ULUSLARARASI KATILIMLI

OSMANLI BiLiM VE DUSUNCE TARiHi SEMPOZYUMU

08-10 May•s 20L4

BiLDiRiLER KiT ABI

EDiTOR

Yrd. Do~. Dr. Mehmet Fatih GOK<;EK

EDiTOR YARDIMCILARI

Ogr. Gor. Orban BiNGOL- Ar~. Gor. M. Ahmet TUZEN

GUMU$BANE fJNtvER ITESI YAYINLARI

ANKARA 2014

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BtLtM VE D'O~UNCE T ARiHi SEMPOZYUMU

OSMANLI BlLiM VE DU~UNCE T ARiHiNTh' GELi~MESil\1))E MUTASA VVIFLARIN ROLU: MOLLA FEN AID ORNEGi

Giri~

Dr. Oncel DEMiRDA~ Ankara Universitesi ilahiyat Fakiiltesi

onceldem irtas@gmail.com

Bir toplumun ilim ve dii~iince tarihi soz konusu oldugunda, o toplumun egi.tim sistemi, kurumlan ve egitiminin niteligi yok biiyiik onem arz etmcktcdir. !lim ve d~iincenin geli~mesi, ilim adamlannm alrru~ oldugu egitim ve te'lif cdilen eserlerle ili~kilidir. Osmanll Devleti'nin kurulu~undan itibaren cgitim sisteminde temel yap1y1 meydana getiren medreselerin, bilim ve dii~iincenin geli~mesinde onemli bir yeri vardtr. Osmanh' da bilim ve tefeld<iiri.in tarihi seyri dikkate almd1gmda, "Kurulu~ Donemi"nde medrcselcrdc genel itibariyle tefsir, hadis ve flklh gibi dint ilimlerin okutuldugu goriilmektedir. Ozellikle XIV. ve XV. yiizyildan itibaren medreselerde akll ilimler dedigimiz mantlk, felsefe, liyaziye (matcmatik) ve hendesenin okutulmaya ba~lanmas1yla birlikte, ilm1 geli§me 90k biiyiik bir ilerleme kaydetmi§tir. Bu noktada mutasavvttlann rolii ku~kusuz onemlidir. i~te Osmanll'da bilim ve tefekk:iiriin gcli~mesinde onemli rol iistelenen mutasawtflardan birisi de Molla Fenari (o. 834/1 431)'dir. c;onkii o, Osmanlt medrese sistemine biiyiik ol9iide etki eden Razi ekoliinii, medrcsclcre teorik olarak yerle~tiren ve pratik olarak da uygulayan 90k yonlii bir ilim adarrudtr.

Bu tebligde, Molla Fenad'nin hayatt ve fikirleri yeryevesinde bilim ve dii~iince tarihine katktlanm ortaya koymaya yah~acagtz.

l.Hayatl

As1l adt $emseddin Muhammed b. Hamza b. Muhammed ibnu 'l-Fenari er-Rumi'dir.989 Genellikle Molla Fenan lakabtyla amlagelrni~tir. Fenari nisbesi hakktnda kaynaklarda farklt gorii~lcr bulunmaktadrr. Molla Fenari, fenar kelimesine nisbetle fenerci veya fenerli demek olur. Molla Fenan'nin birinci ~cklc gore fenercilik sanatma nisbetle Fenari lakabm1 ald!gt ~eklinde

989 lbn-i Hacer el-AskaHini, Enbau'I-Gumr fi Ebnai'I-Umr, C. VI, Bcyrut 1986, s. 378; Abdulhay bin imad, $ezeriitii'z-Zeheb fi Ahbar min Zeheb, C. VI, Mektebetti'l-Kudsl, Kahire 1351, s. 20; MUstakimzade Siileyman Sadeddin, Mece/letii 'n-Nisab fi 'n-Nisebi ve '1-Kiina ve '1-Etkab, Siileyroaniye Kiltilphanesi, H1ilid Efendi Bfililmti, no: 628, vr. 341.

502

ULUSLARARASI KA T~fMU OSMANLI BiL!M VE D'O$DNCE T ARiHt SEMPOZYUMU

rivayetler990 olmakla birlikte, Fenerli anlammda fenar koyiine mensup olduguna dair rivayetler de vardu.

