Univerzitet u Nišu

Prirodno – matematički fakultet

Departman za biologiju i ekologiju

Stefan M. Petković

Učestalost mitova o upotrebi šumske kornjače (Testudo hermanni)

u narodnoj medicini na teritoriji Donjeg Milanovca

Master rad

Niš, 2018.

Univerzitet u Nišu

Prirodno – matematički fakultet

Departman za biologiju i ekologiju

Stefan M. Petković

Učestalost mitova o upotrebi šumske kornjače (Testudo hermanni)

u narodnoj medicini na teritoriji Donjeg Milanovca

Master rad

Student Mentor

Stefan Petković prof. dr Jelka Crnobrnja - Isailović

Niš, 2018.

Biografija

Stefan Petković je rođen 24.08.1991. godine u Pirotu. Osnovnu školu „Despot Stefan

Lazarević“ u Babušnici završava 2006. godine. Iste godine upisuje Gimnaziju „Vuk

Karadzić“ u Babušnici. Osnovne akademske studije na Prirodno-matematičkom fakultetu u

Nišu upisuje 2010.godine i završava ih 2015. godine. Iste godine upisuje master studije na

Departmanu za biologiju i ekologiju, smer – Ekologija i zaštita prirode.

Zahvalnica

Srdačno se zahvaljujem svom mentoru, prof. dr Jelki Crnobrnji-Isailović, na pruženoj

nesebičnoj pomoći prilikom realizacije master rada. Takođe, zahvaljujem se doktorantu

Marku Nikoliću, koji je svojim dobronamernim sugestijama upotpunio ovaj rad.

Najveću zahvalnost dugujem svojoj porodici i prijateljima, na podršci i razumevanju prilikom

studiranja.

Ovaj rad je rađen u okviru projekta osnovnih istraživanja 173025 “Evolucija u

heterogenim sredinama: mehanizmi adaptacija, biomonitoring i konzervacija

biodiverziteta” finansiranog od strane Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja

Republike Srbije i uz podršku projekta doktoranta PMF-a Univerziteta u Nišu: "Uticaj

lokalnog folklora i kulturnog nasleđa na odnos čoveka prema šumskoj kornjači Testudo

hermanni u Srbiji" finansiranog sredstvima Rufford Small Grants fondacije.

Sadržaj

1. Uvod ................................................................................................................................... 1

1.1. Definicija biološke raznovrsnosti, faktori ugrožavanja i značaj biodiverziteta .......... 1

1.1.1. Faktori ugrožavanja biodiverziteta ...................................................................... 1

1.1.2. Očuvanje biodiverziteta ....................................................................................... 2

1.2. Antropogeni uticaj i faktori ugrožavanja šumske kornjače (Testudo hemanni).......... 3

1.3. Upotreba u narodnoj medicini kao potencijalni faktor ugrožavanja šumske kornjače

……………………………………………………………………………………...6

2. Cilj istraživanja .................................................................................................................. 8

3. Objekat istraživanja ........................................................................................................... 9

3.1. Biologija i ekologija šumske kornjače (Testudo hermanni)........................................ 9

4. Materijal i metode ............................................................................................................ 13

4.1. Područje istraživanja ................................................................................................. 13

4.2. Metodologija rada na terenu ...................................................................................... 14

4.3. Statističke metode…………..……………………………………………………...17

5. Rezultati ........................................................................................................................... 18

6. Diskusija .......................................................................................................................... 21

7. Zaključak.......................................................................................................................... 23

8. Summary .......................................................................................................................... 24

9. Literatura .......................................................................................................................... 25

Sažetak

Šumska kornjača Testudo hermanni je, po IUCN kriterijumima, skoro ugrožena vrsta

(NT - Near threatened). Pošto njeno izlovljavanje radi upotrebe u tradicionalnoj medicini

do sada nije detaljno proučeno u Srbiji i nije poznat stepen uticaja na populacije u prirodi,

sprovedeno je anketiranje lokalnog stanovništva Istočne Srbije na teritoriji opštine Donji

Milanovac gde su rezultati pokazali da 68% lokalnog stanovništva veruje da šumska

kornjača ima lekovita svojstva u alternativnoj medicini.

Ukupno 59% anketiranih zna za upotrebu krvi kornjače u cilju lečenja teških

oboljenja, 8% je čulo za upotrebu mesa kornjače, a 4% za upotrebu jaja kornjače u

narodnoj medicini.

Takođe 29% ispitanika koji su izjavili da veruju u lekovita svojstva ove vrste tvrdi da

je poznavalo osobe kod kojih je terapija prethodno navedenim delovima kornjače bila

uspešna.

1

1. Uvod

1.1. Definicija biološke raznovrsnosti, faktori ugrožavanja i značaj

biodiverziteta

Biodiverzitet se definiše kao ukupna raznovrsnost živih bića na planeti. Raznovrsnost

živog sveta je velika, i do sada je opisano oko dva miliona živih bića, a smatra se da taj broj

moze biti i do deset miliona vrsta. Međutim, usled negativnog uticaja čoveka na prirodu

izumro je veliki broj vrsta, a procenjuje se da će preko 30% vrsta izumreti u bližoj budućnosti

ukoliko se nastavi antropogeni pritisak na životnu sredinu (Crnobrnja-Isailović i sar., 2012).

Na Konferenciji o zaštiti biodiverziteta u Rio de Ženeiru, 1992. godine naglašen je globalni

značaj biodiverziteta i napravljena razlika između pojma diverzitet (raznovrsnost unutar

konkretnih nivoa organizacije živih sistema) i biodiverzitet (sveobuhvatniji i opširniji pojam

koji obuhvata sve vrste divlje flore, faune i mikroorganizme, ali obuhvata i sorte gajenih

biljaka i životinja kao i ekosistemsku i genetsku raznovrsnost) (Wynberg, 2002).

Biodiverzitet je rezultat evolutivnih procesa tri osnovna hijerarhijska nivoa (genetski,

specijski i ekosistemski). Danas je prisutna prekomerna eksploatacija komponenti

biodiverziteta, pri čemu je poznato da ljudi ne bi mogli da opstanu bez bioloških resursa pa se

veliki napori usmeravaju na izradu strategija održivog korišćenja biodiverziteta (Lee i sar.,

2015).

1.1.1. Faktori ugrožavanja biodiverziteta

Sve veći negativni uticaj čoveka na prirodna staništa ukazuje na neophodnu primenu

modela koji će smanjiti postojeće narušavanje i poboljšati kvalitet života. Svakodnevno

izumire veliki broj vrsta, a ogromna prirodna prostranstva se zamenjuju urbanim površinama

što predstavlja ogromnu opasnost za funkcionisanje biosfere. Biodiverzitet je resurs koji

donosi veliku dobit čovečanstvu: obezbeđuje nam hranu, vodu, vazduh, direktno utiče na

funkcionisanje farmaceutske, poljoprivredne, drvne industrije, kao i mnogih drugih

privrednih grana od kojih zavisi opstanak savremenog čoveka (Crnobrnja-Isailović i sar.,

2012). Intenzivna urbanizacija, širenje gradova, neprekidno povećanje broja stanovnika

predstavljaju osnovne probleme zbog kojih je danas ugrožen opstanak biodiverziteta, a

2

ujedno i opstanak čitavog čovečanstva (Crnobrnja-Isailović i sar., 2012). Najuticajniji faktori

ugrožavanja biološke raznovrsnosti su slikovito predstavljeni akronimom HIPPO, koji je

izveden od početnih slova sledećih reči:

H – Habitat alteration – ustinjavanje i narušavanje staništa, zbog ubrzanog

razvoja poljoprivrede, snažnog pritiska urbanizacije, industrijalizacije i

razvoja turizma.

I – Invazive species – introdukcija stranih vrsta biljaka i životinja od strane

čoveka.

P – Pollution – zagađenje voda, vazduha i zemljišta.

P – Population growth – porast broja ljudi na planeti.

O – Overexploitation – prekomerno korišćenje vrsta u ishrani, u medicinske

svrhe, intenzivni lov i ribolov, nedozvoljena trgovina divljim vrstama,

korišćenje životinja kao kućnih ljubimaca itd (Crnobrnja-Isailović i sar.,

2012).

