ULUSLARARASI KATILIMLI

OSMANLI BiLiM VE DUSUNCE TARiHi SEMPOZYUMU

08-10 May•s 20L4

BiLDiRiLER KiT ABI

EDiTOR

Yrd. Do~. Dr. Mehmet Fatih GOK<;EK

EDiTOR YARDIMCILARI

Ogr. Gor. Orban BiNGOL- Ar~. Gor. M. Ahmet TUZEN

GUMU$BANE fJNtvER ITESI YAYINLARI

ANKARA 2014

ULUSLARARASI KA TILIMLI OS MANU BILIM VE DU$0NCE T ARiHt SEMPOZYUMU

OSMANLI DU~UNCE TARiHiNi N TE~EKKULUNDE DAvUD KAYSERl'Ni N ROLU

Yrd. Do~. Dr. Serna OZDEMiR <;::anakkale On Sekiz Mart Oniversitesi ilahiyat Faki.i.ltesi

semaozdem@hotmail.com

Osmanh dii~i.i.nce tarihi, di.i.nya ki.i.ltUr ve medeniyet tarihinin en onemli paryalanndan birini te~kil etmektedir. Bilindigi gibi Osmanh Devleti kwulmadan klsa bir sure once, ozellikle Anadolu civarmdaki ye~itli merkezlerde bilim, kiilti.i.r ve sanat son derece geli~rni~ durumdaydt. Bu sebeple Anadolu'daki ilim talebeleri, civardaki ye~itli ilim merkezlerine ktsa ya da uzun slireli olarak devam ediyor, onemli Ustatlardan egitim ahyorlardt. Bununla birlikte donemin ilim merkczleri de kendi iylerinde farklt 6ncclildere sahipti. Mesela ~am tarafmda ozelliklc filGh, hadis ve keHim gibi dini ilimlerin okutuldugu, Mtstr'da bu ilimlere tasavvufun da eklendigi, iran'da ise Tebriz ba~ta olmak ilzcrc ~er'i ve tasavvufi ilimlerle birlikte matematik, astronorni vb. aid! ilimlerin bunlara dahil edildigi bilinmektedir. Bu sebcplc Osmanh sultanlan kurduklart medreselerin ba~ma sadece ~er'l bilgiye sahip olan alimleri degil, hem ~er'l hem tasavvufi hem de akli bilgilerin tamamtru ku~atan alimleri getirmi~lerdir. Bu onemli gelenegi Orhan Bey ba~latmt~, iznik'i fethettiginde bir medrese yaptirmt~ ve ba~mliderrisligine de o tarihlerde iran' da bulunan DavOd Kayserl'yi tayin etrni~tir. Etrafinda pek yok alim bulunmasma ragmen Orhan Bey'in yaphgt bu tercihin altmda yatan sebep, Kayseri'nin bu ilimlerin tamauunda 6nde gelen iistatlardan cgitim alml~ ku~atlCl bir alim olmastdu·. Zira o, kiis;ilk ya~tayken kendi beldesinde ~er'i ilimleri ogrendikten sonra MlSlr'a seyahat etmi~, burada daha onceden de a~ina oldugu vahdet-i viicud merkezli tasavvuf dil~tincesinde ilerlerni~, ardmdan Tokat-Niksar'da matematik ve astronorni egitimi abru~, son olarak iran'da bulunan Abdtirrezzak Ka~ani'nin yanmda ibnii'l-Arabl di.i.~iincesi tizerinde iyice derinle~rni~, nihayet kendisi de bir Fususu 'l-Hikem ~erhi yazm1~t1r. Dolaytstyla Orban Bey'in tercihi son derece onemli ve isabctli bir tercihtir. Kayscri, ilk Osmanh medresesi olan iznik Medresesi'nde yakla~tk 14 yd gorev yaprru$ ve orada vefat ctrni~tir. Bu tebligde bir devletin ilk medresesinin ilk mtiderrisi olan Kayscri'nin Osmanh medreselerine ve Osmanh dti~tince tarihinin ~ekilleiUnesinc nas1l bir etkide bulundugu tart1~1 lacaktlr.

491

liT..USLARARASI KATILfMLI OSMANLIBfLiM VE DU$l)NCE TAR!H! SEMPOZYUMU

a. Hayat1

Kayseri'nin Osmanll dii~iincesindeki tesirini ozetlemek is;in once hayatmdan, ald1g1 egitimden ve Osmanh ilim diinyasma ta~1d1g1 ilmi mirastan, etkilendigi ve etkiledigi ki~ilerden; ardmdan da eserlerinden ve bu eserlerin i9eriginden bahsederek, onun bu dii~iincenin te~eldctihindeki ebemmiyetini ortaya koymak uygun olacakt1r.

Miiellifin aslen Saveli oldugunu beyan etmesi,965 ailesinin Kayseri'ye Save'den go9 ettigini ortayakoyar. Tahran'm gi.ineybat1smda bulunan Save, o donemde diinyanm her yerinden ulemanm akm ettigi onemli bir ilim merkezidir.966 Ancak Cengiz Han, 1220'de Tirmiz, 1221 'de de Belb'i i~gal ettikten soma 1224'te Rey, Save, Kum ve K~an'a girmi~ ve bu bOlgeleri yagmala!Ul~tu.967 Bu istilada Save yerle bir edilmi~, s;ok say1da insan oldiiriilmii~ ve s;ok biiyiik bir kiitiiphane de yaktl!Ul~tlr.968 Oyleyse miiellifin ailesi de bu tarihlerde memleketlerinden aynhp Anadolu 'ya gos; etmi~ ve Kayseri 'ye yerle~mi~ olmahd1r.

