Dziedzictw

o przemys∏ow

e jako element zrów

nowa˝onego rozw

oju turystykiISBN 978-83-60953-20-4

Katowice 2009

GÓRNOÂLÑSKA WY˚SZA SZKO¸A HANDLOWAim. Wojciecha Korfantego

URZÑD MIEJSKI W ZABRZU

URZÑD MIEJSKI W ZABRZU

Dziedzictwo przemys∏owe jako element zrównowa˝onego

rozwoju turystyki

Materia∏y pokonferencyjnez V Mi´dzynarodowej Konferencji Naukowo-Praktycznej pt.Dziedzictwo przemys∏owe jako element zrównowa˝onegorozwoju turystykiZabrze, 4-5 wrzesieƒ 2008 r.

Druk sfi nansowano ze ÊrodkówMinisterstwa Sportu i Turystyki

Katowice 2009

V Konferencja Mi´dzynarodowaNaukowo Praktyczna

Zabrze, 4-5 wrzesieƒ 2008

Dziedzictwo przemys∏owe jako element zrównowa˝onego

rozwoju turystyki

Redakcja:Prof. dr Tadeusz Burzyƒski

mgr Anna Staszewska-Ludwiczakmgr Karolina Pasko

©Copyright byGÓRNOÂLÑSKA WY˚SZA SZKO¸A HANDLOWA

URZÑD MIEJSKI W ZABRZU

ISBN 978-83-60953-20-4

Katowice 2009

Sk∏ad i ∏amanie:Wydawnictwo

Agencja Artystyczna PARAul. Olimpijska 11, 40-208 Katowice

tel.: 032 258 70 85E-mail: para@sic.katowice.pl

www.para.sic.katowice.pl

Projekt ok∏adki i stron tytu∏owych:Zenon Dyrszka

5

Spis treści

Słowo wstępnePani Prezydent Miasta Zabrze Małgorzaty Mańka-Szulik ............. 8

Wystąpienie Franceso Frangialli,Sekretarza Generalnego Światowej Organizacji Turystykina konferencji Dziedzictwa Przemysłowego .................................... 9

Wstęp do wydania – Zabrze 2008 ...................................................... 18

Henryk HandszuhMiędzynarodowe Centrum Dokumentacji i Badań nad DziedzictwemPrzemysłowym dla Turystyki – wizja i założenia ................................. 26

Waldemar J. AffeltTechnoestetyka, czyli moc oddziaływania zabytku techniki ............... 32

Andrzej SajaEuropejski Ośrodek Kultury Technicznej i Turystyki Przemysłowej .. 47

Adam PromińskiDwa przykłady turystycznej reaktywacji obiektów dziedzictwagórniczego w Nord-Pas-de-Calais, tj. Kopalnia 9-9 Bis w Oigniesoraz projekt „Zagłębie Górnicze Dziedzictwem Unesco” ................... 55

Harald KeglerFerropolis – miasto żelaza: model transformacjidawnych terenów przemysłowych .......................................................... 71

Izabela KaczmarzykKarol Godula jako homo oeconomicus (i jego turystyczne znaczenie) .. 78

Maciej KronenbergObiekty dziedzictwa przemysłowego na trasachzorganizowanych wycieczek po Zabrzu ................................................. 87

6

Anna Solecka-BaciaDziedzictwo kulturowe jako aspekt działalności społecznejna przykładzie Stowarzyszenia „Nasze Biskupice” ............................. 99

Katarzyna Florek, Tomasz WagnerZagospodarowanie obiektów dawnego Browaru Obywatelskiegow Starym Zabrzu na potrzeby Fundacji ARTeriaw ramach rewaloryzacji kwartału .......................................................... 110

Adam R. SzromekUrządzenia lecznictwa uzdrowiskowegojako atrakcje turystyczne dziedzictwa przemysłowego ........................ 119

Martin Pudlik M.A., Cyryl Garus M.A.Ocena potencjału turystycznego oparta na analizieGeograficznego Systemu Informacyjnego GIS.Przykład Zagłębia Ruhry i perspektywa dla Górnego Śląska ............ 124

Zbigniew Barecki, Tomasz Bugaj, Stanisław Duży,Jan Gustaw Jurkiewicz, Leszek Potyka, Ludomir WiśniewskiRewitalizacja Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej– Raport z najnowszych badań .............................................................. 134

Justyna Bezia, Tomasz WagnerZabudowa Mieszkaniowa Zabrzańskiej Kolonii Robotniczej„Na Piasku” – rewaloryzacja i dekompozycja.Metoda aktywizacji turystycznej ............................................................ 147

Anna Staszewska-LudwiczakZainteresowanie turystyką poprzemysłową studentówGórnośląskiej Wyższej Szkoły Handlowej im. W. Korfantego– badania własne ..................................................................................... 157

Michał JanowskiTor Samochodowy w Spa-Francorchamps, czyliJak obiekt techniczny stał się wizytówką turystyczną regionu? ......... 166

7

Piotr KrośniakZrównoważony rozwój w turystyce – doświadczenia InicjatywySekretarza Generalnego ONZ Global Compact – prezentacja .......... 170

Barbara TekieliWykorzystanie obiektów poprzemysłowychdo celów kulturalnych i turystycznych na przykładziewarszawskich dzielnic Praga i Wola – prezentacja ............................. 176

Zygmunt KruczekKreowanie nowych produktów turystycznych w projekcie– turystyka wspólna sprawa w oparciuo dziedzictwo kulturowe – prezentacja .................................................. 194

Adam HajdugaJak tworzyć regionalny produkt na przykładzie komercjalizacjiSzlaku Zabytków Techniki – kolejne etapy wdrażania – prezentacja 212

Wnioski z okrągłego stołu ................................................................... 224

Dokument końcowy .............................................................................. 227

8

Małgorzata Mańka-SzulikPrezydent Miasta Zabrze

Szanowni Państwo

Zabrze jest miastem turystyki dziedzictwa przemysłowego, gdzietradycja przeplata się z nowoczesnym przemysłem, a nowe technologiekształtują naszą przyszłość. Obok licznych uczelni i instytutów naukowychz powodzeniem działa wiele instytucji kultury, klubów sportowych naczele z Górnikiem Zabrze. Nasze miasto znane jest w świecie nie tylkoz osiągnięć Śląskiego Centrum Chorób Serca, Fundacji Rozwoju Kardio-chirurgii, Instytutu Chemicznej Przeróbki Węgla, ale także z posiadanychobiektów na szlaku dziedzictwa przemysłowego. Jesteśmy dumni z Zabyt-kowej Kopalni Węgla Kamiennego Guido (jedynej w Europie kopalniwęgla kamiennego, gdzie turyści mogą zjechać na poziom 170 m i 320 mklatką górniczą), Skansenu Górniczego Królowa Luiza (z jedyną w Euro-pie czynną maszyną parową z 1915 r.), Muzeum Górnictwa Węglowego,czy Szybu Maciej.

Odbywające się od pięciu lat międzynarodowe konferencje na tematdziedzictwa kultury przemysłowej są ważnym forum wymiany doświad-czeń i wiedzy.

Turystyka zaś jest tą dziedziną ludzkiej aktywności i działalnościgospodarczej, która szczególnie nadaje się do wykorzystania dziedzictwaprzemysłowego w zrównoważonym rozwoju. Jestem przekonana, żeefekty V Międzynarodowej Konferencji „Dziedzictwo przemysłowe jakoelement zrównoważonego rozwoju turystyki” przyniosą kolejny impulsw procesie rozwoju naszego miasta, a jej uczestnikom sprawiły wielesatysfakcji.

9

Franceso FrangialliSekretarz Generalny Światowej Organizacji Turystyki

Jest mi niezmiernie miło gościć ponownie w Polsce, jednego z człon-ków założycielskich Światowej Organizacji Turystyki, a w szczególnościjest mi miło gościć w Zabrzu, jednym z największych w kraju terenówkopalnianych, gdzie świętujemy dziś wydarzenie o podwójnym znaczeniu:organizacji Konferencji Dziedzictwa Przemysłowego a także inauguracjiMiędzynarodowego Centrum Dokumentacji i Badań nad DziedzictwemPrzemysłowym dla Turystyki.

Stosunki jakie łączą UNWTO i Zabrze nie są nowe. Nasza współpracazapoczątkowana przez Henryka Handszuha, który był odpowiedzialny zaKonkurencję, Jakość, Ochronę Zdrowia oraz Bezpieczeństwo w Sekreta-riacie Organizacji, była również kontynuowana przez naszego poprzedni-ka Luigi Cabrini, Regionalnego Reprezentanta na Europę, który brałaktywny udział w trzech poprzednich edycjach Konferencji dotyczącychtego samego tematu, które odbyły się w latach 2004–2006. Powyższe kon-sekwentne działania doprowadziły do podpisania 15 sierpnia 2006 listuintencyjnego pomiędzy Urzędem Miasta Zabrze, GWSH, AfiliowanegoCzłonka UNWTO oraz naszą Organizacją mającym na celu założenieMiędzynarodowego Centrum Dokumentacji i Badań nad DziedzictwemPrzemysłowym dla Turystyki, którego inauguracja odbędzie się w dniudzisiejszym.

Przed rozpoczęciem dyskusji na temat „Dziedzictwa Przemysłowegoi Turystyki”, tematu mojego dzisiejszego wystąpienia, pragnąłbym pokrótceomówić obecny stan turystyki na świecie , a w szczególności, aktualnychtrendów w Centralnej i Południowej Europie.

10

W ostatnich kilku miesiącach, tak jak przewidzieliśmy, międzynaro-dowa sytuacja ekonomiczno-finansowa uległa znacznemu pogorszeniu.Ogólnoświatowa ekonomia znajduje się w szponach kryzysu składającegosię z czterech głównych komponentów: upadek Północno-Amerykańskie-go rynku mieszkaniowego, który wywołał reperkusje w innych krajachtakich jak Wielka Brytania i Hiszpania; osłabienie głównych banków i in-stytucji finansowych związane z uporczywymi wątpliwościami dotyczący-mi wartości aktywów którymi zarządzali. Gwałtowny spadek na rynkachfinansowych, szczególnie w Ameryce Północnej i Zachodniej Europie,niektóre z nich straciły od jednej czwartej do jednej trzeciej ich rynkówkapitałowych od początku roku; a także rosnące ceny towarów, orazw szczególności cena baryłki ropy, która wzrosła do prawie 150 $ przeddosyć znaczącym spadkiem i gwałtownie rosnące koszty surowców,szczególnie rolniczych które spowodowały kryzys żywnościowy w wielurozwijających się krajach. Powyższe czynniki spowodowały ogólny wzrostinflacji.

Nawet jeśli recesja nie dotyka głównych potęg ekonomicznych w spo-sób widoczny, Stany Zjednoczone i strefa euro są o krok od stanu stagfla-cji, i nawet jeżeli główne rynki wschodzące kontynuować będą znaczącywzrost, nie będzie się on odbywał w takim samym tempie jak wcześniej.Jedynie kraje produkujące ropę naftową (Rosja oraz kraje ZatokiPerskiej między innymi) cieszą się znaczącym wzrostem ze względu nawysoką cenę produktów eksportowych.

Krótkoterminowe perspektywy nie są zbyt dobre a upadek kolejnejrundy negocjacyjnej Doha Światowej Organizacji Handlu z lipca, nie przy-niósł pewności rynku na którą wielu oczekiwało.

Na początku roku 2008 rozważaliśmy możliwość takiego ponuregoscenariusza i jego konsekwencji dla branży turystycznej. Jednakże wyma-ga to więcej czasu zanim upewnimy się czy powyższa sytuacja odwróci sięw połowie tego roku.

11

Jak miało to miejsce w roku 2007 i pierwszych miesiącach 2008,turystyka wykazała się zaskakują zdolnością oparcia się nadchodzącemukryzysowi a popyt został na tym samym poziomie. Barometr UNWTOpotwierdza silną pozycję z ubiegłego roku jaką osiągnęła międzynarodo-wa branża turystyczna. Wyniki finansowe osiągnęły poziom 856 mi-liardów dolarów (lub 625 miliardów euro) co stanowi wzrost o 5,6%w stosunku do roku 2006. W pierwszych czterech miesiącach 2008 mię-dzynarodowa turystyka odnotowała 5% wzrost, wynik niewiele mniejszyod jakże zadowalającego rezultatu za cały rok 2007 (+6,6%).

Potwierdzony powyższymi faktami, zwrot trendów dla naszego sektorarozpoczął się w czasie letnich wakacji w krajach półkuli północnej. Poja-wiają się różne sygnały z krajów śródziemnomorskich potwierdzającesłabnącą siłę nabywczą konsumentów którzy zmieniają swoje dotychcza-sowe przyzwyczajenia i wydają mniej w swych wakacyjnych destynacjach.Barometr UNWTO składający się z 280 ekspertów, który do tej porypozytywnie oceniał trendy w tym sektorze odnotował 12 punktowy spadekw okresie maj do sierpień 2008 w porównaniu z okresem od stycznia dokwietnia odzwierciedla znaczący spadek pewności krótkoterminowychperspektyw.

Pogłębianie się kryzysu może zmienić ten obraz. Dlatego też po-wierzono przygotowanie analizy na początku tego roku wysoce wyspe-cjalizowanym ekspertom, którzy przekażą sprawozdanie z wnioskóworaz propozycje Radzie Wykonawczej w październiku. Zadaniem Radybędzie wyciągnięcie odpowiednich wniosków z przedstawionego ra-portu na temat działań na rok 2008 i 2009 oraz rozważenie sposobówpomocy dla Członków naszej Organizacji w przetrwaniu tego trudnegookresu.

Chociaż początkowe wyniki Centralnej i Wschodniej Europy zarok 2008 (+0,9%) są poniżej średniej regionu (+2,3%), kilka kierun-ków wyjazdowych odniosło satysfakcjonujące wyniki. Wśród Krajów

12

Bałtyckich Litwa i Łotwa odnotowały dwucyfrowy wzrost. W sub-regionie jako całości Bułgaria odnotowała najwyższy wzrost w pierwszymkwartale z odnotowanym wzrostem liczby turystów o 16%. Wzrostw Czechach kształtuje się na poziomie 9% a Węgry osiągnęły w analo-gicznym okresie 5 punktów procentowych powyżej wartości jakie w ostat-nich trzech latach odnotowano ze względu na spadek ilości odwiedzają-cych turystów.

Ten pozytywny trend, na którego rozwój ogromny wpływ ma gwałtow-na ekspansja tanich przewoźników lotniczych, został jednakże osłabionyprzez wyniki jakie osiągnęły dwa główne podregiony, Polska (–10%) orazFederacja Rosyjska (+2%). Należy również zauważyć, iż ostatnie posze-rzenie strefy Schengen o kilka krajów – Estonia, Łotwa , Litwa, Polska,Czechy, Słowacja, Węgry, Słowenia i Malta – przesunęło zewnętrzne gra-nice tej strefy na wschód co ułatwia dostęp większości odwiedzającychz tych krajów ale stwarza problemy dla podróżujących z Federacji Rosyj-skiej, Białorusi i Ukrainy. Istnieje prawdopodobieństwo, że taki stanrzeczy jest odpowiedzialny za słaby wynik w Polsce.

Nawet jeżeli uważa się wyniki światowej turystyki za pierwsze czterymiesiące 2008 za akceptowalne, eksperci obawiają się, iż w bieżącymokresie czterech miesięcy (maj–sierpień 2008), sektor odnotuje słabszewyniki. Już w chwili obecnej wiodące kierunki Śródziemnomorskie wyka-zują pierwsze oznaki spadków tego lata.

W rzeczy samej przeciwnościami jakimi są obecny brak równowagi eko-nomicznej, a w szczególności rosnące koszty energii, sprawią, iż pewnośćklienta zostanie zachwiana a co za tym idzie wpłynie na wydatki naturystykę. Dotyczy to w szczególności wielkich kulturowych destynacjiCentralnej Europy, których sukces w ogromnej mierze łączy się z poja-wieniem się tanich linii lotniczych, które ze względu na fakt iż 50% kosz-tów stanowi paliwo odczuły zdecydowanie mocniej od innych wysoką cenęropy naftowej.

13

Rezultaty sprzedaży w sezonie letnim na Półkuli Północnej będą sta-nowiły największą część ogólnej sprzedaży całorocznej. Zwyczajowo jestto najbardziej ruchliwy okres dla międzynarodowych podróży, które w lipcu2007 odnotowały wynik 100 milionów przyjeżdżających i prawie tyle samow sierpniu tego samego roku.

Bieg ostatnich wydarzeń potwierdza iż światowy przemysł turystycznywszedł w nową fazę wzrostu. Jest to wzrost innego rodzaju – bardziej umiar-kowany lecz również bardziej harmonijny, silniejszy i bardziej odpowie-dzialny.

Bardziej harmonijny ponieważ nie zobaczymy już dwucyfrowych wyni-ków wzrostu z przeszłości czy też spektakularnych skoków z roku 2000i 2004. Potencjał, jakim dysponują główne rozwijające się kraje Azji, za-pewnia stały napływ podróżnych lecz nie w znacznych ilościach. Dostępdo wyjazdów wakacyjnych oraz wypoczynku średniej klasy oraz rodzinmłodych przedsiębiorców rozwijających się krajów azjatyckich oraz dużaskłonność do podróżowania pokolenia wyżu demograficznego Europyi Ameryki Północnej , emerytów oraz osób w wieku przedemerytalnymsą dwoma najpotężniejszymi motorami napędzającymi światową tury-stykę w dniu dzisiejszym. Mając na uwadze podwójny czynnik, wzrostyprzyjazdów na poziomie 4% rocznie stanie się normą, która pozwoli naosiągnięcie poziomów przewidzianych przez UNWTO w 1995 roku, np.1,1 miliarda międzynarodowych przyjazdów do 2010 i prawie 1,6 miliardado 2020.

Ze względu na lepsze przygotowanie do przewidywania i w konsekwen-cji bardziej efektywnych działań, mających na celu zapobieżenie kryzyso-wi międzynarodowych instytucji takich jak UNWTO, rządów, konsumen-tów oraz rynków, wzrost będzie silniejszy. Rynek stał się być bardziejodporny a jego reakcje są mniej ekstremalne i bardziej racjonalne niżw przeszłości. Podróżujący są lepiej poinformowani i bardziej skłonni dopodejmowania zobowiązań. Wybierając kierunek podróży wśród innych

14

obaw i niepokojów, biorą pod uwagę bezpieczeństwo i ochronę zdrowia.Po każdym z kryzysów reakcje są silniejsze a powrót do normalnościszybszy.

Wreszcie, wzrost turystyki będzie bardziej odpowiedzialny poprzezzwrócenie uwagi na zewnętrzne, negatywne konsekwencje. W szczególno-ści turystyka jest postrzegana nie tylko jako ofiara ale również przyczynazmian klimatycznych oraz naruszenia równowagi bioróżnorodności, dwóchzgubnych skutków, które poprzez swój rozwój i w pewnym stopniu dzia-łalność na pograniczu ekscesów, napędza.

Wbrew takiemu oglądowi sprawy, jesteśmy świadkami nie tylko zasto-ju wzrostu ale także rosnącej niestabilności rynku turystycznego, którewynikają z wszystkich czynników zmieniających jego środowisko: proble-my bezpieczeństwa i ochrony zdrowia, naturalne katastrofy, zmianyklimatyczne i rosnące ceny paliwa wszystko to składa się na fakt, iż popytstaje się nieobliczalny a kierunki turystyczne stają się tego ofiarą. Konku-rencja staje się zatem bardziej zagorzała a zróżnicowany zasób pro-duktów turystycznych odgrywa najważniejszą rolę w rosnącej rywalizacjipomiędzy destynacjami.

Aby być lepiej chronionym, destynacje, które do tej pory specjalizo-wały się w turystyce biznesowej czy kulturowej powinny szukać różnorod-ności, a nowy produkt, którym jest turystyka przemysłowa może odegraćważną rolę w osiągnięciu tego celu.

W rzeczy samej, rozwój i wykorzystanie dziedzictwa przemysłowegodo celów turystycznych lub nawet turystyka urbanistyczna to dwa segmen-ty rynku, które zyskują coraz większa popularność.

Europejski Szlak Turystyki Przemysłowej (ERIH) zrodził się z inicja-tywy takich krajów jak Wielka Brytania , Holandia, Luksemburg, Niemcyw celu promocji pozostałości, muzeów oraz wyjątkowych obiektów ery prze-mysłowej, pomagając tym samym tchnąć nowe życie, pod nagłówkiem

15

„Turystyka Przemysłowa”, w regiony, miasta i wioski, które często zmaga-ły się z ubóstwem spowodowanym ekonomiczną recesją. Kluczowe regio-ny kolebki europejskiej historii przemysłu, takie jak Zagłębie Ruhryi Południowa Walia, natychmiast przychodzą nam na myśl. Podobnie na-leży wspomnieć tutaj o rekonstrukcji miasta portowego Le Havre w Fran-cji (obiekt Światowego Dziedzictwa UNESCO), dostosowanie, dla celówkomercyjnych i rekreacyjnych, byłych doków i składów, połączonych ma-gazynów i silosów usytuowanych w portach morskich oraz rzecznych, ta-kich jak te z Barcelony, Buenos Aires, Hamburga i Londynu, jak równieżponowny rozwój mokrych i suchych doków (np. Glasgow) dla żeglugi re-kreacyjnej (Francja) czy też restrukturyzacja tam jako obiektów dla celówrekreacyjnych. Europejski Szlak Turystyki Przemysłowej (ERIH) jest rów-nież założycielem „Europejskiego Szlaku Tematycznego” obejmującegom.in. sektory usług i wypoczynku. Jak wszyscy wiemy, bum przemysłowyXIX wieku zrodził prawdziwe architektoniczne klejnoty, z którychwiększość wciąż stanowi charakterystyczne atrakcje turystyczne. W celuzilustrowania powyższego wspomniałbym wieżę Eiffla, najczęściej odwie-dzany obiekt w Paryżu, oraz duży Paryski dom towarowy La Samaritaine,galerie handlowe Brukseli (Galerie Royales de Saint-Hubert) i Milan (theVictor Emanuel II Galery), Wieża w Blackpool, Wielka Brytania orazkompleks Spa Marienbad w Czechach.

Tradycyjna koncepcja turystyki przemysłowej, która do tej pory byłaidentyfikowana z przemysłem z przeszłości, stopniowo zastępowana jestprzez „turystykę ekonomicznego odkrycia”, która jest szersza i bardziejheterogeniczna w swym zakresie ponieważ obejmuje sektor agro-rolniczyoraz działania przemysłowe włączając w to przemysł lotniczy, rzemiosło,usługi, laboratoria badawcze czy ogólnie rzecz biorąc zwiedzanie zakła-dów pracy.

Taka rozszerzona koncepcja turystyki przemysłowej dotyczy nie tylkoEuropy oraz obu Ameryk ale również Azji. Dla przykładu, w moim krajuFrancji, około 1400 firm, muzeów dziedzictwa oraz obiektów przemysło-

16

wych przyciąga 20 milionów zwiedzających w ciągu roku. Najpopularniej-szym obiektem przemysłowym kraju jest elektrownia pływowa Rancew Brytanii, którą rocznie odwiedza 300 tysięcy zwiedzających lub wiaduktMillau, prawdziwe dzieło sztuki współczesnej inżynierii cywilnej.

To wskazuje na światowy potencjał turystyki ekonomicznego odkrycia.Ostatnio, z okazji letnich Igrzysk Olimpijskich odwiedziłem Qingdaow Chinach gdzie odbywały się zawody w żeglarstwie. Historycznie, Qing-dao było punktem wejścia wpływów niemieckich. Powszechnie wiadomo,że Niemcy piją piwo a Kompania Piwowarska Tsingtao jest jednym z wio-dącym producentem piwa w Azji. Poprzedni browar, założony w 1903,zamieniony został w muzeum, które po połączeniu z nowym stało się cen-tralna atrakcją dla ponad 400 tysięcy turystów rocznie. Chińskie miastoTianjin jest kolejnym głównym centrum turystyki ekonomicznego odkry-cia oferujący zwiedzającym 40 obiektów z zakresu przemysłu: elektronicz-nego, produkcji samochodów, metalurgicznego, chemicznego, biotechno-logii, najnowocześniejszej medycyny i nowych źródeł energii.

Chciałbym nadać nowy wymiar koncepcji ekonomicznego odkryciai przedstawić państwu centra kosmiczne, niektóre z nich, szczególniew Stanach Zjednoczonych (Kennedy Space Center), Francja (Kourou Spa-ce Center – Gujana Francuska), Japonia (Uchinoura Space Center) orazKazachstan (Bajkonur, Miasto Gwiazd), są otwarte dla publiczności odkilku lat świadcząc nową formę atrakcji turystycznych opartych na nauce.UNWTO będzie gospodarzem Pierwszej Światowej Konferencji dotyczą-cej turystyki kosmicznej w Strassburgu, Francja 4–5 listopada tego roku.

Wracając na ziemię po dyskusji dotyczącej przyszłości turystyki kosmicz-nej muszę wyznać, że z niecierpliwością oczekuję co będzie dla mniezupełnie nowym doświadczeniem dzisiejszego wieczoru , kiedy po razpierwszy w moim życiu będę miał możliwość zjedzenia kolacji 320 m podpoziomem ziemi w zabytkowej kopalni Guido. Jak do tej pory mojąjedyną „Podróżą do Jądra Ziemi” – używając w tym miejscu tytułu sław-

17

nej powieści science-fiction wielkiego pisarza Juliusza Verne’a – byłowzięcie udziału, kilka lat temu, w Jameos del Agua na wyspie Lanzarottewysp Kanaryjskich, w konferencji, która odbyła się w jaskini głębokowewnątrz wulkanu.

W celu zgłębienia wiedzy na temat realiów i perspektyw międzynaro-dowej turystyki ekonomicznego odkrycia powinny zostać przeprowa-dzone badania w celu określenia jej ważkości z obydwu stron, popytui podaży. Dane , które w tej chwili posiadamy są zbyt fragmentaryczneaby mogły stanowić zrozumiały obraz całości.

Międzynarodowe Centrum Dokumentacji i badań nad DziedzictwemPrzemysłowym dla Turystyki w Zabrzu odegra fundamentalną rolęw realizacji tego celu.

18

Wstęp

Ludzie mają ogromny wpływ na otoczenie, na jakość życia na naszejplanecie, na pogodę, nawet na klimat.

Wycinamy lasy, zatruwamy wody, zużywamy zasoby ropy i gazu, któ-rych ilość jest ograniczona. Nieopatrznie, w imię zmiennych, krótkotrwa-łych i jednostkowych interesów pozbawiamy się dóbr przyrody i kultury,które przekazały nam w spadku minione pokolenia. Ciągle zachowujemysię zgodnie z powiedzeniem „aprés nous le déluge” (po nas choćbypotop).

Zrównoważony rozwój jest zaprzeczeniem takiej postawy. Według tejkoncepcji oraz coraz powszechniej narzucającym się imperatywem, po-winniśmy żyć tak, aby mieć świadomość optymalnego korzystania z tychdóbr oraz aby umożliwić to samo ludziom, którzy przyjdą po nas. Zrów-noważony rozwój to otwarcie na teraźniejszość i przyszłość bez odcinaniasię od korzeni.

Rozwój przemysłowy towarzyszył ludzkości od jej zarania: od tworze-nia prostych narzędzi i urządzeń, poprzez rzemiosło, do produkcji maszy-nowej, a obecnie sterowanej informatyką. Śląsk może być przykładem wieluobszarów, które ulegają szybkiej transformacji w tym zakresie. Jest onwciąż jednym z najbardziej uprzemysłowionych regionów Europy, dlategoteż związane ze śląskim przemysłem dokonania i zabytki należą do naj-cenniejszych na świecie.

Tymczasem, podczas gdy pojawiają się nowe przemysły i formy pro-dukcji, często zmasyfikowanej, zaś dawne obiekty zmieniają właścicieli,unikatowe budowle, urządzenia i technologie bywają skazane na zagładę.

19

Tym samym zubożeniu ulegają pamięć i kultura, zaś postępująca unifor-mizacja związana z masową konsumpcją czyni te obszary mniej ciekawy-mi, mniej autentycznymi, zarówno dla przybyszów, jak i samych miesz-kańców.

Dawna działalność przemysłowa i jej obiekty, wśród nich być możetakie, które jeszcze niedawno niszczyły swoje otoczenie, mogą obecniestać się punktami wyjścia w stronę polityki zrównoważonego rozwoju. Za-kłada ona bowiem nie tylko ochronę odziedziczonych zasobów, ale rów-nież ich dowartościowanie z punktu widzenia otaczającego środowiskanaturalnego przy dążeniu do zapewnienia społecznej integracji i gospo-darczej rentowości.

Turystyka jest tą dziedziną ludzkiej aktywności i działalności gospo-darczej, która szczególnie nadaje się do wykorzystania dziedzictwa prze-mysłowego w zrównoważonym rozwoju, jako że poszukuje atrakcji, rozwi-ja więzi społeczne, zgłasza zapotrzebowanie na różnorodne usługi oraztworzy miejsca pracy. Toteż celem piątej konferencji zabrzańskiej jest sys-tematyczne przeanalizowanie tych czynników oraz wymiana doświadczeńi dobrych praktyk w tym zakresie. Mogą być one cenne jako wskazówkidla klasy politycznej i decydentów gospodarczych.

Oferta dziedzictwa przemysłowego dla turystyki

Turystyka dziedzictwa przemysłowego to ta, która zainteresowana jestprodukcją przemysłową, jej procesami, otoczeniem i efektami. Na dzie-dzictwo przemysłowe składają się w pierwszej kolejności zakłady produk-cyjne, zarówno te z przeszłości, jak i współczesne, oraz ich wytwory,a także związane z przemysłem budynki, zespoły architektoniczne i kraj-obrazy, urządzenia, maszyny i narzędzia oraz inne przedmioty wykorzy-stywane w procesie produkcyjnym i rzemiośle, umiejętności i technologie,jak również ukształtowane w związku z produkcją przemysłową style życia,zwyczaje, tradycje, wydarzenia, twórczość artystyczna i przedmioty sztuki

20

będące świadectwem lub nawiązujące do rozwoju przemysłu i techniki,zarówno w przeszłości jak i współcześnie (Pierwsza Konferencja Zabrzań-ska, 2004).

Stare fabryki, kopalnie, młyny, winiarnie, śluzy, systemy nawadnia-nia, maszyny i narzędzia od dawna mają swoich entuzjastów i fanaty-ków, są też przedmiotem naukowych dociekań. Spuścizna przemysłowajest wyrazistą częścią kultury materialnej, odpowiedzialnej za ukształto-wanie się oblicza różnorakich kultur, społeczności i jednostek. Nie bezpowodu Kopalnia Soli w Wieliczce już w 1978 r. jako jeden z pierwszychobiektów na świecie znalazła się na liscie UNESCO Dziedzictwa Świato-wego.

Jednak dotychczas tylko nieliczne z zabytków industrialnych miały toszczęście, że zostały ocalone stając się obiektami wystawienniczymi, mu-zealnymi czy miejscem prowadzenia badań. Niektórym nadano zupełnienową tożsamość, nowe funkcje produkcyjne i usługowe, które pozwalająsprostać wymogom gospodarki rynkowej i otwartego społeczeństwa. Z tychco się nadal ostały, większość może jednak zniknąć na zawsze. Tymcza-sem w epoce rozwoju nowych technologii, powstawania nowych gałęziprzemysłu oraz poszukiwania innowacyjnej gospodarki, istnienie dziedzic-twa przemysłowego nie może zostać niedocenione przez pełnych wyobraźniurbanistów, organizatorów turystyki i wypoczynku, oraz inwestorów nie-bojących się ryzyka.

Również nowe zakłady produkcyjne jako współczesny wkład do dzie-dzictwa przemysłowego przykuwają ciekawość wielu osób. Śledzenie nażywo procesu powstawania wyrobów przemysłowych może podnieśćich prestiż w oczach nabywców i użytkowników oraz zapewnić ich produ-centom większą akceptację i większe obroty.

Różnorodne zasoby dziedzictwa przemysłowego dają organizato-rom turystyki i wypoczynku nowe, wspaniałe możliwości zróżnicowania

21

i uatrakcyjnienia ich oferty. Czy miejscami wypoczynku i spotkań pozadomem muszą być jedynie piękne plaże lub cuda natury? A może bajko-wa sceneria zabytkowej kopalni lub pięknie zaaranżowana sala koncerto-wa i konferencyjna w starej fabryce to również miejsca dla flamandzkichdzieł sztuki czy happeningu na tle wciąż funkcjonującej, unikatowejmaszyny?

Konferencje zabrzańskie

Pomysł zorganizowania pierwszej międzynarodowej konferencjiw Zabrzu – przemysłowym mieście Górnego Śląska, zrodził się w listo-padzie 2003 r. wśród miejscowych entuzjastów przemysłowych zabyt-ków. Szybkie zmiany, przed którymi stanęły miasto oraz cały region,wymagały podjęcia natychmiastowych działań w celu ocalenia cennejspuścizny i dostosowania jej do zmienionych warunków współczesnegożycia i dla przyszłości. Pomogło w tym istniejące zaplecze w postacipoprzemysłowych budynków, z których część była już udostępniona dlazwiedzających.

Pytania, które postawili sobie inicjatorzy konferencji dotyczyłysposobów na zachowanie i poprawę technicznej kondycji industrialnychzabytków, a następnie na nadanie im nowych funkcji, w tym turystycz-nych. Kolejne tematy to określenie źródeł finansowania tych obiektów,pożądanych standardów ich eksploatacji i obsługi turystycznej oraz odpo-wiednich środków promocji w stronę nowych użytkowników.

Zebranie doświadczeń rozsianych po Europie i świecie może pomócw znalezieniu odpowiedzi na te pytania. Dlatego tez organizatorzy konfe-rencji zwrócili się do Światowej Organizacji Turystyki (UNWTO), kom-petentnych instytucji europejskich, krajowych organizacji turystycznychoraz środowisk akademickich z prośbą o poparcie inicjatywy międzynaro-

22

dowych spotkań. Udało się również dotrzeć do wielu znawców przed-miotu i praktyków, w tym do Międzynarodowego Komitetu OchronyDziedzictwa Przemysłowego (TICCIH). W formie publikacji dorobek do-tychczasowych konferencji jest obecnie dostępny szerokiej publiczności.Został on też praktycznie wykorzystany w samym Zabrzu.

Według oceny UNWTO „turystyka dziedzictwa przemysłowego może byćpostrzegana jako produkt niszowy, ale też jako produkt o wielkim potencjalerozwoju, szczególnie w Europie, jeśli weźmie się pod uwagę rosnący popytna różnorodność oferty turystycznej. Działania podejmowane przez UrządMiasta Zabrze i Górnośląską Wyższą Szkołę Handlową, mocno wspieraneprzez władze państwowe, wnoszą swój wkład w promocję i rozpowszechnia-nie świadomości tak ważnego segmentu turystyki.” (Luigi Cabrini, Regio-nalny Przedstawiciel UNWTO na Europę).

Uchwalona w wyniku pierwszej konferencji w 2004 r. RezolucjaZabrzańska podkreśliła wartość dziedzictwa przemysłowego jako świadec-twa historii i kultury, które dzięki działalności turystycznej powinnoistnieć w obiegu społecznym. Zaprezentowana na seminarium UNWTOw Coimbra w Portugalii w 2005 r. została umieszczona na stronie interne-towej Organizacji i przyczyniła się do wypracowania opinii EuropejskiegoKomitetu Ekonomiczno-Społecznego w sprawie „Udziału turystykiw odrodzeniu społeczno-gospodarczym obszarów dotkniętych kryzysem”.Opinia ta została przedstawiona na Europejskim Forum Turystki organi-zowanym przez Komisję Europejską i prezydencję brytyjską na Malciew październiku 2005.

Obecnie w Zabrzu powstaje, we współpracy z UNWTO, Międzynaro-dowy Ośrodek Dokumentacji i Badań nad Dziedzictwem Przemysłowymdla Turystyki.

23

Dlaczego Zabrze

Zabrze, onegdaj jedno z największych centrów przemysłowych w Eu-ropie, odziedziczyło zabytki przemysłu ciężkiego, wyposażenie oraz prze-mysłową architekturę, które sięgają swoimi korzeniami dwa wieki wstecz.Niektóre z maszyn to obiekty unikatowe na skalę światową, które pomi-mo upływu lat wciąż funkcjonują. Wieże, szyby górnicze oraz naziemnei podziemne szlaki tworzą charakterystyczny wizerunek Zabrza. Współ-tworzą go wraz z wyjątkowymi zabytkami architektury miejskiej reprezen-tującymi neoklasyczny, secesyjny i eklektyczny styl świadczący o wkładziejaki rozwój przemysłu wniósł w historię miasta. Zabrze to również miastomuzyki i paradoksalnie, pomimo pozostałości po przemyśle ciężkim,miejsce pełne zieleni.

W 2003 r. miasto otrzymało certyfikat Polskiej Organizacji Turystykiza Turystyczny Produkt Roku „Zabrze – Miasto Turystyki Przemysłowej”.Z kolei Polska Izba Turystyki przyznała miastu nagrody „Kompas” i „Glo-bus” za szczególny wkład w promocję turystyczną regionu.

Cele konferencji

Umiejętne wykorzystanie dziedzictwa przemysłowego (DP) jako wkładdziałalności turystycznej do zrównoważonego rozwoju będzie przewod-nim tematem konferencji zabrzańskiej w 2008 r., w związku z czym doty-czyć będzie następujących zagadnień:Środowisko przyrodnicze i społeczne

Wydobycie walorów autentycznościZharmonizowanie obiektów DP z otoczeniemInnowacyjne formy planowania przestrzennego w tym zakresie

24

Rekultywacja zdegradowanych terenów otaczających wyeksploatowane ifunkcjonujące obiekty przemysłowe

Wyposażenie obiektów DP, udostępnionych dla działalności turystycznejw nowe, energooszczędne i przyjazne dla środowiska technologie

Ograniczenie i zminimalizowanie środowiskowych kosztów obsługi ru-chu turystycznego (przeciwdziałanie zanieczyszczeniu, ograniczenie,usuwanie i regeneracja odpadów, ograniczenie nadmiernego oświetla-nia w porze nocnej, poszanowanie zieleni, oszczędność wody i gospo-darka ściekami, oszczędność energii elektrycznej, itp.)

Zarządzanie ruchem turystycznym i środki służące przeciwdziałaniu za-tłoczenia oraz ograniczenie skutków sezonowości

Współpraca obiektów DP z organizatorami turystyki kierującymi się za-sadami współodpowiedzialności za środowisko

Oddziaływanie na turystów i zwiedzających pod kątem odpowiedzialnejkonsumpcji oraz odpowiedzialności za środowisko

Badanie oddziaływania obiektów na środowisko, w tym za pośrednictwemsystemu wskaźników

Integracja społeczna

Formy utożsamiania się społeczności lokalnej z DPAkceptacja tej społeczności dla działalności turystycznej wokół obiektów

DPMiejsce DP w edukacji szkolnejUdział społeczności lokalnej w eksploatacji turystycznej obiektówPolityka w zakresie zatrudniania i warunki pracy w obiektach DPSzkolenie personelu obsługi obiektówDostęp do obiektów i obsługa osób niepełnosprawnychZatrudnienie osób niepełnosprawnych w obiektachDziałalność kulturalna związana z DP i współpraca obiektów ze środo-

wiskiem kulturalnym

25

Sieci powiązań i współpraca z innymi podobnymi obiektami i organiza-cjami w mieście i regionie

Partnerstwo publiczno-prywatno-społeczneWspółpraca ze środowiskiem naukowym

Rentowność gospodarcza

Innowacyjna gospodarka i zarządzanieOszczędna gospodarkaPolityka w zakresie opłat za wstęp i dodatkowe usługiTworzenie produktów markowychTworzenie wzorców jakości oraz zarządzanie jakościąElastyczność w zakresie czasu udostępniania obiektówRóżnorodność i kompleksowość usługInnowacyjny marketingSposoby prezentacji oferty na targach, w reklamie i sieci internetowejWspółpraca handlowa z organizatorami turystykiPlanowanie długookresoweOtwartość na niekonwencjonalne formy komercjalizacji i wykorzystania

obiektów

26

Henryk Handszuh

Międzynarodowe Centrum Dokumentacji i Badańnad Dziedzictwem Przemysłowym dla Turystyki– wizja i założenia

1. Bardzo ważnym elementem tegorocznej konferencji jest zawarcieporozumienia o utworzeniu w Zabrzu i działalności Międzynardo-wego Centrum Dokumentacji i Badań nad Dziedzictwem Przemy-słowym dla Turystyki.

2. Mówiąc o Centrum mówimy o partnerze dla turystyki i świata kul-tury.

CO TO JEST DZIEDZICTWO PRZEMYSŁOWEDLA TURYSTYKI?

„Zasoby i aktywa turystyczne, na które składają się w pierwszej kolej-ności zakłady produkcyjne, zarówno te z przeszłości, jak i współczesne, orazich wytwory, a także związane z przemysłem budynki, zespoły architekto-niczne i krajobrazy, urządzenia, maszyny i narzędzia oraz inne przedmiotywykorzystywane w procesie produkcyjnym i rzemiośle, umiejętności i tech-nologie, jak również ukształtowane w związku z produkcją przemysłową sty-le życia, zwyczaje, tradycje, wydarzenia, twórczość artystyczna i przedmiotysztuki będące świadectwem lub nawiązujące do rozwoju przemysłu i techni-ki, zarówno w przeszłości jak i współcześnie”.

27

3. Punktem wyjścia jest dobre zdefiniowanie samego pojęcia dzie-dzictwa przemysłowego dla turystyki. Nie chodzi tutaj jedynieo zabytki po przemyśle. Dotychczasowe konferencje zabrzańskiewskazały nam prawie wszystkie elementy, których to pojęcie doty-czy.– Mówiliśmy i będziemy mówić o dawnych kopalniach i innychzakładach przemysłowych– Mówiliśmy także o całych obszarach pozostałych po wielkimprzemyśle– Uslyszeliśmy o pracy archeologów odzyskujących dla potom-ności starożytne młyny do wytłaczania oliwy– Mówiliśmy o zwiedzaniu czynnych i nowoczesnych zakładów,takich jak browary– Przypomnieliśmy głośne tragedie związane z przemysłem– Oglądaliśmy spektakle teatralne zainspirowane życiem zdeter-minowanym pracą w przemyśle.

4. Wszystkie te elementy należące do dziedzictwa przemysłowegosą bardzo ważnymi aktywami dla turystyki czerpiącej zawszez dziedzictwa wszelkiej kultury, zarówno tej materialej, jak i ducho-wej.

