Eco

nom

ic A

nnal

s no

168

, Jan

uary

200

6 -

Mar

ch 2

006

137

* Ekonomski fakultet Sveu~ilita u Mostaru** Ekonomski institut, Zagreb

Igor @ivko*, Sun~ana Slijep~evi}**

UPRAVLJANJE RIZIKOM LIKVIDNOSTI BANAKAU TRANZICIJSKIM DR@AVAMA

SAOPTENJA/COMMUNICATIONS

REZIME: Banke su najzna~ajnije finansi-jske institucije u tranzicijskim dr`avama,pa od njihove bezbednosti, stabilnosti isposobnosti upravljanja rizicima zavisiposlovanje svih ostalih sektora. Svojimposredovanjem izme|u onih koji posedujuvi{kove i onih s nedostatkom nov~anihsredstava, banke uti~u na privredni rast.Me|utim, ukoliko postanu nelikvidne,banke nisu u mogu}nosti ispunjavati svojuzada}u. Uz to, raste opasnost pove}anjanepoverenja u bankarski sistem i nastankakrize. Banke, kao i druga preduze}a, posu|ujusredstva i pretvaraju ih u druge razli~iteoblike aktive. Rizik likvidnosti predstavljamogu}nost nastanka negativnih posledicana bankarsku likvidnost pod uticajemrazli~itih doga|aja, kao na primer naglogpovla~enja depozita iz banke. Ciljeviupravljanja likvidnosti obuhvataju:dnevno vrednovanje svih finansijskihobaveza, izdvajanje barem minimalnerezerve likvidnosti i izbegavanje dodatnihtro{kova pozajmljivanja u slu~aju nu`de iprisilne prodaje imovine. Pona{anje klije-nata i me|uzavisnost izme|u odobravanjakredita i povla~enja finansijskih sredstavapredstavlja glavni izazov za uspe{noupravljanje rizikom likvidnosti. Bankarskisupervizori i banke tranzicijskih dr`avamoraju usvojiti Bazelske principe upravl-janja rizikom likvidnosti za banke.

Therefore, the solution is not to deal withthe consequences, which are evident invarious affairs that are treated as individ-ual deviations of the more or less goodmodel of privatization. The problem liesin the model itself.KLJU^NE RE^I: Banke su najzna~ajnijefinansijske institucije u tranzicijsABSTRACT: Banks are the most impor-tant financial institution in transitioncountries. Therefore all other sectorsdepend on banks safety, stability and itsrisk management skills. With their func-tion of intermediaries they have stronginfluence on economic growth. However,they can not fulfil their function of inter-mediaries if they become illiquid, whichadditional raises the in confidence inbanking sector and possibility of bankcrises. Banks like the other firms borrow moneyand transform it in different forms ofassets. Liquidity risk present possibility ofnegative consequences on bank's liquidityunder impact of different events, like with-draws deposits. Goals of liquidity manage-ment includes: estimation of all cash out-flow liabilities on daily basis, settlement ofminimum reserve requirements and avoid-ance of additional cost of emergency bor-rowing and forced liquidation of assets.The basic challenge for bank's liquiditymanagement is uncertainty about clients'