Davftd Kayser!, Konya'da donemin en onemli alimlerinden biri olan Siraceddin Urmev1'den temel ilimleri aldJ.ktan soma Mls1r'a seyahat etmi§tir. Miiellif, bu ilim atmosferinde iyi bir tefsir, f1klh ve hadis egitimi almi§tu. Bununla birlikte ~ehir, Urmev1 vas1tasiyla meylettigi tasavvufi ilimlerde ilerlemesi i9in de son derece miisait bir ortamd1r. Ancak onu burada as1l etkileyen unsur, ileride kasidelerine ~erbler yazacag1 Orner ibnii'l-Fanz'a (o. 632/1235) dayanan tasavvufi gelenek olmahd1r. Zrra Ezher ~eyhleri arasmda say1lan ibnu'l-Fanz'm, burada bir sufi halkasma sahip oldugu ve tasavvufi sohbetlerde bulundugu bildirilmi~ti. 969 Biitiin bunlar ibnii'l-H.nz'm Ezher'deki ders halkasmm vefatmdan sonra da etkisini his; kaybetmedigini, onun gosterdigi yolu siirekli takip eden bir sftfi grubun mevcut oldugunu gosterir. Bu etkinin devam.1 da ~eyhin halkasmm talebeleri tarafmdan siirdiiriildiigiine, hatta bu halka dl$mda ba~ka mekanlarda da ona ait kasidelerin ok.unduguna i~arettir. DavG.d Kayseri'nin Mlsu'a geli~i, ibnii' l­Fanz'm vefatmdan 40-45 y1l kadar sonrasma tekabiil eder. Oyleyse onun bu geleneksel halkalara kat1lm1~ olmas1 beklenen bir durumdur. Nitekim ylllar sonra Tebriz'e gittiginde, kendisinden bu §airin iki kasidesine $erh yazmasmm talep edilmesi, onun bu gelenegi yakt.ndan tamd1gmm i§areti say1labilir.

965 Dilvlld Kayser!, Mukaddimlit, er-Resail i9inde, Haz. Mehmet Bayrakdar, Kayseri Biiyii~ehir Belediyesi Klilttir Yaymlan, Kayseri 1997, s. 25. 966Yilk:Ut Hamev1, Kitdbu Mu 'cemi '1-Biildan, Haz. Ferdinand Wiistenfe1d, Leipzig 1868, Dmck der Dieterichschen Universitat, Buchdtuckerei, c. III, s. 24. 967 Bertold Supper, iran Mogollan, Trc. Cemal Koprulu, TTK, Ankara 1957, s. 38. 968 Yakut Hamev1, Kitobu Mu 'cemi '1-Biildan, c. IU, s. 24. 969 Muhyiddtn et-Tu'mi, en-Nuru'l-Ebher fi Tabakati'§-$iiyuhi'l-Ezher, Dam'l-Ceyl, Beyrut 1992, s. 92.

492

ULUSLARARASI K.ATILIMLI OSMANLI BlLIM VE D0~0NCE TAR1HI SEMPOZYUMU

MUellif, Mtsrr'da birkay sene kalrru~970 daha sonra Anadolu'ya geri donmti~ttir. 28 ya~lanndayken Karurc' den donen Davfid Kayser!' nin 1314 'te Niksar'a gidene kadar nerede bulundugu ve neyle me~gul oldugu tam olarak bilinmedigine gore, bu tarihlerde Kayseri'dc veya Konya'da bir sure iyin mtiderrislik yapm1~ olmas1 mfunk:tindtir. H. 714 ve 715 tarihlerinde istinsah ettigi iki cserin tespiti sayesinde Davfid Kayseri'nin bu tarihlerdc, yani ortalama elli be~ ya~larmdayken Tokat Niksar'da bulundugu anl~tlmt~t1r. Bu istinsahlar, Meraga matematik-astronomi okulunun Hyelerinden olan ibn Sartak'm, gcometri sahasmdaki iki eserine yapllmt~tt r. Dani~mend Beyi Yagtbasan'm (o. 559-560/1164Ym 1157'de ~a ettirdigi ve Davfid Kayserl'nin de ders gordtigii Niksar Nizamiye/Yagtbasan Medresesi'nde ders veren ibn Sartak, Risoletu '1-Usu/i 'l-Asiliyye fi 'l-Hendese ve Kitobu 'l­ikmali '1-Asflf fi '1-Hendese adh iki kitabm1, Meraga okulunun kurucusu Nasuuddin Tusl'nin oglu olan ve daha sonra da bu okulun ba~ma getirilen Aslliiddi'n'c ithaf etmi~tir. el-i/anal, Saragoza Sultam Emir Amir Yusufun (o. 477-478/1085), Kitabii'l-istikmtil'inin tahriridir. Bu tahrirde goze yarpan en oncmli husus, bazt geometrik ~ekillerin tasavvufi yorumlarmm verilmi~ olmastdtr. Bu tavtr, ibn Sartak'm tasavvufa da ilgi duydugunun i~aretidir. 972

~arih, Konya ve Kahire tecrtibelerinc dayanan dini a~rlJkh bilgisini Niksar'da ogrendigi akli ilimlerle mezcederek daba da zenginle~tirmi~tir. A~ama a~ama artan bu ilmi birikim, mtiellifm ileride ye~itli alanlarda kaleme alacag1 cserler iyin giiylti bir altyapt olu~turmakta, dahast onu biiyi.ik bir imparatorlugun ilk miiderrisi ve ytizytllar boyu siirecek gtiylti bir medrese geleneginin ba~ miman olmaya haztrlamaktadu.