Molla Fenari, 751/1350 yilt Safer/Nisan aymda dogmu~tur.991 Onun anne ve babas1 hakkmda fazla malumata sahip degiliz. Ancak babast zamamn silfi-alimlerinden Nm·eddin Hamza bin Muhammed'dir. 992 Molla Fenari, ilkogrenimini babasmm yamnda tamamlad1ktan sonra iznik'te Alaaddin Esved'in (o. 795/1393) derslerine devam etmi~tir. Daha soma Taceddin Kurd! (o. 799/1397) ve Cemaleddin Aksarayl'den (o. 790/1388) dersler almi~ttr. 993

MoLla Fenari, Anadolu'daki bu tahsilinden sonra o donemdeki adet i.izere yi.iksek tahsilini yapmak is:in Mtsir'a gitmi~tir. Bu talihlerde yakla~tk 28 ya~mda olan Molla Fenari, orada do1t ytl kadar ba~ta hocas1 Ekmeleddin el­Babertt (o. 786/1384) olmak i.izere s:e~itli alimlerden dersler aldt. Babertl'den icazet aldtktan sonra Bursa'ya dondi.i.994 Burada dikkatimizi s:eken bir nokta da ~udur ki Molla Fenari Mtstr'a gitmeden once ibn-i Arabi, dolaylSlyla vahdet-i vlicud haldanda 90k ~ey biliyordu. <;unkli ibn-i Arabl'nin Anadolu'daki tal<.ip9isi Sadreddin Konevl (o. 673/1274)'nin Mtftahu'l-Gayb adlt eserini babasmdan okumu~ ve daha sonra bu eseri ~erh etmi~tir. Aynca hem Miftahu 'l-Gayb'1 hem de ibn-i Arabl'nin Fususu 'l-Hikem'ini okutmu~tur. 995 Molla Fenarl'nin egitim hayatmm ba~langtemdan itibaren okudugu eserler ve daha sonra medreselerdeki hocahg1 esnasmda hem verdigi dersler hem de okuttugu eserler goz oniine almd1gmda, vahdet-i vlicild dti~i.incesindel<.i ilmi yeterliliginin i.ist seviyede oldugu anla~tlmaktad1r.

Molla Fenari, Mtstr'daki tahsil hayatJ boyunca ibn-i Arabi ve gorli~lerinden his; bahsetmemi~tir. Donemin yakm tarihs;ilerinden Ta~kopriizade Ahmed Efendi, Molla Fenari'nin Mls1r'da ibn-i Arabi' den his; babsetrneyi~ini soyle izab eder: "Molla Fenati, o donemde ibn-i Arabl'ye olan meylinden dolayt ele~tirilirdi. Mtstr'a gidince bu durumu ortaya s;tkarm<idt. <;unkii Anadolu 'dan gitrneden once soztine itibar ettigi bazt kimseler, M1s1r'da ibn-i Arabl'den babsetmemesini ternbih etmislerdi. 0 da bu sozli tutmus ve herhangi bir tepki ile kar~tla~mami~tt.996 Molla Fenari, bu sekilde hocast Ekme~eddin Baberti'den istifade etti ve bOylece ogrencilik donemini tamamladt.

Molla Fenad, MlSlr seyahati donii~tinde Karaman'a ugramt$, bu esnada Karaman Beyi Alaaddin Ali Bey ve oglu Mehmed Beyle tam$rru~ ve dostluk

990 Bursah Mehmet Tahir, Osmanll Miiellifleri, C. I, istanbull972, s. 315. 991 Miistakimzade, Devhatii'l-Me,wiyth, <;::agn Yaytnlan, istanbull978, s. 3. 992 HUseyin Htisameddin, "Molla Fenliri"', Turk Tarih Enciimeni Mecmuast, S. 95 (1926), s. 3. 993 Meed! Etimdi, Terceme-i $ekaik-t Nu'maniyye fi Ulemai'd-Devleti'l-Osmaniye, C. I, lstanbul1269, s. 39. 994 Cellileddin Suyfitl, Bugyetii 'I-Vllat fi Tabakata '1-Lugaviyyin ve 'n-Nuhdt, Kahire 1965, s. 97. 99s Meed! Efendi, age, C. I, s. 49. 996 Meed! Efendi, age, C. I, s. 49.

