ULUSLARARASI KATILIMLI

OSMANLI BiLiM VE DUSUNCE TARiHi SEMPOZYUMU

08-10 May•s 20L4

BiLDiRiLER KiT ABI

EDiTOR

Yrd. Do~. Dr. Mehmet Fatih GOK<;EK

EDiTOR YARDIMCILARI

Ogr. Gor. Orban BiNGOL- Ar~. Gor. M. Ahmet TUZEN

GUMU$BANE fJNtvER ITESI YAYINLARI

ANKARA 2014

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANLI BiL!M VE D0$0NCE T AR1H f SEMPOZYUMU

T ASA VVUFUN OSMANLI'DAKi SOSY AL HA YA TA TESi Ri

Prof. Dr. Kadir OZKOSE Gaziosmanpa~a Oniversitesi 1labiyat Faki.iltesi

kadir.ozkose@gop.edu.com; kadirozkose60@hotmail. com

Aksaray Olanlar Dergaht ~eybi ibrahim Efendi 'nin (o.l 06611655) nusralanyla ifade cdecek olursak;

Tasavvuf giinde bin kerre oliip yine dirilmektir Tasavvuf cumlc alem cismine ciin olmaga derler Tasavvuf goniil tahtmda sultan olmaga derler TasavvufHakk'm esranna hayran olmaga derler931

Bu nusralardan hareketlc tasavvuf; dinin oziinii bireyin i9 diinyasmda ya~amr bale getirme faaliyetidir. Bu nedenle ilm-i halve fll<h-1 batm adtyla andmaktadu. Ruhi ve ahlaki annma yolu anlamma gclen tasavvuf dii~uncesinin sistemli ve disiplinli bir ~ek:ilde topluma yon vermesi ise tarikatlar vasttastyla gers;ekle~mi~tir. Dolaytstyla tarikat onderleri de ya~adtklan cografyanm kiiltiirel, sosyal, ekonomik ve siyasal alanda ~ckillenmesinde etkili olmu~ maneviyat onderleridir.

Tasavvuf dii~iincesinin, anlay1~ ve terbiyesinin i~lendigi, derinle$tirildigi ve halka takdim edildigi yerler tekkelerdir. Buna gore tekkelcrin esas gorevi, insan ruhuna belli bir formasyon vermektir. Tekke mc~ay1hl bu asH vazifelerini ~u ~ekilde terenniim etmi~lerdir:

Evvel Allah ad1m yad eyleriz Oil dil olmu$ kalbi dil~ad eyleriz Zikr-i Hak'la nutku in$ad eyleriz Her harab abadt abad eylcriz932

Tekkedeki insanlar sadece bemfikir degil aym zamanda hembezmdir, bemderttir, hemdildir, hemdemdir, hemhaldir, hemavazd1r, hembardtr, hemdfi$dur, hemarami$dir. Tckkelerde dervi$in uymas1 gereken ii9 kaide vardrr: Zik:ir, hizmet ve sohbet. Bunlar da zamana baglanmt~tlr. Sflfiler bOtiin vakitlerini bu Us; ~eyle harcaytp bir lok.ma bir hrrkayla yetinen insanlar degillerdir. Bir dervi~in tekke hayat1 daiml degil, ges;icidir. <;ok az ki$i omriintin biiytik bir lasrrum tekk.ede ge9irmi~tir. Bunlar genellilde miicerret

931 Sel~uk Eraydm, Tasavvuf ve Tarikatlar, Marmara Onivcrsitesi ilahiyat Fakiiltesi Yakfi Yayimlan, IV. BaskJ, 1stanbull990, s. I 0. 932 Mustafa Kara, Din Hayat Sanat A~1smdan Tekkeler ve Zaviyeler, istanbull990, s. 62.

477

ULUSLARARAS! KA TILIMLI OSMANLI BiLiM VE D0$0NCE T ARiHt SEMPOZY'UMU

dervi$lerdir. Hemcn her sfifinin bir cvi ve ailesi, geyimini temin ettigi bir i~i vardu·. Esasen sufi, toplum iyin Allah'la bcraber olan lci$idir. Gayesi, aza kanaat etmek degil, r;ok kazamp insanhk iyin harcamaktlr.

Yeni nesil tekke denilince giiniimtizde daha yok "kiif ve miskinlik kokan" bir yer, dervi$ denilince ise "omuzlan yOkmii$, kamburlan ylknu$, yiizleri siiziilmii$, gozlerinin feri sonmii$ kap1 kap1 dola$an" insanlan hatirlamaktad1r.

Osmanh toplumtmun biitiin katmanlannda, biirokratik elitte (kalemiye), aydmlar arasmda (jlmiye), askerde (seyfiye) vc halkta (esnaf, yiftyi, koyH.i) tasavvufi diinya g6rii$iinden izlerle ka~lla$mak miimkiindiir. Osmanli'da toplumsal s1mflann bulu$ma noktas1 olarak tasavvufu gormek bir fantazi degildir. Sultan ve reaya, koylU ve $ehirli, zengin ve fakir, alim ve cahil, siinnl ve alevl blittin toplumsal Sllllflann bulu$ma noktalannda tasavvufu gonnck tarihsel bir gervekliktir.

Tasavvuftm Osmanli'da giinliik hayata yansmwsma balaldigmda, gUnliik dilde bile tasavvuftan ahnma yiizlerce deyim, tabir ve deyi$in yans1mas1 tasawufun halkm giinllik ya$antiSI ile ne kadar ivice oldugunu gostermektedir. 933

Bir batilmm tcspitiyle, "Osmanh doneminde tekkeler, halkm dinin tadtn1 y1kard1~ hirer yer halini ahm$ttr."934 Bu tespiti anlamh lalan yegane geryek, toplumlan, ordulan bi.iylik olanlann degil, goniilleri bi.iyiik olanlann donii$turliyor olmas1d1r. <;iinldi goriinen silahlarla donatllrm$ gUyleri, hir;bir Ulke sm1rs1z bir bir;imde biiyiitemcz. Goriinmeycn silahlarla donatllmi$, gonlti zengin, goniillii giiylerin ise bir smm yoktur. Toplumsal hayatta zora ba$vunna bir sllllfdan sonra gi.iciinii yitirir. Giizellikleri biiytitenlerin oniinde ise, hir;bir gUy duramaz. Onlann her toplumda goniillii yardimcilan vardrr.