Kaysetl, tarn olarak bilemedigimiz bir talihte, muhtemelen Azerbaycan'daki Meraga okulunun tiyesi olan ve bu ulkcdeki ilrni faaliyetlerden haberdar bulunan ibn Sattak' m da te~vikiyle, atalarmm goy ettigi topraklara dogru yola ytkmt~tlr. Onun Azerbaycan'daki duragt Tebriz'dir. Tcbriz'in en parlak devri, 694/1295'te ~ehre giren ve Miisltiman olarak islamiyet'i iilkesinin resmi dini ilan eden ilhanlt htikiimdan Gazan Han (o. 703/1304) zamantdu. Kayseri, Tebriz'de son derece hareketli bir ilim hayatma dabil olmu~tur. Ancak burada miiellifi en yok etkileyen isim, ~tiphesiz Ka~ani'dir. Nitekim o, yJllar oncesinden a~ina oldugu btiyiik $eyh'in Fususu'l-Hikem'ini bu zattan okuyacak ve ardmdan bu esere bir ~erh yazacaktu. Ka~ani'nin, muellifin ozellikle tahkik ilmindeki derinliginde etkisi

970 Hayrcddin Zirikli, el-A 'lam: Kamiisu Teracim li E§hilri'r-Rical ve 'n-Nisa', D§ru'l-ilm li'l­Mel1iyln, BeytUt 1996, c. III, s. 335; Bursah, Osman!t Miie/lijleri, c. I, s. 67. 971 Yag1basan hakkmda bkz. R. Yinant;:, "Yag1basan Niz1imeddin", Tiirk Ansiklopedisi, MEB, Ankara 1984, c. XXXIII, s. 374-375. 972 ihsan Fazhoglu, "Osmanh Cografyasmda llmi Ilayabn Te~ek.kiilii ve Dawd el-Kaysen"", s. 31; "D1ivl1d Kayser'l", fu§amlart ve Yapttlanyla Osmanhlar Ansiklopedisi, Edit. Ekrem yaloroglu, Yap1 Kredi Kiiltllr Sanat Yaymc1hk, istanbul 1999, c. I, s. 370.

493

ULUSLARARASI KA TrLIMLI OSMANLI B1LtM VE D"0$"0NCE T ARi:Hf SEMPOZYUMU

hiiyillctiir. Pek yok kaynakta Ka~aru de Stihreverdi silsilesine bagh bir ~eyb olarak kaydedilmi~tir. Bu bilgi Kaysert'nin de seyr ii siilUklinti Siihrcvcrdt tariki iizere yapmt~ olabilecegi ihtimalini akla getirmektedir. Nitekim Bursah Mehmed Tahir, onun tasavvufa su!Ok eyledigini ve K~aru'nin i19M1 ile manevi mertebeleri tamamlayarak halifclik riitbesine kavu~tugunu soylcr.973

736/1335 senesinden sonra miiellifm Tebriz'de ikamete devam ctmesi iyin bir sebep kalmamt~tlr. Zira bu tarihte Ka~ant vefat etmi~, hi.lkUmdar EM Said olmii~ vc Altmordu taarruzu neticesindc Arpa Han etrafmda toplananlar onu biikiimdar ilan etmi~tir. Ancak iran'da bu olaylar ya~amrkcn Anadolu'da Osmanh Devleti'nin temelleri attlmaktadtr. Orban Bey, Hnistiyan akidcsinin tespit ve ilan1 iyin toplanan iki biiyiik konsil sebebiyle Hlristiyanhk tarihinin en mUhim merkezlerinden biri olan vc Bizans'm elinde bulunan tznik'i 1331'de fetbetmi~974 ve 736/ 1335 ythnda da burada, Osmanh Dcvleti'nin ilk975 medresesini ayiDI~trr. 976 Sultan Orban 'm, yeni devletin kadt ihtiyac1m kar~tlamak iizere yapttrdtgt977 medreseye, lznik Orhaniyesi918 denilmi~tir.

Orhan Gazi sav~ halindeki bir toplumun ibtiyay duydugu manevi giiclin, sadece akll ve nakli ilimleri bilen kattkstz bir alimde degil, nefsini tezkiye vc tasfiye ederek akhm kalbiyle kuvvetlendinni~ saglam bir mutasavvtfta bulunacagmm farkmdadrr. Bununla birlikte, yeni dogmu~ bir devletin ileride giiylii bir medeniyete donii~ebilmesi i9in devlet bUnyesinde felsefe, manttk, matematik, geometri ve astronomi gibi zahiri ilimlerde de