503

ULUSLARARAST KA TLLIM LI OSMANLI BtLtM VB DU$'0NCE T AR!Ht SEMPOZYUMU

kumm~tur.997 Bu ziyaretten sonra Molla Fenan Bursa'ya geldi ki bu esnada I. Murat (6. 79111389)'m saltanatmm son ytllandu. Kendisiyle yakmdan ilgilenen I. Murat, onu Orban Gazi Cami 'ne tayin etti ve orada dersler verdi. 998

0 donemde devlet adarnlarmm onde gelenlerinden <;andarh Halil Pa§a'mn iltifahm kazanm1~ ve Manast1r Medresesi 'ne muderris tayin edilmi§tir. 999

Ylldmm Bayezid donemine gelindiginde, 795/1393 y1lmda Molla Fenar1 Bursa kadlSl tayin edildi. 1000 Y1ldmm Bayezid Nigbolu'da Hayhlara kar~1 1396 yllmda zafer kazanmca, §tiki.ir olarak bir cami yaptmnaya ba§lad1. 1001 0 cami, bugi.in Ulu Cami diye bilinmektedir. Ylldmm Bayezid Cami'nin ay1h§1ru yapmas1 iyin Emir Sultan (6. 833/1429)'a rica eder. Ancak Emir Sultan, bu gorevi cemaatin arasmda bulunan $eyb Hamid-i Veli (o. 81511412) (Somuncu Baba)'nin yapmasmm uygun olacagtm sayler. 1002 Bu aylh§taMolla Fenarl:'nin de bulundugunu, batta $eyb Hamid'in ki.irsi.ide yapt1gt Fatiba SOresi tefsirinden etkilenerek 'Aynu'l-A'yan fl Tefsiri'l-Kur'an' adh Fatiha tefsiri yazd1gm1 biliyomz. 1003

Molla Fenari, Bursa'nm Timur tarafmdan i~gal edilmesine kadar, kad1hk gorevine devam etlni§tir. Bursa'nm i~gali dolay1S1yla da Karaman'a gitmi§tir. 1004 Molla Fenar1, Karaman'da on yll kadar kald1ktan sonra Bursa'ya donmti~ ve ikinci defa <;elebi Mehmed tarafindan kadl tayin edilmi~tir. 1005

Kad1hk gorevinin yam su·a Manastlr Medresesi'nde de mi.iderrislik gorevini si.irdi.irmti§tiir. 1006 0 esnada Osmanh Devleti'ne yapt1g1 isyan ve kar§Jt fikirleriyle $eyb Bedreddin ortaya ylknu§tl. Bu olaydan rabats1zhk duyan Molla Fenar'i, 821/1418 ytlmda haec niyetiyle Hicaz' a gitti. 822/1419 yllmda hacc1111 geryekle§tirdikten sonra MlSlr'a gitti. Orada bir mtiddet kaldtktan sonra, ~eyh Bedreddin'in 823/1420 y1lmda idammm ardmdan tekrar Anadolu'ya dondu. 1007

997 Mecdi Efendi, age, C. I, s. 30. 998 Huseyin Hiisameddin, agm, s. 371. 999 Mecdi Efendi, age, C. I, s. 30. 1000 Huseyin Husameddin, agm, s. 373 . 1001 Ahmed Cevdet Pa$a, Kzsas-1 Enbiya ve Tevarih-i Hulefa, Haz. Mahir iz, C. VI, Kiiltiir ve Turizm Bakanhgt Yaymlan, Ankara 1985, s. 318. 1002 Harirlzade Kemaleddin Efendi, Tzbyiinii Vesaili'l-Hadiiikfi Beyan-i Selasili't-Taraik, C. I, SUleymaniye Ki.ltliphanesi, Fatih Bt:il'iimtl, no: 490, vr. 172a; San Abdullah Efendi, Semertitii 'l­Fuadfi 'l-Mebde-i ve'l-Mead, istanbull288, s. 232. 1003 $emseddin Muhammed b. Hamza Molla Fenari, Aynu '1-A 'ytin fi Tefsiri '1-Kur 'an, istanbul 1325, s. 3. 1004 tbn Racer, age, C. U, s. 263. 1oos Huseyin Husameddin, agm, s. 379. 1006 Mecdi Efendi, age, C. I, s. 49. 1007 SuyOti, age, C. II, s. 97; Isamuddin Ahmed b. Mustafa Ta~kopriizade, Mevzuatii'l-Ulum, Ter. Kemaleddin Muhammed b. Ahmed, istanbul 1313, s. 572; Mlistakimzade, Devhatii'/­Me§Jyih, s. 4; 0. R.!za KehMle, Mu'cemu'l-Miiellifin, C. IX, Matbaaru't-Terakkl, Dune§k 1960, s .. 272.