Osmanh toplumunda tekkelerin sosyal fonksiyonlanna baktigtmizda, Orta Asya'nm iylerinden kopup gelen dervi~ ziirnrelerinin, "ayende ve revende"ye hizmet vermek roliinU Ustlendiklerini goriiriiz. Zira goyler sonucu Anadolu'ya ula~n TUrk unsurlara tekkelerin, medeniyete ar;1lan kap1lan olacak yerle~ik hayat tarztmn, yaygmla$1P koklc$mesini saglarru$lardrr. 935

Tebligimde tasavvufun toplumsal hayata yans1malannt Osmanl1 ozelinde ele ahrken, tekkelerin iskan faaliyetlcrinden, sosyal gilvenlik ve ban$ toplumunun tesisine katlalanndan, gervekle$tirdikleri k.Ultiir ve ahlak transferinden, gUzel sanatlann geli$tirilmesine sagladiklan firsatlardan, yiiri.ittiikleri sagltk. hizmetlerinden, sportif etkinliklerinden, folklorik yapilanndan, toplumsal birlik ve kayn3$manm saglanmasma yonclik onceliklcrinden bahsetmck istiyorum.

933 Mahmut Erol K.lh9, Siifi ve $iir-Osmanli Tasawuf $iirinin Poetikas1-, lnsan Yaymlart, istanbul2004, s. 36-37. 934 Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s. 159. 935 Semavi Eyice, "Ktr~chir'de Karakari Kalender Baba lhcas1", iOEFTED, Sayc 2, istanbul 1971's. 229-254.

478

ULUSLARARASI KATfLfMLI OSMANLJ B!LtM VE D0$0NCE TARiHI SEMPOZVUMU

1. isl<an Faaliyetleri

Osmanh cografyasmda faaliyet ylirtiten tekkelerin faaliyet sahalanm inceledigimizde iskan giri~imlerinin oncelikli etkinlik sahast oldugunu gorfui.iz. Tekkelerin yiiriittiikleri iskan politikalanm ~u ~ekilde sualayabiliriz:

1. Viranelik, terkedilmi~ yerleri yeniden iskan etmck. 2. Kularda, emniyet ve konaklaroa gorevi ifa etmek. 3. Isstz ve korkulu yerlerdc, ozellik:le hudutlarda . gozetme gorevi

yapmak. 4. Ticaret ve seyahat yollan uzerinde gelip geyen ki~i veya gruplara,

Allah nzast itrin tr~itli kolaybklar saglamak. 936

2. Sosyal Giivenlik ve Ban~ Toplumunun Tesisi

Osmanh toplumundaki tekkelerin sosyal fonksiyonlanna bakttguntZda ikinci temel i~levselligin sosyal gUvenlik ve ban~ toplumunu tesis trabast oldugunu goriirtiz. Zira yok geni~ topraklara sahip olan Osmanh Devleti'nin bazt bolgelerinde merkezt otoritenin pek tesirli ohnamast ve uzakhg1 sebebiyle yer yer isyan gruplannm ve e~klyanm bulurunast normal bir haldi. Tekke mensuplannm, insan psikolojisine hakim oldugunu, ba~an ve metotlanm iyi bilen saray, bOyle yerlere bir zabtta ve zaptiye kuvveti yerle~tiimektense, bir zaviyenin k:urulmasmt daha uygun ve netice balmrundan daha faydali gormli~ttir. Bu yolla, devletin bu tip dert ve problemleri ortadan kalkmt~, muhtemel huzursuzluk ve isyanlar onlenmi~, kaba, sert, ha~in insanlar, cemiyetin sakin ve efeodi bir iiyesi haline gelmi~tir.

Omegin, Nigbolu'nun Totrakan mevkiinde kurulan Yahya Bey Tekkesinin etraf1 tamamen bu tip cahil ve kaba insanlarla dolu idi. Hatta halk ara~mda "0 kad~r d~ ~aba d.~gjlim." anlamma gelen .'.'Totrakan'dan gelmiyorum." ifadesi me~hur olmu~tu. Orner Liitfi Barkan, Yahya Bey Tekkesinin bu i~levselligini ~u ~ekilde dile getirmektedir:

"Zikrolunan mahal ifrata mahuf (a~m derecede korkuny) ve harami olmagm ol yerde mezkur tekkeyi bina eyleyiip, ayende ve revendeye, atlanna ot biyup odun getirmek itrin, mezkur kafirleri cern cyleyip teskin ettirmi~ (toplarup sak.inle~tirmi~) ol vakitten beri zikrolunan mahal, mezkur Bey scbebiyle miiemmen (emniyetli) olup, miisliimanlar bila havf (korkusuzca) gelip gider olmu~lardtr. "937

936 Omer LiHfi Barkan, "Defter-i ll!lkant KayJtlan-KolonizatOr TUrk Dervi~leri", Vakiflar Dergisi, Say1: II, Istanbul 1974, s. 30 1-302; Ethem Cebecioglu, Hact Bayram Velf, KilltUr Bakanl•~ Yay., Ankara 1991, s. 21-22. 937 Barkan, "Kolonizat6r TUrk Dervi~leri", Vakiflar De~-gisi, Say1: ll , s. 302.

479

ULUSLARARASI KA TILJMLI OSMANLI BlL!M VE D0$0NCE T ARiHi SEMPOZYUMU

3. KulUir ve Ahlak Transferi

Osmanlt toplumunda tekkelerin us:fulcii ana fonksiyonu kiiltiir ve ahlak transferini gers:ekle~tiren ocaklar olmalartdtr. Su bir gers:ek ki, birey kendi dfulyasmdan koptugu, uzakla~t1gr, bagtm gev~ettigj oranda toplumdan veya sosyal hayattan da kopmu~ demck:tir. Tekke, ki~iyi Yarattctya baglayan ve bagh oldugunu hat!rlatan mekan; miirid, YaratlclSlrun nzas1ru arayan ki~i, miir~id ise o nzanm nerede oldugunu g<:isteren ~ahsm ad1d1r. 938

Yerlc~im merkezlerinde kurulan ve s:e~itli tarikatlara ait olan dergahlann g<:irdiigu onemli i~lerden bir tanesi de kiiltiir ve inancm, halk arasmdaki birlik ve haberle~menin saglanmastdtr. Bugiinful biitiin yaym ve propaganda organlanmn yaptlgrm o zaman tekkeler ve camiler yerine getirmi~lerdir. Halk bunlar yoluyla, dinini, ahlakml, edebini, sanattru, kiiltiiriini.i, gcymi~ini sevmi~ ve ogrenmi~tir. Bu noktada mevlevibanclerin diger tekkclerden daha biiyi.ik bir tcsir sahast oldugu soylenebilir. 939