973 Bursah, Osmanlr Miiellifleri, c. I, s. 67. 974 Mustafa Bilge, Ilk Osmanh Medreseleri, Edebiyat FakUitesi Bastmevi, istanbul 1984, s. 67. iznik'in fethi, 1329'da kazamlan Pelakanon Sava~t'nm neticelerinden biridir. Bu sava~m, Osmanlt imparatorlu~u tarihinde neredeyse lstaobul'un fethi gibi kadar 5nemli bir ycre sahip oldugu iddia edilmi~tir bkz. Halil i:nalclk:, Devlet-i Aliyye Osmanlr lmparatorlugu Ozerine Ara~llrma/ar I, Tilrkiye i~ Bankas1 Killtl\r Yaymlan, istanbul 2009, s. 43-44. Niteldm Osmanlllarm, llhanhlara tabi bir beylik olmaktao S:tlop mUstakil bir devlet haline gelmesi de iznik'in fcthindcn sonradtr bkz. Ahmet Akgi.indilz, Osmanlz Kiinunniime/eri ve fluktik:i Tahlilleri, Fey Vakft Yaymlan, istanbull990, c. I, s. 256. 975 Bu medrese, kaynaklarm ~ogunda Osmanlt Devleti'oio ilk medresesi kabul edilir. Ancak nadiren, ilk meclresenin, lznik'ten once fethedilen izmit'te kuruldugu, buradan istenilen verim almamadtgt i~in iznik Medresesi'nio as:Iidt~ belirtilmi~tir bkz. Arif Bey, "Devlet-i Osmaniyye'nin Tcessils ve Takarrutu Devrinde ilim ve Ulema",Dt1ru!fiinun Edebiyot Fakiiltesi Mecmuast, ytl: I, sy. 1, c. I, s. 143. 976 ismfiil Hami Dani~mend, Osmanll Tarihi Kronolojisi, TUrkiye Yaymevi, istanbul 1971, c. I, s. 20. Bu mcdresenin a~th~ tarihiyle ilgili gene! kabul 736/ 1335'tir. Aneak bazt kaynaklara gore bundan bir sene sonra, baztsma gore de fethin hemen ba~mda, yani 730/133 I ythnda a~almt~ttr bkz. Bayrakdar, Diivtid el-Kayserf, s. 18; izgi, Osman/1 Medreselerinde !lim, c. I, s. 36. Medresenin ilk mUderrisi Davfid Kayseri'nin, Ka~ani'nin vefatma, yani 1335 'e kadar Tebriz' de kaldtgt tahmin edilmektedir. Bu durumda, iznik Orhllniye'sioin bu tarihten daha erken aytlmast mumkiln degildir. m Halil inalctk, Kumlu~ Donemi Osmanll Sultan/an, iSAM Yaymlan, istanbul2010, s. 72. 978 Ahmet Gill, Osman It Medrese/erinde Egitim Ogretim ve Bunlar Arasmda Daru '1-Hadislerin Yeri, TIK, Ankara 1997, s. 34.

494

ULUSLARARASI KATILJMLI OSMANU BfLIM VE 00~0NCE T ARIHl SEMPOZYUMU

gii9lii bir egitimin verilmesi ~arttlr. Nitekim ilk donem alimlerinin biyografilerine bala.ldJ.g:mda genellikle f1k:Jh, tcfsir, hadis gibi dini ilimlerde iyi bir seviyeye geldikleri, ancak diger ilimlerle fazlaca ilgilenmedikleri goriilmektedir. Dstelik s:ogu, bu dini ilimleri $am'da .tahsil etmi~ ve sonrasmda Anadolu'ya donmii~lerdir.979 Kaysen ise $am'dan daha iyi bir egitim ogretim kiiltiirtine sahip olan M1Slr'a980 gitmi~, sonrasmda da ogrenim amas:h yolculuklar yapmaya devam etmi~tir. l~te ti\m bu sebeplerle biitiin kaynaklann ittifakla belirttigi iizere, ilk medrcscyc atanan mi.idelTis, Orban Bey'in ~ohret ve faziletini duydugu DavU.d Kayseri olrnu~tur.981

Kaynaklara. gore iznik ve iznik Medresesi o havalidc son dcrcce ozel bir konuma sahipti.982 1454'te vefat eden bir sufinin iznik is:in "alimler yuvas1" dedigi nakledilmi~tir. 983 Devrin en onemli ilim adamlanrun, iznik Medresesi'nden S:JkmasJ, bu durumun en bariz i~aretidir.984 iznik Medresesi 'nde miiderris ohnak, uzun bir zaman boyunca alimler is: in biiyiik bir fazilet ve en yiiksek ilim mertebesi olarak kabul edilmi~tir. 985 Nitekim medresenin Kanuni devrindek:i miiderrisi Kemal <;elebi'ye (o. 95711550) gi.inli.ik clli ak9e verildigi nakledilmi~tir. 986

DavU.d Kayseri'nin, iznik Medresesi'nde hangi dersleri okuttugu tam olarak bilinmemektedir. Bununla birlikte, "mtiellifin, iznik'c geldiginde bazulad1~ ilimler tasni:fi, konuyla ilgili en onemli ipucudur. Buna gore ilimler ~er'f, aklf vc Arabf olmak iizere us: gruba aynhr. $er'l ilimler tefsir, hadis, fiklh usulii, kelam ve ilm-i hiltif; akli ilimler geometri, matematik, astronomi,