ZASOBY INFORMACYJNEa) ustalanie i bieżąca aktualizacja metodologii i systemów dokumentacji

opartych na międzynarodowych doświadczeniach obejmujących rolęi efektywne wykorzystanie dziedzictwa przemysłowego w rozwojuturystyki,

b) pozyskiwanie, rejestracja i analiza prac badawczych, studiów przy-padków, projektów, technik i innych zasobów informacyjnych i zapi-sów z tego zakresu, zgodnie z ustalonymi metodologiami i syste-mami,

c) prowadzanie i publikacja własnych badań w tej dziedzinie.

28

5. Zadaniem Centrum będzie prowadzenie badań w tej dziedzinie.Centrum pomoże utworzyć i będzie prowadzić Światową Listę Dzie-dzictwa Przemysłowego dla Turystyki. W realizacji tych zadańCentrum nie będzie osamotnione. Może ono tutaj nawiązać do do-świadczeń i dokonań takich instytucji jak:– UNESCO, które prowadzi własną Listę dla całego dziedzic-twa ludzkości– TICCIH, Międzynarodowy Komitet Ochrony DziedzictwaPrzemysłowego– ERIH, Europejski Szlak Dziedzictwa Przemysłowego.

6. Dlatego Centrum musi zalożyć ścisłą współpracę z tymi instytucja-mi na zasadzie wzajemnej pomocy i komplementarności, jeśli cho-dzi o uwypuklenie przez Centrum zagadnień turystyki.

POZYSKIWANIE ŚRODKÓWd) pozyskiwanie i rejestracja informacji na temat istniejących i poten-

cjalnych możliwości pozyskiwania funduszy i finansowania przedsię-wzięć mających na celu wykorzystanie dziedzictwa przemysłowego dlarozwoju turystyki.

7. Wiele obiektów pozostawionych w spadku przez poprzednie poko-lenia wymaga funduszy i inwestycji na ich konserwację i twórcze wy-korzystanie w ramach strategii zrównoważonego rozwoju. Centrumzabiegać będzie o ich wyszukiwanie i mobilizowanie.

ROZPOWSZECHNIANIE INFORMACJIe) rozpowszechnianie informacji z uzyskanych zasobów informacyjnych,

w szczególności za pośrednictwem portalu w Internecie.

8. Centrum będzie udostępniać wyniki swoich prac społeczności mię-dzynarodowej. Usytuowane na Ślasku, będzie ono miało mozliwość

29

zarówno czerpania z doświadczeń regoinu i miasta Zabrza, jak i bez-pośredniego oddziaływania na ich własne dziedzictwo przemysłowepod kątem jego wykorzystania dla turystyki.

KONSULTACJEf) oferowanie i świadczenie pomocy w zakresie planowania i rozwoju

produktu turystycznego opartego na dziedzictwie przemysłowym,g) oferowanie i świadczenie pomocy w zakresie badań, nauczania, szko-

lenia oraz innych usług technicznych w tym zakresie.

9. Dzięki nabytym umiejętnościom I specjalizacji Centrum będzie mo-gło świadczyć usługi wlaścicielom i gestorom dziedzictwa przemy-słowego i branży turystycznej. Wazną rolę odgrywać będą szkoleniadotyczące interpretacji dziedzictwa i jego wykorzystania dla zrów-noważonego rozwoju.

PROMOCJAh) oddziaływanie na uczestników rozwoju turystyki, takich jak dysponen-

ci obiektów będących przedmiotem dziedzictwa przemysłowego, orga-nizatorzy podróży, potencjalni inwestorzy, środowiska zawodowei naukowe, organizacje pozarządowe, instytucje publiczne i organy wła-dzy, mając na celu promocję dziedzictwa przemysłowego jako częścizasobów i aktywów dla rozwoju turystyki.

10. Dzialalność Centrum posłuży dowartościowaniu i promocji sferyzwiązanej z przemysłem i techniką dla kultury i rozwoju poprzezpełniejsze włączenie tej sfery do świata turystyki.

PRACA W SIECIi) ułatwianie łączności i wymiany doświadczeń w tej dziedzinie.

30

SPOTKANIAj) organizowanie międzynarodowych konferencji oraz innych imprez

zbiorowych związanych z dziedzictwem przemysłowym w działalnościturystycznej.

11. Centrum nie będzie superinstytutem. Warunkiem dla powodzeniajego misji jest optymalne wykorzystanie owocu nowoczesnej tech-nologii, jakim jest informatyka i wynikająca z niej możliwość komu-nikowania się w skali globalnej. Centrum powinno postawić przedsobą jako cel stworzenie otwartej sieci wymiany doświadczeń i wspól-nego działania. Właśnie dziedzictwo przemysłowe okazuje się tymwyjątkowym obszarem, gdzie dawne i nowe technologie podają so-bie ręce.

12. Jest to także niezwykle wdzięczne pole dla innowacyjnej gospodar-ki, gdzie turystyka musi odegrać swoja rolę. Turystyka jest tutaj na-turalnym uzupełnieniem, ponieważ włącza bezpośrednio ludzi, za-pewnia im namacalne, wspólne obcowanie z narzędziami i wytworamiich własnej kultury przemysłowej oraz zapwnia tej dzialalności dalsząpodstawę ekonomiczną.

WSPÓŁPRACA MIĘDZYNARODOWA W RAMACH UNWTOCentrum będzie wyspecjalizowaną jednostką, która będzie współpra-

cować z Sekretariatem UNWTO na rzecz rozwoju produktu turystyczne-go i jego promocji w odniesieniu do dziedzictwa przemysłowego.

13. Niezwykle istotnym warunkiem, aby misja Centrum się powiodła,jest jej skoordynowanie z działalnością Światowej OrganizacjiTurystyki (UNWTO), a więc ustawienie Centrum od samego po-czątku w strukturach globalnych. Stąd też Porozumienie o Współ-pracy z UNWTO w tej dziedzinie staje się nie tylko niezwykle waż-ne z punktu widzenia formalnego, ale będzie też w duzym stopniuczynnikiem determinującym wykonanie przez Centrum postawionychprzed nim zadań.

31

14. To formalne porozumienie między Miastem Zabrze, WojewództwemŚląskim i Górnośląską Wyższą Szkołą Handlową a UNWTO jakowyspecjalizowaną agencją ONZ, której Polska jest członkiem odpowstania Organizacji i której członkiem afiliowanym jest GWSH,będzie również narzędziem, które umożliwi koordynację i ułatwiwyzwolenie synergii współpracy z innymi instytucjami międzynaro-dowymi zainteresowanymi dowartościowaniem dziedzictwa prze-mysłowego dla rozwoju.

32

Waldemar J. Affelt

Technoestetyka,czyli moc oddziaływania zabytku techniki

Rzecz nienazwana nie istnieje; to co zostało nazwane – zaistniało.Maria Gołaszewska1

1.  Pojęcia podstawowe estetyki

Spośród wielu znaczeń wyrazu „estetyka” (gr. aisthesis, aisthanesthai,aisthetos – wrażenie i postrzeganie w ogóle) wykorzystuję jedno, wedługktórego jest to nauka o doznaniach zmysłowych. Tak właśnie zda-wał się rozumieć znaczenie „estetyki” Aleksander Gottlieb Baumgarten(1714–1762), autor tego pojęcia. Ale już w 1673 r. Claude Perrault(1613–1688), architekt królewski na dworze Ludwika IV, w komentarzudo traktatu Witruwiusza oraz w 1683 r. we wstępie do swojego dziełaOrdonnance de cinq espèces de colonnes selon la méthode des ancien opi-sał dwa rodzaje piękna2: bezwzględne albo pozytywne (beauté positive)oraz względne albo dowolne (beauté arbitraire); pierwsze jest obiektywną,mierzalną i poznawalną właściwością obiektu, drugie zaś tym wszystkim,co nie spełnia definicji poprzedniej, ale powoduje, że obiekt podoba się.„Geneza tego drugiego piękna leży już tylko w przyzwyczajeniu (accoutu-

1  Gołaszewska, M. (2001). Estetyka współczesności. Kraków: Wydawnictwo Uniwer-sytetu Jagiellońskiego, s. 7.

2  Tatarkiewicz, W. (1951). Skupienie i marzenie. Kraków: Wydawnictwo M. Kot,s. 51.

33

mance); podstawa jego jest nie w samych rzeczach, lecz w związku (liaison),jaki umysł stwarza między rzeczami, i dzięki któremu uznanie, jakie ma dladanej rzeczy, przenosi na drugą”. Ta psychologiczna teza o pięknie koja-rzonym mówi, iż obiekt niekoniecznie podoba się z powodu swoich cech,ale również z powodu, dla którego jakiś inny obiekt (o innych cechach)z nim kojarzony już kiedyś był spodobał się nam.

Takie postrzeganie spraw estetyki, typowe dla czasów Oświecenia, nie-stety, ustąpiło miejsce romantycznej i sentymentalnej interpretacji zorien-towanej przede wszystkim, a nawet wyłącznie na odbiór i przeżywanie dziełsztuki3. Zrywy XX-wiecznego modernizmu nie odmieniły tego nastawie-nia i dzisiaj w XXI wieku słowo „estetyka” wiązane jest niejako automa-tycznie z wytworem artysty. Tymczasem doświadczenie potoczne pozwalazauważyć, iż obserwując dowolny obiekt (duży lub mały, np. dłutko, halęprodukcyjną lub pejzaż fabryczny) doznajemy przeżyć dwojakiego rodza-ju; bądź więcej uwagi skupiamy na nim, bądź też snujemy tylko z jegookazji skojarzenia, myśli, marzenia. Stany emocjonalne oglądającego kon-stytuują przeżycie estetyczne, które może prowadzić do np. satysfakcjii odczuwania przyjemności, ale też i przeciwnie – może powodować nie-pokój, poczucie dyskomfortu, czyli w efekcie okazać się nieprzyjemne.Zatem „estetyczny”, to tyle co „mający moc oddziaływania” lub „oddzia-łujący na zmysły”, a używany przeze mnie przymiotnik „estetyczny” niepozostaje w związku z kwantyfikacją stopnia „ładności” lub „piękności”i nie oznacza np. „ładnego” lub „pięknego” jako przeciwieństwa „nieład-nego”, „brzydkiego” czy też „nieestetycznego”. Ponadto w kontakciez przedmiotem z przeszłości pojawia się przeżycie historyczne, porusza-jąc struny emocji, jako “intuicyjna zdolność wczuwania się w inną psychikęi inną mentalność, w inny świat idei. To zdolność wywołania w sobie jakiejś

3  Interesującym polskojęzycznym przyczynkiem do historycznych rozważań estetycz-nych jest trzytomowe dzieło S.K. Potockiego „O sztuce u dawnych, czyli Winkelman pol-ski” z 1815 r. gdzie czytamy: Piękność jest jedną z tajemnic natury; widzimy, czujemy jejskutki, lecz chcieć dać jej wyobrażenie jest to przedsięwzięcie, o które acz się wielu kusiło,nikt go dotąd nie dopiął. W rzeczy, gdyby to wyobrażenie było matematycznej oczywistości,sądy ludzkie o niej nie tak by się różniły i łatwiej by się o prawdziwej przekonać. Warszawa:Wydawnictwo Naukowe PWN, 1990, s. 119.

34

skrótowej, lecz prawdziwie syntetycznej, wizji przeszłości, na którą w istocierzeczy składa się nie tylko ogląd pomnika historii, ale i – uskładana jużpoprzednio w świadomości badacza przeszłości – cała jego wiedza. To in-tensywny kontakt z przeszłością w jej fragmencie dostępnym wprost, dają-cym poczucie całości chwili dziejowej, jej reaktualizację umożliwiającą wni-kliwe poznanie jej części. (–) W każdym zabytku czai się nie tylko poznanie,ale i napięte przeżycie”4. Nie każdy jednak może doznać owego przeżycia,gdyż niezbędny jest zasób wiedzy, umożliwiający odczytanie znaczeń i in-terpretację wartości historycznej zabytku. Dopiero te umiejętności mogązapewnić przeżycie przeszłości zreaktualizowanej oraz „dać poczucie jejciągłości i nadając sens współodpowiedzialności za własny styl kultury, roz-winąć i uszlachetniać osobowość indywidualną i zbiorową”. Przeżywanierozpoczęte emocją wstępną rozwija się w myślowe wyobrażenie przed-miotu i dalszą jego myślową „obróbkę” poprzez sekwencje oscylującychreakcji emocjonalno-intelektualnych.

Warunkiem doznania przeżycia estetycznego jest obserwacja jakiegośobiektu, a więc przyjęcie wobec niego postawy obserwatora. I dalej, abyprzeżycie mogło zaistnieć, niezbędne jest skupienie estetyczne, czyli kon-centracja uwagi na przedmiocie doświadczenia – przedmiocie estetycz-nym. Tatarkiewicz5 wyróżnia za Arystotelesem dwa rodzaje skupień:praktyczne – gdy „skupiamy uwagę na przedmiocie, by coś z nim zrobić,przerobić go czy przekształcić, utrwalić czy usunąć”, oraz teoretyczne – gdy„skupimy się po to tylko, by go zobaczyć i poznać. (…) W każdym życiui każdej okoliczności po skupieniu teoretycznym nasypuje praktyczne, a popraktycznym teoretyczne”. Rozważając estetykę dzieła dawnej techniki przyj-muję stanowisko sytuacjonistyczne, uznające, iż zjawisko owego wyła-niania się obejmuje doświadczanie estetyczne podmiotu poznającego war-tość estetyczną przedmiotu, którą może uchwycić zarówno badacz-teoretykjak i dyletant, choć być może na różne sposoby; wartość ta może być do-znawana, lecz doznanie samo przez się jeszcze nie oznacza poznania.

4  Gieysztor, A. (1995). Dziedzictwo a suwerenność. Purchla J. (red.). Obowiązki wo-bec dziedzictwa a prawa rynku. Kraków: Międzynarodowe Centrum Kultury, s. 12.

5  Ibidem, s. 71.

35

O ile doznawanie dokonuje się natychmiastowo, o czym przekonuje nasodczuwanie jakiegoś wrażenia, o tyle poznawanie jest procesem wymaga-jącym czasu. W takim ujęciu można przyjąć, iż zakres moich rozważańobejmuje estetyka codzienności (estetyka rzeczywistości lub potoczno-ści), której doświadczamy globalnie, powszechnie i na co dzień. Poprzeznią przejawiają się także obyczaje, style życia, mody, wzorce zachowańoraz wyznawane wartości. Postrzegane byty porządkujemy, klasyfikujemyi układamy w rozmaite struktury, obejmujące związki między przyrodąi kulturą, tj. nauką, techniką, gospodarką oraz sztuką, a społeczeństwem.Taka estetyzacja rzeczywistości, jak to nazywa Gołaszewska, staje sięosnową egzystencji, a jej nieregularności lub nieciągłości są jak „czarnedziury”, zagrażające naszemu dobremu samopoczuciu i równowadzepsychicznej. Ale zarówno człowiek – podmiot estetyzujący swoje otocze-nie w procesie poznawczym, jak i przedmioty konstytuujące owo otocze-nie ulegają przemianom. Stąd refleksję estetyczną charakteryzuje swoistydynamizm i pewna zmienność interpretacyjna.

Wiodącym założeniem metodologicznym dalszych rozważań jest pa-nestetyzm – przekonanie, iż „wartość estetyczna tkwi potencjalnie nie tyl-ko w dziełach sztuki, lecz nadto we wszelkich innych wytworach człowiekaoraz zjawiskach i tworach natury, a ocena estetyczna ma sens intersubiek-tywny i może być weryfikowana na przykład przy stosowaniu technikpsychologii i socjologii”6. Zatem uważam, iż wartości estetycznych możnaposzukiwać na całej arenie codzienności, pośród tworów natury i kultury,podczas różnorodnych zjawisk i działań itd. Zgodnie z powyższym, sie-dliskiem wartości estetycznych mogą być również scenerie pospolite, po-zbawione dzieł sztuki, architektury monumentalnej czy projektowanychogrodów i parków, jak np. obiekty budowlane (np. budynki przemysłowei gospodarcze, budowle inżynieryjne, infrastruktura miejska, obiektywojskowe itd.), czy też artefakty nieartystyczne, będące np. środkamiprodukcji (narzędzia, maszyny, instalacje technologiczne), przedmiotamicodziennego użytku lub wytworami produkcji masowej, dla których wy-

6  Gołaszewska, M. (2001). Estetyka współczesności. Kraków: Wydawnictwo U.J.,s. 138.

36

myśliłem nazwę technofakt, który to neologizmem utworzyłem z częścisłów „techne” i „artefakt”. Technofakty nie są dziełami sztuki, czyliwytworami artystów, ale posiadają moc oddziaływania na Odbiorcę, po-dobnie jak owe dzieła.

2.  Schemat sytuacji estetycznej

Ogół wszelkich uwarunkować przeżycia estetycznego opisuje sytuacjaestetyczna, której nukleus konstytuują jej przedmiot estetyczny i pod-miot przeżywający, czyli Obiekt i Odbiorca – jego obserwator. Wyraz „od-biorca” powziąłem z teorii informacji, zatem towarzyszyć mu powinieni „nadawca”, którego nazywam Twórcą (np. inwestor, projektant, wyko-nawca, wytwórca, producent itd.), zaś Obiekt pełni rolę medium komuni-kacyjnego pomiędzy nimi. Odbiorca występuje przeważnie w roli widza,gdyż prym zmysłu widzenia dostrzegał już Pitagoras wyjaśniający zjawiskoprzeżycia estetycznego: „Życie jest jak igrzyska: jedni przychodzą na niejako zapaśnicy, inni – żeby handlować, ale najlepsi przychodzą jako widzo-wie”7. Zatem rdzeń sytuacji estetycznej stanowi triada:

Twórca – Obiekt – Odbiorca

Otoczenie fizyczne obiektu tworzy jego sceneria, będąca tworem za-równo kulturowym jak i naturalnym, a rozumiana szeroko w aspekcieprzestrzennym jak i czasowym – środowisko zabudowane w kontekściespołecznym i kulturalnym, dalej zwane milieu. Można mówić o milieuTwórcy lub Odbiorcy, które różnią się tym bardziej, im więcej lat (histo-ria) i kilometrów (krąg kulturowy) dzieli akt stworzenia dzieła i momentjego percepcji. Człowieka postrzegającego – Odbiorcę – cechują warunkipodmiotowe: indywidualne progi wrażliwości sensorycznej, wrażliwośćestetyczna, pewien zasób wrażeń i obrazów zapamiętanych z autopsji,

7  Tatarkiewicz W. (1975). Dzieje sześciu pojęć. Warszawa: Państwowe WydawnictwoNaukowe, s. 362.

37

obiektywny życiorys, ale i również subiektywna tożsamość sprzężonaz samoświadomością, własna wiedza konfrontowana bezpośrednio z wiedząinnych (dysputa), czy pośrednio poprzez przekaz medialny. Tło i dopeł-nienie każdego stanu postrzegania stanowią warunki okołoprzedmioto-we scenerii: oświetlenie (gra światłocienia), dźwięki, zapachy, temperatu-ra, wilgotność i ruch powietrza, drgania podłoża, nieobojętne towarzystwoitp. Zatem podstawowy schemat sytuacji estetycznej obejmuje pięć ele-mentów:

Milieu – Twórca – Obiekt – Sceneria – Odbiorca

Badaniem związków między środowiskiem zabudowanym, naturalnymoraz doświadczeniem, nastrojem i zachowaniem ludzi zajmuje się psy-chologia środowiskowa. Analizowanie zachowań (sekwencji czynności)wymaga przyjęcia jakiejś mniejszej jednostki przydatnej do badań i opisu.Jest nią postawa, którym to słowem posługujemy się w języku potocz-nym, jako pewnym uogólnieniem obserwacyjnym; otóż obserwując zacho-wanie (doraźne) oraz dysponując bazą porównawczą pewnej liczby za-chowań (znanych nam z opisu lub długotrwałej obserwacji), formułujemypogląd o postępowaniu danej osoby, np. wypowiadając się o jej zasadachpostępowania, czy też braku jakichś konkretnych zasad. Postawę budujątrzy różnorodne komponenty8:

• afektywny, związany z emocjami;• behawioralny, związany z działaniem;• poznawczy, wypływający z intelektu.Postawa jest przejawem wartościowania obiektów świata materialnego

oraz idei – obiektów mentalnych tworzących zasób ideosfery. Podstawo-wy wynik wartościowania przyjmuje wartość negatywną lub pozytywną,jednakże bliższe przyjrzenie się Obiektowi ujawnia dokładniejszą skalę,przy czym współobecność wspomnianych komponentów postawy, któredla danego przypadku mogą być różnowalentne (różnoznakowe), czyni

8  Bell, P.A. i in. (2004). Psychologia środowiskowa. Gdańsk: Gdańskie WydawnictwoPsychologiczne, s. 47.

38

wartościowanie zjawiskiem złożonym i wielowymiarowym. W celach prak-tycznych wyodrębnia się argumenty wartościowania – wartości. Bell9

definiuje wartość jako „zbiór konkretnych, powiązanych ze sobą postaw,w których podłoża tkwi jakaś zasada abstrakcyjna, nadająca im ogólnośćoraz pewien wydźwięk moralny”. Pojęcie wartości reprezentuje standardywyznawane przez daną osobę, w danej kulturze lub religii, zatem jest po-jęciem szerszym niż postawa. Jednak wartości ujawniają się właśniepoprzez postawy (o ile nie są deklarowane jako np. poglądy), o tych zaśwnioskujemy obserwując postępowanie, czyli zachowanie innych. Zacho-wanie przejawiane wobec środowiska świadczy o przyjęciu pewnej posta-wy, co można również nazywać zajęciem stanowiska wobec środowiska.Zespół „wartości – postawy – zachowania” postulowany przez psycholo-gię środowiskową rozszerza schemat sytuacji estetycznej do postaci ośmio-członowej:

Milieu – Twórca– Obiekt – Sceneria – Odbiorca –Wartości – Postawy – Zachowania

Badając relacje pomiędzy składnikami układu sytuacji estetycznej na-leży uwzględnić to, co warunkuje i poświadcza zaistnienie oddziaływaniaObiektu na Odbiorcę; są to emocje i uczucia. Emocjami pierwotnymilub uniwersalnymi wykształconymi ewolucyjnie nazwano zbiór sześciureakcji nerwowych i chemicznych, rozpoznawanych jako szczęście, smu-tek, lęk, złość, zaskoczenie i odraza, zaś emocjami wtórnymi lub społecz-nymi liczne stany, jak np. zawstydzenie, zazdrość, poczucie winy, duma.Damasio10 etykietkę emocji nadaje także np. złemu samopoczuciu, od-czuciu spokoju, rozdrażnienia lub napięcia (tzw. emocje tła), albo różnymstanom bólu czy przyjemności. Wzbudzenie emocji następuje dwojako:w wyniku przetwarzania danych o postrzeganym zmysłowo Obiekcie lubsytuacji, albo poprzez przywołanie obrazów Obiektu lub sytuacji z pamię-

9  Ibidem, s. 47.10  Damasio, A. R. (2000). Tajemnica świadomości. Poznań: Dom Wydawniczy Rebis,

s. 59.

39

ci. Natomiast uczucie11 jest osobistym, umysłowym doświadczeniem emo-cji, zaś emocje to zbiór reakcji, spośród których wiele uzewnętrznia sięi staje widoczne dla postronnych obserwatorów; można postrzegać własnelub cudze stany emocjonalne, ale uczucia innych są niedostępne naszemupoznaniu, mogą być jedynie nam zakomunikowane – opowiedziane. Za-tem świadomość opiera się na uczuciach, ale człowiek jest oddany wewładanie emocjom; niektóre z nich zostają uświadomione, tj. rozpoznaniejako uczucia i ewentualnie przetworzone przez intelekt w plany działania,uzewnętrzniając się jako zachowania i działania twórcze, skutkujące po-wstaniem nowego obiektu (artefaktu, technofaktu) lub stwierdzalnej zmia-ny stanu środowiska. Oparte na obserwacji i badaniach stwierdzeniapsychologii środowiskowej, iż pewne grupy bodźców wysyłanych przezcałostkę Obiekt – Sceneria wzbudzają u Odbiorcy pewnej klasy emocje,należy uwzględnić w schemacie sytuacji estetycznej, na skutek czego przyj-mie on postać dziesięcioczłonową:

Milieu – Twórca – Obiekt – Sceneria – Odbiorca – Emocje – Uczucia– Wartości – Postawy – Zachowania

Twórca, także robotnik, rzemieślnik, technik, inżynier, nie tworząex nihilo, a posiłkują się inspiracjami, które pełnią rolę poprzedników,pierwocin pomysłu, prototypów myślowych; są to priora; w twórczościtechnicznej można wyróżnić następujące ich przejawy:

• potrzeba zewnętrzna, precyzowana jako problem do rozwiązania,czyli zamówienie inwestorskie (zlecenie klienta, zapotrzebowanie);

• zasoby wiedzy stosowanej i teoretycznej, obejmujące skumulowanedoświadczenie z przeszłości, dane, informacje i teorie upowszechnia-ne bezpośrednio (wykład, konferencja, rozmowa itd.) lub pośrednio(tekst, obraz, artefakt, nośniki elektroniczne, media masowe);

• pragmatyki, czyli przekaz ustny lub skodyfikowany wykaz zasadwykonawczych i reguł postępowania, zawartych w poradnikach, prze-pisach, normatywach, normach itp.;

11  Ibidem, s. 50.

40

• pomysł na rozwiązanie problemu i zaspokojenie zdefiniowanejpotrzeby zewnętrznej;

• analiza i ocena dostępności zasobów materialnych, intelektualnych,finansowych itd., niezbędnych do realizacji pomysłu;

• opracowanie projektu, czyli rozpisanie pomysłu na sprawcze sekwen-cje czasowo-organizacyjne zmierzające ku jego realizacji, a w wyni-ku tego – do rozwiązania problemu i zaspokojenia potrzeby;

• doświadczenia z realizacji projektu oraz jego aktualizacja, uwzględ-niająca pozyskiwanie nowych danych i informacji oraz zmianywystępujące w środowisku;

• długotrwała obserwacja (monitoring) rezultatów działania, ichrejestrowanie, ocena i sformułowanie wniosków przydatnych w przy-szłości.

Lista priorów zawartych w milieu powstawania – najpierw jako kon-cepcja w umyśle twórcy, a później materializacja tej koncepcji w świeciezewnętrznym w postaci Obiektu, sugeruje, iż należałoby dodać nowy członw schemacie sytuacji estetycznej. Podobnie ma się rzecz z uwieńczeniemprzeżycia estetycznego poprzez wyłonienie z sytuacji estetycznej jakiegośtrwałego skutku, np. plan rewitalizacji, strategia i programy ochrony, lubprzesłania ku przyszłości jak np. pobudzanie społecznego zainteresowa-nia i opieki nad zabytkami, promowanie zabytku zorientowane na rozwójturyzmu lub postulaty edukacyjne w tym zakresie itp. Wszystko to wcho-dzi w zakres zarządzania zasobami dziedzictwa kultury, a działania te,stanowiące finał sytuacji estetycznej nazwę pro publico bono, zakładając,iż podjęto je w dobrej wierze i dla dobra społecznego. Zatem schematsytuacji estetycznej przyjmuje ostatecznie dwunastoczłonową postać:

Milieu – Priora – Twórca – Obiekt – Sceneria – Odbiorca– Emocje – Uczucia – Wartości – Postawy – Zachowania

– Działania Pro Publico BonoRozciągłość tych sekwencji w czasie i wielokrotne reinterpretacje Od-

biorcy sprawiają, że pierwotna i jednorazowa sytuacja estetyczna (zdarze-nie: Obserwator wobec Obiektu-technofaktu) przeobraziła się w doświad-

41

czenie estetyczne o daleko idących skutkach. Tym samym zarówno jegopoczątek jak i koniec osadzone zostały w środowisku społecznym; milieucharakteryzuje dawne warunki, w którym dzieło powstawało, zaś propublico bono jest dezyderatem dnia dzisiejszego ku przyszłym pokoleniomw zgodzie z ideą rozwoju zrównoważonego12. Fragment schematu tworzą-cy ciąg od Emocji do Działania Pro Publico Bono stanowi skutek przeży-cia estetycznego, zatem jest to techno-efekt.

3.  Techno-efekt w kontekście psychologii

Psychologia ewolucyjna upewnia nas, że nie jest obojętnym dla ludziwspółczesnych środowisko, w którym przebywają, bez względu na stopieńjego naturalności lub kulturowości, tj. sztuczności. Preferencje środo-wiskowe, a szczególnie kierowanie uwagi na składniki środowiska zbudo-wanego mogą zależeć od pradawnych nawyków, do których należą arche-typy emocjonalne „przeżywania” kontaktu z obiektem zarówno nowymjak i dawnym, a także archetypiczne potrzeby środowiskowe, np.:

• kryjówka, schronienie – bezpieczne i wygodne miejsce pobytowe, cozapewniają przegrody pionowe;

• strażnica, punkt obserwacyjny, platforma widokowa – ochrona kry-jówki zapewniająca niezakłócony monitoring otoczenia: panoramaz widokiem na obiekt zainteresowania;

• eksploracja – obietnica poznawcza, zapowiedź możliwości odkrywa-nia nowego i nieznanego (tajemniczość): krajobraz z widokiem nanową „kryjówkę”, „strażnicę” lub źródła bytowania – archetypicz-nie wody i pożywienia, a współcześnie obserwacji innych;

• wyprawa – możliwość podjęcia lub kontynuacji podboju terytorial-nego: krajobraz z widokiem na kolejny punkt obserwacyjny i poten-cjalny „przyczółek”;

12  Zobacz: Affelt, W. (2005). [hasło encyklopedyczne] „rozwój zrównoważony’’. WielkaEncyklopedia PWN, t. 31, (Suplement+ CD). Warszawa: Wydaw. Nauk. PWN, s. 376.

42

• walka – możliwość konfrontacji, starcia, bezpośredniego spotkaniaz wrogiem, lub „obcym” czy „nieznanym” (mityczne monstrum);szczególne znaczenie posiadają obiekty mobilne (działające mecha-nizmy, sprawne maszyny, produkcja in actu – w działaniu);

• biofilia – potrzeba bezpośredniego kontaktu z naturą, przynajmniejwzrokowego;

• technofilia – osobnicza potrzeba posiadania zapomnianych umie-jętności i dawnych przedmiotów technicznych, zastąpionych nowy-mi w wyniku postępu technicznego;

• socjofilia – osobnicza potrzeba dowolnego, doraźnego lub trwałegoskupiania się (stowarzyszania) w grupy sprawczo-celowe lub grupyzainteresowań różne od samoistnych i przymusowych formacjizależnych od więzów krwi lub miejsca pracy.

Psychologia środowiskowa określa cechy otoczenia i ich skutki percep-cyjne, pomagając sformułować praktyczne zalecenia na temat:

• jak zwrócić uwagę przeciętnego Odbiorcy na dzieła techniki w kraj-obrazie;

• jak prezentować zabytki techniki, wspomagając ich postrzeganiei interpretację.

Neurobiologia potwierdza znane skądinąd pryncypia edukacji,według których uczenie się możliwe jest na kilka sposobów:

• przez obserwację;• przez naśladownictwo rodziców i dorosłych osobników;• metodą prób i błędów;• metodą indukcji, czyli poprzez wykrywanie regularności interakcji

Obiekt – Odbiorca;• poprzez pozajęzykowy przekaz kulturowy: mimika, gest, taniec i ce-

remoniał rytualny;• poprzez przekaz kulturowy za pośrednictwem języka mówionego

i pisanego.

We wczesnym rozwoju dziecko wykorzystuje doraźnie wszystkie tesposoby, ale już edukacja instytucjonalna obliczona na osiągnięcie

43

założonego skutku, nierozważnie ogranicza je, w wyniku czego samproces edukacyjny nie prowadzi do znacznej rozbudowy sieci pojęciowej.Tymczasem neurobiologia, tłumacząc reagowanie na bodźce środowisko-we oraz uruchamiane przez nie procesy myślowe, podpowiada sposobyprzekazu informacji obrazowych i tekstowych, skutkujących u Odbiorcyprzyjmowaniem Postaw, podejmowaniem Zachowań przyjaznych dziedzic-twu techniki i Działań Pro Publico Bono, np.:

• „wrysowanie” w mentalny krajobraz poznawczy miejsc i Obiektówdziedzictwa techniki;

• ułatwienie znajdowania w przestrzeni fizycznej i mentalnej „drogidostępu” do Obiektu;

• aranżacja punktu obserwacyjnego w sposób pobudzający zaintere-sowanie Obiektem;

• interaktywna prezentacja Obiektu wzmagająca proces poznawczy;• wpisanie spraw z zakresu zabytkoznawstwa i konserwatorstwa

dziedzictwa techniki do osobniczego repertuaru pojęć poprzez im-plementację w kanonie edukacyjnym.

Podobnie jak dobór naturalny, rządzący prehistorią ewolucji od milio-nów lat, w czasach historycznych utracił swój prymat na rzecz doborukulturalnego, tak i bezpośrednie poznanie autopsyjne ustępuje współ-cześnie miejsca poznaniu zapośredniczonemu poprzez media elektronicz-ne. W obszar bezpośredniej dostępności włączone zostają wirtualne re-prezentacje (ang. virtual reality), skutkujące po nowemu. Podczas gdy tra-dycyjna estetyka obejmuje swoim zainteresowaniem to nowe zjawisko13,specyficznym doświadczeniem estetycznym realnego technofaktu powin-na zająć się techno-estetyka. Zachowanie materialnych dowodów prze-szłości i jej technofaktów staje się palącą potrzebą współczesności.

13  Zobacz: Ostrowicki, M. (2006). Wirtualne realia. Estetyka w epoce elektroniki.Kraków, UNIVERSITAS.

44

4.  Pożytki z techno-estetyki

Codzienne doświadczanie rzeczywistości przekonuje nas o zjawisku od-działywania technofaktu na człowieka; pewne technofakty posiadają większąmoc oddziaływania, inne zaś – mniejszą, przy czym są i takie, które wcalena nas nie oddziaływają – są nam obojętne. Istnieje klasa technofaktów,których oddziaływanie odczuwamy jako przyjemność, ale i też są takie,które oddziaływają negatywnie i chcielibyśmy, aby w ogóle przestały od-działywać, czyli przestały istnieć. Pomiędzy Obiektem a Odbiorcą występu-je estetyczny rezonans, o którego intensywności decydują czynniki:

• zewnętrzny – immanentna cecha technofaktu stwierdzana a poste-riori, np. wielkość (monumentalizm), widoczna niewątpliwa jegodawność (patyna – ślady upływu czasu);

• wewnętrzny (osobniczy) intelektualny – znawstwo lub przynajmniejposiadane a priori informacje o wyjątkowych, wartych uwagi i zain-teresowania cechach technofaktu, czyli jego wartościach, np. śladyhistorii – związek ze zdarzeniem lub postaciami znanymi z historii;unikatowość – wyjątkowość Obiektu, pod jakimś względem nie ma-jącego sobie równych w okolicy (lokalna ciekawostka) lub gdziekol-wiek (światowy unikat) itp.

• wewnętrzny (osobniczy) emocjonalny – psychologiczna potrze-ba przeżywania, wzmagająca poszukiwanie wrażeń / przygód, coa priori staje się promotorem eksploracji rzeczywistości i aktywnościpoznawczej – głównych czynników rozwoju i twórczości.

Analizę oddziaływań czynnika emocjonalnego w rezonansie z techno-faktem można prowadzić analogicznie do badania dzieła sztuki, gdyż cha-rakteryzuje je również pewna wartość estetyczna, oceniana przy pomocykryteriów14:

• oryginalność, rozumiana jako wartość niegdysiejszej nowości, czylinowatorstwo historyczne – vide wynalazek, innowacja;

14  Nazwy kryteriów zapożyczyłem z: Gołaszewska, M. (2005). Estetyka możliwości.Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, s. 18.

45

• podobieństwo uniwersalizujące do czegoś innego, co już jest, alboteż mimetyczna integracja z otoczeniem – vide krajobraz kulturowyz technofaktem;

• mityczność zintelektualizowana, której towarzyszą tajemniczość,irracjonalność, zakorzenienie w tradycji, emocjonalność, komponentwyobraźni Twórcy oraz pobudzenia wyobraźni Odbiorcy; usytuowa-nie Obiektu w ciągu przemian postępu technicznego i rozwoju cywi-lizacyjnego – vide rekonstrukcja historyczna;

• zaskoczenie nieprawdopodobieństwem, czyli dokonaniem czegoś,co zdawało się być niemożliwe; pobudza naszą wyobraźnię i skoja-rzenia, poszarza horyzonty postrzegania rzeczywistości – videmonumentalna lub eksperymentalna realizacja, zmyślne rozwiąza-nie;

• śladowość egzystencjalna; poczucie „kruchości” bytu na granicyistnienia i nieistnienia; dopełnienie zbioru znaczeń technofaktuzachowanego jako destrukt – vide olśnienie z odczytania nie-oczywistych na pierwszy rzut oka znaczeń zawartych w techno-fakcie;

• niedopełnienie możliwościowe; poczucie smutku, a nawet oburze-nia z powodu niewykorzystania istniejących możliwości (ujemnawartość estetyczna) – vide nieużytek;

• lęk egzystencjalny w zawieszeniu; poczucie niepewności, zagroże-nia, labilności antroposfery między realnością a nicością; vide ruina;

• inwencyjność wzbogacania; znalezienie bezpośredniej inspiracji za-wodowej lub też satysfakcji z oglądu technofaktu jako skutku geniu-szu i możliwości sprawczych człowieka;

• iluzyjność egzystencjalna; zaskoczenie uzmysławiające omyłkę po-znawczą wynikającą z błędnego przekonania a priori nt. jakiegośobiektu (dejavu) lub uprzedzenia do niego;

Przed ćwierćwieczem ta sama autorka zaproponowała inne nazwy war-tości artystycznych15, które również można by odnieść do technofaktu:

15  Gołaszewska, M. (1970). Świadomość piękna. Problemy genezy, funkcji, strukturyi wartości w estetyce. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, s. 530.

46

• piękno proporcji: ładność, brzydota, wdzięk, groteskowość;• piękno nastroju: wzniosłość, patetyczność, banalność, wspaniałość;• piękno wewnętrznego kontrastu: dramatyczność, tragizm, komizm,

poetyczność;• piękno prostoty i skomplikowania: naiwność, konceptyzm, fantastycz-

ność, brutalność.Owe szesnaście kwalifikacji pozwala na zbudowanie 1856480 wariacji,

a liczba ta niech da wyobrażenie o wielkiej rozmaitości przeżyć estetycz-nych.

Nie aspirując do wyczerpania teoretycznych zagadnień techno-estetyki,jako konkluzją posłużę się słowami Tatarkiewicza: „Teorie przeżyć estetycz-nych, w szczególności te dwie ostatnie, pluralistyczne, można przedstawić tak-że w prostszych, bardziej codziennych i dla każdego zrozumiałych wyrazach.Kontemplacja nie jest ostatecznie niczym innym jak skupieniem na przed-miocie, który ma spowodować przeżycie estetyczne; to zaś, co teorie emocjo-nalistyczne widzą w tym przeżyciu, podobne jest do tego, co potocznie nazywasię marzeniem. Rzec więc można, że wedle teorii Ingardena przeżycie estetycz-ne jest kolejno marzeniem i skupieniem, a wedle drugiej teorii może byćzespołem skupienia i marzenia, ale może też być wyłącznie marzeniem lub teżwyłącznie skupieniem. Tylko alternatywami można opisać pojęcie przeżyciaestetycznego, tak bardzo jest ogólne i niezupełnie określone”16.

16  Tatarkiewicz, W. (1975). Dzieje sześciu pojęć. Warszawa: Państwowe Wydawnic-two Naukowe, s. 391.

47

Andrzej Saja

Europejski Ośrodek Kultury Techniczneji Turystyki Przemysłowej

Spotykamy się na zabrzańskiej konferencji już od kilku lat. Na naszychoczach to miasto zmienia się, budując wokół siebie atmosferę atrak-cyjnego miejsca wyróżniającego się z uwagi na dziedzictwo przemysłowe.Przedstawiane tutaj wizje nabierają realnych kształtów, a jednym z wieludowodów na to jest Europejski Ośrodek Kultury Technicznej i TurystykiPrzemysłowej.

To właśnie tutaj, w Zabrzu, 2 lata temu, po raz pierwszy padła ta na-zwa, narodził się pomysł na to, w jaki sposób zmienić oblicze miasta, abystało się ważną atrakcją turystyczną na europejskim szlaku dziedzictwaprzemysłowego, w jaki sposób wykorzystać to, co najlepsze i najcenniejszew sposób bardziej efektywny. Nie będę ukrywał tutaj udziału Polskiej Agen-cji Rozwoju Turystyki w narodzinach tego pomysłu, jak i zaangażowaniaspółki w rozwój turystyki przemysłowej w Zabrzu i województwie śląskim.Naszego autorstwa jest koncepcja funkcjonowania Kopalni Guido, którazostała w dużej części wdrożona w życie, dzięki czemu Kopalnia stała sięjedną z większych atrakcji turystyki podziemnej w Europie. To przy nasrodził się i doskonale rozwija się Szlak Zabytków Techniki. My takżejesteśmy świadkami narodzin instytucji, o której chciałbym słów kilkapowiedzieć za chwilę.

Jesteśmy zdania, iż województwo śląskie i Zabrze to jedne z najbar-dziej unikalnych miejsc w Polsce, z ogromnym potencjałem predestynują-

48

cym do rozwoju oferty na skalę europejską. Skoro udaje się w innycheuropejskich krajach wykreować atrakcje na bazie obiektów mniej atrak-cyjnych niż zabrzańskie, to czemu ma się nie udać w Zabrzu?

Województwo śląskie to jeden z najbardziej zróżnicowanych i boga-tych w walory turystyczne regionów Polski. Niestety nadal kojarzone jestprzede wszystkim z górnictwem i zanieczyszczeniem środowiska. Podob-na jest percepcja Zabrza. Należy więc zadać sobie pytanie, w jaki sposóbwykorzystać to bezsprzecznie automatycznie pojawiające się skojarzeniena korzyść regionu i miasta? Co zrobić, aby posiadane dziedzictwo prze-mysłowe przekuć na niezwykłą atrakcję? To główne pytania, na które odwielu lat specjaliści z branży turystycznej, poszukują odpowiedzi, m.in.organizując co roku w Zabrzu międzynarodową konferencję dotyczącąwłaśnie dziedzictwa przemysłowego.