Me~ayih, ye~itli camilerde vaizlik ve imamhk gorevlerinde bulunmak suretiyle de halkm bilgi ve irfan seviyesinin yiikseltilmesinc katk1da bulunrnu~tur. Astrlar boyu bi.iyiiklii kus:uldi.i camilerin vaizliklerini genellikle tar1kat erbablannm yapt1g1 bilinmektedir.

istanbul' da cuma giinleri kalabahk cemaate namazdan sonra vaaz edilmesi Osmanl!lar'da bir gelenek olup bu konuda bir silsile te~ekkiil etmi~tir. Fatih, Siileymaniye, Bcyaz1t Camileri'nde gorev yapan ve "Katar ~eyhligi" adt verilen bu silsilenin son kademesi Ayasofya kiirsii ~eyhligidir. Bu gorevi yapana "Ayasofya vaizi", "Ayasofya cuma vaizi" de dcnilmi~tir. Bu gorevi yapanlar ayru zamanda hirer tek.ke ~eyhi olduklarmdan bu isimle antlilll~lar ve protokolde en onlerdc yer almt~lard1r.

Vaizlik kimi zaman tekkedeki vaz1felerden daha fazla onem kazanm1~ttr. Ornegin on yedinci yiizy1lda tcspit edilen 388 ~eyhten elli yedisi resml olarak vaizlik gorevinde, on biri de imam ve hatiplik vazifesinde bulunmu~tur.

4. Giizcl Sanatlarm Geli§tirilmesi

Tasavvufun insanlara kazandunu~ oldugu hususlardan biri de, onlan zarif, iuce ruhlu, sanata meyyal bir ki~ilige biiriindiirmesidir. Gene! olarak tekkelcr halk egitim ile birlikte dim s1mrlar iyinde giizel sanatlann merkczi ve koruyucusu olmu~tur.

Gi.izel soziin, giizel sesin ve gilzel s:izginin birle~tigi en <>nemli adres tekkelerdir. Bunun is:in edebiyat ve musiki tarihirnizi tek.kelerden ayn otarak

938 Hw· Mahmut Yilcer, Osrnanl! Toplumunda Tasavvuf(l9. Yiizyll), insan Yaymlan, istanbul 2003, s. 86. 939 Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s. 181.

480

ULUSLARARASI KA TILIM LI OSMANLI BlLiM VE D0~0NCE T ARiH! SEMPOZYUMU

ele almak ve i~lemek miimktin degilclir. 940 Goniil terbiyesini esas alan tekkeden, gontil mcrkezli bir hareket olan giizel sanatlann bulu~up geli~ebilecekleri daha uygun bir atmosfer yakalamak zordur.

Tekkelerdc dervi~lerin bcnliklerini derinligine tamyabilmek, ucra k<>~elerine inebilmek ir;;in musikinin, ~iirin, sema'm, devranm, hattm, edebiyatm co~turucu, fethedici, yardtmc1 imkanlanndan yararlamlmt~ttr. i~te tekkcler, biittin bu yardtmct unsurlann, yani bediiyatm haztrland1gt mutfak, kaynadtgt kazan olmu~tur. 941 Tekkelerde benirnsenen sanat ve edebiyat dallanm ~u ~ekilde srralayabiliriz: Edebiyat, §iir, musilG, scma', hat, tezhip, ebru, mimari, oymacll.tk, r;;inicilik ve miicellidlik.

5. Tekkeler ve Saghk Hizmetleri

Halk saygt duydugu ve g<>nulden baglandtgt insanlardan, sadece gontil dunyasmm hastahklarma degil, bedeni rahatstzlt.klanna da deva olmasmt beklerni~tir. Telkin usuliiyle tedavi bazt tekkcleri ~ifahaneye rycvirmi~tir.

Tekke vc zaviyelerin zaman zaman rub ve sinir hastahklan iryin bir tedavi merkezi olarak kullamldtgmt da bilmekteyiz. Daha ryok telkin ve ir~ad yoluyla hizmetlerini siirduren bu ~ifa ymtlan, ryogu zaman bir ~eyhin onderliginde toplumun bu yondeki yaralanna ryareler ararru~tlr. Tekkelerdeki tabip ~eyhlerle basta dervi~ler arasmda genellikle samimi bir hava vardtr. Hasta ~ifa bulmak iryin elinden geldigi kadar doktorun tavsiyelerine uyar. Teld<e ~eyhleri bu noktay1 degerlendirerek, ruhi dettlerine ryareler aradtklan insanlar arasmda islam'a uzak olanlara da bOylece bir ~eyler verme firsatmt bulmu~lardtr. 942

Tekkeler ruh hastahklarma oldugu kadar beden hastahklanna da ryareler aramt~trr. Gariptir ki, tekkeleri k6tiilemek iryin kullamlan iki kelirne, misklnler tekkesi ibaresidir. Miskinler tckk.esi, Osmanlt'da karantina ve tecrit hizmetlerinin yiiriitiildiigu saghk merkezlerine verilen isimdir. Osmanh kentlerinde kurulan miskinler tekkeleri toplumda hor goriilen leprozori hastalanna yardtm elini uzatmt~ ve huzur evleri gibi faaliyet gostermi~lerdir.

Ktsa siiren padi~ahltgt d<>ncminde seferdcn sefere ko~an Yavuz Sultan Selim'in, tasavvuf'i faaliyetler adma zikredilebilecek en onemli te~ebbi.isii, istanbul' da kurdw-dugu Miskinler Tekkesi 'dir. Oskiidar' da tesis edilen bu tekkenin ba~mda ciizzamlt ~eyhler bulunur ve yine ciizzamhlardan olu~an milridlcri terbiye ederlerdi. Kendilerine mahsus bir zikir ~ekilleri vardt. Burast aynca "Dedeler Mescicli", "Miskinler Mescidi" gibi isimlerle de amhyordu. Daha sonraki dl:inemlerde bu tiir tekk.elerin oldukya yaygm hale geldigi g<>riilmektedir. Nitekim adt geryen tekkenin XVII. asudaki durumunu

940 Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s. 61. 941 Yi.lcer, Osmanh Toplumunda Tasavvuf, s. 86. 942 Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s. 179-181.

