Upload
others
View
9
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
ULUSLARARASI .. .. .
TURK DUNYASI INANÇ . . .
MERKEZLERI KONGRESI . .
BILDIRILERI
23-27 EYLÜL 2002
MERSİN
ANKARA - 2004
BALIKESİR VE ÇEVRESİNDE İNANÇ MERKEZLERİ
Aydın AYHAı~
Balıkesir, Anadolu 'nun batısında, hem Marmara ve hem Ege denizine
kıyılan olan, onsekiz kazası ile Türkiye'nin oldukça büyük illerinden birisi
dir.
Antik çağlardan bu yana bu topraklarda yaşarınş uluslar çeşitli inanç bi
çimleri ve düşünceleriyle bu topraklar üzerinde bazı bölgeleri ve yerleri kut
sal kabul etmişlerdir.
KAPIDAGI VE ÇEVRESİ
Antik çağda Marmara denizi kıyısında en önemli yerleşim yerlerinden
birisi bugün "Kapıdağ Yanmadası" dediğimiz yerde kurulmuş olan "Kyıi
kos" kentidir.
M.Ö.749 da bir Miletos kolonisi olarak kurtılan kent 1 bir bergahla ana
karadan aynlrruştı. E n yakınında bulunan Arteka (Erdek), Priapos (Karabiga)
ve Prokonnesos (Marmara adası) da Miktosluların kurduklan kolonilerdendi.
Antik çağın efsanevi denizcileri "Argonaut"Jann uğradıklan yerlerden
birisi de Kapıdağ (Dindymos)tu.2
Önce Artake (Erdek) çıkan Argonautlar buradan yürüyüp Kyzikos'a gel
diler. Burada Kral Kyzikos tarafından çok iyi karşılanan Argonautlar bir ge
ce yanlışlıkla kralı öldi.irünce buradan ayrıldılar. Aynlırken Krala büyük bir
anıt mezar yaparak ve gemilerinin lenger taşını Artoke limanında bırakarak
buradan aynldılar. Gerek kral Kyzikos'un anıt mezan gerekse Arteke lima
nındaki "Lenger taşı"nın bulunduğu yer antik dünyada yüzyıllar boyu ziyaret
. edilen ayinler yapılan yerler oldu.
Re~it Mazhar Ertüzün- Kapıdağı Yanmadası ve Çevresindeki Adalar, s: 16
2 Azra Erhat-Mitoloji sözlüğü s:240-241
Şefik Can - Klasik Yunan Mitolojisi s:23 1
Ahmet Cevat Emre - Homeros - OAdysseia s: 190
177
Kyzikos, antik çağın Marmara Deriizi kıyısındaki en büyük şehir devlet olarak önemli bir inanç merkezi olarak kaldı. Şehir merkezindeki tapınakta Dyonizos'un boğa şeklinde bir heykeli bulunuyordu) O Kyzikos'ta darb edilen bazı Roma paralannda ön cephesinde sekiz si.itun bulunan bu muhteşem tapınağın resmi de bulunmaktadır.4
Kyzikos ve Kapıdağ yarımadası Hıristiyanlar içinde tarih boyunca önemli bir inanç merkezi olmuştur. Kyzikos Piskoposluğu Bizans devleti içinde çok önemli bir din merkezi olmuştur. Bu piskoposluk Ortadoks kilise
leri düzeninde en üst rütbe olmuş, önemini bugüne kadar taşınuştır.
Osmanlı devlet düzeni içinde Kyzikos metrepotittiği olarak yer alan bu inanç merkezine 20. yüzyılın başına ait kayıtlara göre 65 kilise bağlı bulunuyordu. s
Kyzikos ve çevresi İslam tarihi içinde önemli bir yer olmuştur. Hz.Pey
gamber'in işaretiyle İstanbul'un fethine yönlendirilen Arap orduları ilk defa Halife Muaviye tarafından 668-669 da bir donanma ile İstanbul önlerine geldilerse de asker soğuk ve açlıktan kırılınağa başlayınca geri döndüler.6
Bu sırada İslam diyarında Hz.Ali ve Muaviye yandaşları arasında başlayan büyük huzursuzluk karşısında Muaviye yerine geçmesini arzuladığı oğ
lu Yezid'in tutarsız hareketlerini bastırmak ve ona İstanbul'un fethi gibi bir statü kazandırarak İslam orduları içindeki yerini tartışmasız kılmak için biiyük bir ordu hazırladı. Yezid'in komutasına verilen bu ordu 672 de yola çıktı. Ege adalarını ele geçirip Çanakkale boğazından geçerek Kyzikos 'u ele ge
çiren İslam ordusu içinde böyle kutsal bir cihat da şehit olmak için yanan pek çok sahabe ve tabiin bulunuyordu.
