjenicom se

očekivalo da bi registrovani antropogeni pritisci, raznovrsni po obliku i intenzitetu, trebalo da

izazovu opadanje brojnosti i povlačenje vrste Stachys milani sa njenih prirodnih staništa. U

testiranju ove hipoteze pokušali smo da povežemo brojnosti individua pomenute vrste sa

oblikom i stepenom antropogenih aktivnosti registrovanih u okviru transekata. Rezultati koje

smo dobili pokazali su da je asociranost ispoljena u dva slučaja: kada se govori o udruženosti

klase brojnosti 40-60 koja je ostvarena sa varijablom „kultivacija“, i klase 60-80 koja je

asocirana sa varijablom „gaženje“. U drugoj analizi je ispitivana asociranost klasa brojnosti

vrste sa ocenjivanim intenzitetom antropogenog pritiska. Rezultati ukazuju na udruženost dva

dijapazona visoke brojnosti vrste S. milanii (60-80; 40-60) sa varijablom „umeren“ intenzitet

antropogenog pritiska u okviru analiziranih transekata. Nakon obe analize se nameće

zaključak da se relativno visoka brojnost pomenute vrste, suprotno našoj hipotezi, postiže na

lokalitetima na kojima postoji umeren stepen antropogenih aktivnosti, pre svega na mestima

gde se vrši umereno gaženje staništa i umerena primena agrotehničkih mera. U literaturnim

izvorima postoji generalni stav da antropogeni pritisak, ili neki drugi spoljni faktori

intenzivnog dejstva, menjaju socijalne interakcije u biljnim zajednima nad kojima se vrše

(GRIME. 1979; TILMAN, 1988). Efekat takvog pritiska na vrste u zajednici se pre svega

ogleda u opadanju intenziteta kompeticije i redukcije broja jačih kompetitorskih vrsta, što

dovodi do favorizovanja slabijih kompetitora na koje vršeni uticaj ostvaruje manje dejstvo.

Takvo stanje se održava sve do momenta prestanka uticaja datog faktora na zajednicu, kada

se gašenjem pritiska postepeno uspostavljaju prvobitni kompetitorski odnosi. Navedene

činjenice iz literature, na izvestan način, pružaju objašnjenje za korespodentnost u analizi

brojnosti i efekta antropogenog pritiska. Umerene poljoprivredne aktivnosti i gaženje staništa

kroz redukciju uticaja jačih kompetitora otvaraju mogućnost postizanja veće brojnosti i

širenja vrste S. milanii na loklanom nivou.

37

Grafik 9: Učestalost i meñusobna asociranost klasa brojnosti i intenziteta antropogenog uticaja u prostorima prve i druge korespodentne ose.

Grafik 10: Učestalost i meñusobna asociranost klasa brojnosti i tipa antropogenog uticaja u prostorima prve i druge korespodentne ose.

38

Status ugroženosti odreñenog taksona se koristi kao pokazatelj mogućnosti da

odreñena, ugrožena vrsta, podvrsta ili takson nižeg ranga, iščezne iz svetskog genofonda u

skoroj ili daljoj budućnosti. Prilikom procene statusa ugroženosti odreñenog taksona

razmatraju se različiti činioci, počev od prostog prebrojavanja preostalih jedinki, razmatranja

trendova smanjenja ili povećanja veličine populacija, faktora koji negativno utiču na njenu

brojnosti, pa sve do uspešnosti te vrste u procesu razmnožavanja ili specifičnih sredinskih

efekta na njene populacione parametre, kao i drugih faktora. Procena statusa ugroženosti

predstavlja jedan od prvih koraka u naglašavanju opasnosti od fenomena opadanja broja vrsta

na planeti, i preduzimanja konkretnih mera zaštite i očuvanja biodiverziteta na globalnom

planu.