504

ULUSLARARASI KAT!LfMLI OSMANLI BiLlM VE DU$0NCE TARiHi SEMPOZYUMU

Uzun bir hayat ya~ayan Molla Fenari, 834/1431 'de Bursa'da vefat etrni~tir. Kabri, Bursa' da hal en rnevcut olan ve kendi adtyla amlan caminin bah~esindedir. 1008

2.Kurulu~ Doneminde Medrese

Osmanh Devleti'nin kurulu~ donemindeki ilk medrese, Orban Gazi tarafmdan beyligin merkezi olan iznik'te yapilmt~tlr. Bu medrese daha once Sel9uklular devrinde a9tlm1~ olan medreselerin gerek bina ve gerek ogretim bakuumdan devam1 niteligindedir. Bu a~1dan medresenin muspet ilimlerio egitirni ile ilgili bir ozellik ta~Jmadtgt anla9tlmaktadtr. ilk medresenin ba~muderrisi Davud b. Mahmud Rumi Kayseri (o. 756/1350)'dir. Mlstr'da tahsil gormu~ olan Davud-1 Kayseri, akli ve nakli ilimlerde mutehassts bir bilgindir, alimdir. 0, Muhyiddin-i Arabl'nin Fususu 'l-Hikem'ine, Matla 'u Hususi 'l-kilem fi Me 'anf Fususi 'l-hikem admda 9erh yazmt~tlr. Bu ~erhte tasavvufu savunmu~tur. Boylece tasavvuf Osmanh Devleti'nde kolaybkla tanmm19tlr. 1009

Orban Gazi, Bmsa'y1 fethettikten soma devletin merkezini buraya nakletti. Burada balk arasmda Manastlr Medresesi olarak bilinen medreseyi in~a ettirdi. 1010 ilk medreselerde ne ok:utuldugu hususunda kesin bilgilere sahip olunmamakla birlikte, bu donemde kaleme abnan ilmi kitaplann Arap9a yaztlmast, Arap9anm medreselerin programmda onemli bir yerde oldugunu gosterir. Medresenin egitim programmda, flkth ve kelam egitirni agrrhkl1 olarak uygulanmi~tlr. Bununla birlikte akli ilimlerden mantlk ve matematigin de tamamtyla ihmal edilmedigini soylemek mumklindur.

Kurulu~ donerni medreselerinden biri olan iznik Medresesi'nin yeti~tirdigi a.lim $emseddin Mehmet b. Hamza el-Fenari, Karaman ve M1s1r'da tahsilini tamamlaml$tlr. Kendisi tasavvuf, mantlk ve diger aldi ilimlerde ibtisas yapm1~tlr. Yazd1g1 manttk kitabt, hicri 1304 y1hnda bas1lm19 ve son zamanlara kadar medreselerde okutulmu9tur. 1011

Gerek Osmanh ve gerekse ondan onceki Anadolu Sel~uklu alimleri, ~ogu zaman yiiksek tahsilletini yapmak i9in Suriye, MlSlr ve iran'a giderlerdi. 1012 <;unku XIV. ve XV. yiizylldaki MisJr, Suriye ve Maveraiinnehir ilim miiesseseleri Anadolu'dalcilerden iistiindi.i. 1013 Suriye ve Mlstr'da dint ve bukukl ilimlerden tefsir, hadis, tarih, edebiyat ve kavaide dair olan ilimler; ira~ ile Maveraunnehir taraflanndaki medreselerde liyaziye, hey'et

1oos Suyfiti, age, C. II, s. 97. 1009 A. Adnan Ad1var, Osmanh Tiirklerinde l!im, Remzi Kitabevi, istanbul 1970, s. 11-12. 1010 ismail Hakki Uzuns;ar~I!t, Osman it Devleti 'nin ilmiye Te§·kilatt, TUrk Tarih Kmumu Yaymlan, Ankara 1965, s. 2. 101 1 Adtvar, age, s. 13. 1012 Uzuns;ar~tb, ltmiye Te§kilatl, s. 227. 1013 Uzuns;ar~IIt, Osmanil Tarihi, C. I, Tiirk Tarib Kummu Yaymlan, Ankara 1961, s. 520.