1.1.2. Očuvanje biodiverziteta

Usled nepovoljnih faktora koji utiču negativno na diverzitet vrsta na planeti,

poslednjih godina se realizuje veliki broj projekata i strategija u skladu sa međunarodnim

standardima, čime se obezbeđuje koordinisanost konzervacionih aktivnosti. Očuvanje

biodiverziteta se može posmatrati sa naučnog, pravnog i praktičnog aspekta. Naučni značaj

podrazumeva formiranje Crvenih lista i Crvenih knjiga gde je potrebno s naučne strane

proceniti prioritete za zaštitu. Prvi korak u zaštiti vrsta je utvrđivanje statusa njihove

ugroženosti, prikupljanjem podataka na osnovu terenskih istraživanja ili pregledom literature.

Prikupljeni podaci se koriste za formiranje spiskova ugroženih vrsta koji imaju ulogu da

ukažu na opasnost od izumiranja vrsta i ozbiljnost problema sa kojima se sreću ugrožene

vrste. Srbija je prvu Crvenu knjigu (spisak ugroženih vrsta) koja se odnosi na krajnje

ugrožene biljne vrste dobila 1999. godine (Stevanović, 1999).

Najugroženiji predstavnici flore i faune, ekosistemi i predeli predstavljaju prioritet u

očuvanju biodiverziteta. Međutim, najvažnije je da postoji dobro organizovana regionalna

mreža zaštitićenih objekata koja se odražava na globalnu zaštitu biodiverziteta (Stevanović,

1999). Jedan od modela globalne zaštite biodiverziteta je koncept „vrućih tačaka“ (eng. „Hot

3

spot“). Nemoguće je uspostaviti zaštitu biodiverziteta na celoj planeti, pa je neophodno

definisati prioritete zaštite. Koncept „vrućih tačaka“ se zasniva na određivanju prioritetnih

oblasti zaštite na osnovu nivoa endemizma područja i stepena ugroženosti staništa (Myers i

sar., 2000).

1.2. Antropogeni uticaj i faktori ugrožavanja šumske kornjače

(Testudo hemanni)

Antropogeni pritisak na životnu sredinu postoji još iz perioda pleistocena kada je čovek

migrirao iz Afrike i vremenom postao bitan element svakog ekosistema na Zemlji, te njegov

uticaj ima široke razmere. Danas su mnogi prirodni ekosistemi prilagođeni savremenom

čoveku i njegovim potrebama. Percepcija današnjeg čoveka o prirodi zavisi od širokog

opsega iskustva i u skladu je sa opažanjima koje poseduje pa, shodno tome, ljudi formiraju

različite saveze i organizacije za zaštitu prirode. Upravljači i ljudi koji su na čelu različitih

organizacija prema svojim shvatanjima o korišćenju lokalnih resursa formiraju strategije za

upravljanje tim resursima. Međutim, različita shvatanja o eksploataciji resursa rezultiraju, sa

druge strane, sprovođenjem aktivnosti koje štite prirodu, a ugrožavaju lokalnu zajednicu ili

dovode do neodrživog korišćenja lokalnih resursa (Sodhi i Ehrlich, 2010).

Prema zvaničnim statističkim podacima, u periodu od 40 godina u dvadesetom veku, sa

teritorije Jugoslavije izvezeno je preko dva miliona kopnenih kornjača (Celse i sar., 2014).

Obzirom na biologiju i ekologiju šumske kornjače, ovakav antropogeni pritisak je mogao

dovesti do izumiranja mnogih populacija. Na stabilnost populacija šumske kornjače utiče i

demografska struktura. Usled sporog polnog sazrevanja, male zastupljenosti jedinki i visoke

smrtnosti mladunaca, u praksi je teško odrediti demografsku strukturu populacije. Visoka

smrtnost i sporo polno sazrevanje onemogućavaju brz oporavak populacije nakon

katastrofalnih događaja (Golubović i Đorđević, 2013).

Najveću opasnost za prirodne populacije šumske kornjače predstavljaju:

Fragmentacija staništa

Uništavanje prirodnih staništa (poljoprivreda i seča šuma)

Saobraćaj

Požari

Izlovljavanje kornjača radi ilegalne prodaje u prodavnicama kućnih ljubimaca

4

Izlovljavanje kornjača zbog narodnog verovanja da krv, meso i oklop kornjače

imaju magijska i lekovita svojstva

Izlovljavanje kornjača zbog ishrane

Namerna ili slučajna introdukcija alohtonih vrsta koje na tim prostorima ranije

nisu živele

Urbanizacija

Antropogene promene kao što su gubitak zemljišta usled urbanizacije, autoputevi,

širenje obradivih površina, razvoj industrijskih objekata, dovode do fragmentacije prirodnih

staništa šumske kornjače (Andron i sar., 2006). Mreža autoputeva ima ozbiljan uticaj na

fragmentaciju staništa, jer nameće izolaciju pojedinih populacija i dovodi do toga da veliki

broj jedinki biva pregažen motornim vozilima. Problem fragmentisanih staništa nastaje kada

fragmenti nisu dovoljno povezani što se negativno odražava na genetičku raznovrsnost

populacije zbog nemogućnosti migracije. Postoje podaci da se populacije od preko 100

jedinki mogu održavati stabilnim duži vremenski perod, ali problem nastaje ukoliko dođe do

neke katastrofe kada će takve populacije verovatno izumreti, za razliku od populacija koje su

brojčano veće (Celse i sar., 2014). Negativan efekat fragmentacije je izražen kada preostane

manje od 30% povoljnog staništa (Hanski, 1999).

Požari predstavljaju veliki problem za

populacije kornjača. Širom sveta pojava požara

je normalna pojava, međutim, usled ljudskih

aktivnosti njihova učestalost i intenzitet su

povećani (Vujović i sar., 2015). Intenzitet

požara zavisi od vegetacije i konfiguracije

terena, i direktno i indirektno utiče na floru i

faunu područja. Posebno su ugrožene male i

izolovane populacije jedinki sa ograničenim lokomotornim sposobnostima kao što su

kornjače (Hossack i Pilliod, 2011). Na osnovu istraživanja (Hailey, 2000) utvrđeno je da

požari mogu eliminisati 85% odraslih jedinki u jednoj godini, a da gubitak od samo 11%

jedinki predstavlja katastrofu za vrstu sa malom reproduktivnom stopom kao što su kornjače.

Takođe je utvrđena neuravnotežena smrtnost među polovima. Kod muških jedinki je

zabeležena manja smrtnost izavana vatrom, zbog njihove veće aktivnosti i pokretljivosti.

Slika 1 - slika požara na terenu (autor fotografije-

Marko Nikolić)

5

Faktor ugrožavanja populacije šumske kornjače predstavlja i introdukcija alohtonih

vrsta. Opasnost se uglavnom svodi na uvođenje patogena koji bi mogao biti opasan za

autohtone populacije. Opasnost najčešće predstavljaju virusna oboljenja (herpes virus koji

uzrokuje zaraznu pneumoniju i visoku smrtnost kornjača), mikoplazma, kao i drugi paraziti

(Marschang i sar., 1997).

U mnogim zemljama širom Evrope šumska kornjača se smatra delikatesom. Najčešće

zemlje u čijim restoranima se služe delikatesi od kornjača su Italija, Francuska, Švedska i

Nemačka. Manji broj ispitanika u istočnoj Srbiji navodi da su probali meso kornjača i da su

krajem XX veka izlovljavali kornjače iz prirode i prodavali inostranim državljanima (Nikolić

i Crnobrnja-Isailović, 2017).

Šumska kornjača je zaštićena nacionalnim i međunarodnim zakonima. Prema

kriterijumima koje je propisala Međunarodna unija za zaštitu prirode – IUCN, šumska

kornjača spada u kategoriju potencijalno ugrožene vrste (NT-engl. „Near Threatened“).

Šumska kornjača se nalazi i na aneksima II i IV Direktive o staništima, na aneksu II Bernske

konvencije, i na aneksu II CITES konvencije1. Iako je šumska kornjača zaštićena nacionalnim

zakonima, problem ilegalnog izlovljavanja još uvek nije rešen. Razloga za izlovljavanje ima

mnogo, a neki od njih su: potražnja u prodavnicama kućnih ljubimaca, zatim za potrebe

alternativne medicine gde postoje verovanja u narodu da različiti delovi kornjače imaju

lekovita svojstva, za ishranu i zbog narodnih verovanja da kornjače imaju magijska svojstva.