Iako takson još uvek nije prepoznat kao ugrožena vrsta u „Evropskoj“ (ECE, 1991) i

„Svetskoj crvenoj listi flore“ (WALTER & GILLETT, 1998) u novije vreme se u „Crvenoj

listi vaskularnih biljaka Bugarske“ pojavljuje u nižoj kategoriji ugroženosti sa statusom EN

A3c; B2ab(i); C2a(i) (PETROVA & VLADIMIROV, 2009). U Crvenoj knjizi flore Srbije

(STEVANOVIĆ, 1999), status ugroženosti pomenutog taksona je procenjen po starim

kategorijama i kriterijumima IUCN-a, vezija 2.2. i 2.3. (IUCN, 1994). U „Crvenoj knjizi

flore Srbije 1“ (NIKETIĆ & DIKLI Ć, 1999) status ugroženosti vrste Stachys milanii u Srbiji

je procenjen kao CR-Srb B1+2cdC1+2bE.

U svetlu preciznijih podataka o brojnosti i stanju populacije i faktorima ugrožavanja,

izvršena je revalorizacija statusa ugroženosti vrste Stachys milanii koja je u skladu sa novim

standardima IUCN-a (IUCN, 2001, Red List Categories and Criteria Version 3.1., 2003,

2003a). Revalorizacijom je potvrñeno da takson treba da ostane u kategoriji krajnje ugroženih

vrsta (CR) i da njegov status ugroženosti u Srbiji treba da glasi: CR-Srb B2ac(ii,iv). Procena je

izvršena na bazi poznate informacije o površini prostora koji vrsta naseljava („Extent of

occurrence“) u Srbiji (0.37km2) koja je po propozicijama manja od 100 km2, što je na prvi

pogled svrstava u kriterijum B1. Ipak, ima više osnova da se prema zauzetosti površine

(„Area of occupancy“), koja je mnogo manja od propisane (10 km2), ova vrsta proceni u

okviru kriterijuma B2. U okviru kriterijuma B2 vrsta je idikovana kao takson čiji je areal

fragmentisan ili se on javla samo na jednom mestu (a), sa snažnim fluktuacijama u zauzetosti

površine (ii) i broju reproduktivno zrelih individua (iv). Pritom, zbog nedostatka podataka iz

ostalih delova areala ove vrste, izvršena procena ima regionalan karakter, odnoseći se samo

na teritoriju Srbije.

39

5. ZAKLJU ČAK

Brojnost individua koju Stachys milanii postiže na svojim staništima u Srbiji je

varijabilna i zavisi od većeg broja sredinskih faktora.

U prvoj godini istraživanja prebrojavanjem jedinki ustanovljena je brojnost od 4872

individue. Meñutim, u drugoj godini, ustanovljen je pad brojnosti na 2833 individue. Obe

vrednosti su daleko iznad procenjenog broja u literaturnim izvorima.

Raspored jedinki Stachys milanii na istraživanom prostoru odlikuje prisutvo većeg

broja grupa sa visokom gustinom jedinki. Obrazac grupnog rasporeda jedinki u prostoru je

zadržan tokom obe sezone, što je potvrñeno upotrebom adekvatnih indeksa disperzije.

Analize ukazuju da najveći uticaj na promenu brojnosti Stachys milanii ostvaruju

pokrovnost ukupne vegetacije, procentualna zastupljenost humusa i azota, koncentracija

kalijuma i kalcijum karbonata u zemljištu, kao i konduktivitet.

Od svih razmatranih varijabli razvijenost ukupne vegetacije pokazuje najsnažniji

uticaj koji je negativnog karaktera. Sa povećanjem pokrovnosti vegetacije drastično opada

brojnost Stachys milanii, pa se navedena vrsta može okarakterisati kao nisko kompetitivna.

Relativno visoka brojnost postiže se na lokalitetima na kojima postoji umeren stepen

antropogenih aktivnosti, pre svega na mestima gde se vrši umereno gaženje staništa i

umerena primena agrotehničkih mera.

U skladu navedenim podacima izvršena je revalorizacija statusa ugroženosti vrste S.

milanii koja ostaje u kategoriji krajnje ugroženih vrsta (CR), ali status ugroženosti u Srbiji

treba da bude - CR-Srb B2ac(ii,iv).