505

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANLI BiLi:M VE DU~CE T ARiHi SEMPOZ¥UMU

(astronomi), kelam ve felsefeye dair olan ilimler reva9tayd1. Bu merkezlere gidip egitim goren veya oralardan Anadolu'ya gelen alimler Anadolu medreselerinde tedrisatta bulunmu§lardrr. 1014

Osmanlllar geni~leyip btiyi:irken, diger islam tilkeleri de §obretli son bilginlerini yeti~tirmekteydiler. Bunlar arasmda Fabreddin Razi (o. 605/1209), Sadeddin Taftazani (o. 792/1390), Seyyid Serif Ctircani (o. 713/1313) gibi isimler o donemin Osmanh bilginleri uzerinde onemli bir etki yapmt~lardtr. 1015

Bu ~ohretli §ahsiyetler, hem o donemin Tiirk bilginleri hem de medrese sisterni iizerinde 90k etkili olmu~lardrr. Mella Fenari de Taftazaru'den etkilenmi~ 1016 ve miiderrislik yapt1g1 medreselerde onun eserlerinin okutulmas1 i9in gayret gostermi§tir. 1017 Osmanh medrese sisteminin kokeninde Fahreddin Ril.zi ekohinun tesiri gorlilmektedir. Bu ekol, Mella Fenil.ri tarafmdan kurulmu~tur. Fenari'nin talebesi olan Mella Yegan Mehmed b. Armagan, bu ekolu devam ettirmi§tir. Mella Yegil.n'm talebesi ve istanbul'un ilk kad1s1 olan H121r Bey (o. 1459), bu ekolun takip9isi ve yonlendiricileri olmu~lardtr. 1 01 8

Razi ekoltinti Davud-1 Kayseti (o. 751/1350)'den sonra ve ondan daha etkili bir ~ekilde Osmanh medreselerine yerle~tiren Mella Fenari'dir. Mella Fenarl'nin, Razi ekoliine mensup Alaaddin Esved ve Cemaleddin Aksarayi'nin talebesi olmas1, sistemde daha etkili olmasllll saglarm§trr. 1019

Kurulu~ donemindeki Osmanh ilim miiesseselerinde, Mella Fenari ile birlikte yeni bir dOnem ba§lamt~tlr. Tlirkiye'de ilm.l bir mektep tesis etmesi bakurundan Turk ilim taribinde mlistesna bir mevkiye sabiptir. <;iinkii o zamana kadar Anadolu'da alimler yiiksek tahsil i9in dt§anya giderken, Mella Fenari'nin kurdugu sistemin yeterli ve seviyeli olmastnedeniyle buna ibtiya9 kalmamt§tlr. Bu donemden soma yeti~en HIZlr Bey (o. 863/1459), Mella Hlisrev (o. 89011485), ibn-i Kemil.l (6. 942/1536) gibi devrinin unlu alimleri Mella Fenil.ti'nin kurdugu yeni sistemle yeti~mi~tir. 1020 Mella Fenarl'nin akdct yonii bu ekole bagh olmasmdan kaynaklanmaktadrr. Diger taraftan tefsir, badis ve ftkth gibi dini ilimleri MlSlr'da tefsir, hadis ve fiklhta me~hur

1014 Uzunyar~1h, j{miye Te§kilall, s. 227. 1015 M. Sait Yaz!Cloglu, "XV. ve XVI. Ytizy11larda Osmanh Medreselerinde ilm-i Kelam Ogretimi ve Gene! Egitim ic;:indeki Yeri", islam j{imleri Enstitiisii Dergisi, S. IV (1980), s. 281. 1016 Sadeddin Taftazani, $erhu'l-Makaszd, Tah. Abdurrahman Umeyra, C. I, Beymt 1989, s. 121. 1017 Fenari, Aynu'I-Ayan, s. 15; Mustafa A~kar, Malia Fenarf ve Vahdet-i Viict?d An/ayz§l, Muradiye Vakti Yaymlan, Ankara 1993, s. 143. 1018 Uzunc;:ar§1h, j{miye Te[jldlatt, s. 76-77; YazJcJOglu, agm, s. 281. 1019 A~kar, age, s. 8. 102o Uztmc;:ar~Jh, Osmanb Tarihi, s. 521.