Izlovljene kornjače bivaju transportovane uglavnom ka zemljama Evropske unije. Naime,

2005. godine na granicama Srbije zaplenjeno je 500 šumskih kornjača, a slična situacija se

desila i 2007. sa 200 jedinki (Golubović i Đorđević, 2013). Neovlašćeno uzgajanje i

prodavanje kornjača je zakonom kažnjivo, pa je čak i za naučna istraživanja potrebna dozvola

resornog Ministarstva. U Srbiji trenutno postoji jedna registrovana farma kornjača.

Registrovana je 2007. godine, a prema podacima iz 2016. godine sa farme je izvezeno oko

2000 jedinki, uglavnom za inostrano tržište, dok je mali broj prodat u Srbiji.

1 Izvor: Portal o biološkoj raznovrsnosti Srbije-BioRaS: http://bioras.petnica.rs/vrsta.php?id=197

6

Jedan od faktora ugrožavanja šumske kornjače jeste i narodno verovanje da kornjača

ima lekovita svojstva. Ovakvo verovanje u narodu vuče korene iz slovenske mitologije gde

postoje različiti mitovi o šumskoj kornjači. Poznat je mit o kornjači i biljci raskovnik

(Laserpitium siler) i kako kornjača ruši ogradu pred sobom dok nosi ovu biljku ustima

(Tolstoj i Radenković, 2001). Pored ovog bezazlenog mita, postoje i mitovi koji mogu biti

uzrok izlovljavanja kornjača. Jedan od najopasnijih mitova koji nema bezazlenu konotaciju

jeste mit o lekovitosti krvi kornjača, gde se veruje da ona ima blagotvorno dejstvo kod teških

bolesti (Nikolić i Crnobrnja-Isailović, 2017). Još uvek nije dovoljno poznat uticaj mitova na

populaciju šumske kornjače.

1.3. Upotreba u narodnoj medicini kao potencijalni faktor

ugrožavanja šumske kornjače

Od davnina je poznato da se biljke i životinje koriste za lečenje bolesti ljudi, pa čak i

danas više od polovina savremenih lekova potiče od bioloških resursa. Ljudi tradicionalno

koriste različite recepte za lečenje teških bolesti, koji se prenose sa generacije na generaciju.

Danas postoji sve veća želja da se razotkrije uloga narodnih verovanja i tradicionalne

medicine kao faktora ugrožavanja biodiverziteta (Mishra i sar., 2011).

Slika 2- slika sa farme kornjača u blizini Novog Sada (autor fotografije- Marko

Nikolić)

7

Izlovljavanje životinja za potrebe tradicionalne medicine, kao i ostala verovanja u

narodu mogu predstavljati ozbiljan faktor ugrožavanja. U našoj zemlji tek 2016. godine

počinje proučavanje ovog potencijalnog faktora ugrožavanja kako bi se kvantifikovao uticaj

na populacije šumske kornjače. Uticaj narodnih verovanja na stanje populacije šumske

kornjače još uvek nije dovoljno proučen u našoj zemlji, a može predstavljati ozbiljan faktor

ugrožavanja ove vrste.

8

2. Cilj istraživanja

Pošto izlovljavanje radi upotrebe u tradicionalnoj medicini do sada nije detaljno

proučeno u Srbiji i nije poznat stepen uticaja na populacije u prirodi, sprovedeno je

anketiranje lokalnog stanovništva Istočne Srbije o zastupljenosti mitova o lekovitim

svojstvima istočne podvrste šumske kornjače. Ciljevi istraživanja bili su:

- utvrditi da li postoje mitovi navedenog tipa;

- utvrditi koliki udeo stanovništva veruje u ovakve mitove;

- proceniti koliki udeo ukupnog stanovništa je izlovljavao kornjače radi upotrebe u

narodnoj medicini i koliki je to udeo od onog dela stanovništva koje u te mitove veruje.

9

3. Objekat istraživanja

Šumska kornjača (Testudo hermanni) pripada grupi unutar klase gmizavaca koja

obuhvata uglavnom herbivore ili omnivore (Del Vecchio i sar., 2011) i rasprostranjena je u

evropskom delu Mediterana. Trenutno se razlikuju dve podvrste: T. h. hermanni u zapadnoj

Evropi i T. h. boettgeri u istočnoj Evropi. Granica areala između ove dve podvrste je reka Po

u severoistočnoj Italiji. Teritoriju današnje Srbije naseljava istočna podvrsta (Bertolero i sar.,

2011). Većini zapadnih populacija opada brojnost dok su istočne populacije stabilnije, iako se

u nekima beleži veliki pad brojnosti (Van Dijk i sar., 2004), izazvan su izmenom staništa,

šumskim požarima i poljoprivrednim aktivnostima. Predložene mere zaštite obuhvataju

obnovu i poboljšavanje kvaliteta staništa kao i edukaciju u cilju podizanja nivoa ekološke

svesti Stanovništva (Celse i sar., 2014). Najznačajniji faktori ugrožavanja šumske kornjače

koji se pominju u literaturi, a odnose se na populacije u Srbiji, jesu: izlovljavanje zbog

prodaje, izlovljavanje zbog upotrebe u ishrani i izlovljavanje zbog upotrebe u tradicionalnoj

medicini (Nikolić i Crnobrnja-Isailović, 2017).

3.1. Biologija i ekologija šumske kornjače (Testudo hermanni)

Poreklo kornjača datira iz doba Perma, što je oko

280 miliona godina pre nove ere. Većina predstavnika

izumire krajem mezozoika. Do danas su preživeli

predstavnici pet redova, među kojima je i red Chelonia

(Radovanović, 1951). Na planeti trenutno postoji 510

taksona grupisanih u nekoliko familija, koje su prisutne

na svim kontinentima osim na Antarktiku. Osnovna

karakteristika reda Chelonia je oklop koji se može naći u

tri osnovne forme na osnovu stepena okoštavanja: tvrdi,

meki i kožasti oklopi. Građen je od ventralnog i

dorzalnog dela koji su spojeni bočnim mostovima.

Sačinjen je od oko 50 kostiju, i zajedno sa rebrima i pršljenovima čini čvrstu spoljašnju

školjku koja je srasla sa telom pa kornjače ne mogu da izađu iz njega. Samo sa prednje i

zadnje strane postoje otvori za prolaz repa, glave i nogu (Kalezić, 2005).

Carstvo: Animalia

Tip: Hordata

Podtip: Vertebrata

Klasa: Reptilia

Red: Testudines

Podred: Cryptodira

Familija: Testudinidae

Rod: Testudo

Vrsta: T.hermanni

Slika 3. Klasifikacija šumske kornjače

10

Oklop predstavlja fizičku zaštitu kornjače, a pored toga ima i fiziološke funkcije kao

što su: skladištenje vode i otpadnih materija, hematopoeza itd. Kod morskih kornjača se u

oklopu talože magnezijum i kalijum koji sprečavaju nastanak mlečne kiseline, pa morske

kornjače mogu da žive duže pod vodom od ostalih kičmenjaka (Stanković, 1961).

Šumska kornjača (Testudo hermanni) je kopneni gmizavac koji pripada klasi Reptilia.

Poput svih gmizavaca, kornjače su ektotermni organizmi, odnosno nemaju stalnu telesnu

temperaturu. Taksonomiju šumske kornjače prvi put je opisao J.F Gmelin 1789. godine.