Jak powiedziałem wcześniej, to właśnie tutaj, w Zabrzu, 2 lata temunarodził się pomysł powołania do życia Europejskiego Ośrodka KulturyTechnicznej i Turystyki Przemysłowej. Idea, polegająca na połączeniu ist-niejących atrakcji przemysłowych, w jeden silny organizm, spotkała sięz dużym zainteresowaniem i zaczęto podejmować działania w celu jejzrealizowania. Ważnym krokiem było ujęcie zapisów związanych z rozwo-jem turystyki przemysłowej w Strategii rozwoju Zabrza na lata 2008–2020.

Dlaczego akurat Zabrze? Prawda jest taka, że w Polsce jeszcze kilkainnych miast i subregionów mogłoby realizować podobny program rozwo-ju turystyki przemysłowej (np. zagłębie górnicze na Dolnym Śląsku).Jednak bezsprzecznie jedynie Śląsk wywołuje automatyczne asocjacje do-tyczące przemysłu. Dodatkowo jego położenie i warunki komunikacyjnepredestynują region do stworzenia ważnego punktu na europejskim szla-ku dziedzictwa przemysłowego. Zabrze doskonale natomiast nadaje siędo pełnienia roli swoistego rodzaju ambasadora rozwoju turystykiprzemysłowej, przede wszystkim dzięki zbudowaniu silnej marki „Zabrze– Europejska Stolica Turystyki Przemysłowej” i zbudowaniu Europejskie-go Ośrodka Kultury Technicznej i Turystyki Przemysłowej.

49

Sam pomysł na powołanie do życia Ośrodka narodził się w nawiązaniudo panujących na rynku trendów i sytuacji rynkowej obu instytucji. Zwią-zany jest również bezpośrednio z planami władz miasta i województwadotyczącymi rozwoju Muzeum Górnictwa Węglowego, Zabytkowej Ko-palni Węgla Kamiennego „Guido” oraz Głównej Kluczowej Sztolni Dzie-dzicznej jako sztandarowych atrakcji turystycznych Zabrza, województwaśląskiego, Szlaku Zabytków Techniki, a w przyszłości również znaczącychatrakcji na mapie obiektów przemysłowych Europy. Obecny status ich funk-cjonowania jako odrębnych instytucji wydaje się być mało efektywny, tymbardziej, iż tworzona przez nie oferta turystyczna, staje się wobec siebiecoraz bardziej konkurencyjna.

Powołanie do życia EOKTiTP zaowocuje powstaniem multidyscypli-narnego centrum turystyczno-kulturalnego, które będzie pełniło funkcjemuzealne, kulturalno-edukacyjne, informacyjno-promocyjne, konferencyj-no-rozrywkowe oraz handlowo-rekreacyjne. Realizacja założeń związanychz powstaniem instytucji pozwoli na dokończenie inwestycji związanychz programem rewitalizacji Kopalni Guido i Skansenu Górniczego „Królo-wa Luiza”, a także stworzenie nowych obiektów obsługi ruchu turystycz-nego związanych z udrożnieniem i udostępnieniem dla ruchu turystyczne-go 2,5 km odcinka podziemnego kanału Głównej Kluczowej SztolniDziedzicznej, która – zgodnie z planami Miasta Zabrze – będzie kolej-nym obiektem objętym działalnością EOKTiTP.

Europejski Ośrodek Kultury Technicznej i Turystyki Przemysłowejbędzie z założenia instytucją o bardzo szerokim spektrum działań, prowa-dzącą spójną politykę dotyczącą zabytków techniki i ich wykorzystania dlazwiększenia atrakcyjności turystycznej Zabrza i województwa śląskiego,poprzez realizowanie działań zgodnie z pięcioma podstawowymi funk-cjami:

1) obsługą ruchu turystycznego i działalnością kulturalną,2) działalnością dokumentacyjną, naukowo-badawczą i edukacyjno-

szkoleniową,

50

3) kreacją marki „Zabrze – Europejska Stolica Turystyki Przemysło-wej” oraz promocją województwa śląskiego,

4) pozyskiwaniem środków zewnętrznych na realizację projektówi zarządzanie projektami,

5) prowadzeniem działalności związanej z rewitalizacją obiektów za-bytkowych.

Funkcja nr 1: Obsługa ruchu turystycznego i działalność kulturalnaEOKTiTP przejmie na siebie rolę kreatora oferty turystycznej. Pełnić

będzie funkcję muzealniczo-rekreacyjną, poprzez tworzenie i sprzedażw pełni skomercjalizowanego, kompleksowego produktu turystycznegoobejmującego swoim zasięgiem zasoby i walory wszystkich trzech analizo-wanych obiektów. W tym zakresie będzie „obiektem użytkownikówi procesów”, a nie widzów i przedmiotów, spełniając tym samym warunekrozwoju oferty turystyki uczestniczącej.

EOKTiTP stanie się funkcjonującym cały rok multidyscyplinarnymcentrum turystyczno-kulturalnym, unikatowym w skali europejskiej kom-pleksem obiektów przemysłowych, objętych wspólnym programemturystycznym, czyli stanowiącym jeden kompleksowy produkt turystyczny,zbudowany na bazie najdłuższej w Europie budowli hydrotechnicznejzwiązanej z górnictwem węglowym. Oferować będzie turystom niezwykłeatrakcje, takie jak: podziemny spływ łódkami, przejażdżka podziemnąkolejką, zjazd szybem kopalnianym, podziemna wędrówka starymi kory-tarzami, udrożniona i udostępniona zwiedzającym najstarsza w Europiesieć wyrobisk górniczych zaadaptowanych na trasy turystyczne o charak-terze historycznym i edukacyjnym, podziemna strefa handlu i restauracji,podziemna strefa sportu i rekreacji, podziemna sala multimedialna,i inne.

Funkcja nr 2: Działalność dokumentacyjna, naukowo-badawcza i edu-kacyjno-szkoleniowa

EOKTiTP przejmie na siebie obowiązki związane z powiększaniemposiadanej kolekcji muzealiów i eksponatów, ich konserwacji, doku-

51

mentowaniu, a także prowadzeniem badań i szeroko pojętą edukacjąspecjalistyczną. Działalność dokumentacyjna i naukowo-badawcza po-winna zostać skoordynowana z działalnością Międzynarodowego Cen-trum Dokumentacji i Badania Dziedzictwa Poprzemysłowego dlaTurystyki.

Funkcja nr 3: Kreacja marki Zabrze – Europejska Stolica TurystykiPrzemysłowej oraz promocja województwa śląskiego

EOKTiTP będzie menedżerem marki miasta Zabrze, ale równieżbędzie odpowiedzialny za kreowanie marki obiektów, na bazie którychzostał powołany do życia oraz marki województwa śląskiego.

Funkcja nr 4: Pozyskiwanie środków zewnętrznych na realizację pro-jektów i zarządzanie projektami

EOKTiTP będzie instytucją wyspecjalizowaną we wdrażaniu projek-tów dofinansowanych ze środków zewnętrznych, przede wszystkim unij-nych.

Funkcja nr 5: Rewitalizacja obiektów zabytkowychEOKTiTP będzie instytucją wyspecjalizowaną w prowadzeniu procesu

rewitalizacji zabytkowych obiektów (nie tylko przemysłowych) na tereniemiasta Zabrze oraz województwa śląskiego.

Każda z tych funkcji będzie równie ważna i wzajemnie od siebie uza-leżniona. Pozyskiwanie środków na realizację projektów, które pozwoląna poszerzanie oferty oraz jej unowocześnianie, pozwoli na tworzenie co-raz bardziej kompleksowego produktu turystycznego, który – dziękipodejmowanym działaniom promocyjnym i informacyjnym związanymz kreacją marki Zabrza, a także dzięki działalności naukowo-badawczej– będzie znajdował coraz szersze grono odbiorców. Innymi słowy funkcjebędą się nawzajem uzupełniały. Znajdzie to swoje odzwierciedlenie w po-dziale funkcjonalnym obiektów i identyfikacji stref funkcjonalnych, którezostaną wyznaczone w nawiązaniu do przygotowywanej oferty.

52

MISJA SPOŁECZNAEOKTiTP to lider i promotor wykorzystywania dziedzictwa przemy-

słowego dla turystyki. To instytucja otwarta na ludzi, dzieląca się swojąwiedzą, doświadczeniem, unikalnymi pomysłami i pasją. To kreator inno-wacyjnej w formie i treści oferty produktowej, menedżer marki Zabrze– Europejska Stolica Turystyki Przemysłowej.

Jesteśmy po to, by zmieniać oblicze Zabrza i województwa śląskiego,przywracając do życia obiekty przemysłowe. Dążymy do tego, by w mieścieżyło się lepiej, a wypoczynek w nim stanowił niezapomniane przeżycie.

EOKTiTP to nie tylko obiekty, przestrzeń miejska i jej nie-zwykła atmosfera. To także wiara w to, że wspólną pracą możemyosiągnąć bardzo dużo.

EOKTiTP w Zabrzu to miejsce:• wolnej przestrzeni dla rekreacji, spędzania czasu wolnego, nauki,• spotkań ludzi zafascynowanych obiektami przemysłowymi,• kolekcjonowania, prezentowania i dokumentowania śladów historii

górnictwa węglowego na Śląsku,• przywracania do życia nieczynnych kopalni, maszyn,• otwartości na zmiany, będące świadectwem pozytywnych zmian

w Zabrzu i w województwie śląskim,• spotkań z klimatem i niezwykłą atmosferą,• kształtowania pozytywnych postaw mieszkańców Zabrza i turystów

go odwiedzających.

EOKTiTP w Zabrzu to:• silna, otwarta na zmiany, elastyczna instytucja,• ambasador turystyki przemysłowej w Zabrzu i województwie śląskim,• partner dla krajowych i międzynarodowych organizacji,• twórca marki Zabrza.

Idea zintegrowanego produktu turystycznego EOKTiTP zakłada stwo-rzenie jednej „kopalni” wyspecjalizowanej w 4 funkcjach, związanych

53

z wybranymi segmentami rynku, połączonych jednocześnie z funkcjami,jakie ma pełnić EOKTiTP.

• Kopalnia Wiedzy – to hasło, pod którym rozwijana będzie zintegro-wana oferta dotycząca szeroko pojętej nauki i edukacji. Składać sięna nią będą zarówno elementy związane z edukacją dzieci i mło-dzieży (w oparciu o trasy turystyczne, programy edukacyjne, etc.),jak również elementy związane z edukacją specjalistyczną (skiero-waną do studentów wyższych uczelni, naukowców, specjalistówz dziedzin związanych z górnictwem, etc.). „Kopalnia Wiedzy” wy-korzystywać będzie potencjał Skansenu, Guido i Sztolni w różnychproporcjach, w zależności od odbiorców. Oferta niejednokrotniebędzie tworzona „na zamówienie”, zgodnie z indywidualnym ży-czeniem jej odbiorców.

• Kopalnia Rozrywki – to hasło, pod którym rozwijana będzie zinte-growana oferta dotycząca szeroko pojętej rozrywki. Z założenie bę-dzie to najbardziej dochodowa gałąź działalności EOKTiTP. Skła-dać się na nią będą elementy związane z organizowaniem nazamówienie różnego rodzaju imprez, biesiad, spotkań, elementyzwiązane ze spędzaniem czasu wolnego pod ziemią oraz rekreacjąna świeżym powietrzu. „Kopalnia Rozrywki” będzie wykorzystywa-ła potencjał Skansenu, Guido i Sztolni, z wyraźnym podziałem nastrefę rozrywki nadziemnej i podziemnej.

• Kopalnia Kultury – to hasło, pod którym będzie rozwijana szerokopojęta oferta miejskiej turystyki kulturowej. Zostanie ona opartaz jednej strony na sprzedaży ciekawych pakietów pobytowych naterenie EOKTiTP (jako multidyscyplinarnego centrum), a z drugiejdotyczyć będzie szeroko pojętej działalności kulturalnej. W jejramach organizowane będą imprezy (w tym imprezy wizerunkowe)dostępne dla społeczności lokalnej – koncerty, festyny, świętagórnicze, etc., wystawy artystyczne, etc. „Kopalnia Kultury” wyko-

54

rzystywać będzie dostępną infrastrukturę i przestrzeń miejską,doskonale nadającą się do organizowania tego typu wydarzeń.

• Kopalnia Pasji – pod tym hasłem rozwijać się będzie zintegrowana ofertadotycząca turystyki hobbystycznej. W jej skład wchodzić będą przedewszystkim imprezy dla hobbystów oraz ich spotkania, często związaneze Szlakiem Zabytków Techniki Województwa Śląskiego. Ofertawinna być kreowana przy wykorzystaniu kontaktów z hobbystami, takby odpowiadała ich potrzebom i oczekiwaniom. Zdecydowanie będzieto rodzaj oferty kreowanej indywidualnie, na zamówienie.

Z przedstawionej koncepcji wyłania się obraz instytucji spełniającejogromnie ważną rolę wobec mieszkańców Zabrza i województwa śląskiego,turystów oraz świata nauki. Zrealizowanie założeń Europejskiego OśrodkaKultury Technicznej i Turystyki Przemysłowej to zadanie bardzo ambitne,a jego realizacja jest bardzo potrzebna. Tak naprawdę podstawową rolębędą tutaj pełnili ludzie – kreatorzy, wizjonerzy, których wkład w rozwójturystyki przemysłowej Zabrza i województwa śląskiego już obecnie jestnieoceniony. Jeszcze parę lat temu mało kto wiedział o istnieniu KopalniGuido, a już z pewnością nikt nie przypuszczał, że 320 metrów pod ziemiąbędzie mógł zorganizować konferencję, szkolenie, czy imprezę integracyjną.Dzisiaj mówimy głośno o tworzeniu kolejnych stref rekreacji i komercji podi nad ziemią, o łączeniu oferty kilku obiektów przemysłowych, o łączeniuszybów kopalnianych zasypanymi do tej pory korytarzami, o organizowaniuwystaw, imprez w budynkach pokopalnianych. Nie tylko mówimy, aleoczyma wyobraźni widzimy, jak za kilka lat będzie wyglądało Zabrze i jegozupełnie nowa oferta turystyki przemysłowej.

55

Adam Promiński

Dwa przykłady turystycznej reaktywacji obiektówdziedzictwa górniczego w Nord-Pas-de-Calais,tj. kopalnia 9-9bis w Oignies oraz projekt«Zagłębie Górnicze dziedzictwem Unesco»

Rada Regionalna Departamentu Nord-Pas-de-Calais (Departament Europy)Dyrektor ds. Współpracy bilateralnej i trójstronnej Francja / Polska / Niemcy

E-mail: a.prominski@nordpasdecalais.fr

Wstęp ogólny

Historia zagłębia górniczego regionu Nord-Pas-de-Calais rozpoczęłasię w 1720 r. w Fresnes-sur-Escaut, opodal Valenciennes, a swój koniecmiała się w 1990 r. w Oignies. Przemysł górniczy przywrócił pełną spój-ność obszarowi o długości 120 km i szerokości 15 km, który wcześniejpozbawiony był prawdziwego charakteru. Jedynie takie miasta jak Valen-ciennes, Douai czy Béthune posiadają określoną przeszłość historyczną,która pozwoliła im wpływać na rozwój okolic, czyli obszar o charakterzeprzede wszystkim rolniczym, liczącym szereg zagród wiejskich.

Organizacja przestrzeni jest za każdym razem identyczna: centralnyobszar składający się z kopalni, szybów i wież szybowych oraz hałdy, naktórej gromadzone były odpady mineralne. Dalej znajduje się sieć torówkolejowych, które służyły do przewozu sprzętu i węgla, oraz sąsiadującez kopalniami osiedla mieszkaniowe o różnorodnym kształcie, gdzie za-

56

mieszkiwali robotnicy. Zagłębie górnicze regionu Nord-Pas-de-Calais tow istocie mozaika autonomicznych, niezależnych i wręcz hermetycznychobszarów należących do poszczególnych kompanii węglowych. Stopniowafederacja «terytoriów» kopalnianych oraz pojawienie się poczucia przy-należności do jednej społeczności o wspólnym przeznaczeniu nastąpiłobardzo późno. Miało to, bowiem miejsce dopiero w wyniku upaństwowie-nia kompanii węglowych w 1946 r. i uznania statutu górnika oraz pojawie-nia się pierwszych żądań górników po zamknięciu pierwszych kopalń napoczątku lat sześćdziesiątych.

W związku z tym, w latach od 1970 do 2000 wszechwładna admini-stracja kopalń postanowiła rozebrać większość obiektów górniczych.Prawo francuskie upoważniało ją, bowiem do rozbiórki poszczególnychzespołów wraz z zakończeniem w nich działalności, nie przejmując sięjakimkolwiek względem o charakterze historycznym czy związanymz ochroną dziedzictwa. Do dziś przetrwały jedynie cztery kopalnie, tj.Lewarde, Loos-en-Gochelle, Oignes i Wallers-Arenberg. Jako obiektyo charakterze emblematycznym, stały się one dziś przedmiotem odręb-nych projektów adaptacji. Dziś zajmiemy się analizą rehabilitacji kopalni9-9bis w Oignes.

Na terenie zagłębia górniczego znajdują się nie tylko same obiektygórnicze. Do dziedzictwa należą także np. osiedla mieszkaniowe czy in-stalacje zbiorowe. W szczytowych czasach epoki górnictwa istniało, bo-wiem około 120 000 mieszkań górniczych. Kolejne programy rehabilitacji,modernizacji i rozbiórki zredukowały tą liczbę do 65 000. Podobnie jakw przypadku innych zespołów przemysłowych w Europie czy na świecie,są one dziś przedmiotem remontów lub zabiegów rewaloryzacyjnych.W regionie Nord-Pas-de-Calais dziedzictwo to jest rewaloryzowane jakoczęść ewolucyjnego krajobrazu kulturowego, w ramach nowatorskiejinicjatywy powstałej w 2002 r., dążącej do jego uznania za światowe dzie-dzictwo UNESCO.

57

Reaktywacja kopalni 9-9 bis w Oignesjako zespół działalności ekonomicznej i turystycznej

Ochrona dziedzictwa nie jest celem sama w sobie, zwłaszcza, jeśli niewystarcza środków dla sfinansowania kompleksowych przedsięwzięć zwią-zanych z renowacją i waloryzacją obiektów. Każda inwestycja generujeokreślone koszty działalności, wynoszące średnio około jedną dziesiątąwszystkich kosztów inwestycyjnych, co oznacza, iż warto wówczas zasta-nowić się nad właściwym sposobem amortyzacji projektu, zapewniając jed-nocześnie jego rentowność.

Choć działalność turystyczna i kulturalna jest często uważana zasposób rehabilitacji dawnych obiektów przemysłowych, warto jednakzastanowić się nad rentownością ekonomiczną podobnych inicjatyw i za-chowaniem równowagi budżetowej, zwłaszcza, że w Nord-Pas-de-Calaisistnieje już obiekt wykorzystany jako atrakcja turystyczna oparta na pa-mięci górniczej. Chodzi tu o Muzeum w Lewarde, którego przykładu nienależy powtarzać w Oignes.

Cofnijmy się, więc trochę w przeszłość, do chwili odkrycia w Oignies07 czerwca 1842 r. złóż węglowych ciągłych. Był to początek wydobyciawęgla w Nord-Pas-de-Calais. Również, w Oignies, w grudniu 1990 r., za-mknięta została kopalnia 9-9 bis, ostatnia czynna w tym regionie.

Choć kopalnię utworzono już w 1930 r., jej budowa została rozpoczętadopiero w 1932 r., by zakończyć się tuż przed rozpoczęciem II Wojny Świa-towej. Jako pierwsze powstały wyciągi oraz budynki wydobywcze otacza-jące szyby nr 9 i nr 9 bis. Zabudowania kopalni zajmują dziś powierzchnięok. 10 hektarów. W latach 1935–1965 powstały na północy i na wschodzieobiektu aż cztery osiedla górnicze towarzyszące kopalni. Są to: OsiedlaCité du Verger, Cité Declercq, Cité des Bonniers oraz Cité de la Justice.Od strony zachodniej kopalnia sąsiaduje z dużym lasem, w którym odkry-to w 1842 r. pierwsze ślady węgla.

58

Las ten stał się dziś Parkiem Regionalnym zarządzanym przezRadę Naczelną Pas-de-Calais. Od strony południowej kopalni wznosi siędziś z kolei duża hałda ustabilizowana, poddana rekultywacji i przekształ-cona w park miejski.

Likwidacja kopalni w dniu 21 grudnia 1990 r. stawiła kres 270-letniejhistorii wydobycia węgla w Nord-Pas-de-Calais. Choć szyby zostały zasy-pane, wieże szybowe przetrwały do dziś, a cała instalacja zabezpieczona.Mimo tego, iż obiekt został opuszczony, stowarzyszenie byłych górnikówpasjonujących się dawnym zawodem – ACCUSTO-SECCI, postanowiłozabezpieczyć go przed wandalizmem i uchronić jego stan ogólny (poprzezmin. regularne uruchamianie bezczynnych maszyn). Działania tych spo-łeczników zostały wynagrodzone w 1994 r., kiedy Państwo Francuskieuznało za pomnik historyczny główne zabudowania kopalni, o całkowitejpowierzchni wynoszącej 5000 m2 wraz z dwoma wieżami szybowymi.Budynki urzędowe zostają zaś wpisane do inwentarza uzupełniającego po-mniki historyczne.

Obiekt został częściowo wyremontowany pod koniec lat 90-tych,w ramach regionalnej polityki konserwacji nieużytków górniczych. Pierw-szą zapowiedzią reaktywacji kopalni było otwarcie na jej terenie w dniu6 grudnia 2003 r. biura Misji ds. Zagłębia Górniczego (Mission BassinMinier). Nieco później na jej terenie powstala również siedziba lokalnegoprogramu telewizyjnego ILTW. Państwo Francuskie oraz Rada Regio-nalna podjęli ze swojej strony decyzję o utworzeniu europejskiej bazylogistycznej Delta 3, największego projektu tego typu na północ odParyża, usytuowanego w odległości zaledwie kilkuset metrów od kopalni9-9bis (spodziewane jest powstanie na miejscu ponad tysiąca nowych miejscpracy).

Wówczas rozgorzała debata nad przyszłością i waloryzacją obiektu.Miasto Oignes, na terenie, którego znajduje się kopalnia, nie dysponowa-ło środkami finansowymi ani na remont obiektu, ani na wdrażanieprojektu. W latach 2001–2005 Mer miasta oraz większość rządząca sprze-

59

ciwili się wręcz projektowi, który mógł pochłonąć dotacje niezbędne dlafinansowania innych projektów miejskich. Miasto postanowiło, więc po-wierzyć zarządzanie obiektem Wspólnocie Aglomeracji Hénin-Carvin.Mała ekipa techniczna, składająca się z przedstawicieli Wspólnoty Aglo-meracji, Misji ds. Zagłębia Górniczego oraz określonych służb państwo-wych, została wówczas powołana, by określić metodologię pracy nadprojektem.

Pod koniec 2003 r. Wspólnota Aglomeracji zorganizowała konkurs nawykonanie projektu zagospodarowania obiektem zapewniającego jedno-cześnie rentowność jego późniejszej eksploatacji. Przyjęto trzy hasła pod-stawowe, tj.: życie, tworzenie i praca w parku, waloryzacja zaplecza jakowsparcie dla nowego rozwoju gospodarczego, odniesienie się do zasadzrównoważonego rozwoju.

Projekt przedstawia cztery cele, tj.:– Przekształcenie obiektu w instrument służący zarówno zagospoda-

rowywaniu miasta, jak i rozwojowi terytorialnemu;– Przedstawienie oferty w zakresie usług uzupełniających w stosunku

do pozostałych istniejących obiektów (Lewarde, Loos-en-Gohellei Wallers-Aremberg);

– Określenie ewolucyjnego programu inwestycji i realizacji, dostoso-wanego do możliwości finansowych i technicznych regionu;

– Wykorzystanie kopalni 9-9bis jako witryny odzwierciedlającej zdol-ności Nord-Pas-de-Calais do odwrócenia własnego wizerunku i zmia-ny tożsamości gospodarczej.

Pierwsza selekcja dokonana w lutym 2004 r. wyłoniła sześć ekipspośród 29 kandydujących, druga zaś przeprowadzona pod koniec maja2004 r. pozostawiła już tylko trzy ekipy (tj. groupements Hérault i ArnodArchitectes, Inh’architecte et Groep, Planning), którym powierzono opra-cowanie schematu wiodącego dla reaktywacji obiektu. Dzięki kredytomudzielonym przez Państwo Francuskie, Radę Regionalną oraz Unię

60

Europejską, prace związane z wykończeniem ścian i dachów budynkówzabytkowych zostały rozpoczęte w 2004 r.

Niemalże równolegle, została wykonana ogromna praca, w postaciwarsztatów tematycznych, zorganizowanych z udziałem mieszkańców,przedstawicieli władz samorządowych oraz aktorów aktywnych na tymobszarze. W lutym 2005 r. dobiegła końca faza programowania, z którejwnioski wskazały na cztery główne kierunki przekształcenia, tj. muzykęi dźwięki, turystykę biznesową, sektor okołologistyczny, gastronomięi hotelarstwo.

Wybór zwycięzcy nastąpił w listopadzie 2005 r. Była nim grupa „Héraultet Arnod Architectes”, która z jednej strony zdołała przejąć budowlenależące do dziedzictwa, by reaktywować je w sposób optymalny, pod-kreślając przy tym ich wartość, z drugiej zaś strony zaryzykowała wywoła-nie licznych sporów tworząc kontrowersyjne dzieło architektoniczne,o wyraźnie współczesnym charakterze, będące jednocześnie „prawdziwyminstrumentem muzyki dla miasta”.

Chodzi mianowicie o tzw. „Métaphone”, współczesny kurant, które-mu kopalnia 9-9bis zawdzięcza uzyskanie współczesnego wizerunku”(źródło: Misja ds. Zagłębia Górniczego). Ekipa zwycięska przedstawiałasię w sposób następujący:

– Architekt pełnomocnik: gabinet Hérault i Arnod, (Grenoble);– Programowanie: Café Programmation (Paryż);– Koncepcja krajobrazów: Cap Paysages (Paryż);– Scenografia-muzeografia: Hérault i Arnod;– Biuro badań technicznych: Forgue (Paryż).Przekwalifikowanie obiektu zostanie oparte głównie na tematyce mu-

zycznej i dźwięku, w nawiązaniu nie tylko do tradycji orkiestr górniczych,nadal aktywnych w regionie, ale także w nawiązaniu do licznych oddźwię-ków kopalni, które zostaną odtworzone dla turysty za pośrednictweminscenizacji multimedialnych. Na całej długości szlaku zwiedzania poja-

61

wią się elementy wizualne i dźwiękowe, które służyć będą interaktywnejinscenizacji dokumentów i materiałów archiwalnych. Główną atrakcją bę-dzie tzw. «Metaphone», nowatorski budynek z salą koncertową. Wyróż-niać się on będzie daszkiem zewnętrznym o kształcie przypominającymtubę z powłoką akustyczną wykonaną z różnych materiałów i wyposażonąw instrumenty eksperymentalne, które wytwarzać będą różnorodne dźwiękipoprzez rezonans. Autorem Metaphonu jest kompozytor-projektantLouis Dandrel, wynalazca Luc Moreau oraz lutnik Sylvain Ravasse.

Tzw. Metaphone stać będzie przy esplanadzie, która może służyć rów-nież jako amfiteatr plenerowy. W dawnej sali kompresorów powstanierestauracja, w sali maszyn wydobywczych szybu numer 9 sala balowa,a w sali podestowej pojawi się galeria dźwięków. Dzięki wewnętrznej struk-turze modułowej, w sali łańcuszkowej pojawią się liczne pomieszczeniao różnych wymiarach, poświęcone zarówno muzyce (studia, sale prób, salaprzyjęć) jak i biznesowi (sale kongresowe, sale zebrań).

Z punktu widzenia ochrony środowiska, obiekt 9-9bis został zaliczonydo obszaru zieleni o powierzchni 140 ha, z którego większa część uważanajest za obszar przyrodniczy szczególnie wrażliwy. W chwili obecnejwspólnie z Radą Naczelną Nord-Pas-de-Calais trwa opracowanie umowyo zarządzanie, która ma doprowadzić do waloryzacji tych obszarów,będąc jednocześnie wsparciem pedagogicznym dla polityki edukacyjnejDepartamentu.

Wcześniej przekształcone w park krajobrazowy, dawne składowisko drew-na (obszar służący składowaniu drewna wykorzystanego do prac górniczych),stanie się ogrodem ekologicznym, gdzie dzięki wykorzystaniu deszczówki,woda odgrywać będzie kluczową rolę. Tereny publiczne zostaną poddanerekultywacji i wzbogaceniu, co powinno umożliwić optymalną integracjęobiektu z otaczającą go przyrodą. Jako symbol rehabilitacji obiektu wybra-no brzozę, łatwo proliferujący gatunek drzewa krzaczastego, które zostanieszeroko wykorzystane w dalszych planach rozwoju.

62

Zaproponowano również badanie dotyczące naświetlenia obiektu.Poszczególne budynki zostaną więc oświetlone od wewnątrz, co pozwolina inscenizacje istniejącego zaplecza poprzez wyeksponowanie obecnychelementów (maszyny, tory, itp...). System oświetleniowy będzie oparty naścisłym połączeniu dawnej technologii (np. lampy sodowe) z najwspół-cześniejszymi rozwiązaniami (diody elektroluminescencyjne).

W dniu dzisiejszym obiekt korzysta już z bezpośredniego połączeniadrogowego z autostradą A1, Paryż–Lille, sfinansowanego, ze środkówWspólnoty Aglomeracji „Hénin-Carvin”, podobnie jak pierwszy obiektusługowy aktualnie budowany na tym terenie. Gmach ten, o charakterzewyraźnie współczesnym, powstaje na podstawach istniejącego budynkua jego powierzchnia zajmuje około 1500 m2 powierzchni. Łącznie około8000 m2 zostanie zabudowane dla potrzeb działalności usługowej przyzachowaniu wszelkich norm wysokiej jakości środowiska. W latach2008–2009 na teren dawnej kopalni 9-9bis przeniesie swoją regionalnąsiedzibę Federacja Regionalna Kontroli Jakości Powietrza, co powinnowygenerować aż 40 dodatkowych miejsc pracy w nowym biurowcu. Nasąsiedniej działce, firma Palm Promotion uruchomi sprzedaż pomieszczeńbiurowych, o łącznej powierzchni 18 500 m2. Z chwilą powstania kilku no-wych hoteli oferta zostanie dodatkowo uzupełniona.

Wkrótce stała linia transportu publicznego połączy dawną kopalnię9-9bis z węzłem kolejowym w Libercourt (dworzec regionalny oddalonyo 10 minut jazdy). Trasa ta będzie wzbogacona o dodatkową jezdnię zare-zerwowaną dla alternatywnych sposobów przemieszczenia się (rowerzy-ści, piesi). Warto zaznaczyć w tym miejscu, iż obiekt będzie zamknięty dlaruchu samochodowego i zastrzeżony dla środków transportu publicznegolub alternatywnego.

Niezbyt dawno temu zostało zawarte porozumienie z inwestoremspecjalizującym się w mieszkaniach socjalnych, Pas-de-Calais habitat,który ogłosił konkurs na projekt tzw. domków biernych (lub pasyw-

63

nych), ogrzewanych bez zużycia energii. Wobec rygorystycznych zało-żeń technicznych, kandydaci zaproponowali cały szereg oryginalnychi odważnych propozycji, co stanowi pierwszą inicjatywę tego typu w skaliRegionu Nord-Pas-de-Calais, której wyniki zostaną wkrótce opubliko-wane. W ten sposób, początkiem 2009 r. zostanie rozpoczęta budowaokoło czterdziestu mieszkań (70% mieszkań własnościowych, 30% dowynajęcia).

Warto na zakończenie zwrócić uwagę na trudności, z jakimi społecz-ności lokalne spotykają się przy wdrażaniu projektów tego typu, zwłasz-cza w przypadku nieużytków przemysłowych, górniczych lub innych. Należądo nich:

– Złożoność norm i postanowień regulaminowych właściwych w przy-padku obiektów górniczych;

– Skala instalacji przemysłowych obejmujących czasami obszar kilkugmin.

– Wysokość kosztu robót połączonych z malejącymi od 2006 r. dota-cjami publicznymi (regionowi przysługują jedynie środki z Euro-pejskiego Funduszu Spójności, przy zmniejszeniu kredytów pań-stwowych do jednej trzeciej w porównaniu z okresem 2000––2006);

– Brak instalacji technicznej na terenie niektórych miejscowości;– Trudność, jaką wykazują niektórzy przedstawiciele władz przy

określeniu wizji lub opracowaniu projektu dla własnego regionu;– Trwające ślady dawnej wszechwładzy kopalni oraz utrzymujące się

wystąpienia nawiązujące do przeszłości.

Dzięki ogólnemu zaostrzeniu wymogów technicznych przy wdrażaniuprojektów (Misja ds. Zagłębie Górnicze, mieszane stowarzyszenia tech-niczne) i modernizacji instrumentów operacyjnych (opracowanie odpo-wiedniej dokumentacji planifikacyjnej a także strategii w zakresie zagos-podarowania przestrzennego) oraz dzięki wzmocnieniu się współpracymiędzy gminami, od 2000 r. sytuacja zaczęła zmieniać się na korzyść. Warto

64

także zwrócić uwagę na systematyczne wdrażanie nowych metod pracyo charakterze bardziej partnerskim i zakładające większy udział oby-wateli.

Wniosek do UNESCO o uznanie dziedzictwa górniczegow Nord-Pas-de-Calais za ewolucyjny krajobraz kulturowystanowiący cześć Dziedzictwa Światowego

Jako obszar zabytkowy o specyficznym krajobrazie, jako dziedzictwohistoryczne, gdzie nadal żyją ludzie, dawne zagłębie górnicze Nord-Pas--de-Calais dalej przedstawia określone wartości i dynamikę rozwojową,Region Nord-Pas-de-Calais stanowi sam w sobie świadectwo procesu prze-mysłowego, czyli połączenia człowieka z określonym obszarem przyrodni-czym. Przedstawia on, bowiem unikalne dzieło o charakterze zarównosocjalnym, ekonomicznym, jak i środowiskowym.

Artykuł I konwencji UNESCO poświecony dziedzictwu światowemustanowi, iż „krajobraz kulturowy stanowią dobra kulturowe będącełączonym dziełem człowieka i przyrody. Ilustrują one ewolucję społecz-ności ludzkiej oraz jej osiedlenie na przestrzeni wieków, pod wpływemuwarunkowań materialnych oraz/lub możliwości związanych zarówno ześrodowiskiem naturalnym jak i uwarunkowaniami społecznymi, ekonomicz-nymi lub kulturowymi, wewnętrznymi lub zewnętrznymi”.

Zgodność powyższej definicji z powszechnym odbiorem pojęcia„dawnego zagłębia górniczego” leży u podstaw kandydatury złożonej doUNESCO przez Nord-Pas-de-Calais w sprawie tytułu ewolucyjnegokrajobrazu kulturowego Dziedzictwa Światowego Ludzkości. Powstaław 2002 r. inicjatywa ta, oparta jest o nurt zgrupowania sił zarówno obywa-telskich, technicznych, jak i politycznych wokół dziedzictwa górniczego.Ma ona formę szeregu inicjatyw związanych z reaktywacją zabytków prze-mysłowych jako obiektów turystycznych.

65

W szczytowym okresie eksploatacji zagłębie górnicze podzielone byłona 43 koncesje, obejmujące około 140 000 ha terenu. Liczyło ono 600 szy-bów kopalnianych, 350 hałd o łącznej powierzchni 4000 ha, 100 000 kmgalerii podziemnych i 700 osiedli górniczych liczących 120 000 mieszkań.Inwentarz posiadłości Kompani Kopalnianej Zagłębia Nord-Pas-de-Ca-lais z 1969 r. wykazał w dodatku 1600 km torów kolejowych, 120 stacjiuzdatniania wody, 11 kazern straży pożarnej, 11 szpitali klinicznychi położniczych, 91 prezbiteriów, 51 kościołów i kaplic, 24 sale sportowei 20 szkół technicznych.

Cześć tego dziedzictwa uległa zniszczeniu z braku środków na jegoutrzymanie oraz wsparcia politycznego. Do końca lat 90-tych wielu przed-stawicieli władz wypowiadało się za rozbiórką instalacji górniczych, niezdając sobie sprawy z ich wartości historycznej. Jedynie pionierska mobi-lizacja kilku działaczy umożliwiła określone inicjatywy, które odwróciły tętendencję:

– 1968: Powstanie regionalnego parku przyrodniczego Scarpe-Escaut(Iy we Francji).

– 1971: Powstanie stowarzyszenia gmin górniczych w Nord-Pas-de--Calais;

– 1984: Inauguracja muzeum w Lewarde (górnicze archiwum i ośro-dek kultury naukowej);

– 1989: Ochrona kopalni 11/19 w Loos-en-Gochelle.– 1980–2000: inicjatywy wdrożeniowe: powstanie bazy wypoczynko-

wej na terenie dawnych obiektów górniczych (promocja hałdgórniczych), Culture Commune (Państwowa Scena widowiskowausytuowana w loos-en-Gohelle), Droit de cité (promocja kultury naterenach górniczych regionu Pas-de-Calais), itp.

– 1998: Powstanie stałej Konferencji na rzecz zagłębia górniczego(miejsce obrad);

– 2000: Utworzenie Misji ds. Zagłębia Górniczego (ciało finansowa-ne przez Państwo, Region oraz społeczności lokalne: strukturadoradczo-techniczna na rzecz waloryzacji dziedzictwa);

66

Oprócz czterech wcześniej wspomnianych dużych obiektów pamięci,dziedzictwo przemysłowo-górnicze w Nord-Pas-de-Calais składa się z okołopięćdziesięciu kopalń częściowo zachowanych, ze 115 szybów górniczych(zasypanych) i 24 wież szybowych wyremontowanych w ramach politykirehabilitacji obszarów zdegradowanych (kofinansowanie Państwo-Region-Unia Europejska). Są to główne punkty odniesienia świadczące o dumnejhistorii dawnego zagłębia górniczego, jak np.

– Dawne tradycyjne wieże szybowe murowane z początku XIX wieku;– Wieże szybowe wykonane z belek i siatki (koniec XIX wieku do lat

40-tych XX w.);– Wieże betonowane z pełnym rdzeniem typu odrzwiowego (po 1945 r.);–  Wieże wydobywcze z lat 1960–1970 (Loos-en-Gohelle).Z 350 hałd górniczych (płaskich, w formie stożku lub równinowych)

pozostało zaledwie 200. Niektóre z nich nadal są wykorzystywane zgodniez planami przyśpieszającymi ich ponowne zagospodarowanie. Większośćz nich została juz ustabilizowana, ponownie zagospodarowana i otwartadla publiczności jako „lokalne obszary rekreacyjne” (Parc des Glissières/Park Ślizgawek/ w Avion, Tour de l’Horloge /Wieża Zegarowa/ w Carvin,itp.), lub jako obszary naturalne. Niektóre hałdy stały się wręcz obszaramiprzyrodniczymi o szczególnym charakterze, korzystającymi ze specjalnychśrodków ochrony ekologicznej (Hałda w Pichonvalles, jezioro w Goniaux).hałdy górnicze stanowią dziś prawdziwe zaplecze pedagogiczne (edukacjaekologiczna), a zarazem są produktem turystycznym o charakterzelokalnym, regionalnym czy wręcz ogólnokrajowym, tak jak wskazują na toprojekty, jak np. „Park Wysp” (Parc des Iles) w Drocourt.

Poszczególne obiekty produkcyjne (liczne budowle inżynierskie, stacjekolejowe) łączyła gęsta sieć tzw. jeźdźców (cavaliers) czyli dawnych torówkolejowych. Po dawnych torach dziś pozostały najczęściej bezużyteczneścieżki, które powoli przyczyniają się do ochrony środowiska i rekreacji,gdyż łączą między sobą różne, dotąd wyizolowane, obszary przyrodniczei rekreacyjne. Jako zasadniczy element powstającej Zielonej Sieci Regio-nalnej (trame verte régionale) tworzą one również sieć dróg dla ruchu

67

kolarskiego i pieszego, sieć ścieżek do spacerowania w niedzielę, a nawetdo dłuższych wypraw.

Baza mieszkaniowa związana z sektorem górniczym stanowi dziś wy-łączną własność grupy «Maison et Cités» (Domy i Osiedla), dawniej firmySOGINOPRA (Spółka Zarządzania Nieruchomościami Nord-Pas-de-Ca-lais /Société de gestion immobilière du Nord-Pas-Calais/) podlegającaPrzedsiębiorstwu Kopalni Francuskich (Les Charbonnages de France).Po nabyciu całej bazy mieszkaniowej przez samorządy w 2002 r. grupaprzeszła pod zarząd radnych. Składająca się pierwotnie ze 120 000 miesz-kań o wyjątkowo urozmaiconej architekturze, baza ta została obecniezredukowana do 65 000 mieszkań, w tym 45 000 mieszkań poddanych re-montom trwającym od 1972 r. W związku ze stałym zmniejszaniem sięliczby osób uprawnionych do korzystania z dawnych mieszkań górniczych(dawni górnicy lub owdowiałe żony górników), wzrasta liczba innych ka-tegorii lokatorów. Polityka zasiedlania, prowadzona zarówno przez gminyjak i przez zarządców, powoduje nadmierną koncentrację w dawnych osie-dlach górniczych ludności o bardzo niskich dochodach. Mieszkańcy tegotypu tylko w znikomym stopniu uwłaszczają i waloryzują powierzone impomieszczenia mieszkalne. Baza mieszkaniowa, o której mowa składa sięgłównie z 4 rodzajów obiektów, tj.

– Szeregowce /familoki/ (ustawione w ciągach linearnych).– Osiedla pawilonowe (składające się z zespołów 2 lub 3 domków).– Osiedla „ogrodowe” (domki zespolone lub wolno stojące, sąsiadu-

jące z dużymi obszarami zielonymi).– Współczesne osiedla o kształtach bardziej przemysłowych.Wraz z bazą mieszkaniową rozwinięte zostało także zaplecze technicz-

no-usługowe, tj. szkoły, ośrodki sanitarne, placówki kulturalne, obiekty spor-towe, pomieszczenia rekreacyjne, tworząc bezpośrednie otoczenie codzien-nego życia górników oraz ich bliskich. Skala oraz różnorodność form tegodziedzictwa odzwierciedlają charakter nowatorski i eksperymentalny, za-równo samej architektury jak i rozwiązań urbanistycznych, wdrażanychw przeszłości, z myślą o poprawie warunków bytowych miejscowej ludności.

68

W dniu dzisiejszym pojawiają się na tym obszarze liczne inicjatywy dą-żące do przekształcenia dawnych zabytków w atrakcje turystyczne, jak np.kwatery górnicze w Wallers, „Beds & Breakfast”, lokale gastronomiczne,zajęcia pedagogiczne, szlaki turystyczne poświęcone architekturze, itp.