1. UVOD

U finansijskim sistemima tranzicijskih dr`ava dominantnu ulogu imaju ban-karske organizacije. Iako su bankarski sistemi slabije razvijeni u tranzicijskim ne-go u razvijenim evropskim dr`avama, njihov zna~aj je velik zbog jo{ uvek nedo-voljno razvijenih tr`i{ta kapitala i premalog broja nebankovnih finansijskih insti-tucija u tranzicijskim dr`avama. Finansijska tr`i{ta tranzicijskih dr`ava ozna~enasu kao nelikvidna, plitka i s velikim volatilnostima vrednosti finansijskih instru-menata kojima se trguje na tim tr`i{tima. U Bosni i Hercegovini, na primer, akti-va banaka iznosi 58 procenata bruto doma}eg proizvoda (CB BiH, 2004, s. 123).Banke su u tranzicijskim dr`avama glavni u~esnici na finansijskim tr`i{tima,obezbe|uju likvidnost drugim finansijskim institucijama i odr`avaju pouzdanplatni sistem. S obzirom da su banke glavni deo finansijskih sustava tranzicijskihdr`ava, neophodno je obezbediti stabilan i bezbedan bankarski sistem kontinui-ranim pra}enjem izlo`enosti banke pojedina~nim vrstama rizika. Da bi bankeefikasno ispunjavale svoju ulogu financijskog posrednika, oni pribavljanju sred-stva od likvidnih nov~ano suficitarnih komitenata i zatim ih usmeravaju neli-kvidnim, odnosno nov~ano deficitarnim komitentima. Problem nastupa kad seizvr{enje ove dve radnje ne poklopi u isto vreme, odnosno, komitenti odlu~e po-vu}i svoje depozite u vreme kad kreditni plasmani nisu vra}eni i kad ne postojimogu}nost brzog unov~enja manje likvidnih oblika imovine.

Rizik likvidnosti nastaje naglim promenama u podmirivanju obaveza ban-ke koji mogu dovesti banku u polo`aj da mora naglo prodati svoju aktivu po ni-skoj ceni (Saunders, 2000., s. 114). Dnevna povla~enja sredstva iz banke su uobi-~ajena i banka ih obi~no mo`e predvideti. Problemi u upravljanju likvidnosti na-staju kada komitenti banke `ele masovno podignuti svoje depozite jer su ~uli od-re|ene glasine da u banci postoje problemi. [irenjem informacija o nemogu}no-sti podmirenja obaveza prema komitentima neke banke nastaje problem koji je uekonomskoj literaturi poznat pod nazivom juri{ na banke (engl. bank run). Iztog razloga propast jedne banke mo`e dovesti do povla~enja depozita i iz drugihfinansijskih institucija i problema s njihovom likvidnosti. Zbog toga dr`ave kon-tinuiranom supervizijom nad poslovanjem banaka i uvo|enjem sistema osigu-ranja depozita nastoje spre~iti nastanak problema s likvidnosti. Likvidnost banke

Eko

nom

ski a

nali

br 1

68, j

anua

r 20

06. -

mar

t 200

6.

138

Igor @ivko , Sun~ana Slijep~evi}

behaviour and inter-dependencies betweentaking credits and deposit withdrawing.Therefore, banks must create safety zonefor liquidity risk and adopt BIS Soundprinciples for managing liquidity risk inorder to improve liquidity management.

KEYWORDS: Banke su najzna~ajnijefinansijske institucije u

JEL: G21, G3.

je njezina sposobnost da osigura sredstva za izvr{avanje svih dospelih obaveza.Rizik likvidnosti predstavlja mogu}nost nedostatka sredstava potrebnih za odr-`avanje likvidnosti. Sredstva potrebna za zadovoljenje poja~ane potra`nje kreditaili povla~enja depozita osiguravaju se unov~avanjem nenov~anih stavki aktive ilipribavljanjem novih izvora sredstava. U krajnjoj nu`di banke mogu posegnuti zasredstvima kod centralne banke, npr. za kreditom za odr`avanje likvidnosti. Ka-ko je upravljanje bankom zapravo trade off izme|u rizika i profitabilnosti sasvimje jasno kako je nastojanje uprave banke usmereno pove}anju profitabilnostiuvek vezano sa smanjenjem likvidnosti banke, tj. pove}anjem izlo`enosti rizikulikvidnosti. Povezanost rizika likvidnosti i profitabilnosti ogleda se u tome {to suu pravilu jeftiniji izvori sredstava kra}eg roka dospe}a, a profitabilniji plasmanidu`eg roka dospe}a. S obzirom na to da sredstva mobilizovana u kreditima nisupogodna za podmirenje teku}ih obaveza, banka mora odr`avati odre|enu svotubrzo unov~ivih sredstava, koja u pravilu nose male ili nikakve prinose. Brzounov~ena sredstva s postoje}im nov~anim sredstvima sa~injavaju rezervu likvid-nosti. Na taj na~in banke s ciljem upravljanja likvidnosti koriste kombinaciju od-re|enih zakonski propisanih izdvajanja na ra~un kod centralne banke i uprav-ljanja likvidnosti putem upravljanja aktivom i pasivom u samoj banci.