506

ULUSLARARASI KATILIMLJ OSMANLl BIL1M VE DU~UNCE T ARtHt SEMPOZYUMU

olan Elaneleddin Babertl'den okumu~tw:. 102 1 Bu itibarla hem alalc1hk hem de nakilcilik yonii s;ok k:uvvetlidir.

Molla Fenarl'nin ktsa bir giinde sabah namazmdan sonra oturup yats1ya kadar yazd1g1 rivayet edilen isagoci ~erhi yiizy11larca medreselerde okutulmu~tur. Bu, onun akli ilimlerdeki ba~anstru g6sterir. 1022 Bir gtin gibi ktsa bir siirede bir eserin ~erhini yapmast, not almada ne kadar seri ve ilmi ihatasmm ne kadar geni~ oldugunu gosterir. Aynca bu s;ah~mas1yla Molla Fenari, Osmanlt Devleti'nde yeti~en en me~hur mantlks;rlar arasma girmi~tir. Aristo'yu Anadolu'ya ilk tarutan odur. 1023 Frkth alarunda bugiin elimizde matbu olarak bulunan "Fusulu'l-Bedayi' fi Usuli'~-~erayi" adlt eseri yazm1~ttr. 1024 Bw·ada ifade ettigimiz eserlerinden anla~1ld1gt iizere kendisi akli ilimlerin yanmda islam huk:uku ve 6zellikle metodoloji (UsOl-1 Flkth) konulanna s;ok hilimdir. Zira Molla Fenari'nin s;agda~1 ibnu'l-Bezzaz (6. 827/1424) diye me~hur olan ve Anadolu'ya gelen Hafizuddin Muhammed b. Muhammed el-Kcrderi, Molla Fenari ile :ftkth sahasmda miinazara yapmt~, Molla Fenarl'nin usUl-1 fikthta, kendisinin fi.iru-1 f1kthta usttin oldugunu itiraf etmi~tir. 1025

Manasttr Medresesi'ndeki hocaltgt esnasmda 6grencilcri arasmda bulunan Kadtzade-i Rumi (o. 815/1412)'ye: "Semerkand'a git. Orada matematik, astronomi hocalan var." dedigine gore, Anadolu'ya gelmeden once oradaki ilim dtinyasmdan haberdardJ. Belki de matematik ve astronomi bilgisini Semerkand'dan alrm~tl. Kadtzade-i Rumi'ye tesir edip Semerkand'a gitmesi yolundaki te~vikleri Ali Ku~s;u gibi biiytik bir matematik ve astronomi bilgininin yeti~mesini saglaiDI~n. 1026 Molla Fenati, hayatmm somma kadar ders vermi~, medreselerde hocaltk yapmt~, bu arada Muhyiddin Katiyeci (o. 879/1474), ibn-i Hacer el-Askalani (o. 852/1449), Kad1zadc-i Rumi (6. 830/1412), Y usuf Bali ( 6. 846/1442) gibi aSlflanmn me~hur alimleri olan ve sahalannda eserler venni~ alimleri yeti~tirmi~tir.

Molla Fenari butiin vah~malanmn sonucu olarak Osmanlt Devleti'nin ilk Tiirk ~eyhtilislaiDI olrna payesini clde etmi~tir. 1027

Molla Fenari dim, akli, felsefi ilimlerde eserler te'lif ederek bu sahalardaki iistiinlugiinti ortaya koymu~tur. Tefsir, fikth, kelam, tasavvuf, mantlk, Arap dili ve edebiyah, felsefe gibi birs;ok sahada e~siz eserler vermi~,

1021 Orner Nasuhi Bilmen, Isttlahat-1 Ftkluyye Kamusu, C. I, Bilmen Yaymlan, lstanbul1976, s. 360-361. 1022 Hilmi Ziya Olken, Tiirk Tefekkiir Tarihi, C. II, 1stanbul 1934, s. 31. 1023 A. Z. Velidi Togan, Umumf Tiirk Tarihine Giri§, istanbul Oniversitesi Edcbiyat Faktiltcsi Yaymlan, istanbul 1970, s. 374. 1024 Ta~kOprUziide, age, s. 573. 1025 Hoca Sadeddin Efendi, Tacu 't-Tevarih, C. II, Istanbul 1279, s. 145. 1026 ~inasi Coruh, Emir Sultan, Tercuman 101 Temel Eser Serisi, trz., s. 43. 1027 MilstakimzAde, Devhatii 'l-M~ay1h, s. 3.