40

6. LITERATURA

ADAMOVI Ć, L. (1896): Neue Beiträge zur Flora von Serbien. – Allgemeine Botanische

Zeischrift für Systematik, Floristik, Pflanzengeographic etc. (Karlsruhe) 2(4-7):57-59.

ADAMOVI Ć, L. (1911): Flora jugoistočne Srbije. – Rad Jugoslovenske akademije znanosti i

umjetnosti 185, Matematičko-prirodoslovni razred 49:194-242.

ANONYMOUS. (2004). Održivi razvoj grada Niša prilog za izradu strategije, Head of

Department Economic and Enviromental Department, Niš.

ANONYMOUS,. (2010): Pravilnik o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih

vrsta biljaka, životinja i gljiva. – Službeni glasnik Republike Srbije, 5/10

ANONYMOUS. (2011): Zakona o zaštiti životne sredine (Sl. glasnik RS.br. 66/91, 83/92,

53/93, 67/93, 48/94, 44/95 i 53/95, 135/04 36/09, 36/09 - dr. zakon, 72/09 - dr. zakon i

43/2011 - odluka US)

ANONYMOUS. (2012). City of Niš strategy for safety. Niš.

BOJOVIĆ, S. R, MITROVIĆ, S. S. (2010). Biostatistika – primena statističkih metoda u

biologiji. Institut za šumarstvo. Beograd.

DAVIES, K. W. (2011): Plant community diversity and native plant abundance decline with

increasing abundance of an exotic annual grass. Oecologia, 167:481-491.

DIKLI Ć, N., GAJIĆ, M. (1977F): Lamiaceae. In: Josifović, M. (ed.). Flora SR Srbije. 9: 164-

174. – Srpska Akademija Nauka i Umetnosti. Beograd.

DŽAMIĆ, R. (1966): Odreñivanje ukupnog azota u zemljištu mirko metodom po Kjeldahlu.

In: Bogdanović, M., Velikonja, N., Racz, Z. Hemijske metode ispitivanja zemljišta.

Jugoslovensko društvo za proučavanje zemljišta. Beograd.

ECONOMIC COMMISSION FOR EUROPE (1991): European Red List of Globally

Threatened Animals and Plants and recommendations on its application as adopted by the

Economic Commission for Europe at its forth-sixth session (1991) by decision D (46). –

United Nations Publication, New York.

41

FORMÀNEK , E. (1896): Zweiter Beitrag zur Flora von Serbien, Macedoien und

Thessalien. – Verhandlungen des naturforschenden Vereins in Brünn 34:255-365.

FRIRSCH, C. (1918): Neue Beiträge zur Flora der Balkan – halbinsel, insbesonders Serbiens,

Bosniens und der Herzegovina. VIII. – Mitteilungen des Naturwissenschafilichen Vereines

für Steiermark 54:235-299.

GOLDBERG, D. E., BARTON, A. M. (1992): Patterns and con- sequences of interspecific

competition in natural communities: a review of field experiments with plants. American

Naturalist,139:771-801.

GOLDBERG, D.E., MILLER, T. E. (1990): Effects of Different Resource Additions of

Species Diversity in an Annual Plant Community. Ecology, 71(1): 213-225.

GREINER, M. K., GRACE, J. B., HAHN, E., MENDELSSOHN, I. A. ( 2001): The

Importance of Competition in Regulating Plant Species Abundance along a Salinity Gradient.

- Ecology, 82:1.

GRIME, J. P. (1979): Plant strategies and vegetation processes. John Wiley and Sons,

London.

ILIĆ, Đ. (1897): Nekoliko reñih faneregiona iz aleksinačke okoline i mesta na kojima rastu,

In: Izveštaj školske 1896-1897 godine, 23-26. – Srpska kraljevska učiteljska škola,

Aleksinac.

IUCN Species Survival Commission (1994): IUCN Red List Categories. – 40th Meeting of

the IUCN Council, Gland.

IUCN (2001): IUCN Red List Categories and Criteria: Version 3.1 IUCN Species Survival

Commission. Gland, Cambridge.

IUCN (2003). Guidelines for Using the IUCN Red List Categories and Criteria. Prepared by the Standards and Petitions Subcommittee of the IUCN SSC Red List Programme Committee. IUCN, Gland, Switzerland & Cambridge, UK.