Dziedzictwo górnicze ma także charakter ludzki, moralny i kulturalny,za sprawą wspólnych dla poszczególnych społeczeństw wartości, praktyki zachowań. Kultura wysiłku i pracy, solidarność zawodowa, wspólne za-angażowanie, związki zawodowe, prawo pracy, prawa człowieka, imigra-cja (29 narodowości), tworzą razem oryginalną i specyficzną tożsamośćz nowymi tradycjami i zwyczajami, jak np. hodowla gołębi, zajęcia mu-zyczne, obchody Barbórki, folklor polski, tradycje Maghrebu. Wszystkiewymienione wartości tworzą wspólną tkankę kulturalno-społeczną, któraprzetrwała kolejne zmiany pokoleniowe i transformacje kulturowe. Obli-cza tej różnorodności kulturalnej leżą również u podstaw rozwoju działal-ności turystycznej. Dom Polonii w Hénin-Beaumont opracował np. szlakioprowadzające po miejscach związanych z Polską imigracją na tereniedawnego zagłębia górniczego czy programy „à la carte” proponujące swo-bodne zwiedzanie obiektów związanych z miejscowym dziedzictwem.

Wtórne odkrycie dziedzictwa górniczego odzwierciedlają wdrażane odokoło 15 lat powszechna mobilizacja i dynamika w zakresie waloryzacjidziedzictwa górniczego:

– 1992: Kampania klasyfikacji i ochrony obiektów górniczych.– 1994–2000: Finansowanie programu badań antropologicznych.– Konserwacja i „ożywienie” ostatnich wież szybowych.– 2000–2003: Badania pt. „Waloryzacja dziedzictwa górniczego i two-

rzenie sieci zabytków górniczych”.– Wspólnota aglomeracji Lens-Liévin otrzymuje tytuł «Krainy Sztuki

i Historii» za działalność na rzecz turystyki przemysłowej i górniczej.– Od 2005 mnożą się inicjatywy jak np. organizacja Rajdu Zagłębia

Górniczego, maratonu związanego ze „Szlakiem Luwru” (la Routerdu Louvres) lub powstanie różnych szlaków turystycznych, itp.

69

Istniejący od 2006 r. wyścig „Szlaku Luwru” (La Route du Louvres ),to udany przykład popularyzowania dziedzictwa górniczego wśród szero-kiej publiczności, w postaci dorocznego maratonu między Lille i Lens,nawiązującego do planowanego powstania filii Muzeum Luwru w Lens.W gruncie rzeczy chodzi tu o symboliczne i sportowe połączenie metro-polii z dawnym obszarem górniczym. Poza samą trasą maratonu, propo-nowane są także szlaki alternatywne, tj. wyścig na 10 kilometrów, rajdy,spacery rowerowe, itp. Obejmują one trasy o różnej długości, dostępnezarówno dla sportowców, osób indywidualnych, jak i rodzin. Biegi odby-wają się wzdłuż dawnych szlaków górniczych, przy muzyce typowychorkiestr górniczych. Z tej okazji wyprowadzone zostają tradycyjne olbrzy-my (géants), kilkumetrowe kukły – podobizny lokalnych postaci folklory-stycznych. Proponowane są również różne animacje. Z roku na rok inicja-tywa ta mobilizuje coraz więcej uczestników. W 2008 było zapisanych aż12 000 osób!

Konkludując, warto dodać, iż mnożące się inicjatywy indywidualne,zbiorowe, techniczne, polityczne lub obywatelskie mające na celu ożywie-nie dziedzictwa górniczego, stanowią swoistą formę uznania jego poten-cjału w zakresie rekreacji i turystyki. Dziś uznane wreszcie jako dziedzic-two, dawne zaplecze kopalniane, stało się prawdziwym czynnikiem rozwojugospodarczego i wartości dodanej. Ten wszechstronny nurt utrwala rów-nież poczucie przynależności do obszaru o mocno zakorzenionych trady-cjach i kulturze górniczej.

Uznane pierwotnie jako działanie docelowe, wystąpienie do UNESCOo wsparcie na rzecz waloryzacji zabytków górniczych, stało się tymczasemsposobem na odzyskiwanie przez mieszkańców dziedzictwa i tożsamościgórniczej. Dawne wystąpienia o charakterze często fatalistycznym zastą-piły inicjatywy pozytywne i ochotnicze, które staną się być może któregośdnia żywym elementem ewolucyjnego krajobrazu kulturowego, należące-go do Światowego Dziedzictwa UNESCO.

70

Wnioski ogólne

Po czterdziestu latach kryzysu, który odizolował dawne zagłębie utrwa-lając jego „rany”, dziś nachodzą powoli czasy powrotu konkurencyjnościgospodarczej. Choć liczne wskaźniki pozostają nadal dalekie od poziomuoptymalnego, zwłaszcza w zakresie spraw socjalnych, choć poszukujący no-wej szansy Region i jego mieszkańcy dalej wymagają szczególnej opieki, losnajwyraźniej odwrócił się, o czym świadczy rozpoczęty proces transforma-cji. Przemiany zachodzące od około dziesięciu lat w aglomeracji Valencien-nes stanowią zapewne najbardziej widoczny przykład w tej dziedzinie.

Pojawienie się w dodatku nowej dynamiki Np. w projektach wno-szonych przez związki gmin w zakresie turystyki, które dotyczą w więk-szości emblematycznych obiektów jak kopalnie 9-9bis w Oignes czy 11–19w Loss-en-Gohelle, Parku Wysep w Drocourt czy powstanie filii MuzeumLuwru w Lens, przynoszą dawnemu zagłębiu górniczemu nie tylko nowąperspektywę rozwoju gospodarczego, ale także nową twarz i tożsamość, cowiąże się ze stopniowym powrotem sławy i zaprzeczeniem tym samymtradycyjnemu wizerunkowi podupadajacej i zanieczyszczonej czarnej krainy.

Dzięki nowym uwarunkowaniom, dawne zagłębie górnicze i jegoregion znalazły się w bardziej komfortowej sytuacji, w stosunku do metro-polii jaką jest Lille, gdyż podstawę współpracy technicznej i politycznejstanowią dziś obustronnie korzystne współdziałania i wymiana!

Wszystkie podjęte wysiłki zmierzają ku jednemu: licznym eksperymen-tom lub projektom innowacyjnym świadczącym o tym, iż dla dawnegozagłębia górniczego Nord-Pas-de-Calais wrócił czas marzeń. Region ten śniponownie o doskonałości, na szczeblu nie tylko regionalnym, ale także eu-ropejskim czy nawet światowym. Reaktywacja spuścizny górniczej dziedzic-twa jako zaplecza o charakterze turystycznym, przywróciło regionowi daw-ne umiejętności twórcze. Bardziej niż kiedykolwiek, wiele wskazuje na to,iż trudna walka o nowy wizerunek i dumę, może zakończyć się zwycięstwem!

71

Harald Kegler

Ferropolis – miasto żelaza: model transformacjidawnych terenów przemysłowych

Z całą powagą Ferropolis posiada potencjał aby zostać miastem. Pod-czas jednej z naukowych wypraw do krateru jaki pozostał w wyrobiskuGolpa Nord w centralnych-wschodnich Niemczech, będący pokłosiem gór-nictwa odkrywkowego zatrzymaliśmy się przed złomowiskiem koparek bezzezwolenia. W chwilę później ku naszemu zaskoczeniu trabant zmierzałku nam z niezwykłą prędkością. Pojawiło się dwóch mężczyzn. Jedenz nich był tak korpulentny że pomiędzy jego czerwoną koszulką a spodniamiwidniała spora luka. Miał na sobie kowbojski kapelusz z szerokim ron-dem a w dłoni ściskał rewolwer. Podszedłem do nich. „Niesamowite sprzętyte koparki” etc. „Schodzenie ze szlaku jest zabronione”. „Zostaną zezło-mowane”. Pracowałem na jednej z nich przez 5 lat. Właściwie to szkoda.Można by ich użyć jako kawiarnie albo platformę obserwacyjną ale niktsię tym nie interesuje a poza tym to zwariowany pomysł.

To wydarzyło się w 1991 roku kiedy dyskusja rozpoczęła się pomiędzyBauhaus, pomysłodawcami Ferropolis oraz byłymi górnikami którzy utrzy-mali pracę strzegąc nieużywanego wyrobiska.

Krajobraz pełen artyzmu rozwija się na byłym terenie przemysłowym,pośrodku obszaru zubożonego górnictwem odkrywkowym. Co kiedyś byłosiedzibą główną kompani węglowej, terenem użytkowym, oraz zapleczemserwisowym górnictwa odkrywkowego, bazą dyspozytorów, centralą

72

logistyki i zasilania zmienione jest w nowy, sztuczny obiekt. Pięć nieuży-wanych koparek łyżkowych i spychaczy oraz pogłębiarek, każde z nicho długości do 150 m i wysokości ponad 30 m zostały przetransportowanena miejsce a w wokół nich została zaaranżowana arena. 8000 ton staliprzeznaczonej na złom uformowało strukturę która będąc zarównogigantyczną i filigranową otrzymała nowe znaczenie. Te gigantyczne ma-szyny których dotychczasowe przeznaczenie obudziło nowe skojarzenia teptaki z prehistorycznych czasów, jaszczury z przeszłości ustawione razemdyskutują nad swoim przyszłym życiem w czasie kiedy ich rówieśnicywymarli.

Co wspólnego ma projekt krajobrazowy „Królestwo Ogrodu Przemy-słowego” z tym miastem? Zespół nieużywanych reliktów z sektora prze-mysłowego, które stały się zbędne wydają się mieć więcej wspólnegoz muzeum niż pozostać reminiscencją urbanistyki miasta wraz ze swymiulicami, skwerami i architekturą pochodzącą z innej epoki. Jednakże uży-cie obiektów z industrialnej przeszłości w zespole skonstruowało nowąrzeczywistość. Wyróżnia się z zwyczajowego zrewitalizowanego krajobra-zu krateru jaki pozostał po odkrywkowej działalności człowieka dosłow-nie post górniczego krajobrazu, który wymazuje wszelkie ślady ludzkiejinterwencji.

Utrzymanie elementów górnictwa odkrywkowego Ferropolis stworzy-ło przestrzeń dla nowych możliwości projektowych. Ferropolis jest rów-nież muzeum i pomnikiem, stalową rzeźbą, miejscem imprez z zapleczemrekreacyjnym, miejscem zadumy, punktem krajobrazowym, mediumpromującym wydarzenia takie jak EXPO 2000. Podobne rozwiązania wska-zują na Park Rozrywki w Gazowni w Seattle stworzonym w 1972 r.,w byłej Hucie Stali w Duisburgu – Meiderich, stworzonych w latach dzie-więćdziesiątych na licznych nieużytkach przemysłowych na terenie Zagłę-bia Ruhry. Jednakże Ferropolis to coś więcej, coś nowego jest tworzone,rzeźba skomponowana z ułożonych części. Historyczne obiekty z indu-strialnej przeszłości zostały połączone w nowym miejscu i utworzyły struk-

73

turę, która jest zarówno nowością jak i przeszłością. Olbrzymie sprzętystały się monstrualnie wyglądającymi narzędziami.

Ferropolis jest monumentem i fascynacją technologii z przeszłościale również nowych możliwości rekreacji i zabawy zarówno dla działańbadawczych jak i żywego środowiska. Miasto Ferropolis oscyluje pomię-dzy kombinacją kultowego miejsca a zalążkiem działań społecznych,w których kulturowe i ekonomiczne korzenie nie tkwią w industrialnejprzeszłości z XIX wieku.

„Ferropolis pełni rolę podwójnego ostrzeżenia. Era przemysłowegomyślenia na dużą skalę w kontekście wąskich horyzontów ekonomicznychodeszła na zawsze. W pełni kapitalistyczne państwo, do którego napoczątku odwoływał się Marks stało się ofiarą pułapki globalizacji. Ferro-polis jest rzeczywiście najlepszym istniejącym świadectwem powyższego.Z drugiej zaś strony Żelazne Miasto dostarcza mieszkańcom regionu bodź-ca do tworzenia rad nierad mikrostruktur które mogą przynieść rezultatw postaci stworzenia jedności jednego lub dwóch pokoleń później – naprzykład zakładając post-industrialne spółki akcjonariuszy.” (Sachsie 1997,komentarz internautów).

Jak powstaje nowe miasto? Architekci i budowniczy tworzą strukturęprzestrzenną lecz miasto powstaje w procesie użytkowym przez jego spo-łeczności. Taka jednostka składa się z czegoś więcej niż tylko planowaniai budowania. Nie wystarczy wznieść budowli i uczcić jej powstanie wielkąfetą. Miejskie życie wymaga inicjatorów kultury, wizjonerów którzy potra-fią dostrzec nowy trend urbanistycznego życia w złomie, gruzie i pustce,oraz mają chęć podjęcia próby zmian tego potencjału w rzeczywistość.Pierwsze kroki w tym kierunku zostały podjęte przez Bauhaus oraz byłychgórników. Od tamtej chwili wciąż rosnąca rzesza zainteresowanych osóbprzybywa z bliska i daleka nie tylko jako turyści. Światowej sławy ogrodni-cy rozpoczęli wyrabiać sobie markę. Magazyn stał się tymczasową oran-żerią – nazwa która trafiła do technicznego słownictwa administratorówkopalni.

74

Rozpoczął się eksperyment, zerwania ze znanymi strukturami, powstajesymbol który prowokuje pytania i odpowiedzi w swej postawie wobecspuścizny przemysłowego społeczeństwa. Ferropolis nie jest (jeszcze)„miastem”. Niegościnność naszego prawdziwego miejskiego i podmiejskie-go środowiska, naszego rozczłonkowanego krajobrazu, wymaga podjęciaryzykownej, wysoce symbolicznej kontr ofensywy i radykalnych, długo ter-minowych koncepcji.

Ferropolis jest odzwierciedleniem konieczności zmian, widzianychw latach 60-tych – zniekształcony obraz zmian mających miejsce w latach90-tych. Podstawy ekonomiczne wszystkich regionów zniknęły w całej swejrozciągłości lub istotnie ograniczyły ludzi i to co pozostało gdy przemysłstał się zbyteczny. Społeczność miejska zostaje poddana testowi na zdol-ność utrzymania się. Jako środowisko społeczne, to społeczeństwo kreujerelatywne poczucie bezpieczeństwa, nie jest w stanie w pełni zapewnićmożliwości zatrudnienia dającego wymierne efekty finansowe lub zaspo-koić podstawowych potrzeb. Niemniej jednak, to nadal pozostaje „pla-cem budowy ludzkiej świadomości” (Mitscherlich 7965, 74). To miastojest uosobieniem rozwoju, rodzajem nadania nowego wymiaru miejscu,które zostało opuszczone. (Cf. Hoffmann-Axthelm 1993, 9).

Ferropolis jest laboratorium dla rozwoju nowych modeli miejs-kiego społeczeństwa: inscenizacją na żywo miejskiego krajobrazu. To nieiluzje stworzone przez przemysł rozrywkowy lecz element procesuprzywracania wartości z przeszłości jako budulca kultury społecznościz przyszłości. Zaangażowanie wyobraźni wobec tego co uznane jest zaniepotrzebne, wobec przedmiotów które stały się zbędne daje początekkulturze odnawialności (recyklingu) – również w ekologicznym wy-miarze tego słowa. Cel jakim jest zrównoważony rozwój, aby mógł zostaćosiągnięty, musi być sam w sobie interesującym. Oto linia oddzielającakonsumpcyjnie zorientowany rynek od kultury użytku wtórnego jakokreatywne przeprojektowanie środowiska w jakim żyjemy. Oto Ferro-polis – dla przykładu zdecydowane przeciwieństwo „ przypadek pozbywa-nia się”.

75

Zazwyczaj obiekty poprzemysłowe są klasyfikowane jako elementyo niskiej wartości technicznego wykorzystania lub przeznaczone do roz-biórki. (Cf. Knodt 1994, 75) Obiekty „wyzwolone” ze swej historii,nieatrakcyjne w swym wyglądzie i przeznaczeniu zgodnie z technicznymistandardami stają się ofiarą tej klasyfikacji a ich przeznaczeniem stajesię stworzenie przestrzeni pod budowę nowoczesnych budynków. Mamytutaj do czynienia z przeniesieniem monokultury przemysłowej konsump-cji do monostruktury antropogenicznego, zrestrukturyzowanego szczeblaktóry przede wszystkim musi spełnić jedno kryterium: technicznegobezpieczeństwa, które nie może zostać całkowicie zagwarantowane. (Cf.Ganser 1998, 96). Ferropolis stanowi antytezę powyższego. Wyobraźniapołączona z ironią oraz powstająca nowa rzeczywistość, Ferropolis jestrodzącą się lokalną próbą „udzielenia odpowiedzi na dwa pytanianajczęściej obecnie zadawane, a mianowicie: dokąd zmierza zmiana struk-turalna w tym regionie oraz jaką formę przyjmie krajobraz poprzemy-słowy?

(EXPO umowa projektu 1997)

Neologizm „Ferropolis” pochodzący z Łaciny i Greki pierwotniebył przyporządkowany roboczemu tytułowi projektu, który miał przejść„drogę przez mękę” – taki był tytuł seminarium o pozostałościach po gór-nictwie, zorganizowanego przez Bauhaus, które odbyło się w 1991. Jedenz uczestników seminarium zaprezentował „Taniec Koparek” i w ten spo-sób pośrednio stworzył idee Ferropolis. Pomysł dzięki wspólnym działa-niom z wielką siłą został wdrożony w życie. Ferropolis zainicjowało i stałosię tym samy uosobieniem nowej postawy w projektowaniu.

W pierwszych ośmiu latach od powstania projektu Ferropolis przeszłodwie fazy rozwoju. Pomiędzy 1991 a 1995 projekt został wdrożony przezBauhaus i rozwijał się we współpracy z przedsiębiorstwem węglowym jakrównież przy współudziale wielu regionalnych partnerów oraz rządu

76

Saksonii-Anhalt. Powyższe działania zaowocowały „założeniem miasta”,tj. instalacją olbrzymiej maszynerii w Grudniu 1995 oraz odsłonięciemznaku noszącego nazwę miasta przez Ministra ds. Ekonomii Saksonii--Anhalt. Od tego czasu, Ferropolis, które obecnie jest sponsorowane przezEXPO 2000 Saksonia-Anhalt GmbH, zostało zagospodarowane, rozwija-ło się i zostało przedstawione szerokiej publiczności poprzez liczne wyda-rzenia o różnym charakterze.

Od roku 1999 Ferropolis zostało miejscem kultury oraz eksperymen-tów. Projekt krajobrazu obszaru Ferropolis został zakończony w 2005 roku.W tym czasie rozgorzała artystyczna debata wokół powstania tego nowe-go „miasta”. Projektanci, rzeźbiarze, artyści, aktorzy oraz media artystyczneokrzyknęły Ferropolis swoimi dobrami. Są oni swoistymi pionierami od-krywającymi nowy ląd. Efekty ich pracy będą widoczne długo po roku2000. Czas po EXPO będzie papierkiem lakmusowym woli przetrwania„młodego miasta” Ferropolis, oraz zdolności do życia jako społeczno-eko-nomiczny organizm.

Lazlo Moholy-Nagy napisał w roku 1926: „Ślady pozostawione przezczłowieka – początki nowego były zawarte w zniszczeniu”. Konstruktywi-styczny artysta wraz z Bauhaus postulowali zasadę projektu który miałnadać początek nowemu światu powstałemu z destrukcji tego co istniało:zrujnowane formy jak akt kulturowy nie podporządkowany zasadomjakim został przypisany. Analogia z Moholy-Nagy wydaje się możliwaw znaczeniu przenośnym, jednakże poza obietnicę rozwoju który zawszeodrzuca co zostało zniszczone dodając coś nowego. W odniesieniu do dzie-dzictwa, z którym mamy do czynienia, coś wprost przeciwnego ma zasto-sowanie. Nowy akt kulturowy składa się z akceptacji tego co zostałozrujnowane i powtórnie przywrócone w procesy społeczne w odważny,pełen inwencji twórczej sposób – niezależnie jak problematyczną staje sięta spuścizna w znaczeniu kulturowym i ekologicznym. „Innymi słowy,zorientowanie na przyszłość oznaczą troskę o to co za nami.” (Brock1999).

77

Bibliografia:

Kegler, H. (2005): Ferropolis – Die Stadt aus Eisen, Dessau.Brock, B. (1999): Gott und Müll, in: Frankfurter Rundschau, 9.4.1999.Ganser, K. (1998): Die IBA Fürst-Pückler-Land, in: Jahrbuch Bergbau-

folgelandschaft, Dessau.Hoffmann-Axthelm, D. (1993): Die dritte Stadt, Frankfurt/M.Knodt, R. (1994): Ästhetische Korrespondenzen.

78

Izabela Kaczmarzyk

Karol Godula jako homo oeconomicus(i jego turystyczne znaczenie)

Nie każdy może być poetą lub bohaterem, ale każdy potrzebuje pienię-dzy. Nie jest to wbrew pozorom wypowiedź jakiegoś współczesnego biz-nesmena, ale złota myśl, która wyszła ponad sto lat temu spod pióraB. Prusa, kiedy opisywał losy Stanisława Wokulskiego. Niestety, ów pozy-tywistyczny człowiek interesu miał wyraźnie romantyczną duszę, któraskutecznie powiodła go na manowce... I zapewne, dlatego winien on byćdzisiaj odczytywany nie tylko jako tragiczny bohater literacki uwikłanyw nieszczęśliwą miłość, ale również – mówiąc nieco żartobliwie – jakoswego rodzaju ostrzeżenie dla tych wszystkich, którym zdarza się wypu-ścić „ołówek z rąk”, kiedy serce zaczyna im bić mocniej. Jednak niezależ-nie od tych historycznoliterackich interpretacji Lalki, słowa o powszech-ności doświadczenia egzystencjalnego, jakim jest posiadanie pieniędzy,brzmią dzisiaj niezwykle aktualnie. I może, dlatego postać Karola Goduli– Dżyngis-chana pieniądza – jak patetycznie określił go August Scholtis– zaczęła ostatnimi czasy nabierać nowego blasku, stając się po niemaldwóch stuleciach postacią inspirującą, chociaż wciąż bliżej znaną niemalwyłącznie mieszkańcom Górnego Śląska, a zwłaszcza Rudy Śląskiej, któ-rej władze ogłosiły rok 2008 Rokiem Karola Goduli.

Warto jednak ożywiać pamięć o tej postaci nie tylko w kontekścieposzukiwania bohaterów lokalnej historii, ale również z punktu widzeniaturystycznej atrakcyjności, a także propagowania wzorca parenetycznegobliższego współczesności, aniżeli ideały postaw, które wciąż stanowią pod-

79

stawę edukacyjnego kanonu polskiego szkolnictwa, a które młodymludziom funkcjonującym w stechnicyzowanym społeczeństwie informacyj-nym są coraz bardziej obce.

Interpretowanie życiowych dokonań Karola Goduli w ciągu 160 lat,jakie minęły (w lipcu 2008 roku) od jego śmierci, przechodziło różnekoleje losu, czego świadectwem są liczne peryfrazy (najpopularniejsze tokról cynku i diabeł z Rudy), charakteryzujące rolę, jaką mu przypisywanow danym momencie dziejowym. Współcześnie Godulę postrzega się przedewszystkim, jako człowieka niezwykle przedsiębiorczego i ta cecha z całąpewnością zadecydowała o renesansie zainteresowania jego życiem i do-konaniami. Losy tego przemysłowca znów przykuwają uwagę, bo obliczedzisiejszego świata, który słowa biznes, przedsiębiorczość, kapitał odmie-nia przez wszystkie przypadki, swoje źródło i pierwowzór mają w czasach,kiedy Godula rozwijał swoje przemysłowe imperium. To za jego życia rzę-dy pnących się ku słońcu śląskich lasów zastąpiły równie niebotyczne hał-dy i kominy, stanowiąc w bliższej i dalszej okolicy punkty orientacyjne namiarę dawnych wież katedralnych.... Rodową arystokrację zastępować za-częli wówczas przemysłowi magnaci, zatrudniający zdolnych zarządcówswoich interesów. Wzorzec osobowy menedżera, spółki, koncerny i akcjenie są, bowiem ekonomicznym odkryciem naszych czasów. Starożytni ma-wiali nihil novi sub sole..., toteż nasza rzeczywistość to w gruncie rzeczyekonomiczna wędrówka ad fontes, w której historia narodzin i rozkwituprzemysłu na Górnym Śląsku wraz z biografią Karola Goduli mogą byćnaszym przewodnikiem, pozwalając połączyć kulturowe dziedzictwo prze-szłości ze współczesną fascynacją ekonomią i przedsiębiorczością.

Okolica Gliwic i Królewskiej Huty należy na Śląsku do najbardziej oży-wionych przemysłem – notował Wincenty Pol w 1847 r. – Gdzie tylko okiemrzucisz wznoszą się po polach samotne domy fabryczne, kuźnie i warsztaty,i wysokie kominy parowych maszyn, i długie koszary robotników, a oboknich sterczą mogiły rudy, żużla i węgli kamiennych1. Owe domy fabryczne,kuźnie i warsztaty, które już na zawsze zdominować miały krajobraz

1  Górny Śląsk i Zagłębie w dawnych opisach. Wiek XIX, wybór, wstęp i oprac.Andrzej Zieliński, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1984, s. 79.

80

śląskiej ziemi, a które dzisiaj staramy się na nowo ożywić, czyniąc je obiek-tami turystycznymi, były w większości własnością arystokratycznychrodów niemieckich, które na wschodnich rubieżach ówczesnego państwapruskiego znalazły swoją ziemię obiecaną. Nim jednak zakłady przemy-słowe Ballestremów, Schaffgotschów, Donnersmarcków, Hochbergów,Thiele-Winklerów stały się fundamentem Górnośląskiego Okręgu Prze-mysłowego jesienią 1781 roku Karol Godula przyszedł na świat. Kiedydorastał, nic nie zapowiadało, że niebawem śląska ziemia również dla nie-go stanie się prawdziwym Eldorado. Jego życie odzwierciedlało, bowiemnieznany na dziewiętnastowiecznym Śląsku amerykański mit from rags toriches, który, niestety, absolutnie nie przystawał do ówczesnej śląskiejmentalności. Nic, więc dziwnego, że Godula zamiast stać się wzorcempostaw godnych naśladowania, stał się bohaterem „czarnej” legendy, cozresztą z dzisiejszego punktu widzenia dodaje jego losom swoistej pikan-terii i niewątpliwej turystycznej atrakcyjności...

Przez wiele lat postać Goduli budziła kontrowersje nie tylko z powoduprzypisywanych mu demonicznych koneksji. Jako przemysłowiec i inwe-stor był on bowiem człowiekiem, który znalazł się na swoistym pograniczuspołecznym. Nie bez znaczenia był również fakt, że wyrósł on i żył napograniczu kulturowo-etnicznym, co budziło przez lata mniejsze czy więk-sze emocje. Dla jednych rudzki przemysłowiec do dzisiaj jest, więc Karo-lem Godulą, a dla innych Carlem Godullą, jak zresztą sam się podpisy-wał. Ten ostatni fakt z dzisiejszego punktu widzenia powinien teoretycznieprzesądzać kwestię jego narodowości. Niestety to tylko pozory, zwłaszczana Śląsku, gdzie nazwisko (czy jego forma) z racji skomplikowanych dzie-jów historycznych tej krainy, nie są jednoznaczne z przynależnością dookreślonego kręgu kulturowego. Warto również pamiętać, że w czasach,kiedy Godula zaczął tworzyć swoje przemysłowe imperium, Ślązacy niemieli żadnej możliwości odwoływania się do polskiej państwowości, po-nieważ Polski na mapie Europy po prostu nie było, a część potomkówdawnych poddanych Stanisława Augusta Poniatowskiego, tak jak miesz-kańcy Śląska, była w I połowie XIX stulecia poddanymi albo Habsbur-gów, albo pruskiego króla.

81

Mieszkańcy dawnej Rzeczypospolitej walczyli wówczas wszelkimi moż-liwymi sposobami o zachowanie swojej narodowej tożsamości. Śląsk stałsię wtedy terenem m.in. zainteresowań etnograficznych. Ciekawe badanialingwistyczne przeprowadził m.in. Lucjan Malinowski, który zaobserwo-wał znamienną kulturową prawidłowość, pisząc: Od chwili, kiedy Ślązakzamieni ojcowską kamizelę na cywilizacyjny surdut, przestaje mówić popolsku, wyjąwszy chyba z rodzicami i krewnymi, którzy nie umieją po nie-miecku. A czyni to nie dlatego, żeby miał wyrzekać się swej mowy rodzinnejlub wstydzić się swego pochodzenia, bynajmniej. (...) Jak dalece język nie-miecki uchodzi tu za znamię dobrego wychowania, przytoczyć mogę, żeŚlązacy wierzyć mi nie chcieli, gdym ich zapewniał, że z trudnością przycho-dzi mi się wyrażać w języku niemieckim. (...) Na Śląsku nie pojmują nawet,jak człowiek ukształcony może używać języka polskiego w życiu potocznym.(...) Jak każdy dobrze wychowany człowiek, jakiej bądź narodowości, starasię mówić językiem poprawnym, wytwornym, tak i Ślązak cywilizowańszyucieka się do niemczyzny, gdyż tylko ta tu imponuje, ta go wynosi ponad ludwiejski, nieokrzesany.2

Nie ma żadnych przesłanek świadczących o tym, aby kwestie językowei narodowościowe również dla Karola Goduli stanowiły jakiś szczególnieistotny problem, zwłaszcza, że jego życie było uosobieniem wzorca osobo-wego typowego homo oeconomicus, dla którego głównym punktemodniesienia i miernikiem wartości była własna praca. Jego życie nie wpi-sywało się w feudalno-arystokratyczne zasady, polegające na dziedzicze-niu przywilejów, zaszczytów i majętności (a czasem przede wszystkimdługów...), ale wręcz przeciwnie było zgodne z klasycznym modelem mo-ralności mieszczańskiej, w myśl, której wartość człowieka mierzy się zna-czeniem jego osobistych zasług.3 A te były, co najmniej znaczne. Trafniepodsumował to N. Bonczyk, który w poemacie Stary kościół miechowskipisał: Jego rozum i praca były te zagony / Z których na podziw świata żął

2  Ibidem, s. 153–156.3  Por. M. Ossowska, Moralność mieszczańska, Zakład Narodowy im. Ossolińskich,

Wrocław 1985, s. 74–93.

82

swe milijony4. Taką możliwość stworzyły ludziom pokroju Karola Goduliosiemnastowieczne przemiany społeczno-ekonomiczne. Wszędzie tam,gdzie o rozwoju danego kraju decydować zaczynał kapitalizm opartyo gwałtowną industrializację, pojawiały się wówczas przedsiębiorcze i zdol-ne jednostki, które dynamicznie wspinały się po szczeblach społecznejhierarchii. Powoli w przeszłość zaczynała odchodzić tradycyjna strukturaspołeczna, a w konsekwencji ulegały osłabieniu związki rodzinne, ewolu-ował również stosunek do kwestii narodowych.

Te tendencje najwcześniej dały o sobie znać w Anglii, gdzie ekonomicz-ny indywidualizm ugruntował się już około połowy XVIII stulecia,a odwieczne zasady społecznego ładu zastępować zaczęła sztuczna więź, którąniesie majątek i prawo5. Śląsk od momentu, kiedy po wojnach śląskich zna-lazł się pod panowaniem pruskim, wkroczył na ścieżkę podobną do angiel-skiej. Konsekwencją było z jednej strony pojawienie się w tym regionie osad-ników, którzy odpowiedzieli na apel kolonizacyjny pruskiego władcy,a z drugiej migracja w pobliże nowo powstałych zakładów przemysłowychrodowitych mieszkańców Śląska. Tworzyli oni specyficzną grupę ludności:przedsiębiorczą, odważną w podejmowaniu życiowych decyzji, a przedewszystkim mobilną na skalę w ówczesnych czasach niepospolitą. Warto pa-miętać, że podobne cechy osobowościowe posiadali ci, którzy w tym samymczasie szukali swojej ziemi obiecanej za Oceanem, toteż przyrównywanieŚląska do Kalifornii, nie do końca jest tylko hiperbolizacją...

Karol Godula znakomicie odnalazł się w ówczesnej rzeczywistości spo-łeczno-gospodarczej. Potrafił on wydobyć ze swojej rodzinnej ziemi skarb,do którego droga wiodła nie poprzez tajemnicze konszachty z piekielnymimocami, jak sądziło wielu otaczających go ludzi, ale poprzez konsekwent-ne budowanie gospodarczej niezależności. Aby to osiągnąć, Godula nigdynie rezygnował z posiadania kapitału obrotowego i stale dążył do tego,aby we własnych rękach mieć złoża galmanu, surowca potrzebnego douzyskania cynku, z własnych kopalń czerpać węgiel kamienny niezbędny

4  N. Bonczyk, Stary kościół miechowski, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1987, s. 87.5  „Fictitious bonds, the bonds of wealth and law”. Jest to cytat z angielskiego po-

ematu Olivera Goldsmitha pt. Podróżnik (The Traveller).

83

do opalania wielkich pieców, a ponadto być właścicielem własnej hutycynku i posiadać własny tabor transportowy. Nic, więc dziwnego, że od lat20-tych XIX w. interesy Goduli zaczęły się rozwijać coraz dynamiczniej.Nie sposób jednak oprzeć się wrażeniu, że mimo to, gdyby ów syn leśni-czego z Makoszów był człowiekiem innego pokroju, żyłoby mu się dostat-nio, ale finansowego imperium nie udałoby mu się zbudować. Tak dziejesię zazwyczaj wówczas, gdy homo oeconomicus zdominowany zostanieprzez homo ludens. Jednak takiego modelu życia Godula nie akceptował.Wręcz przeciwnie, stale szczędził i kupował 6, jak pisał o nim Bonczyk,toteż pod koniec życia jego własnością (w części lub całości) było dzie-więtnaście kopalń galmanu, czterdzieści kopalń węgla kamiennego oraztrzy cynkownie. Na taki majątek pracowały pokolenia Ballestremów czyDonnersmarcków. Jednak w ich żyłach płynęła feudalna krew, toteż kosz-ty utrzymania i hedonistyczne skłonności zawsze pochłaniały częśćzysków.... Natomiast purytański Godula swoje zyski inwestował, zadowa-lając się podobno kartoflami z kwaśnym mlekiem na kolację... I nawet,jeżeli jest w tej opowieści nieco legendarnej przesady, nie ulega wątpli-wości, że reprezentował on typ klasycznego homo oeconomicus. Wiedziałdoskonale, że czas to pieniądz, a finansowe szczyty – jeżeli nie próbuje sięich osiągnąć w sposób nieuczciwy – zdobywają tylko ci, którzy potrafiąnarzucić sobie żelazną dyscyplinę. B. Franklin radził: każdej rzeczy przy-dziel właściwe jej miejsce, każdej sprawie wyznacz właściwą dla niej chwilę7.Dla Goduli (chociaż nie ma dowodu, by wskazania Franklina były muznane bezpośrednio) ta zasada wydawała się być myślą przewodnią całe-go życia, dlatego nigdy nie marnotrawił pieniędzy. Posiadał wszystko, coniezbędne (dwa futra, płaszcz, mundur, trzydzieści par rękawiczek, złotysygnet, takież spinki i zegarki, a także księgozbiór obejmujący ponad stowoluminów)8 oraz drewniany dom, który najwyraźniej przez długie lataspełniał jego potrzeby. Oprócz owej „chaty”, jak często dom ten się okre-śla, jego własnością od 1825 roku był zamek w niedalekich Szombierkach,

6  N. Bonczyk, op.cit., s. 87.7  M. Ossowska, op. cit., s. 84.8  Ibidem, s. 15.

84

co zdawało się sugerować, że coraz bogatszy zarządca i przemysłowiecrychło opuści swoje rudzkie domostwo. Jednak płynęły najpierw miesią-ce, później lata, a powóz Goduli wciąż skręcał w stronę biskupickiegotraktu... Król cynku nigdy nie przejął, bowiem arystokratycznych wzorców,które nakazywały ignorować cnotę oszczędności, a w najgorszym wypad-ku starannie ją maskować. Zdecydowanie bliższy był mu natomiast etosmieszczański, w którym skromność codziennego bytowania stanowiła jednąz istotnych wartości, B. Franklin pisał: Pamiętaj (...) ten, kto może zarobićdziesięć szylingów dziennie swoją pracą, a idzie sobie na pół dnia na spaceralbo przez pół dnia siedzi bezczynnie, ten, choćby wydał tylko sześć pensóww czasie swojej bezczynności, czy rozrywki, nie powinien tego uważać zaswój jedyny wydatek; naprawdę bowiem wydał, a raczej wyrzucił pięć szylin-gów. (...) Pamiętaj, że pieniądz z natury jest płodny i posiada moc rozrodczą.(...) Pieniądz może rodzić pieniądz, jego dzieci mogą rodzić dalsze itd. (...)Im więcej ich jest, tym więcej produkują przy każdym obrocie, tak że zyskirosną coraz prędzej. Kto zabija prośną świnię, zabija całe jej potomstwodo tysiącznego pokolenia. Kto morduje koronę, ten zniszczy wszystko, comogłaby przynieść, całe nawet dziesiątki funtów 9. Rudzki przedsiębiorcahołdował tej zasadzie przez całe życie, jednak – wbrew obiegowym opi-niom – nie był typem skąpca. W aktach Schaffgotschów zachowały sięwspomnienia ludzi, którzy znali Godulę i opowiadali swoim bliskimo wsparciu, jakiego im udzielił, kiedy dowiedział się o ich trudnej sytuacjiżyciowej.10 I chociaż nie sposób ocenić, na ile takie notowane po latachwspomnienia są wiarygodne, zwłaszcza, że korespondencja Goduli, któramogłaby przybliżyć nam jego postać została zniszczona, to jednak na pew-no był przemysłowcem, który dbał o pracujących dla niego ludzi. A zapistestamentowy o przekazaniu na ich rzecz 50 tys. talarów stanowił na ów-czesne czasy prawdziwy ewenement. Podobnie zresztą, jak cały testament...Godula nie miał bowiem żony i własnych dzieci, ale miał bliskich krew-nych, których nie pozostawiał bez pomocy. Niestety, obserwując swoich

9  Cyt. za: M. Ossowska, op. cit., s. 87.10  W. Ślęzak, Joanna i Hans Ulryk Schaffgotschowie jako fundatorzy kościołów w oko-

licy Bytomia, Towarzystwo Opieki nad Zabytkami w Bytomiu, Bytom 1994, s. 13.

85

siostrzeńców, będących zdecydowanymi lekkoduchami, obawiał się zapew-ne, że pozostawienie całego majątku w ich rękach to kres jego przemysło-wego imperium. Wiedział również doskonale, że rozproszenie dóbrBallestremów uniemożliwia zasada majoratu. Nie jest, więc wykluczone,że najlepszym rozwiązaniem wydawało mu się doprowadzenie do tego, byjego „królestwo cynku” również pozostało nienaruszone. Podjął, więc de-cyzję, której nikt się nie spodziewał, w testamencie zapisał swoje dobrasześcioletniej, rezolutnej Joance Gryzik. Czy była to jednak zimna kalku-lacja czy też spóźnione ojcowskie uczucie bądź filantropia – nie sposóbjednoznacznie rozstrzygnąć. Na pewno z punktu widzenia tradycyjnegomodelu dziedziczenia taka decyzja mogła wydawać się absurdalna. Jed-nak z punktu widzenia ekonomicznych interesów więzy rodzinne (w do-datku bardziej formalne niż uczuciowe) nie mają aż tak zasadniczego zna-czenia. A już Max Weber przenikliwie pisał, że dla racjonalnych decyzjiekonomicznych największą potencjalną groźbę stanowi uczucie, którez definicji jest zjawiskiem najczęściej irracjonalnym! Godula tej irracjo-nalności przez całe życie się nie poddawał, więc tym bardziej jego decyzjado dzisiaj budzi zdumienie... Aczkolwiek niezależnie od motywów, jakimisię kierował, na pewno dobrze się stało, iż nie miał on duszy romantykai że nigdy żadna femme fatale nie zdobyła bram jego rudzkiej samotni. Bokto wie, czy nie stałby się w tym momencie pierwowzorem nieszczęsnegoStanisława Wokulskiego, który swą godność i milijony złożył na ołtarzudestrukcyjnej miłości. Taka „przygoda” Goduli się nie przydarzyła, dlate-go mimo rozmaitych perypetii i prawnych zawirowań, jego majątek nietylko nie został roztrwoniony, ale jeszcze wielokrotnie pomnożony, boJoanna von Schomberg Godulla już jako hrabina Schaffgotsch okazałasię godną dziedziczką ekonomicznych talentów swojego dobroczyńcy. Toteżwarto dzisiaj pod „żelazną maską” skrywającą wiele tajemnic Goduli do-strzegać przede wszystkim człowieka interesu, którego losy stanowiąbarwną kartę w ekonomicznych dziejach Górnego Śląska. Warto równieżmiejscom z nim związanym stale nadawać nowego blasku, dokumentowaćje nie tylko w typowo konserwatorski sposób, ale również dostrzegać ichkulturowe znaczenie.

86

Bibliografia (wybór):

1. Bonczyk N., Stary kościół miechowski, Wydawnictwo „Śląsk”, Kato-wice 1987.

2. Górny Śląsk i Zagłębie w dawnych opisach. Wiek XIX, wybór, wstępi oprac. Andrzej Zieliński, Wydawnictwo „Śląsk”, Katowice 1984.

3. Kaczmarzyk I., W cieniu mitu. Rzecz o Karolu Goduli, MuzeumMiejskie im. Maksymiliana Chroboka w Rudzie Śląskiej, RudaŚląska 2007.

4. Ossowska M., Moralność mieszczańska, Zakład Narodowy im. Osso-lińskich, Wrocław 1985.

5. Ślęzak W., Joanna i Hans Ulryk Schaffgotschowie jako fundatorzykościołów w okolicy Bytomia, Towarzystwo Opieki nad Zabytkamiw Bytomiu, Bytom 1994.

6. Ślęzak W., Niezwykłe dzieje testamentu Goduli, Muzeum Miejskiew Zabrzu, Związek Górnośląski – Koło w Zabrzu. Zabrze 1990.