Na osnovu predhodne šeme vidi se da su kornjače gmizavci opstali u okviru reda

Testudines, nekada nazivan i Chelonia (Radovanović, 1951). Taksonomija šumske kornjače

predstavljala je predmet debate. Vrsta Testudo hermanni je svrstavana u rodove Protestudo,

Agryonemis i Eurotestudo uglavnom na osnovu anatomskih i morfoloških karakteristika

(Celse i sar., 2014). Ranije je šumska kornjača bila poznata i pod imenom Testudo graeca

Linnaeus. U okviru vrste zvanično se razlikuju dve podvrste:

Testudo hermanni hermanni (Gmelin, 1789) rasprostranjena u zapadnom delu

Evrope (istočna Španija, južni deo Francuske, Balearska ostrva, južni i centralni deo

Italije, Sicilija, Korzika i Sardinija)

Testudo hemanni boettgeri (Mojsisovics, 1889) naseljava istočnu Evropu,

mediteranski deo Balkanskog poluostrva, Jonska ostrva i istočni deo Turske (Fritz i

sar., 2006).

Šumske kornjače su kopnene kornjače

srednje veličine. Odlikuju se čvrstim oklopom

veličine od 120 do 180 mm, sa maslinasto-

žutom pigmentacijom na karapaksu i svetlijom

pigmentacijom sa tamnim prugama na

plastronu. Sredinom karapaksa pružaju se pet

ploča neuralia, levo i desno se nalazi niz od

četiri široke ploče koje se nazivaju rebarne ili

kostalne tj costalia. U obliku venca na ivici

karapaksa se nalazi venac manjih ploča koje se graniče sa plastronom i nazivaju se

marginalia. Iznad vrata se nalazi neparna ploča nuchale, sa suprotne strane iznad repa se

nalaze jedna ili dve nadrepne ploče tj supracaudale (Radovanović, 1951). Ženke su obično

krupnije od mužjaka u proseku za 12% (Kalezić, 2005).

Slika 4 - Testudo hermanni- fotografija sa terena

2017. (autor fotografije- Stefan Petković).

11

Distribucija šumske kornjače prostire se duž mediteranskog dela Evrope, od obale pa

sve do 600-700 metara nadmorske visine (Crnobrnja-Isailović i sar., 2012). U Srbiji areal

šumske kornjače (podvrsta Testudo hermanni boettgerii) proteže se južno od Save i Dunava.

Ona je ujedno i najrasprostanjenija vrsta kornjače kod nas (Stubbs, 1989). Šumska kornjača

naseljava staništa sa blagom mediteranskom klimom, prati vegetaciju blago gustog visokog

žbunja, hrastove i borove šume, napuštene farme, vinograde, maslinjake i svetle šume.

Izbegava močvarna staništa, guste tamne šume, naseljene farme, kao i otvorene livade bez

vegetacije (Celse i sar., 2014).

Šumska kornjača nije teritorijalna usamljena životinja čije ponašanje zavisi od

godišnjeg doba i geografske širine. Vrhunac aktivnosti počinje posle perioda zimskog

mirovanja (tokom marta i aprila) i traje sve do perioda pred početak zimskog mirovanja

(septembar i oktobar). Period zimskog mirovanja, kad se potrošnja energije svodi na

minimum, traje od oktobra do marta, kada kornjača prezimljava u skrovištu sa povoljnim

uslovima temeprature i vlažnosti (Mazzotti i sar., 2002). Trenutni trend globalnog zagrevanja

rezultira blažim zimama, a ova promena može uticati na smanjenje perioda zimskog

mirovanja (Celse i sar., 2014). Dnevna aktivnost zavisi od spoljašnje temperature i

vremenskih uslova. Najveća aktivnost zabeležena je u jutarnjim časovima kada kornjače

izlaze na otvorene površine gde se zagrevaju sunčanjem i tako ubrzavaju svoje metaboličke

procese. Mužjaci obilaze znatno veće površine u odnosu na ženke (Golubović i Đorđević,

2013).

Kornjače su primarno herbivori, ishrana se sastoji uglavnom od jednogodišnjih i

višegodišnjih biljaka, dok izbegavaju četinare, drvenaste i aromatične biljke (Del Vecchio i

sar., 2011). Ponekad konzumiraju i hranu životinjskog porekla: sitne beskičmenjake, puževe,

gliste, male glodare. Zabeleženi su slučajevi da se hrane fecesom sisara, zemljom ili malim

kamenjem (vidi u: Nikolić i sar., 2016)

Razmnožavanje šumske kornjače je oviparno tj polaganjem jaja u iskopanu rupu u

zemlji. Pare se uglavnom dva puta godišnje, u proleće i leto. Iako solitarne životinje, u

periodu parenja sreću se u parovima u prirodi (Kalezić, 2005). Parenje počinje odmah nakon

zimskog mirovanja. Tokom parenja mužjak ispušta glasove nalik pištanju. Emitovani zvučni

signali stimulišu ženke na parenje (Dejanović, 2011). Ženke mogu da skladište spermu i po

nekoliko godina. Jaja polažu na osunčanom i otvorenom prostoru, a, ukoliko teren nije

povoljan, veliki broj jedinki polaže jaja na malom prostoru što olakšava grabljivicama

12

nalaženje plena. Period inkubacije jaja traje 97 dana u proseku, u zavisnosti od temperature

vazduha. Što je temperatura vazduha niža, inkubacija duže traje. Pol jedinki zavisi od

spoljašnje temperature. Iz jaja koja su inkubirana do 30°C izležu se mužjaci, dok se iz jaja

inkubiranih na višim temperaturama (do 31,5°C) legu ženke. Pol mladunaca se može utvrditi

na osnovu spoljašnjeg izgleda tek nakon desetak godina kada dostignu polnu zrelost.

Minimalne i maksimalne temperature za razvoj embriona su od 23°C do 35°C (Celse i sar.,

2014).

Život kornjača u juvenilnom stadijumu i jaja kornjača su veoma ugroženi od strane

predatora. Njima se tada hrane jazavci, psi, divlje svinje pa i neke vrste ptica, uglavnom

grabljivice (Hailey i Loumbourdis, 1990). Adulti su uglavnom ugroženi za vreme zimskog

mirovanja, jer usled usporenog metabolizma ne mogu da se brane od napada predatora.

Predatori adultnih jedniki su pacovi, puhovi i poljski miševi koji mogu da uđu u leglo

kornjača za vreme perioda njihovog mirovanja (Stubbs i Swingland, 1984). Pored prirodnih

predatora, kornjače su ozbiljno ugrožene i od strane čoveka. Ugrožavanje staništa,

prekomerna ekploatacija prirodnih resursa, izlovljavanje i prodaja na crnom tržištu zbog

upotrebe u ishrani i narodno verovanje da kornjače imaju lekovita svojstva su samo neke od

aktivnosti kojima čovek ugrožava populacije šumske kornjače (Golubović i Đorđević, 2013).

Šumska kornjača je zakonom zaštićena vrsta u Srbiji (Anonymous, 2010; Tomović i sar.,

2015).

13

4. Materijal i metode

4.1. Područje istraživanja

Lokalitet na kome smo vršili anketiranje stanovništva nalazi se na istoku Srbije na

teritoriji opštine Majdanpek u Borskom okrugu. Donji Milanovac je gradsko naselje na samoj

obali Dunava u blizini Nacionalnog parka Đerdap i veoma značajnog arheološkog nalazišta

Lepenski Vir.

Donji Milanovac nalazi se na 75 metara nadmorske visine na udaljenosti od 22 km od

najbližeg grada Majdanpeka. Dunav u ovom delu je širok oko 1800m, stalnog vodostaja i

mirne površine. Nizvodno od samog grada, utiče velika pritoka, Porečka reka, na čijem ušću

je stvoren prostran i dubok zaliv. U blizini ušća uočljivi su grebeni Karpatskih planina kao i

čuvena planina Miroč (Valjarević i sar., 2015). Odatle nizvodno uočljiv je prolaz Kazan koji

predstavlja deo Donje Đerdapske klisure. Na ovom mestu nalaze se vrtlozi čije dubine

dostižu i do 70 metara. Korito Dunava je u ovom delu Đerdapske klisure najuže. U okolini

Donjeg Milanovca nalazi se veliki broj ponora, jama, vrtača, uvala kao i pećina Gradašica.

Nacionalni park Đerdap se nalazi u

severoistočnom delu Republike Srbije, na samoj

međunarodnoj granici sa Rumunijom. Ukupna

površina Nacionalnog parka iznosi 93.968

hektara, dok je zaštićenom zonom obuhvačeno

63.608 hektara. Na ovom području nalazi se

Đerdapska klisura kroz koju protiče reka Dunav.