979 Ta~koprizade, e!j-$akiiiku 'n-Nu 'mdniyye, s. 4-5, I 0. 980 Nitckim Kaysed'nin vefatmdan bir sUre sonra, ilim tabsili is;in $am'a giden Bedreddin Simavt, buradaki ulemadan memnun kalmayip M1s1r'a ge<;ecektir bkz. ismail Hakl(l Uzun<;ar~1h, Osmanll Tarihi, TIK, Ankara 1998, s. 36 1-362. ' 981 Meluned Si.\reyya, Sicill-i OsmtJnf, Matbaa-i Am ire, istanbul 13 .I I , c. II, s. 323; Mi.incccimba$t, Cdmiu 'd-Diivel, c. III, s. 287; Ta~koprlzadc, e:f·$akiiiku 'n-Nu 'mdniyye, s. 7; Meed! Mehmed, Haddiku':j-$akaik, N~r. Abdillkadir 6zcan, <;agn Yaymlan, istanbul l989, c. 1, s. 27; Bursal! Seyyid ismail Belig Efendi, Giildeste-i RiytJz-1 l1fdn, Hlldavendigar Matbaast, 1287, ysz., s. 20; Ahmed A~1kpa~azade, Tevdrih-i Al-i Osman'dan A:jlkpa:jazade Tiirihi, Matbaa-i Amire, istanbu11332, s. 42; Bursal!, Osmanll Miiellifleri, c. I, s. 68; Muallim Orner Naci, Esomi, Mehmed Bey Matbaast, istanbul 1308, s. 139; Hoca Sadeddin Efendi, Tiicii't­Teviirlh, c. I, s. 73. 982 Mecdi, Hadliiku'!j-$akiiik, c. I, s. 27. 983 Adnan Ad1var, Osmanfl Tiirklerinde jfim, Haz. Aykut Kazanctgil, Sevim Tekeli, Remzi Kitabevi, istanbul 1982, s. 16. 984 Bilge, jlk Osman II Medreseleri, s. 66. 985 1htifalci Mehmed Ziya, Bursa'dan Konya 'ya Seyahat, Haz. Ahmct <;ayct-Bayram Orekli,

Se1s;uk.lu Belediyesi KiiltilrYaytnlarJ, Konya 2010, s. 150. 986 Bilge, ilk Osmanil Medreseleri, s. 68. Osmanhlar zamantnda medreseler, mllderrise verilen ak<;eye gore yirmili, otuzlu, lorkb, ellili ve altmt~h olmak Uzere gruplara aynlmt~ttr. thtisas medreseleri haris; tutulursa ellili medreseler, en yfiksek seviycdeki ikinci mcdrcscdir bkz. Ziya Kaztcl, Osmanll 'da Egitim O~·etim, Bilge Yaymlan. istanbul2004, s. 125.

495

ULUSLARARASI KA TrLIMLI OSMANLI BiL1M VE DU$UNCE T AR.i.Hi SEMPOZYUMU

mantzk, ilm-i ilahf, ilm-i tabff, tzp, ahlak ilimleridir. Uc;tincti k.ts1m olan Arabi ilimler ise edebiyattan ve edebiyatm dallanndan meydana gelir. Edebiyatm liigat, sarf, arCtz, nahiv, meanfve beyan olmak tizere altl asll vardrr. Yazz, in$6 ve muhaverat ise bu illnin fasilland1r.987 Kayseri, eserlerinde, Arap grameri hakkmdaki e$-Safiye ve el-Kiifiye adb eserleriyle bilinen ibnti'l-Hacib, Jslahu'l-Mantzk ve el-Elfaz isimli dil c;ah~malanyla tanman ibnu's-Silddt, Ke~~§af adh tefslriyle me~hur Zemah~eri, Aristo, Ebu'l-Berekat Bagdadi, ibn Sma, Hakim Tirmizi, Konevi, ve elbette Ka~ani ile ibnti '1-Arabi' den bahsetmi~, hazen bu mti.elliflerin eserlerinden ornekler verirken hazen de onlara kahlmadigl hususlan zikretmi~tir. Aynca Omer b. Davtid b . Stileyman Farisi'nin e§-SQfiye fi Sebld 'l-Kiifiye li ibni 'l-Hacib ve e§-Safiye .fi 't-Tasrfjve Serhu Muhtasan ibni'l-Hacib fi Usuli'l-Fzkh adh eserleri ile Abdullah Herev1'nin MenCizilii 's-Sairfn'ini, Tilemsihu'nin bu esere yazd1gt ~erhi ve Ebu'l-Hasen Ni~aburl'nin Serhu Dfvani'l-Miitenebbf adh eserini istinsah etmi~tir. Aynca kendisi de yukanda bahsedildigi iizere sarf, nahiv, adabu '1-bahs, mantzk, §erfat, hadis, tefsir, usul, fiiru' ve hilaj gibi dini ve Arabi ilimlerle birlikte geometri ba~ta olmak tizere akli ilimlerde de ogrenim gormli~tti.r. Bu durumda onun, medresesinde ad1 gec;en eserleri ve dersleri okutmu~ olmas1 muhtemeldir. Medreselerin, burada okutulan derslere ve mtiderrisin ald1g1 ticrete gore derecelendirildigi dti~tintiltirse, mtidenisine gti.nltik otuz akye verilen bu "otuzlu" medresede, en azmdanjikzh, belagat, kelam ve hadis egitimi verilmi~ olmahdir.988 Bununla birlikte mtiellif, ehil gordiigi.i kimselere Fususu 'l-Hikem' i de okutmu~ olmahdir.

a. Eserleri

Davild Kayserl'nin be~i telif, dordi.i ~erh olmak tizere kendisine aidiyeti kesin olarak bilinen dokuz eseri vard1r. Bu eserlerin neredeyse tamam1, tabldk ilminin c;e~itli meseleleri tizerine kaleme abmru~t1r. Hatta ismi ve is;erigi itibariyle kelihn ya da tefsir sahasma girdigi izlenimini veren baz1 risaleleri bile hakikatte tahkik ilminden bahsetmektedir. Mesela Keifii 'l-Hicab an Kelami Rabbi'l-Erbab adh risalede kelamulla.h haldondaki tart1~malar konu edinmekte, ancak mesele vi.icud mertebelerinin tasnifine gore c;oziimlenmektedir. Yine Serhu Te 'vflati 'l-Besmele bi 's-Sureti 'n-Nev 'iyyeti 'l­insaniyye isimli risalede Ka~ani'nin tefsirinin ba~lang1<; lclsm1 ac;1klanmakta fakat konunuu izahmda a 'yan-z sabite esas ahnmaktadrr.