87

Maciej Kronenberg

Obiekty dziedzictwa przemysłowegona trasach zorganizowanych wycieczek po Zabrzu

Wprowadzenie

Dziedzictwo to „majątek ruchomy albo nieruchomy przejęty jakospadek; scheda; spuścizna”, ale także „dobra kultury, nauki, sztuki itp.pozostawione przez poprzednie pokolenia” (Uniwersalny słownik językapolskiego PWN, 2003). Tak wygląda definicja słownikowa. Gdyby jednakprzeprowadzić sondę uliczną i zadać pytanie „Co dla pani / pana jest dzie-dzictwem?” z pewnością odpowiedzi byłoby równie dużo ile responden-tów. Słowu dziedzictwo towarzyszą różne opisujące je przymiotniki, jakkulturowe, historyczne, narodowe, czy także przemysłowe. Pojęcia teczęściowo się przenikają i uzupełniają zachowując jednak pewną odręb-ność. Prawdopodobnie najpopularniejsym (i najbardziej uniwersalnym) jesttermin dziedzictwo kulturowe, wypromowany głównie dzięki ŚwiatowejLiście Dziedzictwa Kulturowego i Naturalnego prowadzonej przezUNESCO.

Warto tutaj przedstawić pogląd Tomaszewskiego (2000), który zróżni-cował dwa terminy: dobra kultury oraz dziedzictwo kultury. Pierwszy z nichto wg tego autora uogólnione tradycyjne pojęcie zabytek, pojęcie „apoli-tyczne i aideologiczne, obejmujące wszystkie dobra wytworzone ludzkimtalentem, mające obiektywną wartość historyczną i artystyczną”. W jegoskład wchodzi ogół kulturalnego i artystycznego dorobku ludzkości. Na-

88

tomiast dziedzictwo kultury to wg tego autora sprawa wyboru. „Jest nimnie to wszystko, co w spadku artystycznym i kulturalnym pozostawiły namminione pokolenia, lecz to, co z niego chcemy przyjąć na własność”. Przy-kładami mogą być zabytki z północy i północnego zachodu Polski, nisz-czone po wojnie jako dobra (dziedzictwo?) niemieckie, czy cerkwie łem-kowskie w górach. Obiektom tym nie można odmówić wartościhistorycznych czy artystycznych, jednak społeczności zamieszkujące tamtetereny po II wojnie światowej nie czuły związku z nimi. A to prowadziłodo ich bardzo częstej dewastacji. W szeregu przypadków podobnie jest zobiektami przemysłowymi, a tym bardziej poprzemysłowymi. Dopóki dzia-łają zakłady pracy, ludzie czują się z nimi związani (chociażby tylko eko-nomicznie), po zaprzestaniu produkcji obiekty te uznawane są za coś ob-cego i zbędnego. Dobrze odzwierciedlają to badania prowadzone przezE. Szady (1991). Dotyczyły one pracujących na Śląsku górników. Byli onipytani o najlepszą ich zdaniem przyszłość kopalń (w wypadku ich zamknię-cia). Ponad połowa chciała zachować funkcję przemysłową. Praktycznienikt nie widział potrzeby utrzymania budynków pokopalnianych (dziedzic-twa przemysłowego). Kopalnia była dla nich miejscem codziennej, cięż-kiej pracy, miejscem brudnym i nieciekawym.

Warto w związku z tym zastanowić się co jest dziedzictwem, w tymprzypadku, przemysłowym. Czy dziedzictwem tym będzie jedynie kilkadawnych fabryk czy kopalń, odnowionych i przystosowanych do pełnienianowych funkcji, czy też dziedzictwem mogą być także te obiekty które sąopuszczone i popadają w ruinę.

W 1978 r. powołana do życia została organizacja TICCIH (The Interna-tional Committée for the Conservation of the Industrial Heritage – Mię-dzynarodowy Komitet Ochrony Dziedzictwa Przemysłowego), zajmująca sięwłaśnie dziedzictwem przemysłowym, a w szczególności jego promocją, za-chowaniem, ochroną, dokumentowaniem, badaniem i interpretowaniem.Członkowie tej organizacji przyjęli następującą definicję: „Dziedzictwo prze-mysłowe składa się z pozostałości kultury przemysłowej, które posiadająwartości historyczne, technologiczne, społeczne, architektoniczne i nauko-we. Na te pozostałości składają się budynki, maszyny, warsztaty, fabryki,

89

kopalnie oraz miejsca do przerobu i oczyszczania, magazyny i składy, miej-sca wytwarzania, przesyłu i użycia energii, transport i cała jego infrastruktu-ra, a ponadto miejsca związane z działalnością społeczną związaną z prze-mysłem, takimi jak mieszkalnictwo, praktyki religijne czy edukacja”1. Wartepodkreślenia są trzy wnioski płynące z tej definicji:

– obejmuje ona tylko wytwory materialne (zdecydowanie łatwiejszedo inwentaryzacji i analizy niż wytwory niematerialne),

– do uznania za elementy dziedzictwa, obiekty muszą spełnić pewnekryteria – muszą posiadać pewne wartości (historyczne, technolo-giczne, społeczne, architektoniczne czy naukowe), dziedzictwem niesą wszystkie tereny i obiekty związane z przemysłem,

– dziedzictwem przemysłowym są nie tylko obiekty związane z dzia-łalnością produkcyjną, ale także tą towarzyszącą przemysłowi – jakmagazyny, domy mieszkalne, czy szkoły.

W dalszej części artykułu przyjęta została właśnie ta definicja dzie-dzictwa przemysłowego, przy czym autor dokonał podziału dziedzictwaprzemysłowego na dziedzictwo sensu stricte i sensu largo. Pierwsze obej-muje tylko obiekty związane (obecnie lub dawniej) z działalnością pro-dukcyjną. Drugie natomiast to obiekty powiązane z przemysłem, ale niesłużące bezpośrednio produkcji, takie jak wspomniane wyżej magazyny,domy mieszkalne itd. Do podziału tego autor wprowadził jedno zastrze-żenie: aby obiekty towarzyszące przemysłowi były uznane za dziedzictwoprzemysłowe sensu largo, muszą tworzyć przestrzenną całość z terenamiprodukcyjnymi, jak np. popularne w Łodzi kompleksy rezydencjonalno--fabryczne. Jeżeli obiekty towarzyszące są odizolowane od terenów pro-dukcyjnych wówczas (w opinii autora) nie tworzą one dziedzictwa prze-mysłowego.

Warto również zaznaczyć że wzorem do wprowadzenia podziału nadziedzictwo sensu largo i sensu stricte była klasyfikacja Gasidły (1998),który tereny przemysłowe podzielił na trzy typy: przeznaczone na procesyprodukcyjne, przeznaczone na funkcje towarzyszące przemysłowi oraz stre-

1 http://www.mnactec.com/ticcih – data pobrania 07.08.2007.

90

fy oddziaływania przemysłu. Autor zdecydował się jednak zrezygnowaćz wydzielania w przypadku dziedzictwa analogicznego trzeciego typu,jakim są strefy oddziaływania przemysłu, ze względu na dynamikę zmiana także trudności w dokładnym określeniu jego granic.

Badanie

Na potrzeby artykułu przeprowadzone zostało badanie dotyczące rea-lizowanych na terenie Zabrza zorganizowanych wycieczek krajoznawczych.Punktem wyjścia do badań było zdobycie informacji na temat organizato-rów takich wycieczek. W listopadzie 2006 r. przeprowadzona zostałakwerenda w miejskim Punkcie Informacji Turystycznej (Plac Dworcowy),Wydziale Promocji Urzędu Miasta oraz dwóch działających na tereniemiasta oddziałach PTTK (Oddział Miejski oraz Oddział „Wędrowiec”).Efektem kwerendy była informacja że wycieczki krajoznawcze po Zabrzurealizuje jedynie Muzeum Górnictwa Węglowego (MGW), a właściwiejeden jego pracownik – Dariusz Walerjański oraz Oddział „Wędrowiec”PTTK w Zabrzu. Z uzyskanych informacji wynika że żadne biuro podróżydziałające na terenie Zabrza nie posiada takiej oferty (stan na listopad2006 r.). W dalszym badaniu udział wzięły obydwie placówki prowadzącewycieczki, czyli MGW oraz oddział PTTK „Wędrowiec”. Autor zdecydo-wał się dołączyć do dalszego badania także biuro turystyczne oddziałuPTTK w Katowicach, jako placówkę regionalną, realizującą wycieczki naterenie całego województwa śląskiego. Badanie w tych trzech instytucjachtrwało od stycznia do grudnia 2007 r. i polegało na wypełnianiu przygoto-wanego kwestionariusza dotyczącego ilości grup, terminu wycieczki, cha-rakteru grupy (typ gości, ich liczba oraz typ grupy) oraz trasy wycieczki(jakie obiekty były odwiedzane na trasie). Wyniki badania podzielone zo-stały na dwie części – w pierwszej zawarta została ogólna charakterystykagrup, łącznie z sezonowością i wydzieleniem kilku typów gości (podziałwycieczek ze względu na organizatora przedstawiony został w Tabeli nr 1,Tabela nr 2 to zbiór informacji o gościach uczestniczących w wycieczkach

91

w podziale na typ gości (turyści, uczestnicy grup biznesowych, dzieci,studenci i emeryci) oraz kraj pochodzenia. Uzupełnieniem informacjio uczestnikach wycieczek jest Wykres nr 1, przedstawiający sezonowośćwycieczek po Zabrzu). Natomiast część druga wyników dotyczy miejsc od-wiedzanych przez wycieczki i udziału w nich obiektów dziedzictwa prze-mysłowego (zjawisko zilustrowane w Tabeli nr 3 oraz na Mapie nr 1).

Tabela nr 1. Organizatorzy zorganizowanych wycieczek po Zabrzu w 2007 r.

Liczba wycieczek Organizator

26 Muzeum Górnictwa Węglowego4 PTTK Zabrze1 PTTK Katowice

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych w PTTK Katowice,PTTK „Wędrowiec” Zabrze oraz MGW w Zabrzu

Najważniejszy wniosek płynący z przeprowadzonego badania tobardzo mała ilość zrealizowanych wycieczek. W całym 2007 r. było ichzaledwie 312. Wycieczki realizowane były przez wszystkie trzy instytucjeuwzględnione w badaniu. Jednak ich udział nie był równomierny (porów-naj Tabela nr 1). Okazało się że właściwie tylko jedna instytucja organizu-je tego typu wycieczki – było to Muzeum Górnictwa Węglowego. Dodat-kowo wszystkie wycieczki jakie były realizowane przez tę instytucję,prowadziła jedna osoba – Dariusz Walerjański.

Udział w wycieczkach wzięło ponad tysiąc osób. Większość bo ponad 71%(723 osoby w 18 grupach) to mieszkańcy Zabrza. A zatem osób odwiedzają-cych (i turystów) było mniej niż 300 (13 grup). Tak mała próba utrudniaprzedstawienie dokładnej analizy, a wyciągniętych wniosków nie można roz-ciągnąć na całą zbiorowość odwiedzających miasto. Podstawowym powodemmogą być dane z placówek muzealnych (Muzeum Górnictwa Węglowego,Skansen Królowa Luiza oraz Skansen Guido), które co roku odwiedza po

2 Dla porównania warto dodać że analogiczne badanie prowadzone przez autoraw Łodzi w dwóch biurach podróży skupiających się na realizacji wycieczek po mieściewykazały ponad 250 obsłużonych grup.

92

kilkanaście lub kilkadziesiąt tysięcy osób. Są to także osoby odwiedzającemiasto. A zatem informacje przedstawione w Tabeli nr 2 (typ odwiedzają-cych oraz miejsce pochodzenia) dotyczą jedynie badanej populacji a nie sąreprezentatywne dla całej zbiorowości odwiedzających Zabrze.

Tabela nr 2. Charakterystyka uczestników zorganizowanych wycieczek po Zabrzuw 2007 r. z uwzględnieniem typu gości oraz ich narodowości

wg ilości x wg narodowości

Mieszkańcy Zabrza xOgółem 723 x Polska – 723w tym: xStudenci 572 xUczniowie 13 xEmeryci 138 xOsoby spoza Zabrza xOgółem 285 x Polska – 158w tym: x w tym: woj. śląskie – 127Studenci 180 x Francja – 55uczestnicy grup biznesowych 12 x Niemcy – 32Uczniowie 30 x Rumunia – 20Pozostali 63 x Belgia – 20

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych w PTTK Katowice,PTTK „Wędrowiec” Zabrze oraz MGW w Zabrzu

Informacje dotyczące sezonowości zawarte w na Wykresie nr 1. rów-nież nie mogą być uznane za przedstawiające ogólny rozkład przyjazdówdo miasta odwiedzających. Przedstawione dane są miarodajne jedynie dlaanalizowanej grupy. Widoczny jest zdecydowany szczyt sezonu przypada-jący na wrzesień i październik (z niewielkim przedłużeniem na listopad)oraz drugi, znacznie skromniejszy, szczyt w kwietniu. Uwzględniając faktże większość gości wycieczek stanowią dzieci i młodzież można założyć żeszczyt jesienny związany jest z zajęciami realizowanymi w programie na-uki (wiedza o mieście i regionie). Aby jednak wyciągać dalsze wnioskikonieczne byłoby powtórzenie badania w szeregu lat i sprawdzenie czytrend z 2007 r. nie był tylko jednorazowym. Ogólnie rzecz biorąc dane

93

uzyskane w tej części badania (przedstawione w Tabeli nr 2 oraz naWykresie nr 1) należy uznać za sondażowe.

Druga część badania poświęcona została analizie miejsc odwiedzanychpodczas zorganizowanych wycieczek. Dane te dotyczą (tak jak przedsta-wiona wyżej charakterystyka grup i osób) 2007 r., jednak jak wynikaz rozmowy z osobą, która zrealizowała prawie wszystkie wycieczki(26 z 31) obiekty te powtarzają się w kolejnych latach. Można zatem zało-żyć że przedstawione w dalszej części artykułu obiekty stanowią przed-miot zainteresowania wszystkich odwiedzających Zabrze i zwiedzającychje z przewodnikiem. Ponieważ obiekty prezentowane na wycieczkach dlamieszkańców Zabrza są właściwie takie same jak te prezentowane oso-bom przyjeżdżającym z zewnątrz, w dalszej analizie wycieczki te będą trak-towane łącznie, bez wyróżniania podgrup.

Wykres nr 1. Liczba gości w grupach uczestniczących w wycieczkach po Zabrzu w 2007 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych w PTTK Katowice,PTTK „Wędrowiec” Zabrze oraz MGW w Zabrzu

Ogółem uczestnicy wycieczek odwiedzili 17 obiektów (wszystkie zosta-ły wymienione w Tabeli nr 3). Zdecydowanie najpopularniejszym obiek-tem był stalowy dom (przy ul. Cmentarnej) – obiekt unikalny w skalicałego kraju. Odwiedzany był przez prawie wszystkie grupy. Dużym zain-teresowaniem cieszyły się także cmentarz żydowski, wieża ciśnień stojącaprzy ul. Zamoyskiego, kościół ewangelicki, Główna Kluczowa SztolniaDziedziczna (a raczej ślad jej przebiegu na powierzchni ziemi), a także

94

kryty basen (z okresu międzywojennego) oraz katolicki kościół św. Anny.Wszystkie te obiekty znajdują się w centrum miasta. Jedynym obiektemwśród nich związanym z dziedzictwem przemysłowym jest Sztolnia Dzie-dziczna (przy czym obecnie turyści nie mają możliwości bezpośredniegojej oglądania – nie jest udostępniona do ruchu turystycznego). Pewnymzainteresowaniem cieszą się również wśród odwiedzających dawneosiedla patronackie – Donnersmarcka, Borsiga i, w mniejszym stopniu, Bal-lestrema. Dziwić może małe zainteresowanie (zaledwie 4 wycieczki) kościo-łem św. Józefa – wybitnym dziełem architektury okresu międzywojennego.

Tabela nr 3. Grupy odwiedzające poszczególne obiekty na terenie Zabrza

Obiekt Ilość wycieczek

Stalowy dom 22Cmentarz żydowski 12Wieża ciśnień na ul. Zamoyskiego 12Kościół ewangelicki 12Sztolnia Dziedziczna 12Basen kryty 11Kościół św. Anny 10Osiedle Donnersmarcka 8Osiedle Borsiga (Biskupice) 6Szyb Maciej 6Kościół św. Józefa 4Kamienice w centrum (ul. Wolności,Dworcowa, Plac Dworcowy) 3Osiedle Ballestrema (Rokitnica) 3D. hotel Admiral Palast 2Poczta główna 2Gmach straży pożarnej 2Skansen Guido 1

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych w PTTK Katowice,PTTK „Wędrowiec” Zabrze oraz MGW w Zabrzu

Rozmieszczenie w przestrzeni miasta wszystkich odwiedzanych obiek-tów i terenów umieszczone zostało na Mapie nr 1. Wszystkim elementomnadane zostały rangi w zależności od częstości odwiedzania ich przez gru-py (opis w legendzie Mapy).

95

Mapa nr 1. Obiekty wg rang odwiedzane przez uczestników zorganizowanych wycieczekpo Zabrzu w 2007 r.

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych uzyskanych w PTTK Katowice,PTTK „Wędrowiec” Zabrze oraz MGW w Zabrzu

96

W prezentowanym zestawieniu znajduje się szereg obiektów związa-nych z dziedzictwem przemysłowym. Największe zaskoczenie może bu-dzić fakt nieobecności na trasie wycieczek muzeów związanych z prze-mysłem – Muzeum Górnictwa Węglowego, czy Skansenu Królowa Luiza(jak również tylko jedna wycieczka która odwiedziła Skansen Guido). Po-wodem ich nieobecności jest zasada przyjęta przez prowadzącego więk-szość wycieczek niewprowadzania grup do obiektów dysponujących włas-nymi przewodnikami (a wszystkie wymienione muzea takich posiadają).

Ogółem spośród 17 odwiedzanych obiektów, zaledwie trzy stanowiąobiekty dziedzictwa przemysłowego sensu stricto3. Są to szyb Maciej, Głów-na Kluczowa Sztolnia Dziedziczna oraz Skansen Guido. Obiektów dzie-dzictwa przemysłowego sensu largo4 jest cztery: osiedla patronackieBorsiga, Donnersmarcka i Ballestrema, jak również gmach straży pożar-nej z dawnego założenia Donnersmarcka. Jak widać obiektów związanychz dziedzictwem przemysłowym nie jest w tym zestawieniu dużo, co więcejnie są to obiekty najczęściej odwiedzane (najczęściej Główna KluczowaSztolnia Dziedziczna – obiekt którego się de facto nie zwiedza).

Podsumowanie

Zrealizowane badanie można potraktować jako sondażowe. Z pewno-ścią nie przedstawia ono całości zjawiska ruchu turystycznego w Zabrzu,ani ogółu miejsc odwiedzanych przez turystów – czego najbardziej widocz-nym dowodem jest nieobecność (lub minimalnie zaznaczona obecnośćw przypadku Skansenu Guido) placówek muzealnych. Mając to na uwa-dze warto jednak zwrócić uwagę na kilka istotnych kwestii związanychz turystyką w Zabrzu, w tym szczególnie z tą związaną z dziedzictwemprzemysłowym.

Często mówi się że to popyt kształtuje podaż. Jeżeli jest zapotrzebo-wanie na jakieś dobro, to strona podaży (w tym przypadku obsługa ruchu

3 Zgodnie z definicją przyjętą we wprowadzeniu do artykułu.4 Jak wyżej.

97

turystycznego?) będzie się starała na to zapotrzebowanie odpowiedziećtworząc określony produkt. Zjawisko zorganizowanych wycieczek pomieście w przypadku Zabrza praktycznie nie istnieje (31 wycieczek zreali-zowanych w ciągu roku to potwierdza). Można więc przyjąć że na takiewycieczki nie ma zapotrzebowania – gdyby było to rynek by na nie odpo-wiedział i przedstawił ofertę. Z drugiej strony istnieje pogląd że wszystkomożna sprzedać, trzeba tylko stworzyć w potencjalnym nabywcy chęćposiadania pewnego dobra. Warto się zatem zastanowić czy gdyby poten-cjalnym turystom przedstawić gotową ofertę i propozycję dobrze zorgani-zowanych wycieczek to nie spotkałoby się to z ich zainteresowaniem?

Oczywiście turyści do Zabrza przyjeżdżają (potwierdzają to statystykiz muzeów), jednak poznają oni jedynie kilka wybranych obiektów (lubjeden z nich) nie mając szansy na bliższe poznanie samego miasta. Zabrzepromuje się jako „miasto turystyki przemysłowej”, tymczasem obecniemożna powiedzieć że jest to „miasto z kilkoma odizolowanymi obiektamidziedzictwa przemysłowego”.

Kolejną istotną kwestią, która pojawiła się podczas prowadzenia ba-dania jest brak przewodników po mieście. Zgodnie z Ustawą o usługachturystycznych z 1997 r. w Polsce istnieje 10 miast, a dokładniej 8 miasti 2 okręgi, na oprowadzanie po których wymagane są odrębne uprawnie-nia. Jednym z tych okręgów jest GOP. Zabrze jako samo miasto nieposiada przewodników miejskich, uprawnienia posiadają jedynie osobyoprowadzające po całym okręgu. Niestety na skutek konieczności skupie-nia się na olbrzymim obszarze, Zabrze traktowane jest jako elementjeden z wielu, co prowadzi do braku dobrze wykwalifikowanej kadry. Byćmoże rozwiązaniem byłoby wprowadzenie dodatkowych kursów przewod-nickich dotyczących jedynie obszaru miasta.

98

Bibliografia:

Dubisz Stanisław (red.), Uniwersalny słownik języka polskiego PWN, tom 1A-J, Warszawa, 2003.

Gasidło Krzysztof, Problemy przekształceń terenów poprzemysłowych,Zeszyty Naukowe Politechniki Śląskiej nr 1408, Gliwice, 1998.

Szady E., Poglądy pracowników wybranych kopalń dotyczące ponownegowykorzystania terenów górniczych, [w] ŚKUiA nr 1-2/91, s. 95–100.

Tomaszewski A., Dziedzictwo i zarządzanie, [w] Problemy zarządzania dzie-dzictwem kulturowym, Gutowska K (red.), Res Publica Multiethnica,Warszawa, 2000, s. 7–11.

99

Anna Solecka-Bacia

Dziedzictwo kulturowe jako aspekt działalnościspołecznej, na przykładzie Stowarzyszenia„Nasze Biskupice”

1.  Wstęp

W swoim wystąpieniu podczas Konferencji postanowiłam ukazać„Jakie znaczenie ma dziedzictwo przemysłowe w działalności społecznej or-ganizacji pozarządowej, którą reprezentuję – Stowarzyszenia zw. «Nasze Bi-skupice» – i która funkcjonuje w Biskupicach, najstarszej dzielnicy Zabrza?”.

Aby tego dokonać, spróbuję odpowiedzieć na następujące pytania:1. Co udało się zrealizować, a na jakie trudności natknęliśmy się, dą-

żąc do realizacji celów statutowych, czyli:– aktywizacji społeczności Biskupic do działania na rzecz roz-woju dzielnicy, szczególnie w dziedzinie kultury, oświaty i sportu;– inicjowania i wspierania działań mających na celu ochronęzabytków i dziedzictwa kulturowego najstarszej dzielnicy Zabrza(dokumenty od 1243 r.);– stworzenia forum do wymiany poglądów i integracji organi-zacji społecznych pracujących w dzielnicy oraz innych podmiotówo podobnych celach.

2. W jaki sposób i jakim stopniu dotarliśmy do istotnych punktów tego,co stanowi o istocie zrównoważonego rozwoju w koncepcji rewi-talizacji społecznej?

100

3. Czy warto angażować się w działania na rzecz rewitalizacji społecz-nej mieszkańców Biskupic przez uświadamianie wartości, jakie nie-sie poznanie i kultywacja dziedzictwa kulturowego?

2. Od Majówki przez REKULĘdo spektaklu „Musi przyjść...” – studium rozwoju myśleniao potrzebie zrównoważonego rozwoju

Nasze działania można podzielić na trzy etapy. Wiążemy je z rozwo-jem zakresu prac i wzrostem wiedzy historycznej i społecznej o miejscu,w którym Stowarzyszenie funkcjonuje, dzielnicy o bogatej przeszłości,udokumentowanej od 1243 r., a współcześnie zaniedbanej materialniei zdegradowanej społecznie1, „cieszącej się” złą sławą w Zabrzu.

Etap pierwszy, pod znakiem entuzjazmu nowicjuszy, wiązał sięz działaniami kulturalnymi dla mieszkańców dzielnicy. Majówka w 2004 r.była pierwszym od kilkunastu lat, otwartym festynem z zabawą, kierma-szami, występami utalentowanej sportowo, tanecznie i plastycznie mło-dzieży. Wystawy fotograficzne prezentowane w Domu Kultury: m.in.„Biskupice na starej fotografii”, „Biskupice dzisiaj. Ludzie i miejsca”, kon-kursy literackie np. „Moje spotkanie z przeszłością Biskupic” i inne2,podobne w charakterze, działania budziły zainteresowanie, także prze-szłością dzielnicy. Ożywienie było ważne, zwłaszcza w kontekście trudnejsytuacji socjalnej dzielnicy oraz wszechobecnego marazmu i bierności.Mieliśmy sygnały, że wywołujemy pozytywne emocje (także władz miasta)i takie realizowanie się społeczne, dostarczanie rozrywki i nawiązywaniedo tradycji, uważaliśmy za wystarczające3.

Rozpoznanie, jak głęboka erozja życia społecznego dotknęła Biskupi-ce po przemianach ustrojowych 1989 roku i ograniczeniu zatrudnienia

1  Załącznik: Opracowania... poz. 5.2  Sprawozdania z działalności Stowarzyszenia „Nasze Biskupice” za lata 2005, 2006,

2007, dostępne na: www.biskupice.com.3  Załącznik: Publikacje prasowe poz. 3.

101

w kopalni i koksowni, gdy bezrobocie wynosiło 25%, wzrosło ubóstwoi zagrożenie zjawiskami patologii społecznej (alkoholizm, rozbite rodziny,brak wykształcenia, kradzieże, przejawy wandalizmu wobec mienia spo-łecznego) poznaliśmy w drugim etapie, działalności partnerówspołecznych. Wyznacza go udział w Projekcie REKULA, realizowanymw ramach Wspólnotowej Inicjatywy INTERREG III B (CADES)4.

Powstały wtedy trzy interesujące wizje rewitalizacji osiedla Borsig, którepo opracowaniu, wg deklaracji obecnych naukowców Politechniki Śląskiej,miały trafić także do społeczności lokalnej, co – niestety – nigdy nie zosta-ło zrealizowane.

Natomiast, antycypując, stwierdzamy, iż zdarzenie to „konsumowane”jest w referatach i opracowaniach do dzisiejszego dnia5, stwarzając „wir-tualne byty”: „Osiedle Borsig ma stać się przykładem dla wypracowaniastrategii odnowy osiedli górnośląskich. Partner niemiecki aktywnie uczestni-czy w tych działaniach” – stwierdzenie z listopada 2007, podczas gdy współ-organizowałam zakończenie Projektu 14 maja 2006 podczas sesji RadyMiejskiej w Zabrzu6.

Śledziliśmy z uwagą dalsze losy Projektu, licząc tez na szansę dla ini-cjatywy oddolnej. Jednak zmiana naczelnika Wydziału Strategii UMw 2004 r. spowodowała tez zmianę strategii UM względem REKULI.Temat znikł (na półtora roku) z zakresu oficjalnego działania miasta. Uwa-żam, że uznaniowość, partykularyzm i brak perspektywicznego widzeniaproblemów miast przez decydentów – mieszczą się wśród przyczyn „zaist-nienia niezrealizowanych”(!) projektów7.

Z REKULĄ spotkaliśmy się jednak raz jeszcze. W połowie 2005 r.nawiązali ze Stowarzyszeniem kontakt przedstawiciele Biura Odnowy

4  Załącznik: Opracowania... poz. 1, s. 74–79.5  Załącznik: Opracowania... poz. 3a), s. 81,6  Załącznik: Publikacje prasowe... poz. 14.7  Załącznik: Opracowania... poz. 3a), s. 72 „(...) ocena powinna przebiegać dwutoro-

wo: po pierwsze badaniu podlega ocena efektywności działań operacyjnych, stopień osią-gnięcia założonych celów w różnych obszarach (...) np. na poziomie dzielnic. Ponieważcelem programu może być także spowodowanie trwałej zmiany zakresie podejścia dopolityki rozwoju miast, również ten poziom polityczno-administracyjny, poziom zaakcep-towania koncepcji rozwiązywania problemów miast przez władze (...) powinien stać sięprzedmiotem badania”.

102

Osiedli z Dessau, proponując współpracę nad „Strategią rozwoju osiedlaBorsiga w Zabrzu”8.

Poruszane zagadnienia to m.in.:uporządkowanie stosunków własnościo-wych na osiedlu Borsig; możliwości odnowienia substancji mieszkanioweji ratowania zabytkowego kompleksu architektonicznego z połowyXIX w.; szkolenia kwalifikacyjne dla bezrobotnych z Biskupic, by mogliodnowić modelowy budynek na Osiedlu; sprawa aktywizacji społecznościlokalnej, przy wykorzystaniu narzędzi komunikacji społecznej9.

Na płaszczyźnie wymiany poglądów zgromadzonych osób wyrażonazostała świadomość konieczności działań zintegrowanych i holistycznegopodejścia do problemów osiedla, dzielnicy.10

Spotkania te oraz możliwość zwiedzenia w okolicach Cottbus (w 2006r.) udanych i nieudanych realizacji rewitalizacji osiedli robotniczych, zmie-niły naszą wizję funkcjonowania. Wzmocniły przekonanie, że programyrewitalizacji nie powinny być narzucane odgórnie, lecz powinny byćefektem rozpoznania rzeczywistych potrzeb lokalnych społeczności, co jestznaczącym punktem koncepcji zrównoważonego rozwoju11. Skonstato-waliśmy, że poza kolejnymi opracowaniami – strategiami, publikacjamiw mediach, pocztówkami, wystawą o partnerstwie w maju 2006 r. orazposzerzeniem kręgu sojuszników i rozbudzeniem nadziei biskupiczan nazmiany, prawie nic konkretnego z koncepcji REKULA w Biskupicachnie zrealizowano12.

Nie przeszkolono bezrobotnych, nie odnowiono modelowego budyn-ku, nie przełamano bierności mieszkańców, a zwiększyła się ich roszcze-niowość: „bo przecież pisano w gazetach”13. W realizacji zamierzeń prze-szkodził niekorzystny czas kampanii wyborczej do władz samorządowych.Zobowiązania władz zostały „zamrożone”, a potem przepadły w „nieby-cie międzykadencyjnym”. Ani o podejściu holistycznym, ani zintegrowa-

8  Załącznik: Opracowania... poz. 2.9  Załącznik: Publikacje prasowe... poz. od 4 do 14.10  Załącznik: Opracowania... poz. 2.11  Załącznik: Opracowania... poz. 3a) , s. 61.12  Załącznik: Publikacje prasowe poz. 20.13  Załącznik: Publikacje poz. 9, 10, 11.

103

nym nie było mowy. Stworzyło to dla nas poważne ryzyko utraty wiary-godności działaczy we własnym środowisku, przy całym zaangażowaniuw sprawę ze wszech miar słuszną, jaką jest rewitalizacja społeczna dzielni-cy oraz rewaloryzacja kompleksu osiedla robotniczego. Faktyczna, prak-tyczna realizacja jest poza możliwościami materialnymi sił społecznych,choćby najbardziej oddanych, natomiast pozostałe podmioty, „udziałow-cy” przedsięwzięcia, nie ponoszą żadnych dotkliwych kosztów, a doraźniepartycypują w „zdarzeniach medialnych”.

Tak nastąpił trzeci etap naszych działań – nic o nas bez nas. An-gażowaliśmy się już tylko w zadania wynikające z rozpoznawania potrzebi możliwości środowiska oraz sojuszników.

Motto: „Dziedzictwo kulturowe jutra tworzymy dzisiaj” towarzyszyłoI Forum Dziedzictwa Kulturowego w Zabrzu14 (18.04.2007) zorganizowa-nemu przez Stowarzyszenie „Nasze Biskupice”. Uczestniczyło w nim80 osób. Sformułowano List intencyjny, podpisany przez 45 podmiotów– instytucji, organizacji i osób15. Celem było ustalenie zasad stałej współ-pracy i stworzenie poziomej struktury integrującej środowisko społeczni-ków oraz instytucji miejskich – w postaci Rady Dziedzictwa Kulturo-wego przy Prezydencie Miasta.

W części roboczej spotkania wskazano różne aspekty dziedzictwakulturowego oraz na konieczność budowania społecznej świadomości, „iżdziedzictwo związane jest zawsze z konkretnym środowiskiem kulturowym,obszarem, w którym zabytki i obiekty stanowią część większej całości lubszerszego kontekstu. Istotne jest obejmowanie ochroną wszystkich elemen-tów”16.

W tym kontekście jedno z komplementarnych wystąpień dotyczyło roz-woju atrakcyjności materialnych elementów dziedzictwa przez turystykęw formie tradycyjnej oraz jako działania multimedialnego, aktywizujące-go i dynamicznego – „produktu turystycznego” np. przez teatr, warsztaty

14  Załącznik: Publikacje prasowe... poz. 21, 22.15  Informacja www.um.zabrze.pl 19.04.2007 – „Tożsamość i tradycja” oraz www.

biskupice.com.16  www.unesco.pl/dzialalnosc/kultura/dziedzictwo-kulturowe.html.

104

plastyczne, fotograficzne, imprezy muzyczne w miejscach zabytkowych,poprzemysłowych (np. hale, kopalnie, osiedla).

Praktyczna realizacja koncepcji zrównoważonego rozwoju kierowałanami, gdy podjęliśmy się ratowania pięknej, XIX wiecznej Kaplicy Ewan-gelickiej przy ul. Żmudy. Usytuowana wewnątrz budynku mieszkalnego(niegdyś szkoły), niszczała opuszczona, bo obiekt nie był włas-nością miasta, choć był jego dziedzictwem kulturowym. Od 2003 r. wysy-łaliśmy monity do władz miasta o przejęcie obiektu, przedstawiliśmykoncepcję zagospodarowania jako Centrum Dziedzictwa Kulturowego17

we współpracy z Muzeum Miejskim; organizowania koncertów muzycz-nych18, spektakli. To nasze działania, by miejsce zaistniało w świadomościmieszkańców dzielnicy i miasta jako wartościowe, piękne i żywe, warteocalenia dla przyszłych pokoleń.19, z którego można być dumnym, czućwięź emocjonalną i udostępniać turystyczno-kulturalnie. Jeśli zadawali-śmy sobie pytanie, a zadawaliśmy wielokrotnie, ,,czy warto angażować sięw sprawy dziedzictwa kulturowego, czy ma to znaczenie dla rewitalizacjispołecznej Biskupic – to dwukrotnie, z najgłębszym przekonaniem, odpo-wiedzieliśmy: tak. Dnia 7 sierpnia 2007 r., gdy władze miasta przejęłyKaplicę oraz 5 kwietnia 2008 r., gdy w tejże Kaplicy miała miejsce premie-ra spektaklu „Musi przyjść...”, którego akcja wpisana została przez autorai reżysera w realia tego obiektu, od czasów przedwojennych do współcze-sności.

„Spektaklem tym pragniemy się wpisać w nurt dyskusji o małych ojczy-znach. (... ) ma on przekroczyć granice w sposób dosłowny. Dowodem niechbędzie patronat honorowy hrabiego von Ballestrema20” – oraz (dodajmy)jego obecność, obok Pani Prezydent, na premierze.

17  Załącznik: Publikacje prasowe... poz. 15, 16, 18, 19.18  Załącznik: Publikacje prasowe... poz. 18, 19.19  Załącznik: Opracowania... poz. 4a) „Choć zabytek ma w ofercie pewne przynoszą-

ce zyski usługi dla zwiedzających, z pewnością nie jest on parkiem rozrywki (...) Należyzapewnić autentyczność i integralność miejsca i zachować autentyczność i integral-ność miejsca i zachować jego znaczenie jego oryginalnych i ewoluujących cech charakte-rystycznych”.

20  Fragment programu spektaklu Zbigniewa Stryja: „Musi przyjść”: Miniatura teatral-na w Kaplicę Ewangelicką wpisana.

105

Prawda o skomplikowanych losach ludności pogranicza zabrzmiałaprzejmująco w autentycznym zabytku i miejscu duchowych spotkań miesz-kańców. Wzruszenie widzów, przeżywających opowieści zwykłych ludzi,mówiących gwarą, budowało autentyczną więź z przeszłością. Tak doszli-śmy do zrozumienia zrównoważonego rozwoju w funkcjonowaniu relacjispołecznych, dostępu do kultury, edukacji o przeszłości miejsca naszegożycia – dla dobrej przyszłości21. Blisko nam do myśli przewodniej konfe-rencji:

„Według tej obecnie powszechnie akceptowanej koncepcji powinni-śmy żyć tak, aby mieć świadomość optymalnego korzystania z tych dóbroraz aby umożliwić to samo ludziom, którzy przyjdą po nas. Zrównowa-żony rozwój to otwarcie na teraźniejszość i przyszłość bez odcinania sięod korzeni22.”

3.  Kreatywnie – w przyszłość

Stowarzyszenie „Nasze Biskupice” docenia aspekt dziedzictwa prze-mysłowego/kulturowego w swojej działalności. Zabiega o realizację swo-jej inicjatywy powołania w Zabrzu Rady Dziedzictwa Kulturowego, jakoplatformy współdziałania instytucji i społeczności23.Współtworzyło i wspierainicjatywę trzech stowarzyszeń – projekt utworzenia Szlaku Zabytkówi Atrakcji Zabrzańskich24, nawiązujący do lokalnych pasji i możliwości dzia-łania społeczników. Zainicjowało i wspiera działanie Grupy AktywnychLokalnie25, niezależnie od formuły stowarzyszenia oraz współtworzyło Pro-jekt: Wstępna koncepcja rewitalizacji socjalnej Biskupic26 – październik2007 – styczeń 2008.

21  Załącznik: Publikacje prasowe... poz. 28, 29, 30 ,31, 32, 33.22  Myśl przewodnia konferencji www.konferencja.zabrze.pl.23  Zobacz: Forum: www.biskupice.com.24  Pisma do Rady Miejskiej i Prezydenta 12.09.2007 r. Stowarzyszeń: „Kopalnia Sztu-

ki”, „Pro Futuro” i „Nasze Biskupice”.25  Zobacz: www.biskupice.com.26  Na zamówienie Stowarzyszenia Współpracy Regionalnej z Katowic, prezentowany

Pani Prezydent 25.01.2008 r.; koordynator Marcin Kornas marcin@ kornas.net.

106

Wnioski

Na dwa, z trzech pytań postawionych na wstępie, starałam się odpo-wiedzieć w dotychczasowych rozważaniach.

Powiodło się wiele działań kulturalnych, integrujących społeczność napoziomie dzielnicy. Natomiast w przypadku realizacji projektów zewnętrz-nych, w których staraliśmy się zaistnieć jako podmiotowi partnerzy lokal-ni, zbyt często finałem były tylko zdarzenia medialne, nie przekładającesię na praktyczne zmiany w dzielnicy, a „żyjące” potem własnym, tylkowirtualnym bytem27. Brak rzeczywistej ewaluacji28, tj. uwzględnienia kon-kretnego celu, realizacji, wyników interwencji i jej skutków, rodzi znie-chęcenie społeczności lokalnej i poczucie traktowania instrumentalnego.

Próbowałam wykazać także, jak zmieniała się nasza wizja funkcjo-nowania społecznego wśród mieszkańców Biskupic oraz, z czasem, naszerszym forum i bliska stała się koncepcja zrównoważonego rozwojuz podejściem holistycznym, działaniami zintegrowanymi, oddolnymi, przypartycypacji społecznej i aktywizacji w działaniu na mikroskalę.

Pełna odpowiedź na trzecie pytanie: czy warto angażować się w działa-nia na rzecz rewitalizacji społecznej mieszkańców Biskupic przez uświa-damianie wartości, jakie niesie poznanie i kultywacja dziedzictwa kulturo-wego? – jeszcze przed nami...Weszliśmy jako Stowarzyszenie w dorosłość29,patrzymy mniej naiwnie i zdajemy sobie sprawę, że bez prawdziwegopartnerstwa z instytucjami, urzędami, bez woli zmiany świadomości spo-łecznej przez działania zintegrowane – skazani jesteśmy na Majówki,które oczywiście nas cieszą, ale nie są wyprawą Kolumba, odkrywającegonowy ląd.30

27  Zobacz: Opracowania: ...poz. 3b) s. 81.28  Zobacz: Opracowania... poz. 3a), s. 72 „Praktyczne problemy dotyczące ewaluacji

programów rewitalizacji (jako szczególnego rodzaju interwencji publicznych o charakte-rze społeczno- gospodarczym)”.

29  Zobacz: Publikacje prasowe... poz. 34.30  Navigare necesse est, vivere non est necesse (łac.) – Żeglowanie jest koniecz-

nością, życie nią nie jest.

107

A. OPRACOWANIA wykorzystane w referacie:1) Przekształcanie krajobrazów. Zalecenia na przykładzie trzech euro-

pejskich krajobrazów poprzemysłowych. Włosko-polsko-niemieckiprojekt REKULA., Wydawca: Internationale Bauausstellung (IBA)Furst-Puckler-Land, 2005 r., www.iba-see.de, s.74–79.

2) Nowe życie w starych osiedlach robotniczych – Strategie rozwoju osie-dla Borsig w Zabrzu. INTRREGIII B CADES Projekt REKULA.IBA, Dessau, 2005 r. s. 2, 4, 30, 36, 68–73.

3) III Forum rewitalizacji terenów miejskich i poprzemysłowych. Mate-riały konferencyjne. Gliwice, 15–16 listopada 2007, tamże:– referat mgr Małgorzaty Zięby: „Ocena programów i projektówrewitalizacji – aspekty praktyczne i metodyczne. (s. 60–74);– referat prof. Niny Juzwy i Anny Sulimowskiej-Ociepki: „Przekształ-cenia krajobrazów – w poszukiwaniu punktów ciężkości dla strategiirozwoju aglomeracji katowickiej na tle wniosków europejskiego pro-jektu REKULA”. (s. 81).

4) IV Międzynarodowa Konferencja Dziedzictwo przemysłowe jako stra-tegia rozwoju innowacyjnej gospodarki. Zabrze, 6-7 września 2007,tamże: – referat Laureata Lévi-Straussa: „Prezentacja i ochronadawnych kopalń węgla – kilka przykładów z Europy.

5) Strategia rozwiązywania problemów społecznych miasta Zabrze.Urząd Miasta Zabrze, Zabrze, 2002 r.