Kyzikos'ta hazırlıklarılll tamamlayan Arap ordusu 674 ilkbaharında harekata başladı.? Bizans'ı kuşatan Arap ordusu kuşatmayı beş yıl aralıksız sürdürdü. s
3 Arif Müfıd Mansel - Ege ve Ywıan Tarihi s: 138 , 4 R.M.Ertüzün - age - s: 137
5 Xeiofaines - Tomas Tritos - s:92 (Atina J9Ö5)
6 Ahmet Refik - Tarilı-i Umumi c:5 s:98 7 G.Ostrogorsky - BiZGilS Devleti Tarihi- s: 114
8 A.A.Vasiliev -Bizans lmparatorluğu Tarihi c: I s:272
Auguste Bailly - Bizans Tarihi c: I s: I 39
178
Beşyıl aralıksız süren muharebeler sırasında bağazın sulannı ve Haliç'i donduracak kışlar oldu. Çölde yaşayan ve soğuktan haberi olmayan Arap askerlerim çok erpıeyen lqş şartlan Kyzikos'ta bulunan orduyu kınp geçirdi.
Pek çok Arap burada soğuktan, açlıktan ve hastalıktan kınldı. Şehid olan sahabe ve tabiyn burada gömüldü. Applar çekildikten sonra mezarlığın yeri kaybolup gitti. Bugün Arabistan dıŞında en büyük şehid sahabe ve tablin me
zarlığı burada bulunmaktadır.
DURSUNBEY :
Birkaç yıl önce büyük bir deprem felaketiyle yerle bir olan çevreye yardımı bizzat getirmek için 123 yılında bölgeye gelen Roma İrnparatoru Hadnan'ın emri ile Marmara'nın Bursa- Balıkesir arasında yer alan bölgede kendi ismini taşıyan üç kent kurulmaya başlandı. (Hadrianoi- Orhaneli, Hadrianeia- Dursunbey, Hadrianutherai - Balıkesir)
İmparator Hadrian MS. 131-132 yıllarında ikinci kez bölgeye gelerek şehirlerin kuruluşunu tamarnladı.9 Bu kentlerin hemen sınırında bulunan Olympene'ye yakın Abrettene kentinde antik çağın oldukça büyük bir dini
merkezini kurdular. Bugün çevrede bulunan çok sayıda yazılı taş, sunak taşlan ve mezar stelleri bu dini merkezin büyüklüğünü göstermektedir. Roma'nın bu kentlere para basma yetkisi vermesi ve yüzyıllar boyu pek çok imparator adına -para hasılınası koca Roma imparatorluğu içinde dağların arasında, örmarılann içinde sapa bir yerdeki bu küçücük bölgeye verilen önemi
göstermektedir. Bölgenin çok önemli maden yataklannın olmaması, mali değerinin yüksek bulunmaması bölgenin öneminin buradaki inanç merkezinden kaynaklandığını söyleyebiliriz.
BALIKESİR ŞEYH LÜTFULLAH ZA VİYESİ
Şeyh Lütfuilah İsfendiyar oğullan soyundan gelen bir zattır. Önce asker
mesleğindeyken suf:ıliği seçip bir tarikata girerek Balıkesir' e gelip yerleşmiş,
· burada bazı dostlannın tavsiyesiyle Ankara'ya giderek burada ceddi adına bir
hamam yaptırmaktayken Hacı Bayram Veli ile tanışarak onun irsadıyla aydınlanıp ona intisab etmiştir.
9 El mar Schwertheim - Die bısclırijte11 vo11 H adrian o i ıı11d Hadria11eia - s: 157 (Bonn 1987)
179
Hacı Bayram Veli !O "sımmn ortaya·çıkması üzerine" Bursa'dan aynlıp Ankara'ya gelen ve "Somuncu Baba" diye anılan ı I Şeyh Harnidüddin-i Ak
saray! ye intisab ederek onunla Şam'a ve Hacca giderek meHimet neş'esine
ermiş ve şeyhinin 815 (1412) de vefatı üzerine Ankara'ya dönüp Halvetiyye
ve Nakşibendiyye'den de etkilendiği "Bayramiyye" tarikatını yaymaya baş
lamıştır.