481

ULUSLARARASf lCA TILIMLI OSMANLf BtLtM VE DU$UNCE T ARIH.t SEMPOZYUMU

nakleden Evliya <;elebi, Anadalu'da aynca her 9ehrin haricinde bir miskinler tekkesi bulundugunu haber vermektedir. 943

Diger tekkelerden bir farkhhg1 olmamakla birlikte miskinler tekkeleri bulunduklan $Chre d19andan gclenlerin slhhi kantroliiniin yapllch~, 9e9itli bul~rc1 hastahklara kar91 anlan karantinaya ahp hastallklanw tedavi cttikleri, btinyesinde daima daktar bulundurduklan kliniklerdir. Kadm-erkek, kiis:tik­btiytik tum clizzamltlar aymm yap1lmadan miskinler tck.kesine almd.lldan, kendilerinden bir 9eyh ve hususi ayinlerinin bulundugu tarihi kay1tlar tarafmdan ifade edilmektedir. 944

Saghk hizmeti veren tekke ttirlerinden bir digeri hatuniyye tekkeleridir. Ilatuniyye tekkeleri, evinde evladmda ve iyalindc arachg1 huzur ve 9efkati bulamayan ruh ve beden hastallklanm dergah disiplini is:inde tedaviye ugra$an ve anlara cvlerini aratmayacak derecede huzur vermcyi ve hizmct etmeyi mliridlerinin kemaH is:in $aJt ko$an bir nevi huzurevleridir. Bu tlir faaliyetleriyle hatuniyye tekkeleri faaliyet ylirlitttikleri cemiyet hayatmm kanayan yaralanrn saran kurum ve kurulu9lar almu9lardrr.945 Eytip idris Ko9kli'ndeki Hatuniyye Tekkesi ise kimsesiz ya9h kadmlarm bannd1~ huzurevidir. 946

6. Tekkeler ve Sportif Etl<inlilder

Osmanh toplumunda spor faaliyetleri de tekkclcrle i9 is:edir. Ozellikle dini prensiplere ters dli9meyen veya aks:uluk gibi tavsiye edilen sporlar, kurulan tekkelerle geli9tirilmi9tir. Sufiler nazannda ozellikle oks:uluk, Peygamber Efendimiz'in tavsiye cttigi bir spardur. 0 devrin geos:lik ve spor te9kilat1 alan bu tip tekkeler sayesinde saglam kafa ve saglam vlicutlanyla dalu alan bir toplum meydana gelmi$tir. Ozellikle Osmanhlar'da bu tek.kelcr, talimatname ve spar alanlanyla ayn bir ozellik ta91maktadu·.947

Oks:uluk talimiuio gers:ekle9tirildigi bu tekkelere Ok9ular tekkesi ad1 verilmektedir. Oks;ular tekkesi ayn bir 9eyhin (antrenor) ba9kanhgmda s;ali9malanru stirdurmi.i9, spor hayatma din! bir s;e9ni vermi9tir. Her oks;unun evinde mutlaka "Ya Hak" levhas1 bulunur, yan~malarda ok yere di.i9iince beraberce "Ya Hak" diye bagmlrr. Abdest ahnmadan ok at1lmaz, pirlerini yad etmeden spor b1rakllmaz. 948

943 Re~at On goren, Osmanlzlarda Tasavvuf-Anadolu 'da Siifiler, Devlet ve Ulemii (XVJ. Yiizy ll)­, fz Yaymcthk, istanbul 2000, s. 262-63. 944 Yiicer, Osmanh Toplumunda Tasavvuf, s. 77. 945 irfan Giinduz, Osmanlllarda Devlet-Tekke Miinasebetleri, 1stanbull983, s. 84-85. 946 Yilcer, Osmanli Top/umunda Tasavvuf, s. 77. 947 Kara, Tekke/er ve Zaviyeler, s. 60. 948 Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s.l82.

482

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BILtM VE D0$DN'CE TARtHt SEMPOZYUMU

Osmanh spor tarihinde onemli yeri olan giire~in, pehlivanlar tekk.esindc talim edildigi anla~thnaktad!r.949 Unkapam'ndaki pehlivaolar tekkesi spor, oyun ve atlctltga miitemayil genylerin dinamik enetjilerini me~ru zeminlere kanalize etmi~tir. 950

7. Tiirk Folklorunun Te~ekkiilii

Tarikatlarm Turk orf ve adetlerine ayn bir 9e~ni kattlgt, olumlu yon de geli~tirerek yiiksclttigi, halk ananclerine §ehevi olmaktan ziyade ruhani Iezzet bah§ettigi de gozden ka9mlmamas1 gereken bir ozelliktir. Tekkede kullamlan e§ya ve yapllan yemeklerden torenlcrle birlikte zenginlc~en klyafetlere kadar pek 90k konu kiiltilriimiiziin maddi kanaruyla yakmdan ilgilidir. Nurhan Atasoy'un "Dervi§ <;eyizi" adh eseri bu konuya tahsis edilmi§tir. Giiniimiizc yanstyan tarikat folklorunun belli ba~h yanstmalanm §U ~ekilde stralayabiliriz:

1. Erba1n Helvast: Tophane Kadiri Asitanesi 'nde esk.iden beri yaptlmaya devam eden ve "Etvar-1 Seb'a"ya i~aret olmak iizere dergah mensuplan arsmdan yedi ki~inin bir araya gelerek, tevhid-i ~erif e~liginde pi§irilen, biiyiik bir merasimle yenen ve mahalle halkma dagttlhp saraya ikram edilen helvadtr.

2. Koftcli <;orba Toreni: Bursa'da E~refzadeler'in Namaniyye Dergaht'nda bayram sabahlan yaptlan torendir.

3. Ozbck Pilavt: istanbul Kalenderhanleri'nde garip seyyahlar ve kimsesizler i9in haztrlanan pilavdu.

4. Kavurma Lokmas1: Mevlevllcrin Kurban Bayramlanna mahsus taze kurban etindcn yaptlan gelene gidene lengerler dolusu ytkartllmakta bitip llikenmeyen lok:madtr.

5. irmik Helvast: Kandil geceleri herkese bol miktarda dagtttlan ftsttkh ve siitlii helvad1r.