B. PUBLIKACJE PRASOWE o działalnościStowarzyszenia „Nasze Biskupice”:

1. Gazeta Wyborcza (23.05.2003) www.gazeta.pl/katowice, artykułTomasza Głogowskiego: „Bez szopek. Zabrze. Borsig odzyska dawnyblask”.

2. Dziennik Zachodni (21.05.2003), artykuł Marzeny Puchały: „Skan-sen Borsig? Zabrze. Unia Europejska dofinansuje modernizacjęosiedla w Biskupicach”.

3. Głos Zabrza nr 39 (30.09.2004) – s. 10, notatka: „Nasze Biskupice”.

108

4. Głos Zabrza nr 27 (07.07.2005), artykuł Grażyny Bednarek: „Borsigz oknem na świat”.

5. Dziennik Zachodni nr 39 (30.09.2005), artykuł Bruno Kuleja:„Borsig – reaktywacja”.

6. Głos Zabrza nr 40 (06.10.2005), notatka: „Co dalej z Borsigiem?”.7. Nowiny Zabrzańskie nr 46 (17.11.2005), notatka: „Być albo nie być

Rekuli dla Borsiga”.8. Tamże: „Pomoc koleżeńska w Biskupicach”.9. Dziennik Zachodni nr 48 (02.12.2005), artykuł Marzeny Puchały:

„Przecierają szlaki. Niemcy, Włosi i Polacy odnawiają osiedle Borsigi aktywizują mieszkańców”.

10. Dziennik Zachodni z 19.04.2006., artykuł Marzeny Puchały: „Jedendom na początek”.

11. Głos Zabrza nr 20 (18.05.2006), notatka: „Dom z Rekuli”.12. Nowiny Zabrzańskie nr 21 (25.05.2006), notatka: „Magiczne Zabrze”.13. Dziennik Zachodni nr 16 (21.04.2006), artykuł Marzeny Puchały:

„Europa w familokach”.14. Dziennik Zachodni (16.05.2006), artykuł Marzeny Puchały: „Rekula

na banerach”.15. Gazeta Wyborcza. Wydarzenia. Katowice. 26.07.2006, artykuł Jacka

Madei: „Świątynia sztuki w kaplicy”; także w: http://miasta.gazeta.pl/katowice.

16. Nowiny Zabrzańskie nr 28 (13.07.2006), notatka: „Kulturalnakaplica”.

17. Tamże:„Domy na Borsigu...”.18. Dziennik Zachodni nr 42 (20.10.2006), artykuł Marzeny Puchały:

„Ratujmy kapliczkę!”.19. Głos Zabrza nr 44 (02.11.2006), artykuł Jakuba Lazara: „Wiadrem

i muzyką”.20. Dziennik Zachodni nr12 (23.03.2007), artykuł Michała Wojaka:

„Bicie piany i konkrety”.21. Nowiny Zabrzańskie nr14 (05.04.2007), notatka: „Forum o dzie-

dzictwie”.

109

22. Nowiny Zabrzańskie nr 14 (12.04.2007), notatka: „Forum o dzie-dzictwie kulturowym...”.

23. Głos Zabrza nr 51/52 (20.12.2007), artykuł Marcina Kornasa: „Bryczkąi samochodem”

24. Tamże, artykuł : „Gra świateł”.25. Głos Zabrza nr 2 (10.01.2008), artykuł: „Chwalmy Pana przez cały

rock”.26. Dziennik Zachodni nr 10 (07.03.2008), notatka: „Kobieta i jej

barwy”.27. Dziennik Zachodni nr11 (14.03.2008), artykuł Marii Olechy: „Barwy

kobiety”.28. Dziennik Zachodni nr 14 (04.04.2008), artykuł: „Nie zaniechać

przeszłości”.29. Głos Zabrza Nr 15 (10.04.2008), artykuł: „Przyjdzie? Tragiczne losy

mieszkańców Biskupic” w sztuce Zbigniewa Stryja.30. Dziennik Zachodni nr 15 (11.04.2008), artykuł Marleny Polok-Kin:

„Historia w starej kaplicy”.31. Gość Niedzielny (Gość Gliwicki) 18.05.2008r., artykuł Klaudii

Cwołek: „Nasze Biskupice”.32. Dziennik Zachodni nr 23 (06.06.2008r.), artykuł Marii Olechy:

„Kaplicy na ratunek”.33. Głos Zabrza nr 26 (26.06.2008), artykuł: „Biskupice na nowo”.34. Dziennik Zachodni nr 27 (04.07.2008), artykuł: „Skromny jubileusz.

Stowarzyszenie „Nasze Biskupice” świętowało piąte urodziny”.

110

Katarzyna Florek,Tomasz Wagner1

Zagospodarowanie obiektów dawnego BrowaruObywatelskiego w Starym Zabrzu na potrzebyFundacji ARTeria w ramach rewaloryzacji kwartału

W roku 2007 Fundacja ARTeria poszukując siedziby zaproponowałaznalezienie obiektów poprzemysłowych możliwych do zaadaptowania najej siedzibę2. Koncepcja ta związana była ściśle z ideami fundacji. Wśródzałożeń fundacji znalazła się bowiem intencja, łączenia tradycji z awan-gardą.3 Idealnym rozwiązaniem projektowym byłoby więc powiązanierewitalizacji budynku historycznego, w tym wypadku postindustrialnegoz potrzebą posiadania własnej siedziby przez organizację. Tak powstałapropozycja zagospodarowania dawnego Browaru Obywatelskiego.Ceglane obiekty symbolizują tradycję, a nowa funkcja i technologia zasto-sowane w przebudowie to znak nowoczesności. Siedziba w swym wyrazieformalno-plastycznym byłaby więc pomostem pomiędzy tym, co „dawniej”i „teraz”. Fundacja ARTeria, działająca na terenie województwa śląskie-go i opolskiego, nie posiada obecnie swojej siedziby, lecz wynajmuje po-mieszczenia w innych obiektach. Niestety wynajmowane powierzchnie niesą przystosowane do działalności tej organizacji. Zaistniała realna potrze-

1 Eng. arch. Katarzyna Florek, Ph.D. eng. arch. Tomasz Wagner, Faculty of Archi-tecture, Silesian University of Technology, tomasz.p.wagner@gmail.com

2 W rozmowie z prezesem Fundacji ARTeria panią Anną Ochman, okazało się, żezastanawia się ona nad stworzeniem centrum w budynku z przeszłością przemysłową,który zachowałby „nutę swojej tożsamości” w nowej funkcji.

3 Fundacja ARTeria; www.fundacja-arteria.org

111

ba posiadania własnego obiektu przystosowanego do realizacji założonychprzez fundację celów oraz będącego główną jej siedzibą.

Projekt dyplomowy na Wydziale Architektury Politechniki Śląskiejpodejmuje próbę rewitalizacji zabudowań po dawnym browarze na ceległównie kulturowo-oświatowe i informacyjne – na potrzeby fundacjiARTeria. Fundacja ta – jest „organizacją pozarządową, stawiającą sobieza cel promowanie, upowszechnianie, rozwój kultury i sztuki. W duchu otwar-tości, poszanowania odmienności kulturowej i dialogu interkulturowego.”Jest to także forum gdzie spotkać się mogą ciekawi ludzie; miejsce, gdziepropagowane jest czynne uczestnictwo w życiu kulturalnym oraz wykony-wane są projekty przekraczające „granice krajów, kultur i wyobrażeń”.Poszukuje cech łączących tradycję i awangardę.

Celem tej fundacji jest promowanie znaczenia kultury bez granicpoprzez przede wszystkim edukację i informację, a także propagowaniedziałań w zakresie szeroko pojętych zagadnień artystycznych.

Cztery obiekty dawnego Browaru Obywatelskiego (Browaru Sauera)znajdują się na rogu ulicy Wolności i Damrota w Starym Zabrzu. Naterenie wyznaczonym do opracowania w ramach projektu znajdują siętrzy spośród czterech zachowanych obiektów z początku XX wieku.Obecnie obiekt jest niezagospodarowany i zamieszkały przez bezdom-nych, a działka sąsiednia wykorzystywana jest na skład złomu. W tej sy-tuacji jest potrzeba przeanalizowania, czy tak atrakcyjnego miejscazarówno pod względem komunikacyjnym (przy głównej drodze prowa-dzącej z Gliwic do Zabrza) jak i kulturowym, nie należałoby zagospoda-rować inaczej.

Historia obiektu sięga końca dziewiętnastego wieku. W roku 1893gliwicki kupiec Paul Sauer wybudował w kwartale naprzeciw kościołaśw. Andrzeja browar parowy na terenie Starego Zabrza. Jeszcze tego sa-mego roku ruszyła produkcja piwa zwykłego oraz dubeltowego. Obiektnazywano „Browarem Obywatelskim” („Bürgerliches Brauhaus”). Rokpóźniej w narożnym budynku przy ul. Kronprinzenstrasse 41 (dzisiejszaul. Wolności 183) otwarta została przy browarze restauracja. W 1895 rokuotarta została w restauracji duża sala przeznaczona dla towarzystw i orga-

112

nizacji. „Kolejną inwestycją mającą uprzyjemnić picie piwa z BrowaruObywatelskiego było założenie po drugiej stronie Kronprinzenstrasse Ogro-du Ludowego. (…), a oprócz kolumnady w ogrodzie znalazł się także krytytor kręglarski dostępny również w zimie”.4 Kilka lat później w roku 1901browar kupuje Julius Walter, a po jego śmierci (od 1922 roku), aż doII wojny światowej, browar był się własnością Gertrudy Stateczny z domuWalter, która z mężem architektem Josefem Statecznym wydzierżawiałabrowar różnym piwowarom (tego nie robił Juliusz Walter, który to samzarządzał browarem).

Browar nie uległ zniszczeniu podczas zdobycia Zabrza przez ArmięCzerwoną. Od roku 1948 nosił nazwę Browar Piwa Słodowego i FabrykaWód Gazowanych. Podlegał wówczas rządom Państwowego ZjednoczeniaPrzemysłu Fermentacyjnego Przedsiębiorstwo Państwowe wyodrębnionew Zabrzu a od lat 50. XX wieku Zabrskich Zakładów Piwowarsko-Sło-downiczym. Swą działalność browar zakończył jeszcze przed rokiem 1958.Potem pełnił funkcję magazynową, a obecnie jest wydzierżawiony przezgminę i popada w ruinę.

W ramach projektu dyplomowego ze względu na zły stan technicznyobiektów podjęto decyzję o pozostawieniu tylko niektórych z ceglanychścian dawnego Browaru Sauera. Powstała po wyburzeniach ścian działo-wych przestrzeń umożliwiła realizację postawionych przez użytkownikówzadań: otwartych przestrzeni wykorzystywanych do organizacji wystaw,imprez kulturalnych oraz warsztatów. Ponadto, ze względu na liczne kon-ferencje, debaty oraz koncerty kameralne inicjowane przez fundację, ko-nieczne było uwzględnienie w nowym obiekcie sal, które umożliwią takądziałalność fundacji. Dla celów wystawienniczych zaprojektowano prze-strzenie, które jednocześnie spełniają funkcję komunikacji poziomej. Napotrzeby koncertów oraz większych konferencji zaprojektowano salęaudiowizualną, zaś do debat oksfordzkich (chętnie organizowane przezfundację) zaproponowano oddzielne, mniejsze pomieszczenie. Przed sa-

4 „ORBIS INTERIOR” Pismo muzealno-humanistyczne nr 3-4/2002; MuzeumMiejskie w Zabrzu; -„Od browaru dworskiego do warzenia piwa na skalę przemysłową”str. 132.

113

lami znajduje się przestrzeń wykorzystywana na poczęstunki w czasieprzerw w konferencji. Natomiast ostatnia kondygnacja posiada pomiesz-czenia o charakterze pokoi hotelowych, salę bankietową oraz taras z zie-lenią, które można wykorzystać, gdy konferencja, bądź warsztaty trwająkilka dni. Taras jest także dobrym miejscem do zorganizowania zajęć warsz-tatowych na świeżym powietrzu. Budynek został tak zaprojektowany, abybył przyjazny użytkownikom, w tym także niepełnosprawnym oraz by byłamożliwa, w razie takiej konieczności, szybka zmiana jego przeznaczenia.

W elewację frontową wkomponowano dawną fasadę wschodnią bro-waru jednocześnie ją nadbudowując ścianą szklaną. Od strony południo-wej umieszczone zostały plastyczne formy (podobne do tych umieszczo-nych we wnętrzu), które oprócz walorów estetycznych pełnią funkcjęzadaszenia nad strefą wejściową. Narożnik ściany południowej i wschod-niej otwiera się za pomocą przesuwnych szklanych paneli tworząc możli-wość, w czasie ciepłych dni, przenikania się wnętrza z przestrzenią ciągupieszo-jezdnego stając się jego częścią. Przy wyborze tematu nie bez zna-czenia pozostał bowiem fakt, iż ul. Damrota jest jedną z ulic bardziejuczęszczanych przez pieszych. Kończące ja przejście podziemne jest jed-nym z trzech powiązań północnej i południowej części śródmieścia. Zewzględu na mały ruch samochodowy zdecydowano, że w projekcie ul. Tro-cera, Damrota oraz Klosego będzie ciągiem pieszo-jezdnym. Jednocze-śnie stanie się ona swoistym podłużnym przedpolem dla obiektu fundacji.W ramach rewaloryzacji całego kwartału, zaproponowano uzupełnienieistniejącej tkanki zabudowy oraz zaprojektowano plac, który posłuży jakomiejsce do parkowania dla osób przyjeżdżających do kościoła św. Andrzejaoraz dla osób pragnących skorzystać z usług ARTerii i innych znajdują-cych się w pobliżu usług.

Program funkcjonalny adaptowanego budynku przedstawia się nastę-pująco:

I kondygnacja: strefa wejściowa, informacja, restauracja, strefa wy-stawiennicza

II kondygnacja: strefa biurowa, konferencyjna, wystawiennicza

114

III kondygnacja: strefa konferencyjna i warsztatowaIV kondygnacja: strefa mieszkalna/hotelowa, bankietowa, taras

z zieleniąIstniejące budynki browaru częściowo zachowano, w tym jego elewa-

cję frontową od ul. Damrota oraz ceglany komin. Celem takiego działa-nia była nie tylko próba zachowania świadomości mieszkańców o tożsa-mości tego miejsca, ale także sprawienie, aby budynek nie stał się „intruzemw tym środowisku zbudowanym”. W założeniu miał pozostać jego inte-gralną częścią tak, jak miało to miejsce od 1921 roku. Ze względu naprzeszłość budynków Browaru Obywatelskiego, projektowany obiekt macharakter technologiczny i neutralny. Projekt siedziby stawia na dialogform. Zestawienie stare-nowe, pokazując, że dwie, pozornie różne rzeczy-wistości, mogą się przenikać i wzajemnie uzupełniać.

Bibliografia:

1. Gawdzik Marek: „Transformacja zdekapitalizowanej przestrzeni po-przemysłowej – Genius Loci – źródło nowych struktur funkcjonalno--przestrzennych”; Politechnika Gdańska Wydział Architektury, http://www.panol.lublin.pl/wydawnictwa/TArch2/Gawdzik.pdf.

2. Gössel Peter, Leuthäuser Gabriele: „Architektura XX wieku”;Taschen GmbH, Köln 2006.

Dawny Browar Sauera (Obywatelski) w Starym Zabrzu. Stan obecny i projektowanabryła obiektu po adaptacji. Fragment projektu dyplomowego na WA PolitechnikiŚląskiej, autor: K. Florek, promotor: T. Wagner, Gliwice 2008

115

Elewacja frontowa – połączenie elementów historycznego browaru z nowoczesną struk-turą biurowo-mieszkalną. Fragment projektu dyplomowego na WA Politechniki Śląskiej,autor: K. Florek, promotor: T. Wagner, Gliwice 2008.

Rewaloryzacja kwartału Starego Zabrza wraz z zagospodarowaniem terenu dawnego bro-waru. Fragment projektu dyplomowego na WA Politechniki Śląskiej, autor: K. Florek,promotor: T. Wagner, Gliwice 2008.

116

Rzut parteru adaptacji dawnego browaru w Starym Zabrzu na potrzeby FundacjiArteria. Hol wejściowy ze strefą ekspozycyjną, szatnia, informacja, restauracja. (źródło jw.)

Rzut 2 piętra adaptacji dawnego browaru w Starym Zabrzu na potrzeby FundacjiArteria. Hol galeria, sala audytoryjna, pomieszczenia konferencyjne (źródło jw.)

117

Przekrój adaptowanego budynku dawnego browaru w Starym Zabrzu (źródło jw.)

3. „Historyczne okręgi przemysłowe w okresie dezindustrializacji”;Instytut historii architektury, sztuki i techniki Politechniki Wrocław-skiej, Wrocław 1997.

4. Hnatyszyn Piotr: „Od browaru dworskiego do warzenia piwa naskalę przemysłową”, „ORBIS INTERIOR” 3–4/2002; Pismo muzeal-no-humanistyczne; redaktor: Marian Grzegorz Gerlich, MuzeumMiejskie w Zabrzu.

5. Hnatyszyn Piotr: „Kalendarium Zabrzańskie”; wydanie drugie popra-wione i rozszerzone; Muzeum Miejskie w Zabrzu, Zabrze 2006.

6. Niezabitowska Elżbieta: „Projektowanie obiektów biurowych” częśćI – Historia i rodzaje obiektów biurowych; Wydawnictwo Politechni-ki Śląskiej, Gliwice 1997.

7. „Rewitalizacja więzi społecznych – rozmowa z Marcinem skrzypkiemSkrzypkiem z Ośrodka Brama Grodzka – Teatr NN w Lublinie, orga-nizatorem Forum Kultury Przestrzeni”, miesięcznik ARCHITEKTU-RA MURATOR 09/2006.

8. Stecura Ryszard, Wagner Tomasz, Makselon Jerzy: ZabrzańskiInformator Samorządowy „Zabrze. Panorama Kultury”; druk TOP--POL, kwiecień 1997.

9. Trzeciak P.: „Historia, psychika, architektura”; PIW, Warszawa 1988.10. Wallis Aleksander: „Socjologia i kształtowanie przestrzeni”; PIW,

Warszawa 1971.

118

11. Winskowski P.: „Architektura jako środek społecznego przekazu”;Kultura Współczesna nr. 3(21) 1999, Warszawa 1999.

12. Fundacja ARTeria – www.fundacja-arteria.org.13. http://www.hindenburg-os.de.14. http://www.muzeum-miejskie-zabrze.pl/pl/index.html.

119

Adam R. Szromek

Urządzenia lecznictwa uzdrowiskowegojako atrakcje turystyczne dziedzictwa przemysłowego

Pijalnia uzdrowiskowa, obok parku zdrojowego, tężni, ścieżek rucho-wych oraz urządzonych odcinków wybrzeża morskiego, a także leczniczychi rehabilitacyjnych basenów uzdrowiskowych oraz urządzonych podziem-nych wyrobisk górniczych, stanowi jedno z urządzeń lecznictwa uzdrowis-kowego1. Ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarachochrony uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych z dnia 28 lipca2008 roku2 definiuje urządzenia uzdrowiskowe (a w tym również pijalnieuzdrowiskowe), jako urządzenia służące do leczniczego wykorzystanianaturalnych surowców otoczenia oraz właściwości leczniczych klimatu.Pijalnia, udostępniając kuracjuszom wody zdrojowe, realizuje główniepierwszą rolę urządzeń uzdrowiskowych. Czy jednak urządzenia tego typumogą stanowić element dziedzictwa przemysłowego polskich uzdrowisk?

1  L. Kowalewski: Przyroda parków pałacowych, dworskich i miejskich na obszarzewojewództwa częstochowskiego; Wyższa Szkoła Pedagogiczna w Częstochowie, Często-chowa 1990; A. Matczak: Metodyka badań ruchu turystycznego na obszarach chronionych[w:] Użytkowanie turystyczne parków narodowych: ruch turystyczny – zagospodarowanie– konflikty – zagrożenia Red. nauk. J. Partyka; Instytut Ochrony Przyrody Polskiej Aka-demii Nauk, Ojcowski Park Narodowy; Ojców 2002; S. Regel, G. Andrzejewska, K. Re-gel, J. Pronobis: Wskaźniki i normy użytkowania turystycznego obszarów – miejscowości– obiektów – szlaków. Instytut Turystyki, Warszawa 1978; A.R. Szromek: Wskaźnikiilościowe w ocenie sprawności operacyjnej sanatoriów; Wyd. Pol. Śl.; Gliwice 2007, s. 75.

2  Ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochrony uzdro-wiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych z dnia 28 lipca 2008 roku (Dz.U. 2005 Nr 167,poz. 1399).

120

Zarówno zabytkowe, jaki i współczesne urządzenia uzdrowiskowez całą pewnością stanowią również atrakcję turystyczną, gdyż poza walo-rami praktycznymi wypełnianymi przez udostępnianie zasobów natural-nych kuracjuszom, pełnią też rolę promocyjno-usługową w postaci intere-sujących, zabytkowych obiektów przemysłowych.

Na podstawie badań zespołu autorskiego T. Burzynski J. Golba, J. Pykai J. Szymanczyk z lat 2002–2003 ujawniono, iż najwyżej cenioną przez tu-rystów infrastrukturą uzdrowiskową są: parki zdrojowe, baza noclegowa,trasy spacerowe i pijalnie wód3.

Rysunek 1. Park zdrojowy w Kudowie Zdrój

Źródło: Opracowanie i wykonanie własne

Historia uzdrowisk dowodzi bogatej przeszłości tych urządzeń, szcze-gólnie w XIX wieku4. Niemniej jednak dewastacja większości obiektów

3  T. Burzyński, J. Golba, J. Pyka, J. Szymańczyk: Analiza przekrojowa wybranych za-gadnień związanych z turystyka uzdrowiskowa; Wyd. Stowarzyszenie Gmin Uzdrowisko-wych RP i Instytut Turystyki w Krakowie Sp. z o.o., Krynica–Kraków 2004, s. 58.

4  A.R. Szromek: Przeszłość i przyszłość polskich uzdrowisk. Historia uzdrowisk i nowewyzwania, [w:] Gospodarka turystyczna w XXI wieku. Globalne wyzwania i zagrożenia.Red.: B. Raszka, S. Bosiacki, Poznań AWF 2006, s. 169.

121

uzdrowiskowych, jaka miała miejsce w czasie I i II Wojny Światowej,a także entropia obiektów uzdrowiskowych w ostatnich dekadach XX wie-ku sprawiły, iż dzisiejsze urządzenia uzdrowiskowe stanowią zaledwieułamek XIX-wiecznego bogactwa polskich uzdrowisk.

Przedłużająca się prywatyzacja zakładów uzdrowiskowych, jaka mamiejsce od 1999 roku, mimo uwzględnienia wymogów stawianym poten-cjalnym inwestorom odnośnie ochrony tych (często) zabytkowych urzą-dzeń, może być niewystarczającym działaniem na rzecz zrównoważonegorozwoju uzdrowisk. Dotychczasowe doświadczenia prywatyzacyjne nie sta-nowią pozytywnego przykładu użytkowania urządzeń uzdrowiskowychzgodnie z zasadami zrównoważonego rozwoju, a można nawet stwierdzić,iż działania inwestorów bardzo często przeczą im.

Rysunek 2. Pijalnia wód zdrojowych w Kudowie Zdrój

Źródło: Opracowanie i wykonanie własne

Należy pamiętać, iż jednym z instrumentów mających wspomóc gminyuzdrowiskowe w zachowaniu obecnego stanu urządzeń uzdrowiskowychdla kolejnych pokoleń kuracjuszy jest opłata miejscowa. Parki uzdrowis-kowe (będące pod opieką organizacyjną gmin) są zarazem strategicznym

122

punktem każdego uzdrowiska. Jednakże, gminy obarczone obowiązkiemdbania o parki, są jednocześnie pozbawione z mocy prawa możliwościpobierania podatków od zakładów lecznictwa uzdrowiskowego. Tymsamym jedynym bezpośrednim dochodem gminy z kuracjusza są wpływyz opłaty miejscowej5.

Szczególnie ważnym urządzeniem uzdrowiskowym jest ujęcie wódzdrojowych, co jest wykorzystywane przez liczne zdrojowiska w celach tu-rystycznych. Ówczesna technika i technologia wydobywcza jest na tyle za-awansowana, aby można było wydzielić ze źródeł wód ujęcie przemysłowe(służące bieżącym potrzebom przemysłowym w postaci sprzedaży wódbutelkowanych) oraz ujęcie historyczne, które stanowi cenną egzemplifi-kację turystycznego wykorzystania starych urządzeń wydobywczych.

Dzięki świadomości włodarzy gmin uzdrowiskowych, co do turystycz-nego znaczenia zabytkowych urządzeń przemysłowych, nie trudno zna-leźć przykłady odnoszące się do zachowania zrównoważonego rozwoju tychurządzeń. Może to być np. odrestaurowane w ostatnich latach oryginalneujęcie wody mineralnej w Kudowie Zdrój, czy monumentalne tężniew Ciechocinku. Pewnym utrudnieniem jest zapewne brak funduszy gminoraz częsta ignorancja problemu przez zakłady uzdrowiskowe. Jednak przy-kłady dowodzą, iż taka opieka nad zabytkowymi urządzeniami stanowiznaczącą atrakcję turystyczną.

Bibliografia:

1) Burzyński T., Golba J., Pyka J., Szymańczyk J.: Analiza przekrojowawybranych zagadnień związanych z turystyka uzdrowiskowa; Wyd.

5  Właściwa podstawa prawna tego podatku znajduje swoje źródło w Ustawie o podat-kach i opłatach lokalnych z dnia 12 stycznia 1991 roku (Dz.U. Nr 9, poz. 31) z późniejszy-mi zmianami. Opłata ta jest ustalana przez radę gminy uzdrowiskowej, ale jej wysokośćnie może przekraczać ustawowo ustalonej stawki, która od 2006 roku wynosi 3,22 zł zadobę pobytu kuracjusza na terenie uzdrowiska.

123

Stowarzyszenie Gmin Uzdrowiskowych RP i Instytut Turystyki w Kra-kowie Sp. z o.o., Krynica–Kraków 2004, s. 58.

2) Kompendium wiedzy o turystyce. Red. nauk. G. Gołembski. PWN,Warszawa–Poznań 2002.

3) Kowalewski L.: Przyroda parków pałacowych, dworskich i miejskichna obszarze województwa częstochowskiego; Wyższa Szkoła Pedago-giczna w Częstochowie, Częstochowa 1990.

4) Lewandowska A.: Turystyka uzdrowiskowa. Wyd. Uniwersytetu Szcze-cińskiego; Szczecin 2007.

5) Mierniki i wskaźniki w systemie ochrony zdrowia. Red. nauk. J. Hryn-kiewicz; Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2001.

6) Regel S., Andrzejewska G., Regel K., Pronobis J.: Wskaźniki i normyużytkowania turystycznego obszarów – miejscowości – obiektów – szla-ków. Instytut Turystyki, Warszawa 1978.

7) Szromek A.R.: Przeszłość i przyszłość polskich uzdrowisk. Historiauzdrowisk i nowe wyzwania, [w:] Gospodarka turystyczna w XXI wie-ku. Globalne wyzwania i zagrożenia. Red.: B. Raszka, S. Bosiacki,Poznań AWF 2006, s. 169.

8) Szromek A.R.: Wskaźniki ilościowe w ocenie sprawności operacyjnejsanatoriów; Wyd. Pol. Śl.; Gliwice 2007.

9) Ustawa o lecznictwie uzdrowiskowym, uzdrowiskach i obszarach ochro-ny uzdrowiskowej oraz o gminach uzdrowiskowych z dnia 28 lipca 2008roku (Dz.U. 2005 Nr 167 poz. 1399).

10) Ustawa o podatkach i opłatach lokalnych z dnia 12 stycznia 1991 roku(Dz.U. Nr 9, poz. 31) z późniejszymi zmianami.

124

Martin Pudlik M.A.,Cyryl Garus M.A.

Ocena potencjału turystycznego oparta na analizieGeograficznego Systemu Informacyjnego GIS.Przykład Zagłębia Ruhryi perspektywa dla Górnego Śląska

Niniejsze opracowanie jest próbą przedstawienia metody analizy po-tencjału turystycznego w regionach poprzemysłowych opartej na Geogra-ficznym Systemie Informacji. Opracowanie ma na celu przedstawieniepotencjału i możliwości wykorzystania Geograficznego Systemu Informa-cyjnego w pracach planistycznych dotyczących lokalizacji instytucji kultu-rowych i rekreacyjnych.

Wyzwania struktury poprzemysłowej jako potencjałdla rozwoju regionalnego

Regiony poprzemysłowe takie jak przykładowo Zagłębie Ruhry sązazwyczaj charakteryzowane poprzez występowanie na ich terytoriumnegatywnych zjawisk jak: ugory poprzemysłowe i kopalniane, wysokie bez-robocie strukturalne, wysoki udział ludzi w wieku poprodukcyjnym w struk-turze wiekowej regionu między innymi spowodowane emigracją czynnozawodowej grupy wiekowej (RVR 2002).

Kumulacja wyżej opisanych negatywnych zjawisk w poprzemysłowymregionie zaciera nieraz pozytywne impulsy rozwojowe, często zapominanyjest fakt, że region poprzemysłowy posiada znaczny potencjał kulturowy,który może zostać wykorzystany w procesie transformacji regionalnej.

125

Poniżej zostanie przykładowo przedstawiony jeden z głównych pro-blemów Zagłębia Ruhry jakimi są ugory poprzemysłowe oraz hałdy poko-palniane. Zgodnie z planem zagospodarowania przestrzennego na 2007rok w Zagłębiu Ruhry istnieje ponad 4950 ugorów poprzemysłowych oraz121 hałd pokopalnianych1.

W Zagłębiu Ruhry procentowo największy udział posiadają ugorymieszkalne, jedonocześnie suma ugorów i hałd pokopalnianych wynosi68,48 procent łącznej powierzchni ugorów Zagłębia Ruhry. Nie jest za-dziwiające, że hałdy pokopalniane zajmują w Zagłębiu Ruhry 12,76 pro-cent łącznej powierzchni ugorów. W wypadku hałd pokopalnianych są tougory o znacznej powierzchni łącznej.

Jak znaczny udział w 2007 roku w powierzchni regionu zajmują jesz-cze ugory i hałdy pokopalniane oddaje Ryc 1. W sumie 5 procent po-wierzchni w wybranym regionie stanowią ugory i hałdy z tego 24 procentprzypada na ugory poprzemysłowe oraz 44 procent na ugory rolnicze.Należy zwrócić uwagę że znaczna ilość ugorów znajduje się w obrębiemiast. Te ugory chrakteryzują się wysokim stopniem zanieczyszczeń po-przemysłowych. Znaczna ilość tych ugorów aż 71,4 procent znajduje sięw 10 kilometrowym pasie od centrum miasta2. Łączna powierzchnia ugo-rów w 10 kilometrowym pasie od centrum miast wynosi 1824,81 hektarów.Powierzchnia ta stanowi rezerwę i może w przyszłości być dostępna mia-stom pod cele inwestycyjne. Stanowią one 73 procent łącznej sumy ugo-rów Zagłębia Ruhry. 50 ugorów o łącznej powierzchni 103,42 hektarówznajduje się w odległości 2 kilometrów od centrum miasta. Średnia po-wierzchnia tych ugorów wynosi 2,1 hektara przy odchyleniu standardo-wym wynoszącym 3,4 hektara. Największy ugór ma powierzchnie większąniż 20 hektarów.

Ta na razie niewykorzystana przestrzeń poprzemysłowa znajdująca sięczęsto w bezpośrednim sąsiedztwie centrum miast stanowi rezerwę prze-

1  Wybrane miasta regionu: Duisburg, Oberhausen, Mühlheim, Bottrop, Essen, Glad-beck, Gelsenkirchen, Bochum, Herne, Herten, Marl, Dorsten, Haltern, Oer-Erkenschwick,Recklinghausen, Castrop-Rauxel, Waltrop, Dortmund.

2  Miasta powyżej 50 000 mieszkańców. Metoda identyfikacji: analiza GIS.

126

strzenną dla możliwej lokalizacji instytucji kulturowych i ośrodków rekre-acyjnych. Trzeba jednak jednocześnie podkreślić wysokie koszta rekulty-wacji terenów poprzemysłowych w celu dostosowania ich do potrzeb in-stytucji kulturowych i ośrodków rekreacyjnych.

Ukryte skarby – potencjał kulturowyi rekreacyjny Zagłębia Ruhry

Sektor turystyczny jest jednym z trzech możliwych filarów transforma-cji struktury gospodarczo-społecznej regionu poprzemysłowego (Ryc. 2).

Dzięki organizacji dużych imprez kulturowych takich jak przykładowowystawa budowlana IBA Emscherpark (1989–1999), Ruhr Triennale(2005–2007) lub Ruhr 2010, które odbyły lub nadal odbywają się na tere-nie miast Zagłębia Ruhry zdołano trwale zmienić negatywny wizerunekzewnętrzny regionu.

Ryc. 1. Ugory w Zagłębiu Ruhry (wybrane regiony).

Źródło danych: RVR 2008; Wykonanie mapy: PUDLIK, GARUS, 2008

127

Hasła marketingowe takie jak „Der Pott kocht” „Wielki kocioł wrze”lub „Ruhrpott” „Kocioł Ruhry” nawiązują w prawdzie do stereotypowegopoprzemysłowego wizerunku regionu, starają się jednak wykreować nowyimage nie wypierając się przemysłowej historii regionu (DEGE 2003).

Ryc. 2. Trzy filary transformacji gospodarczo-społecznej według: KRAJEWSKIEGO,REUBERA i WOLKERSDORFERA.

Wykonanie: PUDLIK, M.; GARUS, C.

Na terenie Zagłębia Ruhry istnieje 171 większych instytucji kulturo-wych i ośrodków rekreacyjnych (touristik Metropoleruhr 20083, Ryc. 3).

W sezonie 2005/2006 w kraju związkowym Północnej Nadrenii-West-falii, w którego skład wchodzi region Zagłębia Ruhry instytucje kulturo-we odwiedziło 3 218 269 osób. Tym wynikiem region plasuje się w czołów-ce rankingu krajów związkowych (Bundesverband der Theater undOrchester 2006).

Przykładowo w wyżej wymienionym sezonie 2005/2006 spektakle ope-rowe w halach koncertowych w Północnej Nadrenii-Westfalii odwiedziło793 160 osób, jest to najlepszy wynik w Niemczech, na drugim miejscuuplasował się kraj związkowy Bawaria tu opery odwiedziło 659 303 osób.Również wysokim zainteresowaniem w Północnej Nadrenii-Westfaliiw sezonie 2005/2006 cieszyły się pozostałe instytucje kulturowe (Ryc. 3).

3  Hale koncertowe, teatry, muzea oraz inne ośrodki rekreacyjne.

128

Ponad 300 tysięcy osób (312 210) odwiedziło w Północnej Nadrenii-Westfalii tego typu instytucje, na Bawarii instytucje tego typu odwiedziło107 399 osób. Wysokie zainteresowanie publiczności tego rodzaju ofertąmoże być interpretowane jako połączenie funkcji kulturowych z funkcja-mi rekreacyjno-rozrywkowymi.

Ryc. 3. Instytucje kulturowe i ośrodki rekreacyjne w Zagłębiu Ruhry.

Źródło danych: RVR 2008; Wykonanie mapy: PUDLIK, GARUS, 2008

Centralnym aspektem oferty turystycznej Zagłębia Ruhry jest integra-cja imprez kulturowych i rekreacyjnych z dziedzictwem poprzemysłowymregionu. Ten koncept strategiczny odzwierciedlają przykładowo projek-ty zrealizowane w ramach międzynarodowej wystawy budowlanej IBAEmscher Park. Zrealizowane projekty umożliwiły nie tylko zachowaniearchitektury poprzemysłowej, pozwoliły one również na sensowne wyko-rzystanie nie czynnych obiektów przemysłowych na cele kulturowe i re-kreacyjne. Ciekawymi przykładami wykorzystania poprzemysłowych obiek-

129

tów w Zagłębiu Ruhry są miedzy innymi przekształcenie gazomierzaw Oberhausen na cele wystawowe lub utworzenie teatru letniego w parkukrajobrazowym Duisburg-Północ na terenie byłej huty Meiderich w Duis-burgu. Park krajobrazowy, który powstał na terenie zlikwidowanej hutyMeiderich jest punktem kotwicznym Europejskiego Szlaku DziedzictwaPrzemysłowego. W Północnej Nadrenii-Westfalii tylko katedra w Koloniprzyciąga rocznie więcej turystów niż park krajobrazowy Duisburg-Pół-noc. Kolejnym filarem w strategii rozwoju turystyki w Zagłębiu Ruhry sąspektakle muzyczne typu musical. Premiera musicalu „Starlight Express”w Bochum w 1988 roku zapoczątkowała szereg podobnych produkcji mu-zycznych w Zagłębiu Ruhry. Imprezy tego typu zostały ulokowane w obiek-tach poprzemysłowe takich jak przykładowo byłej hali produkcyjnejkoncernu Kruppa w Essen (GANSER 1999). W Zagłębiu Ruhry doszłonie tylko do integracji reliktów przemysłu, instytucji kulturowych oraz tu-rystyki ponadto udało się wypromować region Zagłębia Ruhry poprzezzmianę negatywnego wizerunku zewnętrznego. Architektura poprze-mysłowa inspiruje również znanych artystów takich jak Christo. Interesu-jącym projektem wykorzystania obiektu kopalnianego w tym wypadku szy-bu Zollverein w Gelsenkirchen jest organizacja na terenie szybu świato-wej wystawy designu. Znaczna ilość różnorodnych projektów kulturowychi turystycznych, w których starano się o integracje dziedzictwa przemysło-wego regionu oraz ich ogromny potencjał rozwojowy były nie wątpliwiedecydującymi argumentami dla przyznania miastu Essen i Zagłębiu Ruh-ry tytułu Europejskiej Stolicy Kultury 2010. Rywalizacje o tytuł Europej-skiej Stolicy Kultury miasto Essen i Zagłębie Ruhry wygrałoz miastami bliźniaczymi Görlitz/Zgorzelec. Dziedzictwo przemysłowewygrało w tym wypadku rywalizacje z dziedzictwem architektonicznym.Tytuł Europejska Stolica Kultury 2010 potwierdza znaczenie i wartośćintegracji dziedzictwa przemysłowego oraz imprez i instytucji kulturo-wych w strategie zrównoważonego rozwoju poprzemysłowego regionu.(HINSKEN 2006).

130

Ocena potencjału kulturowego oparta na analizieGeograficznego Systemu Informacyjnego

Dotychczas GIS stosowano z reguły głównie przy pojedynczych anali-zach w różnych dziedzinach naukowych. Tylko w nielicznych przypadkachzastosowano GIS interdyscyplinarnie. Ciekawym przykładem zastosowa-nia GIS przy badaniach o charakterze interdyscyplinarnym jest modelLUCIS (Land Use Conflict Identification Strategy). Model ten pozwalana identyfikację konfliktów wynikających z równoczesnego korzystaniaprzez jednostki gospodarcze z tego samego obszaru terytorialnego. Mo-del LUCIS pozwala, dzięki integracji poszczególnych danych na wczesnąidentyfikację możliwych konfliktów wynikających z równoczesnego ko-rzystania lub zamiaru korzystania z poszczególnego obszaru terytorialne-go przez jednostki gospodarcze takie jak: rolnictwo, przemysł, handel de-taliczny lub budownictwo mieszkalne. (CARR, ZWICK, 2007).

Model zaprezentowany przez Carra i Zwicka dotychczas ograniczałsię do trzech pojedynczych aplikacji, jednak po modyfikacji modelu LU-CIS, wydaję się możliwe poszerzenie i rozwinięcie modelu o dalsze aspek-ty wybranych dziedzin naukowych.

Planowany model będzie składać się z SUA (single utility assignment)i sMUA (simple multiple uitility assignment) Layers. Struktura modelupozwoli na kombinacje elementów ekonomicznych, ekologicznych i spo-łecznych a tym samym na integracje funkcji rozwoju kulturowego i re-kreacyjnego jako elementu wzmacniania atrakcyjności regionu co tymsamym przełoży się na podwyższenie warunków życia mieszkańców.

Model również pozwala na uwzględnienie w analizie potencjału kultu-rowego i rekreacyjnego faktorów takich jak na przykład siły nabywczejmieszkańców regionu. Szczególnie wizualizacja wyników analizy pozwalana szybką identyfikacje szans i problemów danego regionu, co w porów-naniu do konwencjonalnych metod analitycznych przynosi niewątpliwąkorzyść (KRAJEWSKI, REUBER, WOLKERSDORFER 2006). Wstęp-ne wyniki analizy funkcji kulturowych i rekreacyjnych Zagłębia Ruhryprzedstawia Ryc. 4.

131

Ryc. 4. Dostęp ludności do instytucji kulturowych i ośrodków rekreacyjnych w ZagłębiuRuhry z uwzględnieniem elementu siły nabywczej ludności w 2006 r.;

Źródło danych: RVR 2008; Wykonanie map: PUDLIK, GARUS, 2008

Mapa z lewej strony przedstawia dostępność instytucji kulturowychi rekreacyjnych w Zagłębiu Ruhry. Przy obliczeniu isolinii zastosowanokombinacje metod Multi-Raster-Analizy i modelowania Neighborhood.Wstępnie w analizie wykorzystano parametry przestrzenne takie jak odle-głość do teatru. Analiza wykazała że dostępność instytucji kulturowychi rekreacyjnych – biorąc pod uwagę tylko dystans jaki musi zostać poko-nany – jest najlepsza w obrębach miasta Gelsenkirchen. Sam dystans niejest jednak wystarczającym kryterium oceny dostępności do instytucji kul-turowych i reakreacyjnych dla mieszkańców Zagłębia Ruhry. Wyjście doteatru, opery lub odwiedzenie koncertu lub muzea uzależnione jest po-nadto od dochodów ludności. Wykorzystując w analizie faktor jakim jestsiła nabywcza wyniki analizy ulegają zmianie. Mapa z prawej strony, gdziew analizie wykorzystano kombinacje parametrów dystansu i siły nabyw-czej pokazuje że dostępność instytucji kulturowych i rekreacyjnych najdo-godniejsza jest w miastach Bochum, Essen oraz w trójkącie miast Duis-burg – Oberhausen – Móhlheim. Przedstawiona metoda analizy możezostać poszerzona o dalsze parametry takie jak na przykład poziom wy-kształcenia lub zdolność do przemieszczania się mieszkańców danego re-gionu. Oprócz parametrów socjalno-ekonomicznych w analizie możnawykorzystać również parametry ekologiczne, przykładowo za pomocąintegracji banku danych jest możliwe kartograficzne określenie terenów

132

o różnym stopniu zanieczyszczeń. Kombinacja parametrów socjalno-eko-nomicznych oraz ekologicznych zezwoli na szybką identyfikację terenówpoprzemysłowych przydatnych na cele kulturowe lub rekreacyjne. Anali-za na podstawie modelu LUCIS zezwoli na racjonalny proces identyfika-cji i klasyfikacji wyboru lokalizacji z uwzględnieniem szerokiego wachla-rze uwarunkowań socjalno-ekonomicznych oraz ekologicznych regionu.Ponadto model LUCIS pozwala na przeprowadzenie prognozy rozwojulokalizacji z uwzględnieniem parametrów socjalno-ekonomicznych orazekologicznych i tym samym przyczyni się do sformułowania strategii zrów-noważonego rozwoju regionu opartej na koncepcji rozwoju turystykipoprzemysłowej.