Şeyh Lütfuilah'ın mürşidi Hacı Bayram' ı Balıkesir' e daveti üzerine; Ha
cı Bayram Veli: "Dervişlerin hiçbir kayıtla ilgileri yoktur. Hemen yola çıka
lım" I 2 diye iltifatıyla Bq.lıkesir' e gelirler yolda ve Balıkesir' de iı:sadıyla Şeyh Lütfullah'ı nasiplendiren Hacı Bayram Veli bir süre sonra onu posta
oturtarak hilafet verip Ankara'ya döner.
Şeyh Lütfullah ölünceye kadar Balıke~ir de yaptırdığı "Sufıhane" de
Bayrarni-Melamiliği yayar. Hacı Bayram Veli'nin özel olarak eğittiği, terbi
ye ettiği, 13 halifelik makamına eriştirdiği Şeyh LütfuHalı'ın 14 açtığı yol Ba
lıkesir' de günümüze kadar gelen bii: yol izler. Oğullan 15 ve müritleri tarafın
dan sürdürülen tarikat sufıhanenin zaviye şekline getirilmesiyle büyümüş 16
sonraları depremle yıkıldığı için sadece mescidi ayakta kalabilmiştir.17
Mescidin bulunduğu mahalleye "Şeyh Lütfullah Mahallesi" denmekte
dir. Buiası birçok kayıtta oğlunun ismine izafeten "Bahaeddinzade mahalle
si" olarak da görülmektedir. 1530 yılına ait mahalle ile ilgili kayıtlarda; 21 hane, 7 mücerred, . 1 imam, Ipir-i fani, 1 sahib-i berat ve 1 muhassıl görül
mektedir. 18 .
1 O Abdiiibaki Gölpınarlı - M eliimilik ve M eliimiler s: 23 ll M.A.Cengiz, Y.Adıgiizel, M.Giilseren - Somımcu Baba s:23-24 12 Kerim Kani Akpınarlı - Balıkesir'de Yahrlar s:24-25 (Özel Kitaplığındaki el yazması
kitaptan)
!3 Isınail Hakkı Uzunçarşılı - Karasi Meşahiri s:67 14 Nişancı Mehmet Paş~- Hadisat s:130 ve Hoca Saadettiıı Efendi - Tacii't-Tevarih c:5
s:l61 15 Oğullanndan Molla Bahaeddin Fatih devri alim1erindendir. Semaniye medresesinde
müderrislik yapmıştır. (ölümü 1490) Nişancı M. Paşa- age s: I48
16 Sezayi Sevim - 16. Yüzyılda Karasi Sancağı - yayınlanmamış doktora tezi s: 124
I7 Hicri 833 (1430) da yapılmıştır. Muharrem Eren - Mutasarnf Ömer Ali Bey s:217
18 166 numaralı muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri sene 637 ( 1530) s:249
180
Zaviye ve mescidin günümüze kadar gelebilmesini sağlamak için bunla
rın idaresine maddi kaynak olarak bir vakıf kurulmuştur.
Şeyh Lütftıllah mescidi vakıflan arasmda bir köy (Halalca köyü), 4 bah
çe, 2 bağ ve ayrı yerde bir bahçe bulunmaktadır. 19
Burada yayılınağa çalışılan B-iyrami- Melfunilik 1800 lü yılların ortala
nna doğru Nakşi-Melfuniliğe dönüşmüştür. 1898 de meydana gelen büyük
Balıkesir depreminde tamamen yıkılan cami devrin mutasarnfı Ömer Ali Bey
· tarafından bugünkü haliyle inşa ettirilmiştir. Son tamir tarihi 1955 dir. Cami
alanı 1432 m2, iç alan 156m2 dir.20
Cami bahçesinde büyük bir mezarlık bulunmaktadır. Burada bulunan
mezar taşlannın en eskileri 1800 lü yılların başlarına tarihlenmektedir. Şeyh
LütfuHalı ve yüzyıllar boyu onun ardından gelen şeyh ve müridan inançlan
gereği üstlerine taş diktirmemiş, türbe yaptırmamışlardır.