IUCN (2003A). Guidelines for Application of IUCN Red List Criteria at Regional Levels:

Version 3.0. IUCN Species Survival Commission. IUCN, Gland, Switzerland & Cambridge,

UK.

KARADŽIĆ, B., MARINKOVIĆ, S. (2009): Kvantitativna ekologija. IBISS, Beograd.

42

KNEŽEVIĆ, A., BOŽA, P. (1990): Asocijacijski kompleks halofitske vegetacije na priobalju

akvatorije Rusanda kod Melenaca (Banat). - Zbornik radova Prirodno-matematičkog

fakulteta, Novi Sad, 20: 73 - 77.

KOEVA-TODOROVSKA, J. (1988): Kariologično i polenomorfologično izsledvane na

vidovete ot rod Stachys L. v B’lgaria. 100th Anniversary of Academician Nikolaj A.

Stojanov, 138-150. – Bulgarian Academy of Sciences, Sofia.

KORUNOVIĆ, R. M., STOJANOVIĆ, S. V. (1989). Praktikum iz pedologije. Savez

studenata Poljoprivrednog fakulteta. Beograd.

KOŽUHAROV, S. (ed.) (1995): Flora na Narodna Republika B’lgarija 6. - B’lgarskata

Akademija na Naukite, Sofija.

KREBS, C. (1999): Ecological Methodology (Sec. Ed.). The Benjamin/Cummings Publishing

Company, Inc., Menio Park, CA, USA.

LAZAREVIĆ, J. (2005): Sekundarni metaboliti biljne vrste Stachys milanii Petrović,

magistarski rad, Prirodno – matematički fakultet, Niš.

LIM, Y., NA, S.T., LEE, S.J., CHO, K.H., SHIN, H. (2008): Spatial Distribution Patterns and

Implications for Conservation of Scrophularia takesimensis (Scrophulariaceae), an

Endangered Endemic Species on Ulleung Island, Korea. – Journal of Plant Biology. 51(3):

213-220.

MARX, E. S., HART, J. M., STEVENS, R. G. (1996). Soil test interpretation guide. Oregon:

Oregon State University Extension Service.

MILOSAVLJEVIĆ, V., RANŠELOVIĆ, V., ZLATKOVIĆ, B., (2002): Vegetacija Lalinačke

slatine kod Niša. In: VII Simpozijum o flori jugoistočne Srbije i susednih područja sa

meñunarodnim učešćem, Zbornik rezimea, Dimitrovgrad.

MOLLES, M. C. (2002): Ecology – Concepts and Applications. MCGrow Hill Companies,

London, New Yourk.

MORISITA, M. (1959): Measuring of the dispersion of individuals and analysis of the

distributional patterns. Mem. Fac. Sci. Kyushu. Univ. Ser E (Biology) 2:215-235.

43

MUELLER-DOMBOIS, D., ELLENBERG, H., (1974): Aims and Methods of Vegetation

Ecology. John Wiley and Sons. New York.

NIKETIĆ, M. (1995): Pregled flore šireg područja Lalinačke slatine kod Niša. In: II

Simpozijum o flori Srbije (IV Simpozijum o flori jugoistočne Srbije). – Zbornik rezimea, 34,

Vranje.

NIKETIĆ, M., DIKLIĆ, N. (1999): Stachys milanii Petrović. In: Stevanović, V. (ed.). Crvena

knjiga flore Srbije 1. Iščezli i krajnje ugroženi taksoni. 211-213. - Ministarstvo za životnu

sredinu Republike Srbije, Biološki fakultet Univerziteta u Beogradu, Zavod za zaštitu prirode

Republike Srbije. Beograd.

NIKOLIĆ, V. et al. (1986): Dopuna Flori SR Srbije novim podacima o rasprostranjenju

biljnih vrsta. In: Šarić, M. R., Diklić, N. (eds): Flora SR Srbije, 10. – SANU, Beograd. 257-

336.