6. Limon, Portakal veya Karadut Peltesi: Merkez Efendi Tekkesi'nde bot pilav iizerine verilen peltedir.

7. A~ Cemiyetleri: Muharrem aymm onundan Safer aymm sonuna kadar her tekkede tertiplenen toplantllarrur.

8. A§ure: A~ureler sekiz kulplu muazzam kazanlarda pi§irilir, tckkelerde pi§irilen a~ureler konu kom§uya, fukaraya ve civar halka gi.lgumler ve lengerler i9inde giinlerce dagttthrdt.

9. Un ve susam helvast: Kadir geceleri mahalle halkt arasmda kar~tllkh olarak ikram edilcn, feyiz, bereket ve hayra yorulan un ve susam helvast gibi insanl zevkler her ytl tekrarlamr ve karde§ye kutlarurd1.

949 Giindiiz, Devlet-Tekke Miinasebetleri, s. 84-85. 950 Giindiiz, Devlet-Tekke Miinasebetleri, s. 84-85.

483

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANL! B!LIM VE D0$UNCE T ARiHi SEMPOZYUMU

10. Helva Sohbetleri: Uzun k.t~ gecelerinde ari!ane sohbetlerin yaptlillgi "helva sohbetleri" me~hur dost meclislerindendir.

11. Kahve Ktiltiliii ve $aziliyye: ~azeliligin istanbul tarikat folkloruna belki de en onemli katlas1, kahvenin kokenine i li~kin birtaklm rivayctlerden dolayt kahveci esnafi.nm piri olarak kabul edilen Ali e~-Sazili'nin tekkelerindeki kahve ikramt gelenegine vurmu~ oldugu damgadtr. istanbul'da s;e~itli tarlkatlara bagh hemen hemen bi.itiin tekkelerde bulunan kahve ocaklannda Ali e~-Sazili, admm yaztll oldugu bir levha yer almakta, ~eyh odasmda ve diger selfunhk birimlerinde ag1rlanan misafirlere kahve pi~iren dervi~ler (kahve nakibi ile yardtmcllan) kahve ocagiru. 'uyandmrkcn' ve cezveyi ocaga stirerken ~azill p!rine teveccilh etmektedir.

12. Mahalle TulumbaclSl Bekta~iler: Bekta~ilerin halkla bulu~ma mekanlanrun ba~mda Yenis;eri ki.ilti.irlinii ve orgiitlerunesini arumsatan mahalle tulumbactlan ve a~lk kahvehaneleri gelmekteydi. Daha onceleri Yenis;erilerin bagh bulundugu kurallar geregi toplumun alt katmanlanyla ili~kiye ges:meyen Bek~iye, Tanzimat'tan sonra bu imkanlan ele ges;inni~, devlct kontroliinden tart edildikten sonra toplumla kayna~malan

kolay1~Iru~tlr . Mahalle tulumbac1lannm temelini, her mahallenin sakinlerinden bu i~e uygun ki~iler arasmdan ses;ilenler olu~turmaktadn. ~ehitlik Tekkesi postni~ini Nafi Baba'mn miiridlerinden Ram1 (o.l920) Tulumbact Bekta~llerinin en tarunn:u~larmdandtr.

13. Bekta~ilerin A~lk Kahvehanelcri: Tulumbact orgiitleriyle mahalle hayatma is:erden katilma imkam bulan Bekta~iler, a~tk kahvebaneleri vesilesiylc de kayna~mayt detinle~tinni~lerdir. XIX. as1rda agtrhgmt hissettiren a~tk kahvebaneletinde ozellildc Peri~anbaba Tekkesi ~eyhi Hasan Baba mtintesiplerinden A~tk Ceyhuni (6.130411886) ve Siidluce' deki Bademli Teldcesi $eyhi Miinir Baba'dan nasip alan <;mari (6.13 17/1899) gelmektedir. 951

8. Toplumsa1 Birlik ve Kayna~manm Saglanmast

Osmanll'da toplumsal birlik ve kayna~mayt saglamada tekkelerin onemli hizmctleri bulunmaktadtr. Fikri ve zikri ne olursa olsun herkese kaptslnt vc g6nltinti as;an suf'tlcr bu yolla toplumdaki sevgi ve huzurun yaygml~masm1 saglalll~lardrr.

Tekkelcr, fikir hayatmdaki degi~ik g6ri.i~lere sayg1 as;1Slndan bOyiik ve onemli hizmetler gormil~lerdir. Fikirleri ayn, mezhepleri degi~ik olan kimseler arasmdaki kavgalara her toplumda rastlamak mumlci.indilr. Zaman zaman islam cemiyetinde de bu tip kavga ve siirtii~meler meydana gelmi~tir. Tekke ise her dU~tinceden olan kimseye kaptlanm ardma kadar as;ID1~t1r. Mezhebi, me~rcbi, dini ve siyasi gorii~ii tamamen degi~ik Musli.imanlan kabul

951 Yilcer, Osmanh Toplumunda Tasavvuf, s. 106-107, 741.

484

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BtLlM VE DU$0NCE TARtHi SEMPOZYUMU

etmi~tir. Miirid Maturidi'dir, ~afii'dir, E~'ari'dir, Caferi'dir, Mutezili'dir, Hanefi'dir. Fakat hepsi ayru ~eyhe baghd.Ir. Aym silsile ile Hz. Peygamber'e uJa~maktad.Ir. Hatta aym yerde yattp kalkmaktadrr. Tarikatlar, mezhepleri ayn ayn olan insanlan birle~tirip biitUnl~tirirken, mezhepler de tarikatlan ayn ayn olan Miisliimanlar1 bir fikr1 9ab altmda toplamakta, boylece islam toplumu ryok yonlU bir baglanma ile birbirlerine kcnetli bir kitle haline gclmektedir. 952

Hayatm kavranmas1, sosyal miinasebetlerin ayarlanmas1, giizel sanatlann toplum iryindeki terbiye ve adab1 9c~itli rub ve bedcn egzersizlerinden faydalarularak insan iradesine yerle~tirilmesi tekkclerin g6revleri arasmdad1r. Diinyarun ~a~asmdan ve giiriiltiisiinden uzak, kendisiyle, kendi rubu ve lStlrab1yla ba~ ba~a ka}arak yiJe doJdurmak, ruhu olgunla~t1rarak, her halini ibadet rengi ve ne~esine boyamak da yine tekkeler kanahyla meydana geti1ilmi~tir. 953