Şeyh Lütfullah'ın yattığı yer bellidir. Fakat üzerinde herhangi bir işaret
yoktur. Pir, belki de vasiyeti üzerine, mezar taşsız oiunca diğer şeyhlerinde böyle bir şey istememiş olmalılar ki onların da yerleri belli değildir. Yalnız
bir çok mermer veya yazılı mezar taşı arasında şekilsiz, yazısız bir granit sü
tün bulunmaktadır ki burada bir melfuni mezarı olduğunu işaret etmektedir.
Kendilerini aşagılayan, hakir göstermek isteyen her türlü rütbe ve ma
kamdan uzak durmağa çalışan sadece aşk ile yanan melfuniler vücudun değil
ruhun önemine işaretle mezarlarının kaybolmasından büyük mutluluk duy
muşlar, sadece mezarlan çukurlaşınca bir canlı bilmeden basar da ayağı inei
nir-diye bellilik olması için her türlü gösterişten uzak kolsuz, bacaksız, baş
sız birer taş dikilivermelerini istemişlerdir.
Şeyh Lütfullah cami hazinesinde pir olan Şeyh Lütfuilah'ın mezar taşı
bulunmamasma rağmen burada hizmet eden "Şeyh Lütfuilah türbedarı Tireli
Ahmet Ağa"nın 1275(1858) de vefat ettiğini gösteren bir taş bulunmaktadır.
Mezarlar arasında bazı nakşi şeyhlerinin mezarları da vardır.
19 Sezai Sevim - age s : 279 ( Halaica köyü yıllık geliri 2953 akçadır.) 20 Balıkesir Camileri ve Cami Görevlileri Albümü c: 1 s:5
181
AYVALIK
Antik çağda Ayvalık körfezi içinde kendi adianna para basan Nesos
(Alibey adası-Cunda) ve Pordosilene (Maden adası) iki küçük şehir devleti
olmasına rağmen bugünkü Ayvalığın yerleşmiş olduğu alanda herhangi bir
yerleşim yeri bulunmamaktadır.
Osmanlı döneminde Medine-i Münevvere Vakıflan içinde görülen bu
topraklar 1600 lü yılların başlanndan itibaren Orta Anadolu'dan eskiya bas
kısı ile buralara gelen O.rtadoks Hristiyan ahalinin lskfuıına açıldı. Bunlara
yakın adalardan gelenler de katılınca burada "Kydonia" ismiyle kelime kar
şılığı tam olarak Ayvalık olan kent kuruldu.21
Çevresinde bulunan çok zengin zeytin, üzüm, tahıl, tuz, taş ve b~ık gibi
kaynaklarla Ayvalık birden bire yeşerip büyüdü. Efsanevi şekilde anlatılan
bir öykü ile Cezayirli Hasan Paşa 6-7 Temmuz 1770 de Çeşme önlerinde Rus
donanınası ile yaptığı savaşı kaybedince22 karadan İstanbul' a dönerken uğ
radığı Ayvalık'ta Papaz lkonomos'tan büyük yardım görmüş, daha sonra
sadrazam olduğunda onlann isteği üzerine Ayvalığa Türklerin iskruıın engel
leyen bir ferman çıkartnuştı.
1800 Hi yıllann hemen başlannda Ayvalık son derece gelişmiş, zengin
leşmiş önemli bir din merkezi durumuna gelmişti. Benzeri hiç bir Anadolu
kentinde olmayan "Ayvalık Akademia" sı kurulmuş burada din adamlan ye
tiştirilmeğe başlanmıştı.
Fransız ihtWilinden etkilenen Rumlar 1821 de başlıyan "Yunan İhtila
li"ne katılarak Ayvalık'ta da ayaklanınca çevreden görevlendirilen aşiret sa
vaşçıları burayı tedip ettiler. Ayvalıklı Rumlar karşı adaya, Midilli'ye kaçtı
lar.
Tüm zenginliklerini yitiren Ayvalıklılar araya koydukları aracılar vasıta
sıyla af dileyince 10. yıl sonra 1831 de af edilerek geri dönmelerine izin ve
rildi. Ama pek çok ayncalıklannı yitirmişlcrdi.