Đerdpasku klisuru odlikuje specifičan istorijski

razvoj, povoljna klima, složena mreža klisura, vrtača i uvala kao i specifična flora i fauna.

Područje Đerdapske klisure nacionalnim parkom je proglašeno 1974. godine. Flora Đerdapa

se odlikuje velikom raznovrsnošću biljnog sveta kao i izrazitim reliktnim karakterom. Na

prostoru nacionalnog parka opstaje preko 1100 biljnih vrsta (Brankov i sar., 2015).

Raznolikost staništa i biljnih zajednica odražava se i na faunu pa se na ovom prostoru može

sresti oko 170 identifikovanih vrsta ptica, veliki broj vrsta insekata, riba, vodozemaca,

gmizavaca i sisara (Dragićević i sar., 2013).

Slika 5 - Predeo na karti koji zauzima

Nacionalni park Đerdap (fotografija preuzeta

iz Brankov, 2015)

14

U okviru Nacionalnog parka Đerdap nalazi se arheološki lokalitet Lepenski Vir,

naselje iz doba neolita staro oko 8.500 godina. Naselje Lepenski Vir smešteno je na desnoj

obali Dunava u Đerdapskoj klisuri. Ovaj lokalitet dobio je ime po dunavskom viru i bio je

sedište jedne od najznačajnijih kultura praistorije. Tokom iskopavanja otkriveno je 7

sukcesivnih naselja i 136 objekata izgrađenih u ranom mezolitu i ranom i srednjem neolitu

(Borić i Dimitrijević, 2007). Stanovnici Lepenskog Vira doživeli su neolitsku revoluciju oko

5000 godina pre nove ere kada pripitomljavaju prve životinje i počinju da se bave

zemljoradnjom. Ovaj period obeležava pad vodostaja, reke ustaljuju svoje tokove, stvara se

crnica kao pogodno obradivo zemljište (Mithen, 2005).

4.2. Metodologija rada na terenu

U zavisnosti od karaktera predmeta proučavanja u sociološkim istraživanjima

zastupljeno je nekoliko metoda za prikupljanje empirijskih podataka posredstvom iskaza koje

daju ispitanici (Grandov i Radovanović, 2016). Jedna od najčešće korišćenih metoda jeste

anketiranje stanovništva. Ovaj postupak prikupljanja informacija pretrpeo je dug razvojni put.

U više navrata vrednost ove metode bila je osporavana zvog pojave velikog broja lažnih

Slika 6. Fotografija Lepenskog Vira

Izvor: http://www.smestajsrebrnojezero.rs/assets/img/galerija/lepenski-vir.jpg

15

anketa koje umanjuju vrednost ovog postupka u naučnim istraživanjima (Čekić, 1999).

Anketa je metod za dobijanje informacija o stavovima šire populacije (Filipović, 2004).

Osnovno načelo ankete je stav da se njome mogu dobiti mišljenja o malom broju pitanja, koja

interesuju veće grupe ljudi, ili cele populacije nekog društva. Prilikom anketiranja potrebno je

precizno odrediti populaciju koja se ispituje, zatim formulisati jednostavna, jasna,

nedvosmislena i nesugestivna pitanja. Pitanja se mogu postaviti pismeno pomoću štampanog

upitnika, ili usmeno, putem razgovora (Milić, 1996). Podatke ankete potrebno je obraditi

matematičkim metodama, pa je važno prilikom planiranja uzorka koji će biti ispitan voditi

računa o veličini populacije koja se istražuje. Potrebno je poštovati sva pravila prilikom

primenjivanja ove metode, jer u suprotnom anketiranje može dovesti do ozbiljne zablude o

onome što istažujemo. Anketiranje kao metod ima široku primenu u društvenim naukama,

međutim, sve češće se primenjuje i u konzervacionoj biologiji sa ciljem održivog gazdovanja

ekosistemima kao i prilikom traženja načina za smanjenje „konflikta“ između životinja u

prirodi i čoveka (Macura i sar., 2016).

16

S obzirom da zoološka istraživanja ovog tipa nisu brojna, odlučili smo se za primenu

metode anketiranja lokalnog stanovništva koje naseljava područja gde je, prethodnim

istraživanjima, potvrđeno prisustvo populacija

šumske kornjače (Golubović, 2013). Brojna

su botanička istraživanja ovakvog tipa

(Zlatković i sar., 2014) koja mogu poslužiti

kao model. Dizajn odabranog modela

podrazumeva anketiranje u Istočnoj Srbiji na

lokalitetu Donji Milanovac. Planirano je

anketiranje sto ispitanika biranih po sistemu

slučajnosti. Sam upitnik je dizajniran na

osnovu sličnog istraživanja (Veličković i sar.,

2015), i sastoji se iz dve sekcije. Upitnik

sadrži osnovne demografske podatke (mesto,

pol, starost, stepen obrazovanja, prosečna

mesečna zarada, pripadnost etničkoj grupi i

sl., a druga sekcija sadrži pitanja koja se tiču

upotrebe kornjača u alternativnoj medicini,

kao i slučajevima izlečenja. Pitanja su koncipirana tako da dobijamo odgovore o tome da li

ispitanik ima saznanja o mitovima ovakvog tipa, da li je čuo šta se konkretno koristi u ove

svrhe (krv, jaja, ekstremiteti,…), za koje bolesti se veruje da mogu da se izleče na ovaj način,

da li je čuo za slučajeve izlečenja i da li je i sam imao slična iskustva. Donja starosna granica

za ispitanike, prilikom sprovođenja ankete, bila je 16 godina. Granica je postavljena na

preporuku dipl. psihologa Katarine Mitić (viva voice) sa Filozofskog fakulteta, Univerziteta u

Nišu. U ovom istraživanju anketirali smo sto stanovnika na lokalitetu Donji Milanovac.

Anketiranje je obavljeno u oktobru 2016. godine. Anketa je sprovođena u trajanju od

po jednog dana, sa početkom u jutarnjim časovima i trajanjem do kasnog popodneva. Članovi

tima su pešice obilazili definisano područje i po principu slučajnosti anketirali stanovnike.

Razgovor sa jednim ispitanikom trajao je 15-20 minuta. U toku jednog dana svaki član tima

obavio je po dvadeset anketiranja.

Materijal koji je korišćen za potrebe ovog istraživanja je upitnik, pripremljen kao

Microsoft Word 2013 dokument, formata A4 i olovka kojom se beleže odgovori ispitanika.

Slika 7. Prva stranica upitnika

17

4.3. Statističke metode

Odgovori anketiranih stanovnika Donjeg Milanovca i okolnih naselja grupisani su

(označeni odgovarajućim kodovima) u odnosu na stav prema tvrdnji o lekovitosti šumske

kornjače (1- da , 2 - ne, 3 – ne zna ništa o tome). Na osnovu zastupljenosti ponuđenih

varijanti odgovora koje su ispitanici prilikom anketiranja odabrali za svako postavljeno

pitanje, one su pretvorene u procente i grafički predstavljene kao udeo ukupnog broja

odgovora ispitanika.

Podaci su organizovani pomoću Microsoft Office Excel 2016. Za procenu statističke

značajnosti razlika u odgovorima ispitanika primenjen je Hi-kvadrat test programskog paketa

Statistica 10.0 (Statsoft Inc. 2011).

18

5. Rezultati

Anketa sprovedena među stanovnicima Donjeg Milanovca i okolnih naselja pokazala je

da 68% anketiranih veruje u upotrebu šumske kornjače u alternativnoj medicini (Grafik 1).,

što je statistički značajno više u odnosu na podjednaku zastupljenost ispitanika sa oprečnim

stavovima po ovom pitanju („veruje“ vs „ne veruje“) u analiziranom uzorku (χ2 = 12.96;

df=1, p<0.001). Po njihovim rečima, šumska kornjača se na ovom području koristi u

alternativnoj medicini za lečenje sledećih oboljenja: kancera (odgovor 13% ispitanika),

tuberkuloze (odgovor 2% ispitanika), astme (odgovor 1% ispitanika), anemije (odgovor 1%

ispitanika), leukemije (odgovor 1% ispitanika), žutice (odgovor 1% ispitanika) i teških

plućnih bolesti (odgovor 1% ispitanika). Ostali ispitanici su navodili da je upotreba derivata

šumske kornjače dobra za zdravlje i dugovečnost.