Me~ay1hm halkla miinasebetlerine 6rnek isim, on sekizinci yiizy1l ~eyhlerinden Mustafa Nestb Efendi'dir. 0 , tarikatm usul ve erkamru titizlikle uygulamJ~ ve "goniil kalsm yol kalmasm" soziinii kendisine diistur edinmi§tir. Riyazat ve miicahedeye biiyUk bir onem vermi~, hatta ryogu zaman ta9 ve h1rka giymemi§tir. Ramazau aylannda her a~am 80-1 00 ki§iye iftar vermi~ ve aynca tUm davetlcrc icabet etmi§tir.954

Tekke §eyhlerinden birryogu yaz1lar1, §iirleri, bestcleri ve fikirleriylc toplumda ilgi uyandrrmi~, kalem efendisi denilcn biirokrasi ziimresinin dikkatini celp etmi§tir. Bu tiir tekkelerden biri de Celvet! §eyhlerinden Erzincanh Mustafa Efendi (6.1167/1754) ile Mehmcd Said Efendi 'nin (6.1125/1810) vazife yaptlklara ~eyh Camii Tckkesi'dir. Bu tekkenin miidavimlerinin 90gu 'kalem efcndisi' denilen memurlard1r.

Hallen yam sua devletin her kademesinde vazife yapan biirokratlar da tekkelere devam etmi§tir. Bunlann bir klsm1 tekkelere miintesip olabilecegi gibi, belki biryogu da dini bilgilerini artnmak, manevi duygularm1 geli§tirmek iryin §eyhlerinin sohbetlerioe devam etmi§tir.955 Bunlarm bir ornegi, kandil ve arife gibi miibarek giinlerde kadcm-i §erifin bizzat §eyh tarafmdan ziyaret ettirilmesinin §art-1 vaklf oldugu Kadem-i ~erif Tekkesi'dir. Ozellikle, per~embe glinleri Bab-1 Ali tatil oldugundan sadrazam ve devletin ileri gelenleri tekkcye getirler, icra olunan ayini seyrettikten sonra Muhammed Ziyad Efendi'nin sohbetini dinlerlerdi.

952 Kara, Tekke/er ve Zaviyeler, s.l83. 9S3 Kara, Tekkeler ve Zaviyeler, s.l84. 9S4 Ramazan Muslu, Osmanb Toplwmmda Tasavvuf (18. Yilzyil), insan Yaymlan, lstanbul 2003, s. 635. 955 Muslu, Osmanlt Toplumunda Tasavvuj. s. 636.

485

ULUSLi\RARASI KA TILIMLI OSMANLI B.ILtM VE DU$0NCE T AR!Ht SEMPOZYUMU

Tckke ~eyhlerinin dikkat 9eken ozelliklerinden biri de her tiirlil eziyete ragmen halka kar~t daima ~efkat ve merhametle muamele etmeleridir. Amasya'da N~ibendiyye tarikatma ait Ya Vedud Zaviyesi $eyhi Osman <;elebi (6.1153/1740), $eyhtilislam vas1tastyla kendilerine cziyet verenleri cezalanduabihne ~ansma sahip bir konumda iken bile, onlardan ~ikayetyi olmamt~t:Jr. $eyhUlislam kendisini rahatstz edenlerin resmi gorcvlerinden azledilip yerlerine kendisinin arzu edecegi kimselerin vazifelendirecegini soylediginde, "Sen i~ini Allah TciWi'ya havale et, buak ve gonliinii ho~ tut, rahat ol. <;unkil hasmm sana actmazsa Allah Te~l.la actr." sozleriyle hissiyatmt dile getirmi~tir.

Osman <;elebi'nin bir ba~ka mcrhamet omegi de sohbetlerini ve vaazlanru dinlemek i9in gelenlcrin saytsmm artmast lizerine, muhaliflerinin bu dururndan rahats1z olmalan ve ~ikayette bulunmalan ile ortaya ytlaru~tu. $ikayete gelenlerden bir ktsmt kendisine gelip oziir dilcmi~ler ve bu i~i tertipleycni cezalandumak istediklerini soylemi~lerdir. Ancak o, "Biz kimseden ktnlmadtgtmtz gibi, kimseyi de kmnaytz. Bizim vazifemiz ktrmak degil bilakis goniiller yapmaktlr." diyerck buna izin vermemi~tir."956

1225-30/1810-1814 tarihlerinde 1stanbul Yuksek Kaldmmlar'da, Feriayi adtyla hi linen bolgede Elvan Efendi isminde bir ~eyh me~hur olmu~tur. 0 donemde gazeteler olmadtgmdan balk arasmda bir ~ey yaygmla~ttrmak veya haber yaymak amactyla tiirk:il ylkanlmak:ta, balk arasmda klsa zamanda yaygmla~an tUrk:il ile herk:es olay hakkmda bilgi sahibi oJunmaktad~r. $eyh Elvan Efendi hakktnda ~u ttirki.i soylenmektedir:

Tek:k:es i var Mne bane Beyleri var dane dane $eyhler iyinde bir dane Yanagt gtil, saryt si.inbiil A~lkJardan alma goniil

Kudumiin canlara minuet Mahzar-1 giile eyle himrnet Kerner bendin k:u~anuk:en Eder a~tk:larm hizmet Y anagt gUI, saryt siinbiil A~tk:lardan alma gonill

956 Muslu, Osmanlt Toplumunda Tasaw uf, s. 634.

486

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANLI BtL!M VE DD$DNCE T ARtH1 SEMPOZYUMU

Bende oldum sen canane A~kmla oldum divane ~erbet-i vaslm iyenler Boyandt renk-i Elvane Yanag. gtil, sas:1 siinbiil A~tklardan alma goniil957

Halk arasmda ~ohreti oldukya yaygmlal}mt~, geleni gideni, ziyaretleri s:ogalilll~ lei, tekke kus:uk gelmeye ba~lamt~tu. ~eyh Efendi rical-i devletten birisine "Efendim, dergah ziivvara ve muhibbana dar geliyor, himmet etseniz de tevsi' edilse" deyince "Efendim sabrediniz bir iki seneden soma geni~ bile gelir." cevabmt almt~tJr. Sonradan her nedense ~eyh Efendi Bursa'ya siirulmu~, tekkcsi harap olmu~tur. Bir miiddet sonra Elvan Efendi istanbul'a donmii~se de artik eski muhibban ve ziyaretyileri gelmemi~tir. Sahte tevecciihten bunalan ~eyhlerin, hazen etrafma sert ve kmc1 davrandigt da goriilmektedir. 958