PALIĆ, R., LAZAREVIĆ, J., RANĐELOVIĆ, V. STOJANOVIĆ, G., (2004): Stachys

milanii Essential Oil – Chemical Composition and Antimicrobial Activity, 35th International

Symposium on Essential oils, Messina, Italy, P-35.

PALIĆ, R., LAZAREVIĆ, J., STOJANOVIĆ, G., RANĐELOVIĆ, V., (2006): Chemical

Composition and Antimicrobial Activity of the Essential Oil of Stachys

milanii Petrović, Journal of Essential Oil Research, 18: 290-292.

PARTEL, M. (2002): Local plant diversity patterns and evolutionary history at the regional

scale. Ecology 83:2361-2366.

PETROVA, A., VLADIMIROV, V. (2009): Red List of Bulgarian vascular

plants, Phytologia Balcanica, 15: 63-94.

PETROVIĆ, S. (1882): Flora okoline Niša. Kraljevsko-srpska državna štamparija, Beograd.

PETROVIĆ, S. (1885): Dodatak flori okoline Niša. Kraljevsko-srpska državna štamparija,

Beograd.

PETROVIĆ, S. (1887): Stachys milanii Petrović. In: Magnier, C. Scrinia Florae selecrae,

Sanit- Quentin, issues 6:117.

44

RADULOVIĆ, N. LAZAREVIĆ, J. STOJANOVIĆ, G. PALIĆ, R., (2006):

Chemotaxonomically significant 2-ethyl substituted fatty acids from Stachys milanii Petrović

(Lamiaceae), Biochemical Systematics and Ecology, 34: 341-344.

RANĐELOVIĆ, N., RANĐELOVIĆ, V., ZLATKOVIĆ, B. (1996): Flora i vegetacija

prirodnih dobara na teritoriji grada Niša. In: Vlajković, M. (ed.) Grad u ekologiji-ekologija u

gradu. Monografija radova. Sekretarijat za zaštitu životne sredine. Niš.

RANĐELOVIĆ, V., ZLATKOVIĆ, B., DIMITRIJEVIĆ, D. (2007): Fitogeografska analiza

flore lalinačke slatine, In: IX Simpozijum o flori jugoistočne Srbije i susednih područja sa

meñunarodnim učešćem, Zbornik rezimea, Niš.

ROHLF, F. J. (1988): NTSYS-pc: Numerical taxonomy and multivariate analysis system. –

Exeter Publishing, New York.

SCHUSTER, B., DIEKMANN, M. (2003): Changes in Species Density along the Soil pH

Gradient: Evidence from German PlantCommunities. Folia Geobotanica, Vol. 38, No. 4: 367-

379.

SILVERTOWN, J. W. (1982): Introduction to plant population ecology. Longman Scientific

and Technical, Essex.

SLAVNIĆ, Ž. (1939): Pregled najvažnijih fiornih elemenata zaslanjenih tala Jugoslavije.

Arhiv Ministarstva poljoprivrede, 15: 1-16.

SLAVNIĆ, Ž. (1940): Prilog halofitskoj flori i vegetaciji Jugoistočne Srbije. Glasnik

Skopskog naučnog društva, 22: 5-77.

TILMAN, D. (1984): Plant dominance along an experimental nutrient gradient. Ecology, 65:

1445-1453.

TILMAN, D. (1988): Plant strategies and the dynamics and structure of plant communities.

Princeton University Press, Princeton, New Yourk.

TOMOVIĆ, G. (2007): Fitogeografska pripadnost, distribucija i centri diverziteta balkanske

endemične flore u Srbiji. - Doktorska disertacija. - Prirodno-matematički fakultet, Univerzitet

u Beogradu. Beograd (manuscr.). 232 pp.

45

TOMOVIĆ, G., ZLATKOVIĆ, B., NIKETIĆ, M., PERIĆ, R., LAZAREVIĆ, P., DURAKI,

Š., STANKOVIĆ, M., LAKUŠIĆ, D., ANAČKOV, G., KNEŽEVIĆ, J., SZABADOŠ, K.,

KRIVOŠEJ, Z., PRODANOVIĆ, D., VUKOJIČIĆ, S., STOJANOVIĆ, V., LAZAREVIĆ,

M., STEVANOVIĆ, V., 2009: Threat status revision of some taxa from “The Red Data Book

of Flora of Serbia 1”. Botanica Seribica, 33(1): 33 – 43.