Przedstawiony przykład pokazał jak cennym instrumentem w procesieplanowania lokalizacji instytucji kulturowych i rekreacyjnych może staćsię analiza Smart-Land-Use-Analysis.

Podsumowanie

Zagłębie Ruhry przeszło i nadal przechodzi bardzo trudny proces re-strukturyzacji gospodarczo-społecznej. Do tej pory udało rozwiązać sięniektóre problemy, na przykład zmienić stereotypowy, poprzemysłowywizerunek regionu. Turystyka i kultura mogą stworzyć opcje rozwiązaniaproblemów takich jak wysokie bezrobocie lub przyczynić się w stosunko-wo krótkim czasie do podwyższenia atrakcyjności regionu.

Wybrane elementy restrukturyzacji Zagłębia Ruhry oraz niektóre po-mysły strategiczne, również w segmencie turystyki i rekreacji mogą byćwzorcem dla rozwoju Górnego Śląska. Bardzo ważną role dla rozwojuGórnego Śląska może odegrać wymiana doświadczeń z Zagłębiem Ruh-ry. Wymiana doświadczeń może okazać się również cenna dla rozwojuZagłębia Ruhry. Jednak trzeba zaznaczyć że kopiowanie konceptów stra-tegicznych także w segmencie turystyki i kultury nie stanowi adekwatnegopomysłu dla rozwoju regionalnego zarówno Górnego Śląska jak i Zagłę-bia Ruhry.

133

Bibliografia:

Bundesverband der Theater und Orchester (Hrsg.) (2006): Theater-statistik Summentabellen. Köln.

CARR, H.; ZWICK, D. (2007): Smart Land-Use Analysis. Redlands.DEGE, W. (2003): Paradigmenwechsel in der Öffentlichkeitsarbeit

für das Ruhrgebiet. W: HEINEBERG, H.; TEMLITZ, K. (2003):Strukturwandel und Perspektiven der Emscher-Lippe-Region imRuhrgebiet, s. 111–119. Münster.

GANSER, K. (1999): Liebe auf den zweiten Blick: Internationale Bau-ausstellung Emscher Park. Dortmund.

HINSKEN, E. (2006): Industrie und Tourismus – Der tourismuspoli-tische Blickwinkel. Vortrag im Rahmen der Konferenz: Kompetenz-forum Bayern 2006. Eichstätt.

KRAJEWSKI, C.; REUBER, P.; WOLKERSDORFER, G. (2006): DasRuhgebiet als postmoderner Freizeitraum. In: Geographische Rund-schau, Jg. 58, H. 1, s. 20–27.

RVR (Hrsg.) (2007): Zahlenspiegel. Essen.RVR (Hrsg.) (2002): Das Ruhrgebiet. Essen.SCHWARK, J. (2004): Tourismus und Industriekultur. (=Schriften zu

Tourismus und Freizeit Bd. 2 – Deutsche Gesellschaft für Touris-muswissenschaft). Berlin.

Touristik Metropoleruhr (Hrsg.) (2008): Reisekatalog – Metropoleruhr.Essen.

134

Zbigniew Barecki,Tomasz Bugaj,

Stanisław Duży,Jan Gustaw Jurkiewicz,

Leszek Potyka,Ludomir Wiśniewski

RewitalizacjaGłównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznej– Raport z najnowszych badań

1. Wstęp

Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna miała zasadnicze znaczeniedla rozwoju górnictwa węgla kamiennego na obszarze od Zabrza do Cho-rzowa na początku XIX wieku. Obecnie, jako zabytek techniki najwyższejklasy, po udrożnieniu i przystosowaniu dla celów turystycznych będziekolejnym filarem zabrzańskich zabytków górniczych.

Projektowanie jej udrożnienia i rewitalizacja stanowią duże wyzwa-nie techniczne i organizacyjne. Niezbędnym zatem staje się jak najlepszerozpoznanie aktualnego stanu Sztolni, a także jej otoczenia, tj. rejonu szybuCarnall oraz szybu Wilhemina Skansenu Górniczego Królowa Luiza.

W referacie prezentowane są wyniki najnowszych badań eksploracyjnych,geologicznych, geodezyjnych i z zakresu ochrony środowiska, wykonanych nazlecenie Prezydenta Zabrza, które przybliżają wiedzę na ten temat.

Ponadto, przedstawiona została koncepcja i zakres rewitalizacjiSztolni na zabrzańskim odcinku oraz wytyczne do jej projektowania i prze-prowadzenia wg propozycji Stowarzyszenia Pro Futuro.

135

2.  Historia i nowe dokumenty

W 1791 r. założono w pobliżu wsi Zabrze pierwszy państwowy zakładwydobywczy węgla kamiennego na Górnym Śląsku, któremu w 1811 r.nadano nazwę „Królowa Luiza”. Problemy związane z odwadnianiemkopalni i transportem urobku skłoniły Fryderyka Wilhelma von Redena– dyrektora Wyższego Urzędu Górniczego we Wrocławiu – do podjęciadecyzji o budowie Sztolni, nazwanej później Główną Kluczową SztolniąDziedziczną, której celem miało być odwadnianie całego rejonu węglo-wego między kopalnią „Królowa Luiza” w Zabrzu i kopalnią „Król”w Chorzowie, spławianie urobku z zabrzańskiej kopalni do Kanału Kłod-nickiego i dalej do huty w Gliwicach i Odry oraz udostępnienie nowychpokładów węgla.

Budowę rozpoczęto 23 czerwca 1799 r. w dolinie rzeki Bytomki. Wylotznajdował się w obecnym centrum Zabrza i stanowił jednocześnie począ-tek Kanału Kłodnickiego, ciągnącego się do Koźla. Sztolnię drążono przypomocy przeciwprzodków prowadzonych z 22 tzw. świetlików oraz kilkuszybów na terenach kopalni „Król” w Chorzowie. W 1806 r. ukończonopierwszy spławny odcinek o długości ok. 2,5 km doprowadzając go,na głębokości około 47 m pod powierzchnią ziemi, w okolice szybu„Carnall” obecnego Skansenu Górniczego „Królowa Luiza”. Na tereniezabrzańskiego odcinka Sztolni zbudowano trzy porty, gdzie węgiel łado-wano do łodzi spławianych w kierunku jej wylotu. Sztolnię drążono wyko-nując wiele odgałęzień w celu odwadniania kopalń gwareckich (prywat-nych) położonych pomiędzy należącymi do państwa pruskiego kopalniami„Królowa Luiza” w Zabrzu i „Król” w Chorzowie. W 1863 r. został osią-gnięty cel prac rozpoczętych 64 lata wcześniej: przodek Głównej Kluczo-wej Sztolni Dziedzicznej dotarł do wyrobisk kopalni „Król” w Chorzowie,łącząc szyb „von Krug I” na głębokości ok. 70 m z Kanałem Kłodnickimw Zabrzu. Sztolnia osiągnęła długość 14,25 km.

W latach 20. XIX w. wydobycie kopalni „Królowa Luiza” zaczęłosię zmniejszać, z powodu wyczerpywania się pokładów zalegającychpowyżej poziomu Sztolni. W takiej sytuacji władze górnicze zdecydowały

136

się na rozpoczęcie eksploatacji poniżej poziomu Sztolni, która w związkuz tym w końcu lat 30. XIX w straciła znaczenie jako droga transpor-towa. Do końca dziewiętnastego stulecia odprowadzano nią jeszczewody kopalniane, podnoszone pompami do poziomu Sztolni (wszystkiekopalnie odwadniane sztolnią prowadziły już dawno eksploatację nawiększych głębokościach). W połowie XX w. zlikwidowano wylot Sztolnioraz zabrzański odcinek Kanału Kłodnickiego. W rezultacie okazałosię, że budowa tego największego w europejskim górnictwie węglo-wym systemu odwadniająco-transportowego była przedsięwzięciemspóźnionym w stosunku do rozwoju eksploatacji górniczej i spełniałaswoją rolę krócej niż zakładano. Niezależnie jednak od ekonomicz-nego aspektu przedsięwzięcia, Główna Kluczowa Sztolnia Dziedzicznabyła bez wątpienia szczytowym osiągnięciem techniki I-szej połowy XIXwieku.

Przeprowadzone badania archiwalne w zbiorach Muzeum GórnictwaWęglowego i Archiwum Państwowego w Katowicach pozwoliły na posze-rzenie i uporządkowanie wiedzy o Sztolni. M.in. przeanalizowane zostałyprofil i plan rejonu wylotu Sztolni z 1803 r., plany sytuacyjne Sztolni z lat1800–1806 z projektowaną odnogą w kierunku północnym w rejon szybu„Skalley” (obecnie tzw. pierwsza ślepa mijanka), plany i profile przebieguSztolni na całej jej długości oraz na różnych odcinkach, plany Sztolniz naniesionymi postępami robót z różnych lat, plany sytuacyjne kopalni„Królowa Luiza” z naniesioną Sztolnią z początku XIX w., położenie chod-ników podstawowych względem Sztolni w różnych pokładach, projekto-wany plan spławiania węgla z tego pokładu, a także mapa projektowa-nych wariantów przebiegu Sztolni na terenach Zabrza i Rudy Śląskiej.I niezwykle istotny nowy dokument tj. mapa eksploatacji pokładu Redenz 1819 r., który potwierdził przypuszczenia o historycznym połączeniu Sztol-ni z wyrobiskami Skansenu Górniczego „Królowa Luiza” przy ul. Sienkie-wicza. Wynika z niej jednoznacznie, że główna upadowa Skansenu,zakończona obecnie tamą, dochodziła do chodnika podstawowego wydrą-żonego w pokładzie Reden i łączącego się ze Sztolnią. Rewitalizacja Sztolniw oparciu o Skansen i zakładająca odtworzenie historycznych wyrobisk

137

pozwoli na udostępnienie dla turystów oryginalnego i unikatowego200-letniego zabytku górnictwa węglowego.

3.  Eksploracja Sztolni

Przyjęto, iż najskuteczniejszym sposobem dokonania oceny aktualnegostanu technicznego Sztolni będzie kompleksowa i wielowątkowa jej eksplo-racja na odcinku przewidywanym do rewitalizacji, tj. od jej historycznegowylotu przy ul. Karola Miarki w Zabrzu do miejsca gdzie ta eksploracja, zewzględu na stan zamulenia oraz inne uwarunkowania, będzie możliwa.

Eksploracja Sztolni została przeprowadzona w pierwszych dniach marca2008 roku i biorąc pod uwagę doświadczenia z wcześniejszych penetracjiSztolni była prowadzona przez Zastępy Stacji Ratownictwa Górniczegow Zabrzu na zasadach akcji ratowniczej z pełnym zabezpieczeniem sprzę-tu łączności, pomiarowego i izolujących aparatów oddechowych. W czasieeksploracji stwierdzono występowanie znacznych stężeń dwutlenku węgla(do 6%) i spory deficyt tlenu do (ok. 15%). Okazało się iż występuje do-bra zależność pomiędzy jakością atmosfery w Sztolni a tendencją zmianciśnienia atmosferycznego. Eksploracja Sztolni przeprowadzona zostałana odcinku niemal 2 kilometrów od jej wylotu, przy czym inwentaryzacjageodezyjna i dokładne badania, ze względu na ekstremalnie trudne wa-runki – wypełnienie korytarza bagnistym mułem dochodziło miejscami do80% jego wysokości, wykonane zostały do drugiego rozwidlenia Sztolni,tj. na odcinku ok. 1350 metrów od wylotu.

W trakcie inwentaryzacji Sztolni na eksplorowanym odcinku zlokali-zowane zostały m.in. następujące rozwidlenia i poszerzenia:

– W odległości 330m od wylotu występuje pierwsze rozwidlenie kory-tarza Sztolni z tym, że południowa jej odnoga o długości ok. 8 mjest ślepym wyrobiskiem;

– W odległości 1297m od wylotu występuje rozwidlenie, którestanowi początek dwu bliźniaczych odcinków Sztolni z których ko-rytarz południowy jest wyrobiskiem starszym; z dokumentacji

138

wynika iż sztolnie bliźniacze łączą się znowu w jeden korytarzw odległości ok. 2300 m od dawnego wylotu, w rejonie dawnegoszybu Carnall;

– W odległości 625 m i 1250 m od wylotu występują poszerzenia kory-tarza Sztolni służące niegdyś do wymijania się łodzi z węglem, nazy-wane później mijankami.

Szerokość Sztolni poza obszarem jej rozwidleń i poszerzeń wynosi od1,2 do 1,6 m natomiast jej wysokość mierzona od twardego spągu do skle-pienia od 2,4 m do 4,0 m. Wypełnienie Sztolni mułem i osadami waha sięod 0,7 metra na 20 tym metrze jej biegu do 1,2 metra na 510 tym metrzei do 2,3 metra w odległości 1100 m od wylotu. Z szacunkowych obliczeńwynika, iż sumaryczna ilość osadów w Sztolni na odcinku od dawnegoSzybu Carnall do jej wylotu wynosi ok. 12 000 ton.

Obudowa Sztolni na eksplorowanym odcinku jest zróżnicowana; naprzeważającej jednak części wykonana jest ona z bloków piaskowca. Wy-stępują także liczne odcinki Sztolni bez jakiejkolwiek obudowy wzmac-niane punktowo przesklepieniami z cegły. Przesklepienia te wykonanezostały najprawdopodobniej już po zakończeniu transportu węgla Sztol-nią, ponieważ odrzwia te ograniczałyby w znacznym stopniu przekrój po-przeczny Sztolni, co utrudniałoby spławianie łodzi. Przykładem takiegoprzesklepienia jest rozpoczynający się na 197 m Sztolni i ciągnący się nadługości 4,5 m odcinek obudowy murowej. Stan obudowy Sztolnina penetrowanym odcinku można uznać za dobry. Stwierdzono pojedyn-cze spękania i jej uszkodzenia.

Do Sztolni w wielu miejscach dopływa woda w formie wycieków zzaobmurza, np. na 273, 472 i 844 metrze jej biegu, bądź to z rur kanalizacyj-nych kończących swój bieg w Sztolni, jak to ma miejsce w rejonie otworuwejściowego do Sztolni. Dopływy te podczas eksploracji wynosiły średniodo około kilku litrów na minutę każdy i wzrastały istotnie po wystąpieniuopadów atmosferycznych. W trakcie inwentaryzacji geodezyjnej dokona-no pomiarów i przeniesienia na mapę powierzchni osi Sztolni oraz po-miarów jej niwelacji na całym inwentaryzowanym odcinku. Zlokalizowa-ne zostały także i przeniesione na mapę miejsca po dawnych świetlikach.

139

W trakcie nanoszenia wyników inwentaryzacji na mapę powierzchni tere-nu stwierdzono znaczące przesunięcia korytarza Sztolni pomiędzy stanemrzeczywistym a stanem udokumentowanym na dawnych mapach miejsca-mi dochodzące do kilku metrów.

4.  Warunki geologiczno-górnicze w rejonie Sztolni

Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna na zabrzańskim odcinku wy-budowana została w przeważającej części jej biegu w skałach zwięzłych,na głębokości od kilku do ponad 20m poniżej powierzchni stropu karbo-nu. Karbon wzdłuż wybiegu Sztolni reprezentowany jest głównie przezpiaskowce i mułowce o różnej miąższości i wysokiej wytrzymałości.Miejscami Sztolnia przebiega jednak przez czwartorzędowe utwory nad-kładu (np. rejon świetlika nr 3), które zbudowane są głównie z piaskówo różnym uziarnieniu oraz utworów gliniastych. Utwory karbonu cechująsię złożoną tektoniką w postaci fałdów o dużych amplitudach i różnychkierunkach, a także dużych ilości uskoków o zróżnicowanym przebiegui zrzutach.

W analizowanym rejonie występują dwa piętra wodonośne holoceń-sko-plejstoceńskie i karbońskie zasilane przez kontakt z utworami nad-kładu oraz poprzez system spękań i szczelin uskokowych. W profilugórotworu występują warstwy kurzawkowe stanowiące, w przypadkuprzerwania ciągłości warstwy izolacyjnej, zagrożenie zarówno dla obiek-tów podziemnych jak i powierzchniowych.

Na odcinku od wylotu do szybu „Carnall” Sztolnia udostępniała po-kłady warstw siodłowych, z których w analizowanym rejonie eksploatowa-ne były pokłady 504, 507, 509 i 510. Eksploatację złoża węgla rozpoczętow pierwszej połowie XIX wieku i prowadzono ją z różnym natężeniem doroku 1995. Początkowo eksploatacja prowadzona była na głębokości zbli-żonej do poziomu Sztolni, a następnie wraz z rozwojem technologii górni-czych oraz wyczerpywaniem się płytko zalegających zasobów wydobyciemobjęto pokłady zalegające na głębokości od 80 do 620 m.

140

W czasie niemal 150 lat działalności górniczej w rejonie Sztolni stoso-wano różne systemy eksploatacji, a mianowicie systemy zabierkowe, ubier-kowe lub ścianowe. Eksploatacja prowadzona była z podsadzką suchą,hydrauliczną lub z zawałem stropu. Pokłady grube wybierano na całą gru-bość z podziałem na warstwy równoległe do uwarstwienia, albo częściowopozostawiając w rejonie stropu lub spągu pokładu część złoża o różnejgrubości. W niektórych rejonach pozostawiono resztki pokładów, głównieze względu na zaniechanie eksploatacji spowodowanej np. przez pożarypodziemne, które w przeszłości licznie występowały w bezpośrednimsąsiedztwie rozpatrywanego odcinka Sztolni.

Wykonane w 2008 r. w rejonie Sztolni badania geologiczne w odnie-sieniu do dotychczasowego poziomu wiedzy czerpanej z dostępnych do-kumentów wykazały, że:

– potwierdzenie znalazły zasadnicze elementy charakteryzujące bu-dowę geologiczną i warunki hydrogeologiczne,

– w wyniku wieloletniej eksploatacji górniczej górotwór uległ degra-dacji powodującej głównie wzrost szczelinowatości, która sprzyjamigracji gazów i wody,

– w wyniku prowadzenia robót górniczych w niektórych rejonachw profilu geologicznym mogą występować zroby, a także elementymurowane lub pustki,

– w wyniku występowania pożarów podziemnych, w pustkach w góro-tworze może występować zwiększona zawartość dwutlenku węgla,a w profilu geologicznym może występować materiał będący skut-kiem spalania węgla lub oddziaływania wysokich temperatur na inneskały,

– dopływ wody do sztolni może pochodzić tylko z holoceńsko – plej-stoceńskiego poziomu wodonośnego lub w wyniku migracji przezszczeliny wód powierzchniowych.

141

5.  Wpływ rewitalizacji Sztolni na środowisko

Oddziaływania na środowisko związane z rewitalizacją Sztolni wystę-pować będą podczas jej udrażniania i adaptacji oraz w czasie użytkowaniajako obiektu turystycznego.

Oddziaływania manifestujące się głownie w trakcie trwania samegoprocesu rewitalizacji i udrażniania Sztolni polegać będą na:

• Oddziaływaniu związanym ze wzmożoną emisją do środowi-ska zwiększonej ilości wód przepływających przez Sztolnię, w trak-cie procesu odsączania osadów i płukania Sztolni. Wody te mogąwyługowywać cały szereg związków chemicznych z osadów dennychzgromadzonych w Sztolni. Wody penetrujące Sztolnię w świetle prze-prowadzonych badań charakteryzują się silnym zanieczyszczeniemmetalami ciężkimi, głównie cynkiem (do 25,40 mg/l) i ołowiem, (do4,81 mg/l) oraz wysokim poziomem siarkowodoru i siarczków(do 5,62 mg/l) a także wysokim stężeniem związków fosforu, (do20,1 mg/l), azotu amonowego (do 6,5 mg/l i wysokim pozio-mem wskaźnika CHZT (chemiczne zapotrzebowanie na tlen) dook. 5900.

• Oddziaływaniu związanym z zanieczyszczaniem środowiskaosadami wydobywanymi ze sztolni podczas jej udrażniania, któ-rych znaczna część podlegać będzie utylizacji lub spożytkowaniu,niemniej jednak część z nich wydostanie się ze Sztolni wraz z prze-pływającymi wodami. Osady zalegające w Sztolni charakteryzują sięznaczną zawartością części palnych (od 56–67%), znaczną wartościąopałową od 9–18 tys. kJ/kg. Swoim składem fizykochemicznym osa-dy te przypominają najliczniej występującą w przemyśle węglowymgrupę drobnofrakcyjnych odpadów powęglowych, którymi są mułypowęglowe i osady poflotacyjne, z powodzeniem wykorzystywanedo celów energetycznych, głównie jako składniki mieszanek energe-tycznych i paliwa do kotłów ze złożem fluidalnym. Wymywalnośćmetali ciężkich oraz nieorganicznych substancji niebezpiecznych, jakrównież organicznych substancji niebezpiecznych (OWO) jest nie-

142

znaczna i nie przekracza poziomów dopuszczalnych dla substancjiskładowanych na składowiskach odpadów innych niż niebezpiecz-ne. Osady te można zakwalifikować jako: 170506 – Urobek z pogłę-biania inny niż wymieniony w 170507. Z uwagi na ograniczoną eko-toksyczność można rozważyć możliwość zagospodarowania osadóww procesie rekultywacji i niwelacji terenów.

• Oddziaływaniu związanym z emisją do atmosfery zwiększonejilości gazów, głownie dwutlenku węgla, który zależnie od sytuacjibarycznej występuje w sztolni w stężeniu dochodzącym do 6%. Wy-stępujący w Sztolni dwutlenek węgla pochodzi zarówno z procesówrozkładu zachodzących w samej Sztolni (głównie rozkład substancjibiologicznej zawartej w osadach i wodach) oraz z procesów rozkła-du substancji węglowej, przy dostępie powietrza, znajdującej sięw licznych starych zrobach, skąd gazy te migrują przez spękany gó-rotwór do Sztolni. Należy tutaj zwrócić uwagę na ryzyko związaneze wzmożeniem się wydzielania gazów oraz na niebezpieczeństwozainicjowania pożarów podziemnych po rozpoczęciu stałej wentyla-cji Sztolni.

Do oddziaływań dominujących podczas eksploatacji turystycznej Sztolnizaliczyć należy:

• Emisję do środowiska wód pochodzących z systemu odwad-niania Sztolni. Nie znany jest stan zachowania Sztolni poza eks-plorowanym odcinkiem i nie można wykluczyć, iż Sztolnia do dniadzisiejszego odprowadza część wód z obszaru Rudy Śląskiej,Świętochłowic, czy Chorzowa. Nie wydaje się też możliwe całkowiteodizolowanie udostępnianego odcinka Sztolni od pozostałej jejczęści, dlatego podczas jej eksploatacji należy się liczyć z faktemciągłego prowadzenia przez Sztolnię wód o trudnym do przewidze-nia składzie chemiczno-biologicznym i ilości mającej tendencjęwzrostową wraz z oddalaniem się od Sztolni najbliższych czynnychrejonów wydobycia węgla, co spowoduje niechybnie wzrost zawod-nienia górotworu i podnoszenie się poziomu wód.

143

• Emisję do środowiska gazów pochodzących z systemu wenty-lacji Sztolni. Pomimo przeprowadzenia na etapie udrażniania Sztol-ni nieodzownego procesu uszczelniania i izolacji górotworu należyliczyć się z ciągłym przedostawaniem się do niej gazów, które wrazz powietrzem odprowadzane będą do atmosfery systemem wenty-lacji.

• Emisję do środowiska odpadów związanych z ruchem turystycz-nym. Nasilenie występowania tego czynnika uzależnione będzieprzede wszystkim od ilości osób odwiedzających Sztolnię oraz odczasu i sposobu w jaki będą one Sztolnię zwiedzały.

Z przeprowadzonej analizy wynika, iż planowane zamierzenie inwe-stycyjne polegające na udrożnieniu Sztolni a następnie jej użytkowaniunie będzie miało istotnego negatywnego wpływu na środowisko.

6.  Propozycja i wytyczne dla prac projektowych,udrożnieniowych i adaptacyjnych Sztolni

Na podstawie przeprowadzonych badań, zebranych materiałów,dokonanych analiz koncepcji organizacji ruchu turystycznego i posiada-nej wiedzy Stowarzyszenie Pro Futuro proponuje aby rewitalizacja Sztol-ni obejmowała:

w części podziemnej:• udrożnienie i adaptację dla celów turystycznych Sztolni na zabrzań-

skim odcinku od jej wylotu w rejonie przy ulicy Karola Miarki dodawnego Szybu Carnall na terenie Skansenu Królowa Luiza tj. naodcinku ok. 2300m,

• udrożnienie dawnego szybu Carnall na odcinku od zrębu do pozio-mu podszybia na poz. 40m wraz z podszybiem i chodnikami na tympoziomie do połączenia ze Sztolnią i adaptacją dla celów turystycz-nych,

144

• udrożnienie i adaptację do celów turystycznych wyrobisk w pokła-dzie 509 i 510 łączących Sztolnię ze Skansenem Górniczym przyul. Sienkiewicza,

w części naziemnej:• budowę urządzeń infrastruktury turystycznej w obrębie wylotu Sztolni

przy ul. Karola Miarki,• urządzenie zejścia i zjazdu do Szybu Carnall i dojścia do Sztolni

w obrębie budynku nadszybia Szybu Carnall,• urządzenie wejścia (wyjścia) do wyrobisk w pokładzie 509 i 510

w obrębie Skansenu Górniczego przy ul. Sienkiewicza.Lokalizacja prac udrożnieniowych i adaptacyjnych w części podziem-

nej i naziemnej zaprezentowana została na rys. 6 i 7.Całość prac udrożnieniowych i adaptacyjnych należałoby prowadzić przy

zachowaniu następujących wytycznych:• prace udrożnieniowe Sztolni mogą być prowadzone zasadniczo od

jej wylotu przy ul. K. Miarki oraz od strony Skansenu KrólowaLuiza zaczynając od udrożnienia Szybu Carnall,

• prace udrożnieniowe wyrobisk łączących Sztolnię ze SkansenemGórniczym mogą być prowadzone od strony Sztolni lub od stronysamego Skansenu,

• celowym wydaje się udrażnianie Sztolni, Szybu i wyrobisk stosujączasadę „projektuj i buduj”,

• udrażnianie i prace związane z zabezpieczaniem muszą być wykony-wane przez specjalistyczne firmy z doświadczeniem w wykonywaniurobót górniczych i pod nadzorem konserwatorskim,

• wszystkie prace udrożnieniowe powinny obejmować m.in. projektytechnologiczne prowadzenia robót obejmujące wszystkie branże(górniczą, mechaniczną, elektryczną wentylacyjną, odwadniania,transport odpadów), ocenę stanu technicznego obudowy i projektjej tymczasowego zabezpieczenia oraz odizolowania udrażnianychwyrobisk od rejonów mogących stwarzać zagrożenia,

• prace adaptacyjne Sztolni, Szybu Carnall i wyrobisk powinnyobejmować m.in. remont – konserwację obudowy, wyposażenie

145

w urządzenia techniczne związane z ich utrzymaniem oraz ruchemturystycznym.

7.  Zakończenie

Aspekt ochrony dziedzictwa kulturowego powinien towarzyszyćdalszym działaniom w przyszłości. Ratując zabytkowe obiekty górnictwawęglowego spełniamy ciążący na nas obowiązek przekazania przyszłympokoleniom materialnych dokumentów działalności naszej i naszychpoprzedników. W aspekcie tych stwierdzeń Główna Kluczowa SztolniaDziedziczna niewątpliwie powinna być zachowana jako unikatowy przy-kład myśli technicznej nierozerwalnie związanej z Zagłębiem Górnoślą-skim, a z Zabrzem w szczególności.

Główna Kluczowa Sztolnia Dziedziczna jest bez wątpienia unikato-wym w skali europejskiej przykładem rozwiązania technicznego związa-nego z udostępnieniem pokładów węgla kamiennego, odwadnianiemi transportem wodnym. Należy ją rozpatrywać jako kompleksowe rozwią-zanie techniczne z początku XIX wieku.

Przeprowadzona eksploracja Głównej Kluczowej Sztolni Dziedzicznejjednoznacznie potwierdziła istnienie budowli oraz jej lokalizację. Potwier-dziła w pełni zabytkowy charakter Sztolni i atrakcyjność w aspekcie moż-liwości jej adaptacji do ruchu turystycznego. Na podstawie przeprowadzo-nej inwentaryzacji można stwierdzić, że stan zachowania Sztolni zarównona odcinkach wykonanych bez obudowy, jak i w obudowie murowej,jest dobry. Należy się jednak liczyć z koniecznością wykonania wielu praco charakterze zabezpieczającym i konserwatorskim w rejonie Sztolni, dlazapewnienia zwiedzającym pełnego bezpieczeństwa a także zachowaniahistorycznych jej wartości.

146

Bibliografia:

1. Jaros J.: Historia górnictwa węglowego w Zagłębiu Górnośląskim do1914 roku. Wrocław, 1965.

2. Kondratowicz H.: Górnictwo. Warszawa, 1903.3. Kossuth S.: Górnictwo węglowe na Górnym Śląsku w połowie XIX

wieku. Katowice, 1965.4. Parczak F.: Preussag Werkszeitung – 150 Jahre Königen Louise Grube.

Berlin, 1938.5. Urząd Miejski w Zabrzu: Wykonanie badań eksploracyjnych z doko-

naniem wstępnej inwentaryzacji z uwzględnieniem rozmieszczeniaświetlików, rodzajów i stanu obudowy, stanu zamulenia, dopływu wód,pobrania próbek materiału wypełniającego Sztolnię, wykonaniempomiarów geodezyjnych oraz wstępnych badań geologicznych i hy-drogeologicznych gruntu w otoczeniu Sztolni i Skansenu „KrólowaLuiza” wraz z Suplementem. Zabrze, 2008.

6. Stowarzyszenie Pro Futuro.: Materiały własne. Zabrze, 2000–2008.

147

Justyna Bezia,Tomasz Wagner1

Zabudowa mieszkaniowa zabrzańskiejkolonii robotniczej „Na Piasku”– rewaloryzacja i dekompozycja.Metoda aktywizacji turystycznej

Przedmiotem opracowania projektowo-konsewatorskiego (przygotowa-nego jako praca dyplomowa na Wydziale Architektury) jest rewaloryzacjaosiedla robotniczego kolonii robotniczej „Piaskowej”. Jest to zabudowamieszkaniowa dawnego zespołu socjalno-usługowo-mieszkaniowego zbu-dowanego na początku XX wieku na zlecenie spółki „Donnersmarckhütte”i zlokalizowanego w sąsiedztwie dawnej huty „Donnersmarck” (HutaZabrze), na terenie określonym przebiegiem ulic: Bytomskiej, J. Stalma-cha, Krakusa, N. Bończyka i Cmentarnej.

Rewaloryzacja ma charakter trójpoziomowy: (1) rewaloryzacja urba-nistyczna, (2) rewaloryzacja architektoniczna, (3) rewaloryzacja progra-mowo-funkcjonalna. Istotą proponowanych działań jest nie tylko popra-wa stanu technicznego (konserwacja) i estetycznego (rekompozycja) aleprzede wszystkim działania mające na celu: (1) dostosowanie przestrzeniurbanistycznej do współczesnych wymogów funkcjonalnych oraz dla po-trzeb ruchu turystycznego, (2) dostosowanie obiektów do współczesnychstandardów użytkowych, (3) ustalenie zakresu zmian funkcjonalnych obiek-

1  Eng. arch. Justyna Bezia, Ph.D. eng. arch. Tomasz Wagner, Faculty of Architec-ture, Silesian University of Technology, tomasz.p.wagner@gmail.com.

148

tów, (4) stworzenie atrakcyjnego programu turystycznego w ramach ze-społu, obejmującego uzupełnienia infrastrukturalne, nowoczesny przekazmultimedialny, aranżację małej architektury stanowiącej nośnik informa-cji turystycznej,

Kolonia huty Donnersmarck należy do najciekawszych zespołówdomów robotniczych, zbudowanych na początku XX wieku na Gór-nym Śląsku. Wyróżnia się przede wszystkim ze względu na archi-tekturę domów oraz niespotykaną w innych koloniach liczbą budyn-ków użyteczności publicznej. Oryginalna jest też zieleń towarzyszącabudynkom – okazałe platany tworzące szpalery na ulicach wewnątrzkolonii.

Dawna kolonia robotnicza składa się z kilku części. Obejmuje czterygrupy budynków, zlokalizowanych w pewnej odległości od siebie. Niniej-sze opracowanie ogranicza się do zabudowy mieszkaniowej – głównegozałożenia tzw. „Sand Kolonie” (Kolonia Piaskowa).

Tworzy ją zespół budynków położonych po obu stronach ul. Stalma-cha pomiędzy ul. Cmentarną, Boboli a ul. Bytomską, po północnejstronie ul. Cmentarnej i Bończyka oraz po południowej stronie ul. By-tomskiej od Stalmacha po ul. Siedleckiego wraz z całą zabudową ul. Kra-kusa. Zespół ten ze względu na lokalizację w centrum i znakomitąarchitekturę, oraz duże rezerwy terenowe w otoczeniu w przypadku kom-pleksowej rewaloryzacji ma szansę stać się wizytówką Zabrza.

Kolonia Piaskowa, nazywana początkowo od nazwy Dominium SchlossKolonie (Kolonia Zamkowa) powstała w roku 1775 w pobliżu dzisiejszejul. Cmentarnej. Po przejęciu majątku dworskiego Zabrze przez KarolaŁazarza Henckel von Donnersmarck ze Świerklańca dominium przekształ-cono w tereny przemysłowe. Spółka „Donnersmarckhütte OberschlesischeEisen- und Kohlenwerke Action Geseltschaft”, tak jak i inni pracodawcy,budowała dla swoich pracowników budynki mieszkalne. Pierwsze domydla robotników kopalni „Concordia” stanęły w 1848 roku w MałymZabrzu przy obecnej ulicy ks. N. Bończyka (Sand Str.). Zapoczątkowałyone zabudowę mieszkaniową na tym terenie, i były najstarszymi domamidla robotników, o których wiadomo, że zostały zbudowane przez zakład

149

należący do przyszłej spółki2. W latach 1889–1907, przedsiębiorstwo roz-winęło działalność socjalną na rzecz robotników. Do roku 1922 miałamiejsce charakteryzująca się wielkim rozmachem rozbudowa osiedla3.Powstało wówczas jedno z najpiękniejszych na terenie Górnego Śląskaosiedli, wzniesione dla pracowników Donnersmarckhütte. W roku 1925„Donnersmarckhütte” w Zabrzu i Mikulczycach miała łącznie 225 domówz 2350 mieszkaniami dla robotników4. Jak pisał Radziewski: „początkowobudowano domy koszarowe a następnie zwrócono się do stylu bardziejprzyjacielskiego w osiedlach. Obok domów budowano słoneczne podwó-rza, budynki gospodarcze o ogrody”5. Dopiero w latach dwudziestychi trzydziestych spółka przestała budować domy dla swoich pracowników,ponieważ zmieniły się w tym zakresie przepisy budowlane i dalszą troskęo budowę nowych mieszkań pracowniczych przejęły od zakładów pracyspecjalne stowarzyszenia – Wohnungsfürsorge Gesellschaft, do którychzakłady pracy należały, na równi z gminami, administracją państwowąi prywatnymi przedsiębiorcami budowlanymi.

Do najistotniejszych działań w zakresie rewaloryzacji i modernizacjiKolonii Piaskowej w ramach projektu powstałego na Wydziale Architek-tury Politechniki Śląskiej należy:

• Przeprowadzenie kompleksowego remontu poszczególnych bu-dynków z zachowaniem autentycznych elementów dekoracji orazmateriałów wykończeniowych,

• Modernizacja zasobów mieszkaniowych,• Likwidacja wolnostojących garaży i pozostałości zabudowań go-

spodarczych,• Budowa wielostanowiskowych parkingów podziemnych wewnątrz

kwartałów dla mieszkańców koloni oraz ciągu garaży wzdłuż ul. By-

2  Piotr Hnatyszyn: Dzieje nazewnictwa zabrzańskich ulic (w granicach administracyj-nych do roku 1950). Zabrze 1996, s. 8.

3  Pollok J.: Stadt der Gruben und Hütten. 1979 oraz Schabik, Stütz, Wolf: DreistädtBeuthen, Gleiwitz, Hindenburg, Landkreis Beuthen. Berlin, Leipzig, Wien, 1929.

4  J. Knossalla. Geschichte der Stadt Hindenburg. o.c. s. 287–288. Hohenlinden M.D.:Donnersmarckhütte, o.c.

5  Josef Radziewski. Die Industrie im Stadtkreis Hindenburg als Landschaftdgestalter.Beuthen 1939.

150

tomskiej częściowo zagłębionych w teren, a częściowo nadsypanychziemią w celu „zamaskowania” w terenie i oddzielenia pobliskichbudynków od uciążliwej linii tramwajowej,

• Doprowadzenie do zmiany organizacji ruchu drogowego w obrębiekolonii,

• Wytyczenie ciągów pieszych między budynkami organizujących ruchpieszy i porządkujących przestrzeń wewnętrzną kwartałów,

• Stworzenie przestrzeni publicznych o charakterze ogólnodostępnym,• Zachowanie elementów o wartościach historycznych np.: zachowa-

nie jako relikt przeszłości budynku przy ul. Krakusa 5 ze śladami pokulach na ścianie bocznej. (wkroczenie Armii Czerwonej w styczniu1945 roku i represje na mieszkańcach osiedla)

• Udostępnienie w celach turystycznych pojedynczego budynku lubczęści jego lokali. doprowadzonego do stanu pierwotnego, ze wszyst-kimi dawnymi elementami, takimi jak: podziały wewnętrzne, piecekaflowe w pomieszczeniach oraz pomieszczenia gospodarcze napodwórzu, odtworzenie robotniczych wnętrz mieszkalnych w styli-styce początku XX wieku. Stworzenie punktu informacji turystycz-nej o terenie i muzeum.

Odrębnym problemem jest dostosowanie kolonii patronackiej dopotrzeb ruchu turystycznego. Zwrócić uwagę należy nie tylko a aspektwizualny osiedla, ale także na treści ideowe jakie chcemy przekazać (rolaedukacyjna) i przekaz kulturowy. Podstawowe problemy to:

• co można zaoferować turyście? (stworzenie infrastruktury bezpo-średnio obsługującej ewentualnych turystów)

• jakiego typu informacje chcemy przekazać? (treści ideowe i infor-macja historyczna)

• jakie znaczenie dla turystyki w mieście ma kolonia i jak lokuje sięw całości oferty turystycznej?

• jak wypromować i uatrakcyjnić miejsce nie narażając mieszkańcówosiedla na dyskomfort? (rozgraniczenie stref dostępu mieszkań-ców i turystów)

151

Koncepcja rewaloryzacji kolonii robotniczej „Na Piasku” polega naprzywróceniu jej dawnej świetności poprzez: rewaloryzację i moderniza-cję obiektów, uporządkowanie przestrzeni między budynkami, odsłonię-ciu wartościowych części założenia – usunięcie przypadkowych zabudo-wań gospodarczych i blaszanych garaży.

Rekompozycja osiedla patronackiego polega na zdefiniowaniu od nowaukładu funkcjonalnego, wprowadzeniu ładu przestrzennego w strefachzdegradowanych i organizacja przestrzeni miejskiej. Podstawowe działa-nia projektowe to:

• uporządkowanie komunikacji kołowej,• stworzenie czytelnego układu komunikacji pieszej poprzez wprowa-

dzenie uporządkowanej siatki ścieżek pieszych i rowerowych (w tymokreślenie obszaru dostępnego dla turysty),

• wprowadzenie dwóch uporządkowanych ciągów zieleni parkowejwraz z małą architekturą – stworzenie miejsca relaksu i wypoczynkudla mieszkańców,

• rozwiązanie problemu parkowania przez wprowadzenie parkin-gów podziemnych wewnątrz każdego kwartału budynków orazciągów garaży wzdłuż ul. Bytomskiej zagłębionych w terenie i prze-krytych dachami zielonymi,

• stworzenie w niezorganizowanych przestrzeniach placyków, któresłużą jako miejsce odpoczynku, relaksu, spotkań i imprez,

• renowacja budynków kolonii, modernizacja i adaptacja lokali mieszka-niowych tak, by spełniały współczesne wymogi i standardy użytkowe,

• zabudowa uzupełniająca przy ul. Bończyka,• zamknięcie osi ul. Krakusa placem i budynkiem usługowym,• uzupełnienie pierzei ul. Cmentarnej i Na Piaskach o nową zabudo-

wę usługowo–mieszkaniową,• uporządkowanie terenu wokół budynków przy zachodniej ul. Stal-

macha oraz wytyczenie ciągów pieszych z centrum miasta6.

6  Przy założeniu kompleksowych działań w ramach centrum.

152

Koncepcja organizacji turystykina terenie kolonii robotniczej

„Sandkolonie” z uwagi na wielkość założenia wymaga wytyczenia trasturystycznych, które w sposób uporządkowany przedstawią turyścienajważniejsze informacje na temat kolonii, pozwolą zobaczyć najwar-tościowsze rzeczy i jednocześnie sprawią, że spędzi on swój czas w intere-sujący sposób.

Podstawą wytyczenia podstawowej trasy zwiedzania jest główna oś kom-pozycji założenia, skupiająca najwartościowsze obiekty. Trasa swymzasięgiem obejmuje także projektowany plac zamykający od wschodu za-łożenie, znajdujący się na zamknięciu osi ul. Krakusa. Daje on turyściemożliwość odpoczynku, posilenia się i spojrzenia z szerszej perspektywyna całość założenia. Plac tworzy także przedpole dla kościoła oraz jestmiejscem pojawienia się funkcji organizujących przestrzeń. Kolejnympunktem trasy jest zabytkowy cmentarz żydowski o niepowtarzalnym cha-rakterze, do którego turysta zmierza ulicą Bończyka. Po zwiedzeniu cmen-tarza, kolejną atrakcją trasy jest dom mieszkalny przy ul. Cmentarnejwzniesiony w latach dwudziestych ubiegłego wieku. Posiada on nie tylkostalową konstrukcję lecz także elewację. Zakończenie trasy zaplanowaneobejmuje plac szkolny, gdzie turysta ma możliwość zapoznania się z histo-rią pobliskiej szkoły.