Tekke ~eyhlerinin en onemli hizmeti, fakir halkla ilgilenmek, fukaranm problemlerini s:ozmeye yah~mak, gerektiginde koylerdc bulunan ihtiyay sahiplerinin ayagma giderek yaralarm1 sarmak olmu~tur. Ornegin, Niyazt-i M1sd (o.ll 05/1694), Bursa' day ken fakir halkla ilgilenip onlann problemlerini s:ozmeye ugra~m1~br. Hatta bir defasmda yaz mevsiminde fakir halla ve dervi~leri toplaiDI~, birlikte Uludag'm eteklerinde bulunan koyleri ziyarct ederek, Seyyid NasirUddin admda bir ~eyhin tiirbesinde bir araya gelmi~lerdir. Sonra oraya kendisini ziyarete gelen koyliilerle birlikte Uludag'm tepesine s:IlGp s:adJr kurulmu~, yemekler pi~irilmi~tir. Sevenleri ve muridleriyle birlikte burada bir rnuddet kaliDI~lardu. 959

Kimi tekkelerde yemek pi~irilrnesi is:in vaklflar tarafmdan ozel olarak para aynldigi gorulmektedir. Bursa, Hamam Tekke'nin gelirlerinden y1lhk 500 kuru~ "tabh-1 ta'am" is:in aynldtgt 1076/1665 tarihli vaklfkaydmdan, yine ba~ka bir kayttta ise ~eyh Ali Zaviyesi'nde ~ure pi~irilmesi i9in ytlhk 360 kuru~ aynld1gt tespit edilmektedir. Keza Ebu isbak Zaviyesi'nde her giin yemek pi~irilerek, s:evrede bulunan fakirlere dagJ.tilmaktadu.

Teklcelerde ihtiya9 sahipleri is:in kar~thk beklemeden bors; para verilmesi de adcttendir. Hatta bu hususta berhangi bir din aynmma da gidilmedigini Bursa'da olan bir uygulamadan anhyontz. Matyoz velcd-i Setroz isimli bir gayrirnuslim Bursa Mevlevtbanesi 'nden kuk kuru$ bors:

957 Yiicer, Osmanll Toplumunda Tasavvuf, s. 742. 958 Yiicer, Osmanll Toplumunda Tasavvuf, s. 742. 959 Neodet Y1lmaz, Osmanll Toplumunda Tasavvuf-Sufller, Dev/et ve Ulema (XVII.YiJzyl!)-, Osmanh Ara~t1rmalan Vakf1, istanbul200I , s. 463.

487

ULUSLARARASI KA TrLIMLI OSMANLI B!LlM VE D'0$0NCE T ARiHi SEMPOZYUMU

alnu~ ve bu bors:lanmada Kostantin adlt bir ba~ka gayrimtislim de kefil olmu~tur. 960

Tekkc vc zaviyeler, bazen han ve kervansaray gibi mticsseselerdc ek bir kurul~ olarak hizmet vermi~lerdir.

istanbul'da bulunan Hindllere ait tckkeler, genelde Hint alt latasmdan gelen yolculann zengin de olsa daha rahat hareket etmek i9in tercih cttikleri mekanlard1. Orta Asya'dan hac amacty!a gelen dervi~ler ise Usktidar ve Eytip Ozbckler Tekkcsi'nde aylarca misafir olarakkalmakta, maoen bagll olduldan hilafet makammt ziyaret edip halifeyi hi9 olmazsa cuma selamhgmda gordiikten sonra yollanna devam ctmekteydiler. Eger aileden birisinin rahatstzhg1 ve ba~ka bir nedenle Kabe'ye gidilmezse, yolculuk ettesi seneki hac mcvsimine kadar ertelenmekte, misafirlik de dogal olarak uzamaktaydt. Bu misafirlerden fakir olanlar beyaz sanklart ve uzun btrkalanyla sokaklarda s:akl ve bts:ak bileyerek, tabak ve s:anak kenetleyerek masraflarmt s:tkartmaktaydtlar. 961

18. astrda kurulan Buhara Telckesi ise Ozbek kokenli ~cyhlerin siyasi, diplomatik ve ktilti.irel alanlarda gostermi~ olduldan faaliyetlerden dolayt, Osmanb Devleti ile Orta Asya hanl!klan arasmdaki ili~kilerde onemli ili~kiler icra etmi~tir. Osmanll sultanlan,l8. aSJr sonlarmdan itibaren bu tekkenin ~eyhlerini, <;agatay Tiirks:esi bilmeleri ve aynca Orta Asya'yt ve bu yorenin adetlerini iyi tarumalart nedeniyle, Osmanb Devleti ile soz konusu hanhklar arasmda olagantistti els:i olarak gorevlendirmeyi de adet haline getirrni~lerdir. Buna omek olarak ~eyh Yahya 'nm resmi diplomatik vazifesi zikredilebilir. Buhara Emirligi'ndcn istanbul'a yolu dti~en birs:ok onetnli ki~inin, hpla bir sefarethanede oldugu gibi burada konaldandtldanna bakthrsa, tekkenin Orta Asya as:tsmdan da ayru ~ekilde mi.ihim olarak telakki edildigi soylenebilir.962

lstanbul'daki Afganller Telckesi isc mticened Nak~1 dcrvi~lerinin devam ettiklcri bir merkez olma ozelligini kurulu~undan itibaren sonuna kadar ta~lffil~tlr. Bekarlann barmd1g1 bu Nak~t dergabt tipik bir kalendcrhane ozelligi ta~tmaktadtr. Buna gore daha s:ok Orta Asya kokenli Nal~ibendilerin temsil edildigi Afgao1ler Tekkesi N~ibendiligin Mticeddidilik kolundan ba~ms1z olarak hareket etmckle birlikte istanbul'daki 6zbek ve Hindi Tekkeleri 'nin yam sua Kalenderhanclerle de yakm ktilttirel ili~kide bulunrnu~tur. 963

960 Y1lmaz, Osmanlt Toplumunda Tasavvuf, s. 463. 961 Ytlcer, Osmanlt Toplwmmda Tasavvuf, s. 103. 962 Muslu, Osmanlt Toplumunda Tasavvuf, s. 298. 963 Muslu, Osmanlt Toplumunda Tasavvuf, s. 295-297.