Likvidnost pojedinih stavaka aktive zavisi o sposobnosti banke da proda po-jedine delove aktive u budu}nosti kako bi mogla podmiriti svoje dospele obavezeuz najmanji tro{ak. Gotovina je najlikvidnija aktiva. Me|utim, funkcija banke jeda usmerava sredstva od nov~ano suficitarnih nov~ano deficitarnim jedinicamausled ~ega pretvara kratkoro~ne izvore u dugoro~ne plasmane. Zbog nastale ro~-ne neuskla|enosti izvora i plasmana banaka mo`e nastati problem s likvidnostibankarskog sistema. Banka analizom sada{njih i procenjivanjem budu}ih nov~a-nih tokova nastoji smanjiti rizik likvidnosti na najmanju mogu}u meru.

Ovaj rad se sastoji od {est delova. Nakon prvog uvodnog dela, slijedi kratkoodre|enje pojma likvidnosti, obrada problematike upravljanja likvidnosti i nazo-ra nad likvidnosti bankarskog sistema u poslednjem desetle}u. U tre}em delu na-pravljena je komparacija likvidnosti bankarskih sistema odabranih tranzicijskihdr`ava (Bosne i Hercegovine, ^e{ke Estonije, Hrvatske, Makedonije, Slovenije iSrbije) na osnovi izabranih indikatora likvidnosti. ^etvrti deo donosi osnovneelemente u organizovanju upravljanja rizikom likvidnosti u tranzicijskim dr`ava-ma. Su{tina principa Bazelskog standarda upravljanja likvidno{}u banaka prezen-tovana je u petom delu. Rad zavr{ava sa zaklju~nim razmatranjima.

Eco

nom

ic A

nnal

s no

168

, Jan

uary

200

6 -

Mar

ch 2

006

139

Upravljanje rizikom likvidnosti banaka u tranzicijskim dravama

2. OBILJE@JA RIZIKA LIKVIDNOSTI

Likvidnost banke predstavlja sposobnost banke da udovolji svojim predvi|e-nim i nepredvi|enim finansijskim obavezama i da obezbedi dodatne izvore zapove}anje potrebnih sredstava banke. Banke trebaju odr`ati odre|eni nivo li-kvidnosti da bi mogle uredno otpla}ivati dospele obaveze po aktivnim, pasivnimi neutralnim bilansnim i izvanbilansnim poslovima (Rose, 1991., Koch, 1992.,Jurman, 2004.).

Nadzor nad likvidnosti bankarskog sistema, kao glavnim delom finansijskogsistema, karakteristi~na je za sve dr`ave. Tranzicijske dr`ave su s ve}im ili man-jim uspehom osiguravale likvidnost bankarskih sistema u prethodnom desetlje-}u, a u prelaznom su razdoblju iz socijalisti~kih u tr`i{no usmerene ekonomijebile suo~ene s propadanjem banaka koja je u nekim slu~ajevima dovela do pro-pasti samo jedne banke, a u slu~ajevima kad povjerenje javnosti u bezbednost i li-kvidnost banaka nije na vreme vra}eno i do krize bankarskog sistema. Nakonraspada biv{e Jugoslavije postoje}e su banke u novonastalim dr`avama iz socija-listi~kog sistema nasledile odre|ene probleme koji su bili ugra|eni u njihovimbilan