Grafik 1. Procenat ispitanika koji su se izjasnili da veruju u lekovitost šumske kornjače

Ukupno 59% anketiranih zna za priču o upotrebi krvi kornjače u cilju lečenja teških

oboljenja, 8% je čulo za upotrebu mesa kornjače, a 4% za upotrebu jaja kornjače u

alternativnoj medicini. Ostali ispitanici nisu bili upućeni u upotrebu konkretnih derivata ove

vrste u alternativnoj medicini.

19

Grafik 2. Procenat ispitanika koji su se izjasnili da se krv, meso i jaja šumske kornjače koriste

u alternativnoj medicini

Jedan od ispitanika potvrdio je da je prisustvovao spravljanju kozmetičke kreme od

oklopa kornjače i naveo da za istu postoji verovanje da blagotvorno deluje na zapaljenske

procese na koži.

Od 68 anketiranih stanovnika Donjeg Milanovca i okolnih naselja koji veruju u

upotrebu šumske kornjače u narodnoj medicini njih 29% potvrdilo je da znaju za slučajeve

izlečenja tj. da lično poznaju osobe koje su uspešno koristile krv, meso i jaja kornjača u svrhu

izlečenja i da je „terapija“ bila uspešna, što je statistički značajno različito od broja ispitanika

iz iste grupe koji ne raspolažu tim informacijama (χ2 = 11.53, df=1, p<0.001).

Nismo došli do podataka koliki udeo lokalnog stanovništva je i koristio derivate

šumske kornjače u svrhe lečenja različitih oboljenja.

20

Grafik 3. Procenat ispitanika koji su potvrdili da znaju za slučajeve izlečenja ili da lično

poznaju osobu koje su uspešno koristile krv, meso i jaja kornjača u svrhu izlečenja od

ukupnog broja ispitanika u uzorku koji veruju u lekovitost šumske kornjače.

21

6. Diskusija

Rezultati ovog istraživanja pokazuju da je verovanje o lekovitosti šumske kornjače

značajno prisutno među stanovnicima Donjeg Milanovca i okoline. To delimično objašnjava

zašto je u poslednjih nekoliko decenija ilegalno ulovljen i prodat, na teritoriji istočne Srbije,

veliki broj jedinki ove vrste (Nikolić i Crnobrnja-Isailović, 2016). Narodna verovanja o

lekovitosti kornjače na prostoru istočne Srbije, duboko su utisnuta u lokalni folklor. Na

osnovu anketiranja stanovništva 2016. godine poznati su ovakvi mitovi, a neki od ispitanika

izjavili su da poznaju osobu iz okruženja koja je koristila preparate od šumske kornjače u

cilju izlečenja teških bolesti. Najrasprostranjeniji mit u narodu o kornjači je da njena krv ima

antikancerogeno dejstvo, iako nije potvrđen nijedan slučaj izlečenja. Ovaj mit je naročito

zastupljen u istočnoj Srbiji, gde postoji verovatnoća se na taj način pokušavaju izlečiti

dugotrajne i teške bolesti. Prisutno je i verovanje da su deca koja konzumiraju jaja kornjače

zaštićena i zdrava (Nikolić i Crnobrnja-Isailović, 2016).

Takođe, na osnovu primenjene ankete može se predpostaviti da su ovakva verovanja

podsticala jedan deo lokalnog stanovništva da izlovljava jedinke šumske kornjače, te da ih

koriste u medicinske svrhe.

Mnoge populacije sa prostora Španije, Francuske, pa čak i Korzike, spadaju u različite

lokalne kategorije ugroženosti, gde se kao glavni faktori ugrožavanja navode degradacija

staništa, veliki stepen predatorstva, urbanizacija, ali i sakupljanje i izlovljavanje jedinki. Ne

postoje precizni podaci koji nam govore da su sakupljane jedinke kornjače korišćene za

potrebe alternativne medicine. Sa druge strane, poznato je da se u ovim zemljama one koriste

u ishrani (Celse i sar., 2014 ).

U Kini postoji duga tradicija korišćenja mesa, jaja i produkata od oklopa kornjača u svrhu

ishrane i alternativne medicine, ujedno ovo predstavlja primarni faktor ugrožavanja

populacija određenih vrsta kornjača u Aziji, među kojima su na prvom mestu populacije vrsta

Cuora trifasciata, C. mouhotii, Mauremys mutica, M. sinensis i Geoemyda spengleri. Postoje

naučna istraživanja koja se bave određivanjem nutritivnih vrednosti određenih produkata od

kornjača navedenih vrsta (Meiling i sar., 2008).

22

U mnogim drugim zemljama u svetu postoje naučni radovi čiji je predmet istraživanja bio

upotreba šumske kornjače u medicinske svrhe. Prema rezultatima jednog od istraživanja u

određenoj oblasti Indije, meso i jaja vrste Aspidaretes hurum korišćene su u ritualima za koje

se smatralo da imaju lekovita svojstva, krv kornjača se koristila za lečenje kožnih oboljenja,

dok se za oklope smatralo da donose sreću vlasnicima (Gupta i Guha, 2002).

Cilj našeg istraživanja bio je da utvrdimo da li se jedinke šumske kornjače koriste u

alternativno-medicinske svrhe. Rezultat istraživanja pokazuje da postoji značajan deo

anketiranog lokalnog stanovništva koji veruje u lekovitost ove vrste, ali nisu dobijeni

konkretni podaci koliko je vrsta zaista i upotrebljavana u ovu svrhu. Uzrok ovakvim

odgovorima od strane stanovništva može biti izraženo verovanje u mitove vezane za šumsku

kornjaču, a koji verovatno vode poreklo iz slovenske mitologije, odnosno mitologije indo-

evropskih naroda.

Opšte je poznato da je deo stanovništva sa prostora na kojem je izvršeno anketiranje sklon

ovakvim narodnim verovanjima (Conrad, 1983), te je ujedno i korišćenje jedinki šumske

kornjače u alternativnoj medicini u većoj meri moguće na ovim prostorima, što predstavlja

potencijalni rizik ugrožavanja populacija ove vrste.

U tradicionalnoj medicini je poznat mit o „mleku“ kornjača, pa u narodu postoji

verovanje da „mleko“ kornjače leči izrasline na koži iako je poznato da kornjače nemaju

mlečne žlezde. „mlekom“ narod naziva izlučevine digestivnog i urinarnog trakta koje

kornjače u vidu izmeta izlučuju u spoljašnju sredinu (Kalezić, 2005). Kornjače su, kao i

druge životinje, podložne bakterijskim i virusnim infekcijama koje se mogu preneti i na

čoveka ukoliko konzumira njihovu krv ili meso. Takođe, pesticidi koji se koriste u

poljoprivredne svrhe akumuliraju se u tkivima kornjača pa ljudi konzumiranjem njihovih

proizvoda unose toksične supstance (Nikolić i Crnobrnja-Isailović, 2016).

23

7. Zaključak

Najugroženiji predstavnici flore i faune, ekosistemi i predeli predstavljaju prioritet u

očuvanju biodiverziteta. U našoj zemlji potrebno je sprovesti dodatna istraživanja o

ugroženosti populacija pojedinih vrsta, među koje spadaju i populacije šumske kornjače.

Postoje podaci koji govore o osetljivosti populacija ove vrste na različite faktore ugrožavanja,

a dodatni negativni uticaj čoveka samo u velikoj meri pogoršava trenutni status populacija

šumskih kornjača.

Terenskim istraživanjima i pregledom literature čine se prvi koraci u proceni statusa

ugroženosti pojedinih vrsta, pa su rezultati našeg istraživanja pokazali da postoji mogućnost

da su jedinke šumske kornjače izlovljavane zbog verovanja da imaju lekovita svojstva. To

ukazuje na potencijalni rizik koji može dovesti do ugrožavanja opstanka populacija ovih

jedinki.