Bununla birlikte, Kayseri'nin eserlerinde, hayati boyuoca edindigi ilmi birikimin her ctizunden bir iz gormek mtimkiindtir. Zira o, ilimlerin her birini,

987 Kayser!, el-ithafii 's-Siileymanf ji'I-Ahdi '1-0rhanl, Millet Ktltllphauesi, Ali Enilli Arab! Bolilmtl, 2380, vr. Sb vd. 988 Bkz. Cahit Baltact, XV-XVI. Yilzytllarda Osmanh Medreseleri, M.atmara Dniversitesi ilahiyat Fakilltesi Vakft Yaymlan, 1stanbul1983, c. I, s. 122.

496

ULUSLARARASI KA TO.JMLI OSMANLI BiiJM VE D0$0NCE T ARhit SEMPOZYUMU

tahkiki mananm anla~1lmas1 iyin onemli bir vesile olarak gortir. Mesela Esasu 'I-Vahdaniyye ve Mebne 'l-Ferdaniyye adh risalesinde birlik ve yoklugun yesitlerini a.ftklarken, bu iki kavramm dcrin bir felsefi tahlilini yaparak vticild mertebeleriyle ili~kili olan ahadiyet vc vahidiyet terimlerinin izahmda bu bilgiyi kullamr. Yine Tahkfku Mai'l-Hayat'ta, ab-1 hayatm elde cdilmesi iyin as1lmas1 gereken karanhklardan ne kastedildigini anlatuken astronomi ilminden faydalamr ve karanlzgm rye~itlerinin bulundugunu, yeryiiziinde mii§ahede edilen karanlzgm bunlardan sadece biri oldugunu, diinya ile giine~in hareketlerinden otiirii yerin bir krsmmm aydmlandzgzm diger lasmznm karanlzkta kaldzgmz, giin~ kiiresinin yerkiireden yiiz altmz§ dart lciisur kat daha biiyiik oldugunu, giin~i hareket etliren Atlas Felegi 'nin giinliik hareketinden otiirii diinyamn her iki yartsmda da l.pgzn ve karanlzgm daimi o/madzgmz, kutuplarda giindiiz ve gecenin altz ay siirdiigunii, giin iryindeki szcakhk farklarzmn fazla olmasz sebebiyle burada ryok az canlmm ya~adzgzm anlatarak btittin bunlarla ab-1 bayatm karanhg1 arasmda iliski kurar. Yine Muttalau Hususi'l-Kelim'de, Atlas Felegi'nin ytldtzstz, Sevabit Felegi'nin ise ylldtzb bir felek oldugunu soyleyerek onlar ile ilk aktl ve ktilll nefs arasmdaki irtibattan bahseder. Aynca giinltik harcket sabibi Atlas Fclegi'ne, burylarm bu felekteki sabit ytldlzlarla belirlenmesi sebebiyle "Burylar Felegi" de denildigini battrlattr. Ardmdan, gtinesin feleklerin · ortasmda bulunmastyla sabip oldugu mertebeyi, insan-1 kamilin alemdeki yeriyle ili~kilendirip insam iisttin ktlamn ne oldugunu aytklar. Kelamullab meselesinin hakikatini konu ald1gt. Ke§fii '1-Hicab 'mda Mu 'tezile, Hanbeliyye, Kerramiyye gibi itikadi ve ameli mezheplerin gorti~lerini aktarmast ve her birinin hakh ve hatah taraflanm tespit ederek kendine ait ozgtin bir gorii~ one si.irmesi, onun kelam sabasmdaki yetkinligini ortaya koyar. Diger taraftan, ozellikle Fusus'a yazd1gt ~erhin mukaddimcsinde, viicud, adem, cevher, araz, hiiviyet, inniyyet, tabiat, kiillf tabff, heyUla, mcihiyet, akl-z miicerred, neft-i miicerrede, miim/ciin, vacib, miimtenf, illet-ma!U/ gibi pek yOk felsefi kavrama yer verir. Mubatabmt ikna etmek isteyenln, onunla aym dilden konusmas1 gerektigini d\.lsundiigu iyin bu kavramlart kullanan ~arih, ashnda sfifilerin kendine ozgti 1Stllahlanrun oldugunu dii~tintir. Bunun iyin, fclsefe ya da kelam ilimlerinde ge9en bir kavramm ehlullah katlnda ba~ka bir terimle karstlandtgi.m soyler ve eserlerinde, tasawufun gerek tabklkl gerek ameli boyutuyla ilgili pek yok terim kullarur.