UBAVIĆ, M., KASTORI, R.R., PEIĆ, A. (1990): Đubrenje voćnjaka i vinograda. Subotica:

DPH. I. “Zorka”.

VUČKOVIĆ, R. (1983): Asocijacijski kompleks halofitske vegetacije na lokalitetu Deračka

bara u srednjem Banatu.. - In: Mihaljev, I., Vučić, N. (eds): Čovek i biljka, Zbornik radova

sa naučnog skupa, 469-478, Matica srpska, Odeljenje za prirodne nauke, Novi Sad.

WALTER, H., LEITH, H. (1967): Klimadiagramm – VEB Gustav Fischer, Jena.

WALTER, K. S., GILLETT, H. J. (eds) (1998): 1997 IUCN Red List of Threatened Plants. –

IUCN, Gland, Universiti Press, Cambridge.

WIKA, S., BARĆ, A. (2011): Long-term changes and maintenance of Phyllitis

scolopendrium (L.) Newman population in the Wodπca Valley (the Cracow-CzÍstochowa

Upland. – Biodiv. Res. Conserv. 23: 75-82

ZLATKOVI Ć, B., RANĐELOVIĆ, V., AMIDŽIĆ, L. (2005): Flora i vegetacija slatina

centralne i južne Srbije i njihova valorizacija sa aspekta zaštite. Prilog za studiju zaštite. Niš,

66 pp.

46

7. SAŽETAK

U radu je prikazana brojnost i odreñen tip prostorne disperzije jedinki u jedinoj

populaciji endemične biljne vrste Stachys milanii u Srbiji. Terenska istraživanja su vršena

metodom transekta na površini od 373528.78 m2 istraživanog područja Lalinačke slatine kod

Niša. Uzorkovanje je vršeno na 26 mikro-lokacija, tokom dve vegetacione sezone. Na bazi

prikupljenih podataka analiziran je uticaj fizičko-hemijskih karakteristika tla, vegetacije, kao

i raznovrsnosti i intenziteta antropogenih uticaja na brojnost pomenute vrste. Primenom

odabranih statističkih metoda ukazano je koji faktori staništa pozitivno utiču na brojnost u

njenoj populaciji, što omogućava preduzimanje efikasnijih mera zaštite. U svetlu novih

podataka, u skladu sa IUCN kriterijumima, izvršena je revalorizacija statusa ugroženosti

Stachys milanii na lokalnom nivou.

47

8. SUMMARY

Abundance and type of spatial distribution of individuals in the single population of

endemic species Stachys milanii Petrović in Serbia is represented in this work. Field studies

were performed using the line-transect in Lalinac salt-marshes (373528.78 m2) close to the

city of Niš. Sampling was performed at 26 micro-locations, over two growing seasons. Based

on collected data we analyzed the role of physico-chemical characteristics of the soil, the

vegetation, as well as diversity and intensity of anthropogenic influences on the abundance of

the given species. By using selected statistical methods, habitat variables positively affecting

the number of individuals are indicated, that allows effective species protection. In the sense

of collected data, according to IUCN standards, revaluation of Stachys milanii threatened

status in Serbia is performed.

Прилог 5/1

ПРИРОДНO - MАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ НИШ

КЉУЧНА ДОКУМЕНТАЦИЈСКА ИНФОРМАЦИЈА

Образац Q4.09.13 - Издање 1

Редни број, РБР:

Идентификациони број, ИБР: Тип документације, ТД: монографска Тип записа, ТЗ: текстуални / графички Врста рада, ВР: мастер рад Аутор, АУ: Дрндаревић Миљана Ментор, МН: Бојан Златковић