Anketiranje sprovedeno na teritoriji opštine Donji Milanovac pokazalo je da 68%

stanovnika veruje da se jedinke šumske kornjače koriste u narodnoj medicini, što je statistički

značajno više u odnosu na podjednaku zastupljenost ispitanika sa oprečnim stavovima po

ovom pitanju u analiziranom uzorku. Takođe, ispitivanje je pokazalo da ispitanici smatraju da

se određeni delovi kornjača poput jaja (smatra 4% ispitanika), mesa (smatra 8% ispitanika) i

krvi (smatra 59% ispitanika) koriste u slične svrhe. Nismo uspeli da dođemo do podataka

koliki udeo anketiranog stanovništva je i koristio šumske kornjače u svrhu lečenja različitih

oboljenja.

Na osnovu rezultata ovog istraživanja zaključujemo da je potrebno sprovesti dalje

anketiranje na teritorijama drugih opština naše zemlje, kako bismo dobijene rezultate

uporedili i na taj način doprineli merama zaštite koje mogu uticati na opstanak i manji stepen

ugrožavanja populacija šumske kornjače u Srbiji.

24

8. Summary

The most endangered representatives of flora and fauna, ecosystems and landscapes

are a priority in preserving biodiversity. In our country it is necessary to conduct additional

research on the vulnerability of specific populations of some species, among which are the

populations of the Hermann’s tortoise. The data on the sensitivity of populations of this

species on various endangering factors exist. Further negative impact of humans only greatly

exacerbates the current conservation status of Hermann’s tortoise populations.

Field research and literature review are the first steps in assessing the threat status of

individual species. However, the results of our research suggest possibility that individual

Hermann’s tortoises have been subjected to harvesting because of the belief that they have

healing properties. This indicates a potential risk that could jeopardize the survival of

populations of these animals.

The survey which was conducted in the municipality of Donji Milanovac showed that

68% of the inhabitants believe that the individual tortoises are used in folk medicine, which is

significantly more than when the proportion of subjects with opposing views on this issue in

the analyzed sample are the same. Also, the investigation has shown that there is an opinion

that certain parts of the tortoise such as eggs (considered to be 4% of the subjects), meat (8%

of the subjects considered) and blood (59% of the subjects considered) are used for a similar

purpose. We could not get to the data what proportion of the surveyed human population

have used the Hermann’s tortoises to treat various diseases.

Based on the results of this study, we conclude that it is necessary to carry out further

surveys in the territories of other municipalities of the country to compare the results and thus

contribute to the protection measures that may affect survival and a lower degree of threat to

wild populations of the Herman´s tortoise in Serbia.

25

9. Literatura

Anadón, J. D., Giménez, A., Perez, I., Martinez, M., Esteve, M. A. 2006: Habitat selection by

the spur-thighed tortoise Testudo graeca in a multisuccessional landscape: implications for

habitat management. Biodiversity and Conservation, 15(7): 2287-2299.

Anonymous. 2010: Pravilnik o proglašenju i zaštiti strogo zaštićenih i zaštićenih divljih vrsta

biljka, životinja i gljiva. Službeni glasnik Republike Srbije, br. 5/2010

Bertolero, A., Cheylan, M., Hailey, A., Livoreil, B., Willemsen, R. E. 2011: Testudo

hermanni (Gmelin 1789)–Hermann’s tortoise. Conservation biology of freshwater turtles and

tortoises: a compilation project of the IUCN/SSC Tortoise and Freshwater Turtle Specialist

Group. Chelonian Research Monographs, (5): 059-1.

Borić, D., Dimitrijević, V. 2007: Apsolutna hronologija i stratigrafija Lepenskog Vira.

Brankov, J., Jovičić, D., Milijašević, D. 2015: Sustainable tourism in National Park"

Đerdap", Serbia-attitudes of local population. Journal of the Geographical Institute Jovan

Cvijic, SASA, 65(2): 183-199.

Celse, J., Catard, A., Caron, S., Ballouard, J. M., Gagno, S., Jardé, N., Petenian, F. 2014:

Management guide of populations and habitats of the Hermann’s tortoise, 210.

Conrad, J. L. 1983: Magic charms and healing rituals in contemporary Yugoslavia.

Southeastern Europe, 10(1): 99-120.

Crnobrnja-Isailović, J., Jelić, I., Stanisavljević, B. i Ćosić, N. 2012: Vodozemci i gmizavci

Beograda. Očuvanje biodiverziteta zaštitom ugtoženih vrsta. Endemit, Beograd.

Čekić, Š. 1999: Osnovi metodologije i tehnologije izrade znanstvenog i stručnog đela, FSK,

Sarajevo.

Dejanović, M. 2011: Korelacija nekih seksualno dimorfnih karakteristika oklopa sa starošću

mužjaka šumske kornjače (Testudo hermanni) sa područja Leskovca. Diplomski rad. PMF

Univerzitet u Nisu.

Del Vecchio, S., Burke, R.L., Rugiero, L., Capula, M., Luiselli, L. 2011: Seasonal changes in

the diet of Testudo hermanni hermanni in Central Italy. Herpetologica, 67: 236–249.

26

Dragićević, S., Mészáros, M., Đurđić, S., Pavić, D., Novković, I., Tošić, R. 2013:

Vulnerability of National Parks to Natural Hazards in the Serbian Danube Region. Polish

journal of environmental studies, 22(4).

Filipović, M. 2004: Metodologija znanosti i znanstvenog rada. Svjetlost, Sarajevo.

Fritz, U., Auer, Markus; Bertolero, A., Cheylan, M., Fattizzo, T., Hundsdörfer, A., Sampayo,

M. M., Pretus, J., Široky, P., Wink, M. 2006: A range wide phylogeography of Hermann's

tortoise, Testudo hermanni implications for taxonomy. Zool, Scripta 35(5): 531-548

Golubović, A. 2013: Distribution and conservation of Hermann’s tortoise in Serbia:

presentation of the Rufford project results. In: International Workshop on the Management

and Restoration of Hermann’s Tortoise Populations and Habitats.

Golubović, A., Đorđević, S. 2013. Šumska kornjača (Testudo hermanni) u Srbiji. Biološki

Fakultet Univerziteta U Beogradu, 1–15.

Grandov, Z., Radovanović, T. 2016: Korišćenje naučnih metoda u društvenim istraživanjima.

Pravo-teorija i praksa, 33(1-3): 1-11.

Gupta, A. and Guha, K. 2002: Tradition and conservation in Northeastern India: an ethical

analysis. Eubios Journal of Asian and International Bioethics, 12: 15-18.

Hailey, A. 2000: The efects of fire and mechanical habitat destruction on survival of the

tortoise Testudo hermanni in northern Greece. Biological Conservation, 92: 321–333.

Hailey, A., Loumbourdis, N. S. 1990: Population ecology and conservation of tortoises:

demographic aspects of reproduction in Testudo hermanni. Herpetol J, 1(10): 425-434.

Hanski, I. 1999: Metapopulation ecology. Oxford University Press.

Hossack, B. R., Pilliod, D. S. 2011: Amphibian responses to wildfire in the western United

States: emerging patterns from short-term studies. Fire Ecology, 7(2): 129-144.

Kalezić, M. 2005: Osnovi morfologije kičmenjaka. Treće izdanje. Zavod za udžbenike i

nastavne sredstva, Beograd.

Lee, J.H., Lee, M.J., Lee, G.G., 2015: National level of assessment of biodiversity

importance – focusing on South Corea. KSCE Journal of Civil Engeneering, 19: 46 -62

Macura, B., Secco, L., Pisani, E., Pullin, A. S., Reyes-García, V. 2016: All that glitters is not

gold: the effect of top-down participation on conservation knowledge, attitudes and

27

institutional trust in a Central Indian tiger reserve. Regional Environmental Change, 16(1):

125-140.

Marschang, R. E., Gravendyck, M., Kaleta, E. F. 1997: Herpesviruses in tortoises:

investigations into virus isolation and the treatment of viral stomatitis in Testudo hermanni

and T. graeca. Journal of Veterinary Medicine. Series B, 44(7): 385–394.

Mazzoti, S., Pisapia, A., Fasola, M, 2002: Activity and home range of Testudo hermanni in

Northern Italy. Amphibia-Reptilia 23(3): 305-312.