Mtiellifin yOkya faydaland1gt. ve abnttlar yaptigt isim, elbette ibnti'l­Arabt'dir. Dolay1styla onun eserlerinde Fususu 'l-Hikem, el-Fiitithatii'l­Mekkiyye, et-Tedbfratii'l-jftJhiyye ve Anka-i Mugrib'den ahnan ciimlelere rastlamr. Kayser!, mtir~idi Ka~ani'ye de attflarda bulunur. Bununla birlikte zaman zaman ele~tirici ve tetkik edici bir tavrr sergileyerck hocasuun biittin gorii~lerine katllmaz. Hatta baz1 konularda onun yamldtgmt ifade eder ve

497

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANLI BlLIM VE D0$0NCE T ARI.Ht SEMPOZYUMU

kendisirun daha farkh dii~tindiigun:ii soyler. Yinc o, cserlerini istinsab ettigi dil alirni ve fakih ibnii'l-Hacib'ten (o. 646/1249), Bagdath bir dil alimi alan ibnii's-Sikkit'ten (o. 244/858), filozof Nas1ruddln Tusl'den ahntJlar yapar. Aynca sOfilelin me~bm sozlerine at1flarda bulunur. Hz. Ali 'nin ve Ciineyd el­Bagdadi'nin giizel sozlerini aktanr.

c. Te' lifleri

J. Ke~fu'l-Hicfib an Kelfim-i Rabbi'l-Erba.b

Mu'tezile ve Hanbeliler, Kayserl'ye gore bu mesele viicud mertebeleriyle ilgilidir. Bu sebeple o, risalesini iki klsma ayumt~ ve ilk bOliim ir;in viicud mertebe/eri, kiillf mertebeler, anlamm 9~itli mertebeleri, Hakk'zn ezelfve ebedf miitekellim olu~u ve kelamm tanzm ve r;e§itleri haklanda be~ fastl yazm1~ttr. ikinci klSlmda ise ulema arasmdaki ihtilatlan degcrlendirmi~tir.

2. Tahk'iku Mfii'l-Hayfit ve Ke§/ii Esrfiri'z-Zulumlit

Kayser'i bu risaleyi, ulemanm H tztr hakkmda, onun neb! mi vell mi oldugu, hala ya~aytp y~amad1g1 gibi ihtila:flan sebebiyle kaleme alrru~ttr.

3. Esfisu 'l-Vahdliniyye ve Mebne'l-Ferdliniyye

Kayser'i, ulemay1 taklit eden kimselerin Hakk'm birligini ~absi bir birlik zannettiklerini ve bu konuda kimsenin ar;lklay1ct bir eser yazmadtgllll soyler.

4. Nihfiyetu'l-Beylin fi Dirayeti'z-Zaman

Zaman konusunun, tahkik ilminin en onemli mesclelcrinden oldugunu soyleyen Kayser!, Hakk' m bu hakikati kendisine ar;ttgmt vc r;e~itli mcclislerde bu konudan lasmen bahsettigini soyler.

5. el-ithafu 's-Siileymlin'i fi '1-Ahdi'l-Orhlin'i

Eserin bilinen tek niishas1, Millet Kfiti.iphanesi, Ali Emir! Arabi Boliimii, 2380 numarada kayttb clan niishad1r. Kayserl'nin, Orban Bey'in oglu Si\leyman Pa~a'ya ithafen yazdtgt bu eser, bir ilimler tasnifidir.

d. ~erhleri

1. Muttalau Hususi'l-Kelimfi J.lfeanf Fususi'l-Hikem

Kaysen'nin en onemli eseri, ibnii'l-Arabi'nin Fususu'l-Hikem'ine yapttg1 ~erb ve bu ~erhe yazd1~ mukaddimedir.

2. Serhu'l-Kayserl ala Taiyyeti ibni'l-Fiinz el-Kiibra

H. 566-632/1 171-1235 ytllan arasmda Kabirc'dc ya~ayan ve aym yerde vefat eden biiytik sufi Orner ibnii'1-Fanz'm 759 beyitten meydana gelen ve tiim beyitleri "te" harfiyle son buldugu ir;in Taiyye diye arulan me~hm

498

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI B1LIM VE DO'S"ONCE TARfHt SEMPOZi'UMU

kas!desi, ~ok defa ~erh edilrni~t:ir. Bu ~erhlerden birinin sahibi de Davfid Kayscri'dir.

3. Serhu Kasideti'l-Mimiyye

:tbnil'l-Fanz'm, sufiler arasmda ~ok revay bulmu~ kas1delednden biri de Mfmiyye Kasfdesi' dir.

4. Serhu Te 'vflat-z Besmele bi's-Sftreti'n-Nev'iyyeti'l-insfiniyye

Bu risaJe, Ka~anl'nin Te 'vflotii '1-Kur 'ani 'l-Kerfm adh eserini n besmele lasrru i~in yaz1lrru~ bir ~erhtir.

e. istinsah Ettigi Eserler

Davfid Kayser!, onemli gordiigii bazt eserlerin istinsalmu da yaprru~tu. Bunlardan biri, Abdullah Ensart Herev1'ye ait Mendzilii 's-Sdirfn ile Tilemsani'nin bu esere yazdtgt $erhu Menozili 's-Sdirfn adh ~erhtir. Bir digeri ise h. 720'de istinsah ettigi, Ebu'l-Hasen Ali b. Ahmed b. Muhammed en­Ni~aburi'ye ait Serhu Dfvoni'l-Miitenebbf'dir. Kayseri aynca, Orner b. Davfid b. Si.ileyman'm i.iy eserini istinsah etmi~tir. Bunlardan e~-$6fiyefi 't-Tasrffi h. 707 senesinin Ramazan aymda, e§-$d.fiyefi Sebki'l-Kafiye li ibni'I-Hocib'ini h. 708 senesinin Muharrem aymm ortalannda, Kitobu 't-Temhfd $erhu Muhtasar-i ibni'I-Hacib adh eserini h. 708 senesinin iyinde haztrlamt~ttr.