Наслов рада, НР: УТИЦАЈ СРЕДИНСКИХ ФАКТОРА НА БРОЈНОСТ ВРСТЕ

STACHYS MILANII PETROVIĆ У СРБИЈИ

Језик публикације, ЈП: српски

Језик извода, ЈИ: енглески

Земља публиковања, ЗП: Р. Србија

Уже географско подручје, УГП: Р. Србија Година, ГО: 2014 Издавач, ИЗ: ауторски репринт Место и адреса, МА: Ниш, Вишеградска 33. Физички опис рада, ФО: (поглавља/страна/ цитата/табела/слика/графика/прилога)

47 стр. ; 9 слика; 10 графикона; 2 табеле

Научна област, НО: БИОЛОГИЈА Научна дисциплина, НД: БОТАНИКА Предметна одредница/Кључне речи, ПО

Stachys milanii, БРОЈНОСТ, ЛАЛИНАЧКА СЛАТИНА, СРЕДИНСКИ ФАКТОРИ

УДК 502: 582.4 (497.11)

Чува се, ЧУ: библиотека Важна напомена, ВН: уколико је рад рађен ван факултета (у лабораторији)

Извод, ИЗ:

У раду је приказана бројност и одређен тип просторне дисперзије јединки у јединој популацији ендемичне биљне врсте Stachys milanii у Србији. Теренска истраживања су вршена методом трансекта на површини од 373528.78 m2 истраживаног подручја Лалиначке слатине код Ниша. Узорковање је вршено на 26 микро-локација, током две вегетационе сезоне. На бази прикупљених података анализиран је утицај физичко-хемијских карактеристика тла, вегетације, као и разноврсности и интензитета антропогених утицаја на бројност поменуте врсте. Применом одабраних статистичких метода указано је који фактори станишта позитивно утичу на бројност у њеној популацији, што омогућава предузимање ефикаснијих мера заштите. У светлу нових података, у складу са IUCN критеријумима, извршена је ревалоризација статуса угрожености Stachys milanii на локалном нивоу.

Датум прихватања теме, ДП: 19.2.2014.

Датум одбране, ДО:

Чланови комисије, КО:

Председник: Др Владимир Ранђеловић

Члан: Др Марина Јушковић

Члан, ментор:

Др Бојан Златковић

Прилог 5/2

ПРИРОДНО - МАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ НИШ

KEY WORDS DOCUMENTATION

Accession number, ANO: Identification number, INO: Document type, DT: monograph Type of record, TR: textual / graphic

Contents code, CC: Master thesis Author, AU: Miljana Drndarevi ć Mentor, MN: Bojan Zlatkovi ć Title, TI: Influence of environmental factors on abundance of

Stachys milanii Petrović in Serbia

Language of text, LT: Serbian Language of abstract, LA : English Country of publication, CP: Republic of Serbia Locality of publication, LP: Serbia Publication year, PY: 2014 Publisher, PB: author’s reprint Publication place, PP: Niš, Višegradska 33. Physical description, PD: (chapters/pages/ref./tables/pictures/graphs/appendixes)

47 p. ; 9 pictures; 10 graphics; 2 tables

Scientific field, SF: Biology Scientific discipline, SD: Botany Subject/Key words, S/KW: Stachys milanii, Lalinac salt-marsh, abundance, environmental factors

UC 502: 582.4 (497.11) Holding data, HD: library Note, N: Abstract, AB : Abundance and type of spatial distribution of individuals in the single population of

endemic species Stachys milanii Petrović in Serbia is represented in this work . Field studies were performed using the line-transect in Lalinac salt-marshes (373528.78 m2) close to the city of Niš. Sampling was performed at 26 micro-locations, over two growing seasons. Based on collected data we analyzed the role of physico-chemical characteristics of the soil, the vegetation, as well as diversity and intensity of anthropogenic influences on the abundance of the given species. By using selected statistical methods, habitat variables positively affecting the number of individuals are indicated, that allows effective species protection. In the sense of collected data, according to IUCN standards, revaluation of Stachys milanii threatened status in Serbia is performed.

Accepted by the Scientific Board on, ASB : Defended on, DE: Defended Board, DB: President: Dr Vladimir Ranñelović Member: Dr Marina Jušković Member, Mentor: Dr Bojan Zlatković

Образац Q4.09.13 - Издање 1