21 Ahmet Yonılmaz - Ayvalık'ı Gezerken s:34 22 ls mail Hami Danişmend -lztıklı Osmanlı Tariizi Kronolojisi c:4 s:48-49
182
1800 lü yılların ·ortalann dan itibaren Ayvalık son derece zengin ve par
lar bir şehir oldu. Zamanla nüfusu 20.000 i aştı. Şehir de yabancı devlet kon
solosluklan, bankalar açıldı. Gene de Ayvalık'ta yaşıyan Türklerin sayısı
100-150 den fazla olmadı. Onlar da sadece memur ve bekçilerdi.
Gerek Osmanlı Devleti içinde'bulunduğu farklı durumu, gerek bu coğ
rafyadaki olağan üstü güzel ve zengin topraklarda yer alması Ayvalık'ı batı
Anadolu'nun Ortadoks Hıristiyanlığımn inanç merkezlerinden biri haline
getirdi.
Kurtuluş savaşı sonunda Ayvalıklı Rumların 1922 de buradan ayrılması
na rağmen İstanbul Rum Ortadoks Patrikhanesinin Ayvalık'la ilgileri bir tür
lü kesilmedi. Her fırsatta yenilenrneğe çalışıldı. 2001 sonbaharında Rum Or
tadoks Patriği Barthelemeos Alibey Adasında bulunan yıkılınağa yüz tutmuş
Taksiyarhis kilisesinde İstanbul'dan ve Yunanistan'dan gelen üçyüzden faz
la ruhani ile ayin yapmıştı. Gene hemen hergün feribotla Mi dilli' den gelen
Yunan turistler arasında bazen Ortadoks ruhaniler de gelir ellerinde tütsü
kapları Ayvalık sokaklarını tütsülerler.
1831 de Ayvalık Rumları af edilip geri dönünce ayaklanrnamn ana kay
nağı, merkezi sayılan Akadernia yeniden açılmamış yerine çok büyük bir
lise "Gyrnnasium Kydoniun" açılrmştı.
Cumhuriyet öncesi Ayvalık'ta bütün mahallelerin isimleri bir Hristiyan
azizin ismi le anıbrdı. (Ayos Dirnitris mahallesi ve Ayos Yannis, Ayos Yor
gis, Ayos Nikdes, Ayos Vasilis, Ayos Triyada, Taksihavhis, Katopamaya
(Meryemana) Mahalleleri)
Şehir içinde ve çok yakın çevresin de 50 den fazla kilise ve ayazmanın
yanısıra üç büyük manastır bulunuyordu. Bu manastıdar da ruhhanlar yetiş
. tiği gibi dünyadan el ayak çekip kendilerini sadece dine adayan kesişler de
bulunuyordu.
183
Ayvalıktaki Manastırlar23
Aya Nikola Manastırı- Camlık (Laka) mevkiinde
Ayıyas Paraşkevi Manastırı- Tırnarhane adasında
turan Manastın ve bu manastıra bağlı Panayan Portaryitasya isimli ma
likhaneli çiftlik
Ayvalık içindeki büyük kiliseler24
Profıt İliyas Kilisesi
Ayos Dimitriyas Kilisesi
Taksiyarhis Kilisesi
Ayos Yannis Kilisesi
Meryemana .Kilisesi (Metrepolitlikte)
Ayos Yorgis Kilisesi
Kato Panaya Kilisesi
Faneromeni Kilisesi
Ayos·Triyada Kilisesi
Ayos Nikolaos Kilisesi
Zoodohopiyi Kilisesi25
Aya Haralambos Kilisesi
Çevredeki küçük kiliseler
Aya Andon Kilisesi
Aya Kostantİn Kilisesi
Aya Pandeleimon Kilisesi
23 Kemal Özer- Ayvalık Tarihi - Türk Dili Gazetesi 17 Kasım 1939 sayı:371 1 24 Ahmet Yoru.Imaz - age s: 144-148
25 Bu son iki kilise için Kemal Özer - Ayvalık Tarihi - Türk Dili - 17 Kasım 1939
184
Evankelistriya Kilisesi
Analipsevi Kilisesi
Takıserhuvon Kilisesi
Aya Nikola Kilisesi
Ayıyas Manyis Kilisesi
Ayıya Kiryaki Kilisesi
Aya Y orgi Kilisesi
Eski ismi "Kafir Ağılı" olan Küçükköy'de bulunan kiliseler
Aya Atunaş Kilisesi
Metaporlosis Kilisesi
Ayıya Ekaterini Kilisesi
Ayıya Kiryaki Kilisesi
Ayıya Varvara Kilisesi
Ayıya Apostolon Kilisesi
Ayıya Ayaci Kilisesi
Bunlardan başka çevre tepe ve zeytinlikler arasında 50 den fazla küçük
kilise ve ibadethaneler bulunmaktadır.