488

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANLI BILIM VE DO~UNCE T AR.tHt SEMPOZVUMU

Sonu~ ve Degerlendirme

Goriildilgu tizere teld<e, tarihl silre9 i9erisinde daha 90k incelik, kibarhk, zarafet, nezaket, insan sevgisi, 9ah~kanhk, hizmet, sanat, ilim, irfan, marifet ve maharetin ogretildigi, i~lendigi, geli~tirildigi ve olgunla~tmldigJ merkcz idi. Ancak bu ocaklar kimi zaman duraklar, geriler ve 96kmeye ytiz tutar oldu. <;oken ve yJk!lan tekkelere baktlgumzda onlarda hakiki tekk.e ruhundan ve cevherinden eser kalmadigmi go1mekteyiz. <;unkil rub ve cevher gidince, enkaz ve posanm ortaya ylkt1gm1 anlamaktayJz. Asli ruhunu kaybeden ve 90ken tekkelerin gerisinde cehalctin, taassubun, s;irkinligin ve ahlaks1zhgm nilksettigine ~ahit olmaktay1z. Saghl<l1 tekk.e atmosferinin kaybolu~u bid'at, dalalet, baul ve hurafelerin nilksetmesine yol as;rru~ttr. $er'1, vicdan1, manev1 ve insaru 9izgiden Odiin vcrmeyen tek.kclerin mimarisi de tertemiz ve pml pml olmu~tur. Ruhunu kaybeden tekkelerin zamanla mimari dokusunu da bozduguna, harabe, virane, pis vc ko~mu~ bir hale geldiklerine ~ahit olmaktay1z. Kendisinden beldenen yiikilmliililklerini yerine getircn tekkelerin medcniyet in~asma katkls1 gibi ilim, irfan ve ahlak yuvast tekkelerde demlenen dervi~leri de sevgi vc irfan dolu hale gelmi~lerdir. i~Jevini, ilkesini, rotasmt, rub ve manasmt degi~tiren tek.keler gibi ~eriat ve tarikat biitiinliigunil sergilemeycn, zahir ve batln birlikteligini ortaya koymayan, ilim ve amel 9izgisine riayet etmeyen, diinya ve ahiret dengesini gozetmeyen, aktl ve duygu derinligine eremeyen dervi~ tiplemelerinin de zamanla kalpleri cehalet ve kinle dolmu~tur. Kur'an ve silnnete dayah tasavvuf s;izgisinde kemale eren dervi~ler gorilnii~ itibari ile bile insarun gonliine in~irah ve ferahllk verirken, tasavvufu merasime indirgeyen, tarikau folklorik unsur olarak goren ve i9sel derinlige eremeyen dervi~ ges;inenler tarih boyunca her daim bulunduldan toplumlara kasvet ve s1kmtt vermi~lerdir. Anadolu'yu manen fetheden ve maddeten imar eden tek.ke mensuplarmm yanmda bu medeniyet yilrilyil~Unde izmihlale ugrayan, alperenlerin klvamma eremeyen, emanete sabip <;1kamayan, gonill medeniyetini tahrip eden, tasavvufun temellerini ortadan kald1ran ~eyh taslaklan, dcrvi~ milsveddelcri de ortaya 91km1~tJr.964 DolaylSlyla tasavvufi gelenegin iyi analiz edilmesi, ger<;egiyle sahtesinin iyi ayut edilmesi, saglam ve sakat unsurlar aytldanmah, hak ve batll yizgiler belirlenmelidir.

Tebligimi Osmanh tekkelerinin bozulu~ sebeplerini srralayarak sonu9land1rmak istiyorum:

1. Me~ihat makammdaki ki~ilerin ehliyetsizligi 2. Evladiyelik sisterni 3. Tekke vaktflanrun el degi~tirmesine nzastzhk

964 Stlleyman Uludag, "Takdim", Din Hayat Sanat Ar;ISindan Tekkeler ve Zaviyeler, istanbul 1990, s. 42-43.

489

ULUSLI\RARASf KA TILIMLI OSMANLT BILIM VE DO'$ ONCE T ARiHI SEMPOZYUMU

4. Taassup ve bagnazhk 5. (:1kar ili~kileri 6. Bid'at ve hurafelerin yaygml~mas1 7. V eliperestlik ve ptrcilik gclenegi 8. Tasavvufun ozii yerine tarikat ritliellerinin on plana geymesi 9. Zahir-batm ayrmunm yapllmas1, batmi, hurufi ve hcteredoks

unsurlann tarikat yevrelerine sokulmas1.

Kaynak~a

Barkan, Orner Li.itfi, "Dcfter-i Hakani Kayttlan-Kolonizator Turk Dervi§leri", Vakiflar Dergisi, Say1: IT, istanbul 1974, s. 305-386.

Cebecioglu, Ethem, Hacz Bayram Velf, Ki.ilti.ir Bakanhgt Yay., Ankara 1991.

Eraydm, Selyuk, Tasavvufve Tarikatlar, Marmara Universitesi ilabiyat Fakiiltcsi Vakf1 Yayunlan, IV. Baskt, istanbull990.

Eyice, Semavi, "K1r~ehir'de Karakari Kalender Baba Ihcas1", j(jEFTED, Say~: 2, istanbul1971, s. 229-254.

Gi.indi.iz, irfan, Osmanlzlarda Devlet-Tekke Miinasebetleri, istanbul 1983.

Kara, Mustafa, Din Hayat Sanat A9zsmdan Tekkeler ve Zaviyeler, istanbull990.

K1hy, Mahmut Erol, Sufi ve Siir-Osmanlr Tasavvuf Siirinin Poetikasz-, insan Yaymlan, istanbul2004.

Muslu, Ramazan, Osmanlz Toplumunda Tasavvuf (18. Yiizyz/), insan Yaymlan, istanbul2003.

Ongoren, Re~at, Osmanhlarda TasavvufAnadolu 'da SUfiler, Devlet ve Ulema (XVI Yiizyzl)-, iz Yaymclltk, tstanbul 2000.

Y!lmaz, Necdet, Osmanlz Toplumunda TasavvufSufiler, Devlet ve Ulema (XV!l.Yiizyz/)-, Osmanh Ara~tumalan Vakfi, istanbul2001.

Yi.icer, Hi.ir Mahmut, Osmanh Toplumunda Tasawuf (1 9. Yiizyz/), ins an Yaymlan, istanbul2003.

490