Meiling, H., Haitao, S., Lirong, F., Shiping, G., Fong, J. J., Parham, J. F. 2008: Scientific

refutation of traditional Chinese medicine claims about turtles. Applied Herpetology, 5(2):

173–187.

Milić, V. 1996: Sociološki metod. Zavod za udžbenike i nastavna sredstva, Beograd.

Mishra, N., Rout, S. D. 2011: Ethno-zoological studies and medicinal values of Similipal

Biosphere Reserve, Orissa, India. African Journal of Pharmacy and Pharmacology, 5(1): 6-

11.

Mithen, S. (Ed.). 2005: Creativity in human evolution and prehistory. Routledge.

Myers, N., Mittermeier, R. A., Mittermeier, C. G., da Fonseca, G. A. B., Kent, J. 2000:

Biodiversity hotspots for conservation priorities. Nature, 403(6772): 853–858.

Nikolić, M., Crnobrnja-Isailović, J. 2017: Uticaj lokalnog folklora i kulturnog nasleđa na

odnos čoveka prema šumskoj kornjači (Testudo hermanni) u Srbiji. Biološko društvo “Dr

Sava Petrović”, Niš.

Nikolić, M., Savić, D., Ilić, M., Stojadinović, D., Crnobrnja-Isailović, J. 2016: A note on

scavenging behaviour of adult Hermann’s tortoise (Testudo hermanni). Biologica Nyssana,

7(1): 53-55.

Radovanović, M. 1951: Vodozemci i gmizavci naše zemlje. Naučna knjiga, Beograd.

Sodhi, N. S., Ehrlich, P. R. (Eds.). 2010: Conservation biology for all. Oxford University

Press.

Stanković, S., 1961: Ekologija životinja (drugo izdanje). Zavod za izdavanje udžbenika soc.

Republike Srbije, Univerzitet u Beogradu, Beograd.

28

Stevanović, V. ed. 1999: Crvena knjiga flore Srbije, 1. Ministarstvo za životnu sredinu,

Biološki fakultet Univerzitet u Beogradu i Zavod za zaštitu prirode Republike Srbije

Stubbs, D. 1989: Testudo hermanni. The conservation biology of tortoises, IUCN, 5: 34-36.

Stubbs, D., Swingland, I. R. 1984: The ecology of a Mediterranean tortoise (Testudo

hermanni): A declining population. Canadian Journal of Zoology.

Tolstoj, S. M., Radenković, L. (Eds.). 2001: Slovenska mitologija: Enciklopedijski rečnik.

Zepter book world.

Valjarević, A., Živković, D., i Petrašević, A. 2015: Fractal analysis in digital cartographic

modeling of Miroč mountain. Bulletin of the Serbian geographical society, 95(2): 99-108.

van Dijk, P.P., Corti, C., Mellado, V.P. Cheylan, M. 2004: Testudo hermanni. The IUCN Red

List of Threatened Species.

Veličković, V., Jović, M., Nalić, E., Višnjić, A., Radulović, O., Šagrić, Č., Ćirić, M. 2015:

Knowledge, Attitudes Toward, and Acceptability of Genetic Modification among Western

Balkan University Students of Life Sciences, 1–13.

Vujović, A., Iković, V., Golubović, A., Đorđević, S., Pešić, V., Tomović, L. 2015: Effects of

fires and roadkills on the isolated population of Testudo hermanni Gmelin, 1789 (Reptilia:

Testudinidae) in Central Montenegro. Acta Zool Bulg, 67(1): 75-84.

Zlatković, B.K., Bogosavljević, S.S., Radivojević, A.R., Pavlović, M.A. 2014: Traditional

use of the native medicinal plant resource of Mt. Rtanj (Eastern Serbia): Ethnobotanical

evaluation and comparison. Journal of Ethnopharmacology, 151: 704-713.

Wynberg, R. 2002: A decade of biodiversity conservation and use in South Africa: tracking

progress from the Rio Earth Summit to the Johannesburg World Summit on Sustainable

Development. South African Journal of Science, 98(5-6): 233-243.

ПРИРОДНO - MАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ

НИШ

КЉУЧНА ДОКУМЕНТАЦИЈСКА ИНФОРМАЦИЈА

Редни број, РБР:

Идентификациони број, ИБР:

Тип документације, ТД: Монографска Тип записа, ТЗ: текстуални / графички Врста рада, ВР: мастер рад Аутор, АУ: Стефан Петковић Ментор, МН: Јелка Црнобрња-Исаиловић Наслов рада, НР:

УЧЕСТАЛОСТ МИТОВА О УПОТРЕБИ ШУМСКЕ КОРЊАЧЕ

(Testudo hermanni) У НАРОДНОЈМЕДИЦИНИ НА ТЕРИТОРИЈИ

ДОЊЕГ МИЛАНОВЦА

Језик публикације, ЈП: Српски Језик извода, ЈИ: Енглески Земља публиковања, ЗП: Р. Србија Уже географско подручје, УГП: Р. Србија Година, ГО: 2018 Издавач, ИЗ: ауторски репринт

Место и адреса, МА: Ниш, Вишеградска 33. Физички опис рада, ФО: (поглавља/страна/ цитата/табела/слика/графика/прилога)

9/28/49/0/7/3/0 Научна област, НО: Биологија Научна дисциплина, НД: Зоологија Предметна одредница/Кључне речи, ПО: Шумска корњча, алтернативна медицина, изловљавање

УДК 598.132.4:679.92 (497.11)

Чува се, ЧУ: Библиотека

Важна напомена, ВН: Извод, ИЗ: Шумска корњача Testudo hermanni је, по IUCN критеријумима,

скоро угрожена врста (NT- Near threatened ). Пошто њено

изловљавање ради употребе у традиционалној медицини до сада

није детаљно проучено у Србији и није познат степен утицаја на

популације у природи, спроведено је анкетирање локалног

становништва Источне Србије на територији општине Доњи

Милановац где су резултати показали да 68% локалног

становништва верује да шумска корњача има лековита својства у

алтернативној медицини.

. Датум прихватања теме, ДП:

Датум одбране, ДО: Чланови комисије, КО: Председник: Славиша Стаменковић

Члан: Саша Станковић

Члан ментор

j

Јелка Црнобрња-Исаиловић

Прилог 5/2

ПРИРОДНО - МАТЕМАТИЧКИ ФАКУЛТЕТ

НИШ

KEY WORDS DOCUMENTATION

Accession number, ANO:

Identification number, INO:

Document type, DT: Monograph

Type of record, TR: textual / graphic

Contents code, CC: master thesis

Author, AU: Stefan Petković

Mentor, MN: Jelka Crnobrnja-Isailović

Title, TI: THE FREQUENCY OF THE MYTH ABOUT THE USE OF HERMANN’S

TORTOISE (Testudo hermanni) IN FOLK MEDICINE ON THE

TERRITORY OF DONJI MILANOVAC

Language of text, LT: Serbian

Language of abstract, LA: English

Country of publication, CP: Republic of Serbia

Locality of publication, LP: Serbia

Publication year, PY: 2018

Publisher, PB: author’s reprint

Publication place, PP: Niš, Višegradska 33.

Physical description, PD: (chapters/pages/ref./tables/pictures/graphs/appendixes)

9/27/49/0/7/3/0

Scientific field, SF: biology

Scientific discipline, SD: zoology

Subject/Key words, S/KW: Hermann’s tortoise, folk medicine, illegal harvesting

UC 598.132.4:679.92 (497.11)

Holding data, HD: library

Note, N:

Abstract, AB: According to the IUCN list, the population of the Hermann’s tortoise Testudo

hermanni in Serbia is defined as NT (Near Threatened). Since the exploitation for

the use in traditional medicine has not been examined in detail in Serbia yet, and the

degree of influence on the populations in nature is not known, a survey of the local

inhabitants has been conducted on the territory of Donji Milanovac. The results have

shown that 68% of the local inhabitants believe that the Hermann’s tortoise has

healing properties in alternative medicine

Accepted by the Scientific Board on,

ASB:

Defended on, DE:

Defended Board, DB: President

: Slaviša Stamenković

Member: Saša Stanković

Member,

Mentor: Jelka Crnobrnja-Isailović

Образац Q4.09.13 - Издање 1