Sonu~

Hayatl, eserleri ve eserlerinrleki di.i~i.inceleri bize gostcriyor ki Davt1d Kaysen, zamarumn en onemli ilimlerini, yine zamanmm en onemli isimlerinden tahsil etmi~, ardmdan, kazand1g1 bu birikimi kendi zihni ve manevi di.inyasmda harmanlayarak bu ilirnlerin kendisinden sonraki taliplerine milkemmel bir rniras btralom~ttr. Bununla birlikte soz konusu mirasm hcniiz pek de ke~fedilmedigini belirtmck gerekir. Zira Kaysen hakkmda yapJim t~ bali haztrdaki ~ah~malar, miiellifin di.i~i.ince diinyasmJ tarn olarak ortaya koymak is;in yeterli degildir. Bu vesileyle bu biiyi.ik mirasm sahiplerini bekledigini tekrar beyan etmek ve a lana ilgi duyan ara~tmnac1lan, Kayserl'nin di.i~i.ince diinyasmt ke~fetmeye davet etmek isterim.

Kaynak~a

Adnan AdJVar, Osmanlz Tiirklerinde ilim, Haz. Aykut KazancJgil, Sevim Tekeli, Rernzi Kitabevi, istanbul 1982.

Ahmed A~1kpa~azade, Tevdrfh-i Al-i Osman'dan A§zkpa§azdde Tarihi, Matbaa-i Amire, istanbull332.

Ahmet Akgilndi.iz, Osmanb Kanunndmeleri ve Hukiiki Tahlilleri, Fey Vakft Yaymlan, istanbu11990.

499

ULUSLARARAST KA TTLIMLI OSMANLI BtL1M VE D0$0NCE T ARtHt SEMPOZYUMU

Ahmet GUI, Osmanlz Medreselerinde Egitim Ogretim ve Bunlar Arasmda DO.ru'l-Hadislerin Yeri, TTK, Anlcara 1997.

Arif Bey, "Devlet-i Osmaniyye'nin Teessus ve Takarrum Devrinde him ve Ulema", Darulfonun EdebiyO.t Faldiltesi Mecmuasz, sy. 1.

Bertold Supper, jran Mogollan, Trc. Cemal Koprlihi, TTK, Ankara 1957.

Bursah Mehmed Tahir, Osmanlz Miiellifleri, Matbaa-i Amire, istanbul 1333.

Bursah Seyyid ismail Belig Efendi, Giildeste-i RiyO.z-z jrjO.n, Hudavendigar Matbaas1, 1287, ysz.

Cahit Baltac1, XV-XVI. Yiizyzllarda Osmanlz Medreseleri, Marmara Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Vakf1 Yaymlan, istanbul 1983.

Davfid Kayser!, MukaddimO.t er-ResO.il it;inde, Haz. Mehmet Bayrakdar, Kayseri Biiyiilqehir Belediyesi Kultiir Yaymlan, Kayseri 1997.

Halil inalcik, Devlet-i Aliyye Osmanlz jmparatorlugu Uzerine Ara§tzrmalar I, Tiirkiye i~ Bankas1 Kultiir Yaymlar1, istanbul2009.

Halil inalctk, Kurulu§ Donemi Osmanlz Sultanlarz, iSAM Yaymlar1, istanbul2010.

Hayreddin Zirikli, el-A 'ZO.m: KO.musu TerO.cim li E~<ihiiri 'r-Rical ve 'n­Nisa', Dam'l-ilm li'l-Melayin, Beyrut 1996.

ihsan Fazhoglu, "Davfid Kayser!", Ya§amlan ve Yapztlarzyla Osmanhlar Ansiklopedisi, I, Ed. Elcrem <;aklroglu, Yap1 l(redi Kultiir Sanat Yaymc1ltk, istanbul1999.

ihtifalci Mehmed Ziya, Bursa'dan Konya'ya Seyahat, Haz. Ahmet <;ayc1-Bayram Orekli, Selvuklu Belediyesi Killtiir Yaymlan, Konya 2010.

ismail Hakkl Uzunyar~1h, Osmanlz Tarihi, TTK, Ankara 1998. ismail Rami Dani§mend, Osmanlz Tarihi Kronolojisi, TUrkiye

Y aymevi, istanbul 1971. Kayser!, ef-jthafii 's-SiileymO.nf fi'l-Ahdi 'l-Orhanf, Millet Kiitiiphanesi,

Ali Emirl Arab1 Boliimii, 2380. Meed! Mehrned, Hadaiku'§-$akCiik, N~r. Abdullcadir Ozcan, <;agn

Yaymlan, istanbull989. Mehmed Siireyya, Sicill-i OsmO.nf, Matbaa-i Amire, istanbul1311. Muallim Omer Naci, Esamf, Mehmed Bey Matbaas1, istanbul 1308. Muhyidd1n et-Tu 'mi, en-Nuru 'l-Ebher fi Tabakiiti '§-$iiyuhi 'l-Ezher,

Daru'l-Ceyl, Beyrut 1992. Mustafa Bilge, jzk Osmanlz Medreseleri, Edebiyat Fakii.ltesi Bas1111evi,

istanbul1984. R. Yinany, "Yag1basan Nizameddin", Tiirk Ansiklopedisi, MEB,

Ankara 1984.

500

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BiLiM VE D0$0NCE TARIHt SEMPOZ¥UMU

Yakilt Hamevi, Kitobu Mu 'cemi '1-Biildon, Haz. Ferdinand Wilstenfeld, Leipzig 1868, Druck der Dietericbscben Univcrsitat, Buchdruckerei.

Ziya Kaztct, Osmanlz 'da Egitim Ogretim, Bilge Yaymlan, istanbul 2004.

501