Organizacja przestrzeni publicznej – place

W strukturze osiedla istnieje kilka przestrzeni nie posiadających wy-raźnej organizacji i przeznaczenia. W ich obrębie przewidziano stworze-nie czterech placyków, poprzez stworzenie małej architektury, zielenii ewentualnie niewielkich kubatur o funkcji usługowej (tylko na styku osie-dla z terenami zabudowy kwartałowej) Pierwszy to znajdujący się w za-chodniej części kolonii „plac idei”. Został on zaprojektowany w celuprzybliżenia zarówno turystom jak i mieszkańcom ogólnych informacji

153

o powstaniu kolonii robotniczych. Zwiedzający mogą dowiedzieć sięm.in. o początkach zabudowy patronackiej na terenach Polski i na świe-cie, poznać ideę powstania miasta – ogrodu, dowiedzieć się kim byłwłaściciel huty Donnersmarck i założyciel kolonii. Dodatkowo przestrzeńta pełni funkcję ekspozycyjną.

Kolejny „plac historii” ukazuje dzieje osiedla. Zwiedzający mogądowiedzieć się o: zabrzańskich koloniach robotniczych, pobliskimcmentarzu żydowskim, zdobyciu Zabrza przez Armię Czerwoną a takżedowiedzieć się kilku ciekawostek o okazałych platanach, tworzących alejew obrębie kolonii. Plac o niewielkich rozmiarach posiada otwarcie na park,co daje odwiedzającym poczucie odprężenia i zachęca do odpoczynkuw cieniu drzew.

Rekompozycja i rewaloryzacja Kolonii Piaskowej w Zabrzu, fragment projektu dyplomo-wego na WA Politechniki Śląskiej, autor: J. Bezia, promotor: T. Wagner, Gliwice 2008

154

Walory historyczne i organizacja turystyki na Kolonii Piaskowej, fragment projektudyplomowego na WA Politechniki Śląskiej, autor: J. Bezia, promotor: T. Wagner,Gliwice 2008

Kolonia Piaskowa w Zabrzu – Plac Historii, fragment projektu dyplomowego naWA Politechniki Śląskiej, autor: J. Bezia, promotor: T. Wagner, Gliwice 2008

155

Kolonia Piaskowa w Zabrzu – Plac Szkolny, fragment projektu dyplomowego naWA Politechniki Śląskiej, autor: J. Bezia, promotor: T. Wagner, Gliwice 2008

Największy plac projektowany na terenie osiedla robotniczego or-ganizuje chaotyczną przestrzeń na wschodniej flance osiedla. Jest tomiejsce przenikania się trzech stref: prywatnej, publicznej i duchowej.Znakami tej przestrzeni są: Mieszkanie-Gospoda-Kościół. Dopełnieniemjest budynek kawiarni/ restauracji, który zamyka kompozycję i zasłaniaod strony ulicy Krakusa widok na oficyny. Celem zorganizowaniatej przestrzeni jest uzupełnienie osiedla o funkcje publiczne, służą-ce mieszkańcom osiedla, parafianom i turystom zwiedzającym kolo-nię. Plac może być miejscem organizacji różnego rodzaju imprezi spotkań.

Kolejnym placem stworzonym w obrębie założenia jest „plac szkolny”.Znajduje się on w mocno wyeksponowanym miejscu – u zbiegu trzechulic: Siedleckiego, Bończyka i Cmentarnej, naprzeciw budynku szkoły.Tematem przewodnim placu jest dziecko. Znajdują się tu informacjeo zabytkowej szkole, galeria fotografii historycznej ukazująca budynek orazuczniów. Przywołane obrazy ukazują zmiany obyczajowe i mentalne jakiezaszły od momentu założenia kolonii po współczesność.

156

Bibliografia:

1. Studium historyczno-urbanistyczno-architektoniczne budynków dawnegozespołu socjalno-usługowo-mieszkaniowego „Donnersmarckhütte” wy-konane na zlecenie UM Zabrze, 2000.

2. CHWALIBÓG K.: Ewolucja struktury zaspołów mieszkaniowych,PWN, Warszawa 1976.

3. DUBIEL J.: Górny Śląsk wczoraj. Oberschlesien gestern, „Wokółnas”, Gliwice 1995.

4. FLAK L.: Zabrze – miasto kreujące turystykę przemysłową, (W:)Bogactwo dziedzictwa przemysłowego jako wyzwanie i atrakcyjnyprodukt dla turystyki i rekreacji, Katowice 2004.

5. GUSSONE N.: Die Architektur der Weimarer Republik in Oberschle-sien, Katowice 1992.

6. HNATYSZYN P.: Kalendarium zabrzańskie, wyd. MM Zabrze 2006.7. IMBIS H.: Miasto i kultura polska doby przemysłowej, Zakład Narodo-

wy im. Ossolińskich Wrocław, Warszawa. Kraków. Gdańsk. Łódź 1988.8. NOWAK-LENARTOWSKA A.: Osiedla przyzakładowe jako problem

urbanistyczny regionu.9. KOLENDA I.: Zabrze – miasto turystyki przemysłowej, M-Studio,

Zabrze 2005.10. PAWLAS-KOS J.: Dom śląski – znak nostalgii, Nasze Zabrze Samo-

rządowe 2001/6 6.11. PLESZYNIAK J.: Zabrze.na co dzień i na weekend, wyd. ALATUS,

Katowice 2005.12. PUCHAŁA M.: Europa w familokach, „Dziennik Zachodni – Zabrze”

2006, nr 16 (321).13. POLLOK J.: Stadt der Gruben und Hütten, Essen 1979.14. WŁODARCZYK J.A.: Żyć znaczy mieszkać, Warszawa–Kraków 1997.15. www.bg.zabrze.pl/historia.html.16. www.industrie-kultur.de/modules/wfsection/article.php/articled=1.17. www.dmit.com.pl/book/print/39.18. www.zabrze.aplus.pl

157

Anna Staszewska-Ludwiczak

Zainteresowanie turystyką poprzemysłowąstudentów Górnośląskiej Wyższej Szkoły Handlowejim. W. Korfantego – badania własne

Wstęp

Zabytki techniki, często urokliwe, przez lata zapomniane, do połowyXX w. nie były w centrum zainteresowania turystycznego. Przez cały wiekXIX całe fabryki, maszyny, były uznawane za „przekleństwo czasu wolne-go”, wprawdzie od XVIII w. powstawały pierwsze muzea techniki, alezabytki związane z przemysłem długo nie znajdowały należytego miejscaw panteonie podstaw teorii sztuki i ochrony zabytków. Na przełomie XXi XXI z tego bogatego dziedzictwa szeroko pojętej kultury technicznejnarodził się specyficzny rodzaj turystyki zdobywający coraz większe gronozainteresowanych zwany turystyką industrialna. Obok zabytkowych ma-nufaktur, dawnych zakładów hutniczych, chemicznych, kopalń, browarów,przemysłowy świat chwali się nowoczesnymi fabrykami samolotów, stat-ków, telefonów komórkowych czy zegarków. Bogactwo dziedzictwa prze-mysłowego, jako świadectwo historii i kultury materialnej, świadectwodążenia do postępu i rozwoju to wielkie wyzwanie i atrakcyjny produktturystyczny dla obecnych i przyszłych pokoleń1.

Poniżej zostanie przedstawiony wykaz interesujących obiektów wedługwojewództw, które mogą być źródłem zainteresowania turystyką poprze-mysłową w Polsce.

1  http://kopalniaguido.pl/page.php?28.

158

Tabela nr 1. Wykaz interesujących pod względem turystycznym obiektów technikii przemysłu oraz szlaków turystycznych związanych z zabytkami oraz historią technikii przemysłu w Polsce według województw

Lp. Województwo Ilość Szlaki Nazwa szlakuobiektów turystyczne

1 Dolnośląskie 24 Brak2 Kujawsko-pomorskie 4 Brak3 Lubelskie 18 Brak4 Lubuskie 1 Brak5 Łódzkie 17 1 Młyny nad Grabią6 Małopolskie 33 5 Szlak kopalniano-

-przemysłowySzlakkomunikacyjnySzlak pożarnictwaSzlak przemysłuwiejskiegoSzlak obiektówhydrotechnicznych

7 Mazowieckie 20 Brak8 Opolskie 10 Brak9 Podkarpackie 11 Brak

10 Podlaskie 38 4 Szlak wodny Kana-łu AugustowskiegoSzlak rękodziełaludowegoSzlak kolejarzSzlak włókniarzy

11 Pomorskie 8 Brak12 Śląskie 74 4 Szlak początków

hutnictwaSzlak historiigórnictwaSzlak zabytkówtechniki w woje-wództwie śląskimSzlak osiedlipatronackich

13 Świętokrzyskie 19 Brak14 Warmińsko-mazurskie 43 Brak15 Wielkopolskie 15 Brak16 Zachodniopomorskie 15 Brak

Źródło: opracowanie własne na podstawie: „Koncepcja promocji i rozwoju markowegoproduktu turystycznego w obiektach poprzemysłowych i turystyki industrialnej w Polsce”Załącznik nr 1

159

Jak wynika z powyższego zestawienia najwięcej obiektów technikii przemysłu posiada województwo śląskie, drugie miejsce zajmuje woje-wództwo warmińsko-mazurskie, trzecie miejsce zajmuje województwo pod-laskie. Biorąc pod uwagę ilość szlaków po obiektach techniki i przemysłuwojewództwo małopolskie posiada ich najwięcej, a województwa pod-laskie i śląskie posiadają taka samą liczbę – po cztery.

Badania własne – analiza danych

Badania przeprowadzono na grupie 160 studentów zaocznych i dzien-nych IV roku w semestrze letnim w 2008 roku. Narzędziem badawczymbyła ankieta składająca się z dwunastu pytań w większości z zamkniętych,oprócz jednego, gdzie ankietowani byli poproszeni o wskazanie obiektutechniki, który zwiedzali. Pod koniec ankiety została umieszczona metrycz-ka składająca się z pytań o miejsce zamieszkania (miejscowość wraz z wo-jewództwem), płeć, wiek oraz zarobki ankietowanych. Dobór grupy byłcelowy, wszyscy z ankietowanych byli autorki studentami.

W badaniach uczestniczyło 60% kobiet i 40% mężczyzn. Studenci po-chodzili głównie z terenów województwa śląskiego, najmniejsza ilość byłaz województw dolnośląskiego, opolskiego oraz mazowieckiego.

Tabela nr 2. Pochodzenie studentów uczestniczących w badaniach

Województwo Ilość osób Ilość w ujęciu %

śląskie 136 85łódzkie 11 7małopolskie 9 6dolnośląskie 2 1opolskie 1 1mazowieckie 1 1

Źródło: Badania własne

Najwięcej z miast takich jak: Częstochowa, Katowice oraz Bielsko-Biała,najmniej z miejscowości takich jak: Łódź, Warszawa oraz Piotrków Try-bunalski.

160

Tabela nr 3. Wiek studentów uczestniczących w badaniach

Wiek Ilość osób Ilość w ujęciu %

19–22 63 3923–25 81 5126–29 9 630–33 0 034–37 1 138–41 6 4

Źródło: Badania własne

W badanej grupie najwięcej osób było w grupie wiekowej 23–25 orazporównywalna liczba osób znalazła się w grupie wiekowej 19–22, czyli jestto przeciętny wiek studiujących osób. W badanej grupie znalazły sięrównież osoby powyżej 34 lat. W badaniu nie uczestniczyły osoby w wieku34–37 oraz powyżej 41 lat.

Tabela nr 4. Zarobki studentów uczestniczących w badaniach

Zarobki Ilość osób Ilość w ujęciu %

500–1000 34 211100–2000 40 252100–3000 13 83100–4000 5 3Więcej 2 1Brak 66 41

Źródło: Badania własne

Biorąc pod uwagę badaną grupę – studentów, którzy w większości niepodejmują pracy, nie posiadają również dochodów. Podobnie wynika z prze-prowadzonych badań 41% studentów nie posiada dochodów, 46% bada-nych studentów wynagrodzenie znajduje się w przedziale 500 do 2000 zł.

Pierwszym zamieszczonym pytaniem było pytanie o znajomość obiek-tów poprzemysłowy. Pytanie miało charakter wprowadzający do tematykibadania. Większość z badanych osób, aż 93% zwiedzała obiekty prze-mysłowe, jedynie 7% nie odwiedzało ich.

161

W drugim pytaniu ankietowani spytani zostali o obecność w SilesiaCity Center. Obiekt powstał 17 listopada 2005 roku Sándor Demján,prezes firmy TriGranit, oraz Piotr Uszok, prezydent Katowic, przecięliwstęgę do Silesia City Center największego centrum handlowo-rozrywko-wego w województwie śląskim. Pierwsze zakupy w prawie 200 sklepachmogło zrobić około pięciu tysięcy osób, które zaproszono na uroczystość.Od 18 listopada centrum handlowo-rozrywkowe Silesia City Center otwartejest dla wszystkich2. Silesia City Center to najnowszej generacji centrumtypu miejskiego, spełniające funkcje handlową, rozrywkową i społeczno-kulturalną. Powstało w rok na terenie byłej kopalni węgla kamiennegoGottwald.

Budowę kopalni rozpoczęto w lipcu 1904 roku, od 1990 roku zmieniłanazwę na Kleofas, jednak została zamknięta i obecnie na powierzchni han-dlowej 65 tys. m2 znajduje się ponad 250 sklepów oraz punktów handlo-wych, a także rozbudowany sektor rozrywki z salami kinowymi CinemaCity, klubem Fun City (dyskoteka, kręgle, bilard itd.), restauracjami Bier-halle, Sicilia, Hanah Sushi oraz klubem fitness Gymnasion3.

Przy obiekcie znajduje się również Kaplica, gdzie kiedyś znajdowałasię tu maszyna wyciągowa sąsiedniego szybu „Jerzy”. Inwestor Silesia CityCenter odnowił budynek i nieodpłatnie przekazał go Kościołowi Katolic-kiemu. Kaplicę uroczyście poświęcono 3 grudnia 2005 r. Dziś kaplica jestnie tylko miejscem nabożeństw pracowników Silesii oraz mieszkańcówokolicznych osiedli, lecz również areną występów artystycznych o tematy-ce okołosakralnej.

Stąd też pytanie dotyczące obecności w wyżej wymienionym obiekcie.Z grupy badanej 63% było w obiekcie, a pozostałe 38% nie poznało tegoobiektu, który wpisał się w krajobraz województwa.

W pytaniach dotyczących zagospodarowania obiektów przemysłowychankietowanie odpowiadali podobnie. Pytanie dotyczące zagospodarowa-nia obiektów poprzemysłowych na cele handlowe, gdzie większość z ba-

2  http://www.silesiacitycenter.com.pl/aktualnosci/20051117.asp.3  http://www.silesiacitycenter.com.pl/oscc.asp.

162

danych osób (76%) zgadza się, iż takie zagospodarowanie obiektówpoprzemysłowych jest prawidłowe, a jedynie 6%, uważa, iż tego typu za-gospodarowanie nie jest odpowiednie. W pytaniu o zagospodarowanie nacele kulturalno oświatowe ankietowani odpowiedzieli w podobny sposób,za przystosowaniem na takie cele było 79%, przeciwnym takiemuzagospodarowaniu było 7%, reszta osób nie miała zdania czy takie za-gospodarowanie jest prawidłowe. Biorąc pod uwagę zagospodarowanieobiektów poprzmysłowych na cele turystyczno-rekreacyjne (w tym zdro-wotne) ankietowani również wyrazi pozytywną opinię tj. 81%, negatyw-nych uzyskano 10%, pozostała część ankietowanych nie miała własnegozdania na ten temat. Na pytanie: czy ankietowani chcieli by, aby w obiek-tach poprzemysłowych odbywały się cykliczne imprezy kulturalno-rozryw-kowe 82% odpowiedziało, że tak. Pozostała część 11% nie miała zdaniana ten temat a jedynie 7% nie zgadza się na tego typu działalność w obiek-tach poprzemysłowych.

Tabela nr 5. Skąd ankietowani czerpią informacje o obiektach poprzemyłowych

Źródło informacji Ilość osób Ilość w ujęciu %

Media 110 43Szkoła 40 16Rodzina, znajomi 38 15Przewodniki 36 14Poprzednie wizyty 15 6Internet 10 4Mapy 4 2

Źródło: Badania własne

Najczęstszym źródłem informacji w przypadku obiektów technikiwedług ankietowanych są media, kolejnym szkoła na końcu mapy, którew przypadku tego typu obiektów właściwie dopiero powstają i nie sąjeszcze ogólnie dostępne.

163

Tabela nr 6. Jakie były motywy odwiedzin obiektu poprzemysłowego

Motyw Ilość osób Ilość w ujęciu %

Ciekawość 105 42Czas wolny 38 15Zakupy 31 13Rozrywka 29 12Zainteresowania 30 12Bliskość zamieszkania 11 4Chęć pokazania dzieciom 4 2

Źródło: Badania własne

Najczęstszym motywem zwiedzania obiektów techniki jest ciekawość,czas wolny najmniejszym jest bliskość zamieszkania oraz chęć pokazaniadzieciom, co może wiązać się z wiekiem ankietowanych i nie posiadaniemjeszcze własnych rodzin.

Tabela nr 7. Spędzony czas obiektach techniki

Czas Ilość osób Ilość w ujęciu %

Poniżej 1 godziny 13 81–2 godzin 85 532–3 godzin 39 24Powyżej 3 godzin 23 15

Źródło: Badania własne

Biorąc pod uwagę powyższe dane, średnio ankietowani spędzali okołodwóch godzin w poszczególnych obiektach techniki. Połowa badanych spę-dzała od godziny do dwóch w obiekcie, najmniejsza ilość (8%) poniżejgodziny.

W kolejnym pytaniu ankietowani oceniali atrakcyjność odwiedzanychobiektów. Poniżej znajduje się lista ocenianych obiektów:

164

– Kopalnia Soli w Wieliczce;– Sztolnia Czarnego Pstrąga w Tarnowskich Górach;– Kopalnia w Bochni;– Kopalnia Luiza w Zabrzu;– Silesia City Center;– Dolomity w Jaworznie;– Browary Tyskie;– Browar Żywiec;– Manufaktura w Łodzi;– Huta w Czeladzi;– Zakład Geotermalny w Zakopanem;– Fabryka Trzciny;– Muzeum Kolei;– Fabryka zapałek w Częstochowie;– Kopalnia Guido w Zabrzu.

Tabela nr 8. Ocena atrakcyjności odwiedzanego obiektu poprzemysłowego

Ocena Ilość osób Ilość w ujęciu %

Bardzo atrakcyjny 31 20Atrakcyjny 59 37Ciekawy 55 35Średnio ciekawy 11 7Nieciekawy 2 1

Źródło: Badania własne

W opinii ankietowanych obiekty poprzemysłowe uważane są za atrak-cyjne i ciekawe, oraz bardzo atrakcyjne, jedynie 1% ankietowanych twier-dzi, iż tego typu obiekty nie są ciekawe. W związku z powyższym możnastwierdzić, iż jest oraz będzie rosło zainteresowania tego typu obiektamizarówno na terenie województwa śląskiego jak i całej Polski.

Ostatnie pytanie dotyczyło zainteresowania innymi obiektami poprze-mysłowymi. Podobnie jak w powyższych pytaniach ankietowani wyrażali

165

chęć zwiedzania kolejnych obiektów, jedynie 4% spośród badanych niewyrażało chęci poznania.

Podsumowanie

Biorąc pod uwagę przeprowadzone badania, sądzę, iż zabytki techniksą obiektami na tyle atrakcyjnymi oraz różnorodnymi, iż mogą zachęcaćróżnorodne grupy odbiorców. Badana grupa studentów nie miałapodczas studiów odrębnego przedmiotu dotyczącego zabytków technikiczy turystyki poprzemysłowej. Stąd zainteresowania studentów nie byłyzwiązane z tokiem studiów.

Jeśli będziemy dbać o zabytki techniki tym turysta będzie miał dużoofert do wyboru, co przyczyni się do większego zainteresowania turystykąpoprzemysłową. Działania zmierzające do poszerzenia wachlarza ofertbędą również miały wpływ na potencjał turystyczny nie tylko wojewódz-twa, ale także dla poszczególnych miast. Dziedzictwo poprzemysłowe sta-je się coraz popularniejsze w Europie, a zagraniczni turyści szczególnieinteresują się obiektami techniki.

Bibliografia:

1) „Koncepcja promocji i rozwoju markowego produktu turystycznegow obiektach poprzemysłowych i turystyki industrialnej w Polsce”Polska Organizacja Turystyczna; Warszawa, 30 października 2003roku.

2) http://kopalniaguido.pl/page.php?28.3) http://www.silesiacitycenter.com.pl/aktualnosci/20051117.asp.4) http://www.silesiacitycenter.com.pl/oscc.asp.

166

Michał Janowski

Tor Samochodowy w Spa-Francorchamps,czyliJak obiekt technicznystał się wizytówką turystyczną regionu?

Województwo Śląskie i Region Walonii łączy wiele wspólnych cech,w tym m in. podobne położenie strategiczne na mapie Europy, konfigura-cja geograficzna, bogate zaplecze krajobrazowe i przyrodnicze, licznezabytki historyczne, w tym wiele obiektów, które przetrwały po niezbytodległej przeszłości gospodarczej... Powstały u schyłku XIX wieku TorSamochodowy w Spa-Francorchamps stanowi pod tym względem dośćosobliwy przykład architektury przemysłowej.

Do głównych ośrodków przemysłowych Walonii należało niewątpli-wie Miasto Liège, gdzie już w połowie XIX wieku gościło kilka spo-śród najsławniejszych nazwisk związanych z historią przemysłu, jaknp. William i John Cockerill, Zenobe Gramme, Jean-Jacques Dony itp.Na tym obszarze, bowiem pojawiły się już wówczas różne formy prze-mysłu jak np. górnictwo, hutnictwo, włókiennictwo, browarnictwo, szklar-stwo, przemysł gumowy, elektryczny, mechaniczny, zbrojeniowy, itp.Wiodącym sektorem pozostawało jednak hutnictwo i jego pochodne,w tym m in. przemysł motoryzacyjny. W szczytowym okresie, w Liègei okolicach powstało aż 35 marek samochodów i 41 marek moto-cykli...

167

Region Liège, to także ziemia kontrastów, gdzie szare obszary prze-mysłowe sąsiadują z malowniczymi lasami i nieskażonymi potokami. Jużw czasach cesarstwa Rzymskiego, położone ok. 35 km na południowywschód od Liège pomiędzy wzgórzami będącymi częścią Arden miastoSpa i jego okolice słynęły z powodu licznych gorących źródeł leczniczych.Od XIV wieku, Spa było znanym uzdrowiskiem gdzie na przestrzeni wie-ków zawitało wiele sławnych osobistości, w tym Car Piotr Wielki, pisarzeWiktor Hugo i Aleksander Dumas, Casanova, Cesarz Wilhelm II. ZeSpa pochodził również detektyw Herkules Poirot, postać literacka stwo-rzona przez Agatę Christie. Nazwa Spa przyjęła się w języku angielskimjako ogólne określenie kurortu z wodami leczniczymi lub lecznictwa przyużyciu wody.

U schyłku XIX wieku, kuracjuszy przebywający na leczeniu w Spazaczęli wykazywać prawdziwą pasję dla motoryzacji, w tym szczegól-nie dla coraz liczniejszych imprez samochodowych organizowanych namiejscu.

Chcąc z jednej strony zaspokoić potrzeby lokalnego przemysłu moto-ryzacyjnego w zakresie jazd próbnych i testów różnego rodzaju i z drugiejstrony zadowolić kuracjuszy poszukujących bezpiecznych dróg dla samo-chodowych wypadów, Królewski Automobilklub Belgijski podjął inicjaty-wę zmierzającą do utworzenia toru samochodowego w okolicach kurortuSpa.

W 1920 r. powstaje w Spa najładniejszy i najatrakcyjniejszy w EuropieTor Samochodowy. W 1922 r. odbył się tu pierwszy wyścig... W 1924 r.zorganizowano pierwszą edycję Grand Prix Francorchamps.

Wielokrotnie w ciągu swej historii, Tor w Spa-Francorchamps podda-ny był adaptacji i przebudowie, a jego trasa ulegała transformacji, coczęsto wiązało się z unowocześnianiem pojazdów lub ze zmianą stanu świa-domości w zakresie bezpieczeństwa.

168

Na przestrzeni lat, na Torze w Spa gościło wiele sławnych nazwisk zwią-zanych ze sportem samochodowym, w tym Alberto Ascari, Juan ManuelFangio, Jim Clark, Sterling Moss, Jacky Ickx, Michael Schumacher, KimiRäikkönen, oraz oczywiście Robert Kubica.

Dzięki bogatej konfiguracji terenu, Tor w Spa-Francorchamps wyróż-niał się całym szeregiem wyjątkowych miejsc jak np. łączone zakręty leRaidillon i l’Eau Rouge oraz zakręty „Le Rivage” i „La Source”.

Od samego początku, Tor w Francorchamps w sposób magiczny zdo-łał połączyć historię sportu ze współczesną technologią.

Dostrzegając znaczenie tego wyjątkowego obiektu dla gospodarkii promocji Regionu, Rząd Walonii postanowił walczyć o utrzymanie GrandPrix w Belgii. Aby sprostać temu wezwaniu, konieczne było wybudowanienowych instalacji odpowiadających normom FIA i FOM. Na przełomie2006 i 2007r. wzdłuż toru powstał 350 metrowy, nowoczesny obiektz nowymi padokami i zapleczem technicznym, prasowym, konferencyjnymi administracyjnym!

Tor w Spa-Francorchamps szybko wyróżnił się jako obiekt wiele kon-trastów: miejscem wyczynów najnowocześniejszych osiągnięć przemysłumotoryzacyjnego, stał się istną witryną światowej technologii i mechaniki,paradoksalnie położona w malowniczych okolicach jednego z najsłynniej-szych na świecie kurortów. Kontrast ten był przyczyną wiele spornych oceni kontrowersji.

Przejęcie Toru przez władze Regionu Walonii w wyniku reformy Pań-stwa Belgijskiego w 1994 r. wywołało szereg pytań o zasadniczym znacze-niu. Świadomy znaczenia obiektu dla dalszego rozwoju Regionu, RządWalonii wybrał drogę rozsądku i kompromisu, dostosowując Tor docoraz ostrzejszych wymogów związanych z postępem technicznym, warun-kami bezpieczeństwa i ochroną środowiska.

169

Po dłuższym okresie zmian i transformacji oraz po dokonaniu niezbęd-nych inwestycji, Tor Wyścigowy został przyjęty przez Światową Organiza-cję Formuły 1 jako miejsce jednego z wyścigów zaliczanych do mistrzostwświata w tej dziedzinie.

Większość przyczyn wczorajszych sporów stały się wręcz silną stroną dzi-siejszej pozycji Toru na arenie międzynarodowej: dzięki malowniczemu po-łożeniu w sercu Arden Belgijskich obiekt w Spa zasłużył sobie na tytuł „naj-piękniejszego na świecie toru wyścigowego”. Konfiguracja terenu budzibowiem zachwyt u większości mistrzów i specjalistów gdyż jako jedyny naświecie, umożliwia on jazdę w warunkach górskich. Poziom osiągnięty poniedawnych inwestycjach pozwala z kolei spełniać nie tylko warunki tech-niczne narzucone przez organizacje międzynarodowe, ale także wszelkie normyeuropejskie i światowe w zakresie bezpieczeństwa lub ochrony środowiska.

Inwestując w modernizację toru samochodowego w Spa, rząd Waloniizdołał sprostać kilku wyzwaniom, tj.

– Uratował mityczny obiekt techniczny związany z dawną tożsamo-ścią przemysłową Regionu.

– Zdołał pogodzić niedogodności motoryzacji, oczekiwania sportow-ców, z założeniami polityki turystycznej Walonii oraz z przepisami ochro-ny przyrody.

– Stworzył nowy instrument dla promocji całej Walonii na szczeblumiędzynarodowym.

Więcej niż współczesny instrument technologiczny powstały w miejscudawnego obiektu technicznego utworzonego by sprostać potrzebom tam-tejszego przemysłu, Tor w Spa-Francorchamps stał się dziś prawdziwymokienkiem na świat Walonii, które nie tylko umożliwia wszechstronnerozpowszechnianie wizerunku regionu, ale także przekonuje niezliczonerzeszy podróżnych do kolejnych pobytów na ziemie walońską.

Sierpień 2008 r.

170

Piotr Krośniak

171

172

173

174

175

176

Barbara Tekieli

177

178

179

180

181

182

183

184

185

186

187

188

189

190

191

192

193

194

Zygmunt Kruczek

195

196

197

198

199

200

201

202

203

204

205

206

207

208

209

210

211

212

Adam Hajduga

Jak tworzyć regionalny produkt na przykładziekomercjalizacji Szlaku Zabytków Techniki– kolejne etapy wdrażania – prezentacja

213

214

215

216

217

218

219

220

221

222

223

224

Wnioski z okrągłego stołu

Ryszard JanikowskiRealizacja zasad zrównoważonego rozwoju wymaga do-

konywania zmian w świecie wyznawanych i praktykowanychwartości i zachowań, z czego wynika docenienie dziedzictwaprzemysłowego, które tym samym może stanowić istotnyelement zrównoważonego rozwoju. Ważne zasady to zacho-wanie różnorodności, oszczędność i wydajność. Zmianazachowań zakłada również wyzwolenie większej aktywnościludzkiej i współodpowiedzialności.

T. BurzyńskiPostępująca świadomość zrównoważonego rozwoju po-

zwali unikać konfliktów, które pojawiają się w realizacji wie-lu konkretnych projektów rozwojowych na różnych szczeblachw tym szczególnie na szczeblu lokalnym. Stwierdzono ,żeadministracja samorządowa i stworzone przez nią procedurynie nadążają za wymaganiami dotyczących zrównoważonegorozwoju turystyki. Konieczne jest opracowanie metod plano-wania w turystyce z zachowaniem zasad zrównoważonegorozwoju i konsekwentnego ich egzekwowania. Szczególnieprzydatne byłyby przykłady dobrych praktyk na różnychszczeblach zarządzania turystyką.

Anna SomorowskaProces wdrażania zasad zrównoważonego rozwoju na róż-

nych szczeblach wymaga nadal w zakresie informacji, eduka-

225

cji i stosowania dobrych praktyk jak również konsekwencjina szczeblu rządowym w tym poprzez delegowanie przedsta-wiciela polski do Komitetu Zrównoważonego Rozwoju przyUnii Europejskiej oraz upubliczniania komunikatów rapor-tów Europejskiego Komitetu Społeczno-Ekonomicznego.

Antie SiemannFilarem działań na rzecz zrównoważonego rozwoju w re-

gionach i miejscowościach pełniących funkcje turystyczne jestdobranie odpowiednich formuł ekonomicznej rentownościposzczególnych przedsięwzięć, a także przestrzeganie zasadprojakościowych i kreowanie produktu turystycznego odpo-wiadającego standardom jakości.

Henryk HandszuhW debacie o ZR chodzi cały czas o poszukiwanie równo-

wagi pomiędzy działaniami homo sapiens, ludens i oecono-micus, gdzie mamy do czynienia ze zderzeniem z interesemindywidualnym i długoterminowych a interesem zbiorowymi długoterminowym. Zasada ZR jest przeciwstawieniemgospodarki rabunkowej, która może dotyczyć wszelkichzasobów: naturalnych, ludzkich i społecznych.

ZR osiągany i postrzegany w dłuższym okresie czasu jestrezultatem w bieżących działań projakościowych, którychpoczątkiem jest etyczne podejście zarówno do zasobówturystycznych jak i konsumenta dóbr turystycznych.

Z punktu widzenie organizacji międzynarodowychpodstawowym problemem w realizacji strategii i zasad ZRw turystyce jest osiągnięcie koordynacji działań miedzypodmiotami na szczeblu krajowym gdzie różne podmioty sąodpowiedzialne za różnorodne składniki podaży turysty-cznej.

226

Zygmunt KruczekNajlepszą formą ochrony zabytków dziedzictwa przemy-

słowego jest wykorzystanie ich dla tworzenia produktówturystycznych i harmonijnego wykorzystania zgodnego z ideąZR regionów i miejscowości turystycznych. Proces tworze-nia im kultywowania wartości służy podniesieniu konkuren-cyjności polskiej branży turystycznej.

227

DOKUMENT KOŃCOWY

V Międzynarodowej Konferencji na tematDziedzictwa Przemysłowego

jako Elementu Zrównoważonego Rozwoju dla Turystyki

W dniach 4–5 września 2008 r. odbyła się w Zabrzu V Międzynarodo-wa Konferencja na temat dziedzictwa przemysłowego dla turystyki podkątem jej wykorzystana dla zrównoważonego rozwoju. Konferencja ta sta-nowiła kolejny etap realizacji zaleceń zawartych w Rezolucji Zabrzańskiejuchwalonej na I Konferencji, która również odbyła się w Zabrzu, w dniach11–12 września 2004 r. i która zachęciła instytucje jej patronujące do udzie-lenia poparcia realizacji tych zaleceń.

Uczestnicy V Konferencji:

1. Wysłuchali wystąpień powitalnych prezydenta Miasta Zabrze1,marszałka Województwa Śląskiego2, rektora Górnośląskiej WyższejSzkoły Handlowej (GWSH)3, ambasadora Kolumbii w Polsce4,sekretarza generalnego Polskiego Komitetu do spraw UNESCO5,Dyrektora do spraw Stosunków Międzynarodowych MinisterstwaEdukacji Wenezueli6, prezesa Polskiej Izby Turystyki7 oraz prezesaPolskiej Organizacji Turystycznej8;

1  Małgorzata Mańka-Szulik.2  Bogusław Piotr Śmigielski.3  Prof. GWSH dr hab. Krzysztof Szafarski.4  Jorge Alberto Barrentes Ulloa.5  Sławomir Ratajski.6  Ana Pino Pasquier.7  Jas Korsak.8  Rafał Szmitke.

228

2. Powitali przybyłych na konferencję przedstawiciela Rządu RP – mi-nistra właściwego do spraw turystki9 oraz sekretarza generalnegoŚwiatowej Organizacji Turystyki (UNWTO)10 wraz z przedstawicie-lem regionalnym UNWTO na Europę11;

3. Zapoznali się z projektem Międzynarodowego Centrum Dokumen-tacji i Badań nad Dziedzictwem Przemysłowym dla Turystyki, przed-stawionym w imieniu założycieli Centrum przez reprezentantaGWSH12;

4. Wzięli udział w akcie podpisania Porozumienia o ustanowieniuCentrum, zawartym między Urzędem Miasta Zabrze, Zarządem Wo-jewództwa Śląskiego i Górnośląską Wyższą Szkołą Handlową orazŚwiatową Organizację Turystyki;

5. Wysłuchali wystąpień sekretarza generalnego UNWTO, przedsta-wiciela Rządu RP – ministra właściwego do spraw turystki oraz prze-wodniczącego Rady Miejskiej w Zabrzu13, odnoszących się do pro-blematyki dziedzictwa przemysłowego w kontekście zawartegoporozumienia o powołaniu Centrum i związanych z nim oczekiwań,w tym zwłaszcza jeśli chodzi o promocję turystyki miast i regionów.

6. W tym zakresie odnieśli się również się ze szczególną uwagą do pro-pozycji sekretarza generalnego UNWTO, aby obok dokumentacjipodaży obiektów turystyki dziedzictwa przemysłowego Centrumpodjęło się w pierwszej kolejności stworzenia metodologii pomiarupopytu na produkty całej turystyki „otwarcia na działalność gospo-darczą”.

9  Katarzyna Sobierajska.10  Francesco Frangialli.11  Eduardo Fayos-Solá.12  Henryk Handszuh.13  Adam Moś.

229

7. Zapoznali się z doświadczeniami z realizacji różnorodnych projektówi przedsięwzięć uwzględniających działania na rzecz zrównoważo-nego rozwoju przy wykorzystaniu dziedzictwa przemysłowego dla tu-rystyki z perspektywy następujących krajów, regionów i organizacji:

– Belgii (Walonia)14

– Francji (Nord-Pas-de-Calais; Dolny Ren)15, 16

– Hiszpanii (Katalonia)17

– Niemiec (Zagłębie Ruhry, Mannsfeld-Sudharz, Saxony-Anhalt)18, 19, 20

– Polski (Zabrze, Śląsk, Warszawa)21, 22, 23, 24, 25, 26

– Programu Rozwoju Narodów Zjednoczonych (UNDP)27

8. Odnotowali rosnące światowe zainteresowanie dziedzictwem prze-mysłowym w jego różnorodnych postaciach, postępujący procesjego dowartościowania jako świadectwa kultury, tworzenie na jegopodstawie rozmaitych produktów turystycznych oraz postępującąspecjalizację w tym zakresie;

14  Michał Janowski.15  Adam Promiński: Rekultywacja dziedzictwa górniczego w regionie Nord-Pas-

-de-Calais.16  Frédéric Bieber: Ren – przemiana z pejzażu przemysłowego w stronę ekoturystyki.17  Josep Maria Pey Cazorla: XIATIC – Sieć promocji turystyki industrialnej na

danym obszarze.18  Martin Pudlik, Cyryl Garus: Ocena potencjału turystycznego oparta na analizie

Geograficznego Systemu Informacyjnego GIS. Przykład Zagłębia Ruhry i perspektywaGórnego Śląska.

19  Harald Kegler: Ferropolis – Miasto Żelaza: przykład modelowego przekształceniadawnych obszarów przemysłowych.

20  Antje Siemann: Turystyka przemysłowa w Saxony-Anhalt i Sangerhausen – szansądla regionu?

21  Andrzej Saja: Europejski Ośrodek Kultury Technicznej i Turystyki Przemysłowej.22  Zbigniew Barecki, Tomasz Bugaj, Stanisław Duży, Jan Gustaw Jurkiewicz:

Rewitalizacja Głównej Sztolni Dziedzicznej – Raport z najnowszych badań.23  Adam Hajduga: Jak tworzyć i i oceniać regionalny produkt turystyczny na przykła-

dzie komercjalizacji szlaku zabytków techniki – kolejne etapy wdrażania.24  Monika Szychowiak: Kastry turystyczne jako produkt markowy. Ich tworzenie,

komercjalizacja i zarządzanie jakością.25  Barbara Tekieli: Wykorzystanie obiektów poprzemysłowych do celów kulturalnych

i turystycznych na przykładzie warszawskich dzielnic Praga i Wola.26  Waldemar J. Affelt: Technoestetyka, czyli moc oddziaływania zabytku techniki.27  Piotr Krośniak: Zrównoważony rozwój w turystyce – doświadczenia wynikające

z inicjatywy sekretarza generalnego ONZ Global Compact.

230

9. Stwierdzili, że powodzenie działań mających na celu nadanie zabyt-kom przemysłowym nowej roli w społeczeństwie post-industrialnym,w tym poprzez przydanie im funkcji turystycznych, jest możliwe zwłasz-cza wówczas, kiedy działania te są zgodne z zasadami zrównoważo-nego rozwoju w sferze ekologicznej, społecznej i ekonomicznej.

10. Stwierdzili również, ze w ramach turystyki dziedzictwa przemysło-wego zgodnymi z tymi zasadami możliwe jest zachowanie, a nawetzwiększenie atrakcyjności turystycznej obszarów i miejscowości,w których utrzymano i pogodzono ich tradycyjne walory z nowymifunkcjami i technologiami.

11. Odnotowali zaangażowanie w tę problematykę organizacji między-narodowych, takich jak Światowa Organizacja Turystyki (UNWTO),Organizacja Narodów Zjednoczonych do spraw Oświaty, Naukii Kultury (UNESCO) i Program Rozwoju Narodów Zjednoczonych(UNDP) oraz coraz liczniejszych wyspecjalizowanych organizacji po-zarządowych i uznali, że ich działania są coraz bardziej potrzebnena wyższym poziomie organizacji, oznaczającym lepszą koordynacjęna szczeblu zarówno międzynarodowym, jak i krajowym, w tym ostat-nim przypadku za pośrednictwem osób krajowych uczestniczącychw działalności poszczególnych organizacji zainteresowanych tąproblematyką.

12. Wysłuchali dyskusji przy okrągłym stole z udziałem ekspertów28 natemat percepcji zrównoważonego rozwoju i efektywnego zaangażo-wania różnorodnych podmiotów i gestorów obiektów dziedzictwaprzemysłowego w realizację tej koncepcji. W wyniku dyskusji stwier-dzono że następuje stopniowy postęp w stosowaniu zasad, narzędzi

28  Prof. Ryszard Janikowski, GWSH; Dr. Tadeusz Burzyński, Instytut Turystykiw Krakowie, S.A. / Prof.GWSH, Anna Somorowska, b. prezes PART; Antje Siemann,prezes przedsiębiorstwa „Miasto Różane”, Sangerhausen, Niemcy; Henryk Handszuh,GWSH/UNWTO; Dr Zygmunt Kruczek, AWF w Krakowie / Koordynator projektu„Wspólna Sprawa” w Małopolsce. Moderator; Barbara Tekieli, dyrektor Stołecznego BiuraTurystyki w Warszawie.

231

i środków zrównoważonego rozwoju w turystyce, w tym turystycedziedzictwa przemysłowego, który wymaga jednak dalszych działańw zakresie informacji, edukacji i upowszechniania dobrych praktyk.Szczegółowe wioski wynikające z tej dyskusji podane są w oddziel-nym dokumencie załączonym do niniejszego dokumentu końco-wego.

13. Uczestnicy wyrazili serdeczne podziękowanie władzom MiastaZabrze i społeczeństwu Zabrza, władzom Województwa Śląskiego,Górnośląskiej Wyższej Szkole Handlowej oraz wszystkim innyminstytucjom publicznym i prywatnym w Polsce, które objęły pa-tronat nad konferencją, w tym wwłaszcza Światowej OrganizacjiTurystyki oraz za stworzenie przez wszystkie te instytucje odpowied-nich warunków, które umożliwiły realizację postawionych przedkonferencją celów.

Dziedzictw

o przemys∏ow

e jako element zrów

nowa˝onego rozw

oju turystyki

ISBN 978-83-60953-20-4

Katowice 2009

GÓRNOÂLÑSKA WY˚SZA SZKO¸A HANDLOWAim. Wojciecha Korfantego

URZÑD MIEJSKI W ZABRZU

URZÑD MIEJSKI W ZABRZU