Alibey Adası'nda (Cunda) bulunan Kiliseler26
Tuksiyarhis Kilisesi
Aya Triyada Kilisesi
Ayos Dimitriyas Kilisesi
Panaya Kilisesi
Ayos Pandeleymonas Kilisesi
. Ayos Nikolaos Kilisesi
Ay os Yannis Kilisesi
26 A.Yonılınaz- age s: 157- 160
185
Alibey adasında ayrıca büyük manastırlar da bulunmaktadır27
Çamlı Manastır (Taksiyarhis ta Çarnya)
Leka Panaya Manastın (Koruyucu Meryem Manastın)
Ay Dimitri Ta Selina (Ayışığı Manastın)
Evangelistriya Manastırı (Rahibeler için-Kızlar Manastın)
Ayos Apostolos Manasrın
Ay Yoannutou Prodromou Manasrın (Tavuk Adasında)
Ay Yorgi Manastın (Güvercin Adasında)
Profit İlya Manastın (İlyas Peygamber Manastırı)
Ayvalık'ta bulunan kiJiselere bağlı okullar
1- Ayvalık Gymnasium umu (9 sınıflı, çeşitli labratuarlar, kütüphane, rasathane, jimnastikhanesi bulunan lise)
2- Lise avlusunda erkek ilkokulu
3- Eski Akademi civarında kız ilkokulu
4- Aya Yorgi Kilisesi Kız Ortaokulu
5- Aya Y cirgi Kilisesi Kız İlkokulu
6- Goliya Mevkinde Erkek İlkokulu
7- Zoodohopiyi Kilisesinde Kız Ortaokulu
Barak Baba Za viyesi
Hacı Bektaş Veli tarafından Balıkesir'de cerağ uyandırması için "Karasi
ye Boğadıç denilen yere" gönderilen Horasan erenlerinden Barak Baba28
burada bir zaviye kurmuş ve vakıf bırakarak 1800 li.i yılların sonlarına kadar
gelebilen bir merkez oluşturmuştur.29 (Barak Baba Z~viyesi 23-28 Ekim
2001 tarihinde Ankara'da yapılan Uluslar arası Türk Dünyası İnanç Önder
leri Kongresinde gen:i,ş olarak ele alınmıştır)
27 Ahmet Yonılmaz-age s: 160-166 28 Abdülbaki Gölpınarlı - Vetayetname-i Hacı Bektaş Veli s:90
Bedri Noyan -Hacı Bektaş-ı Veli Velayetnamesi s:432 29 166 numaralı Muhasebe-i Vilayet-i Anadolu Defteri s:267
186
Kazdağları
Aziz Paulos'un Ayvacık civannda iki kere halkı Hııistiyanlığa davet için
vaaz vermesi Hıristiyanlığın ilk zamanlanndan itibaren Kazdağlan yöresini
bu dinin mensuplan arasında kutsal bir alan yap[l. Yüzyıllarca buradaki
mağaralarda pekçok fanatik ~-istiyan kesiş elini ayağıru dünya işlerinden
çekerek yaşadılar.
1300 lü yılların başlannda başlarındaki önderleri Saru Saltuk Baba'nın
ölümü üzerine Karasi topraklanna gelen Sarusaltuklu Türkmenler Karasi Bey
tarafından belki de "Buradaki tarik-i dünya luristiyan kesişlerin hakkından bu
Türkmen dervişler gelir" düşüncesiyle Kazdağlarına yerleştirildiler. Bu
zamanlardan itibaren Kazdağlan Alevi Türkmenler tarafından kutsal olarak
kabul edildiler.
Sonuç:
Balıkesir ve çevresindeki "İnanç Merkezleri" tarih içinde etrafıarını ay
dınlatrnış, inananlara ışık tutmuş yerlerdir. Bugün çok bilinmeselerde bu gibi
merkezleri bulunduklan yerlerde korumalı ve değerlendirilmelidir.
187