507

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANLI B1L1M VE UO~ONCE T ARiHi SEMPOZYUMU

Mtisltiman-Tilrk aleminde oncmli bir yer edinmi~tir. Bu donemde medreselerde tefsir, hadis gibi nakli ilimlerin yamnda akli ilimler dedigimiz mantlk, fclscfe, riyaziye, bendese de okutulrnaya b~laD.Illi~ ve ilmi seviye ytiksel ti ltni ~ti r.

3.Vabdet-i Vii.cud Anlayt~I

Varhgm birligi ve varhkta birlik anlammda bir tasawuf terimi olan vabdct -i vUcud, geymi~te ve giintimUzdcki ara~tirmalarda tasavvufun en dikkat 9eken konulanndan biri olmu~tur. Konu ile ilgili yaprlan ara~tumalarda oncelikle terimin ne zaman ve kim tarafmdan kullaruld1gJ. Uzcrinde durulmu~tur. Ara~tumactlar arasmdaki genel kanaatten, bu terimin, ibn-i Arabi'nin dti~tincelerini anlatmak tizere onun takip9ileri vc ~aribleri

tarafmdan geli~tirildigi anl~llmaktadtr. Vabdet-i vticud dti~tinccsine ge9meden onc.e bu iki kelimenin anlarru ve ibn-i Arabi'nin bu kavramlarla ilgili tammma klsaca deginmekte fayda vardu.

Vabdet-i vilcud terimindeki birinci kavram olan vabdet, "tek kalmak, tek ba~ma kalmak" 1028 demektir. Aynca bir ~eyin bOltinemezlik durumuna ve tekligine de vahdet denir. 1029 Vahdet, Allah bakkmda kullaruldtgi zrunan Zatmm birligi anlamma gelir. ikinci kavram olan vticud ise, "bulunmak, varltk" demektir. 1030

Felsefe tarihi ile ilgili ara~tu·malara baktldtgJ.nda, filozoflann inceledikleri konularm b~mda varltk ve yaratlb~ meselesinin geldigi soylencbilir. Varh~n oztinti ve ilkelcrini konu edinen filozoflar varlt~ bir ba~ka deyi~lc vUcudun hakikatini a9tklamaya 9ah~mt~lardtr. Onlar vticudu felsen bilgi olytilerine gore tantmlamJ~lar. Ancak burada dikkat yeken husus, vticfid kavramma felsefeciler ile vahdct-i vticudcularm verdigi anlamlann birbirinden tamamen farkhbk arz etmesidir. Vabdet-i vticudculann "vUcUd, Allab'tan ibarettir" 1031 ~eklindeki sozil, :filozoflarm anladtgl 'vi.icfid ve mevcudun aym ~ey oldugu' anlamma gelrnemektedir. Mutasawtflann bu ifadeden ama9lannm "ma'kUlat vc mabsGsat ne varsa, bepsi Allah't1r demek olmadtgrnt" ac;:tk.hkla belirtirler. Bu gorti~ti savunanlarm, vilcud kavramtndan maksatlan, Zat-1 UlUhiyyettir. Vticftd'un Allah'a slfat olmas1, hakiki degil mecazidir. Vucud, hadis olana da stfat olamaz. Eger vticud, sonradan olanlara (badislere) stfat olsaydt, sonradan olanlara tabi olur ve onlann silbutuna bagh kalud1. <;ilnkil stfatm gerc;:ekle~mesi, tabii olarak mevsufun

1028 Ebu'l-Fazl Ccmaluddin Muhammed b. Mi\kcrrem JbnManziir, Lisamt '/-Arab, Beyrut 1955, c. Ill, s. 448. 1029 Muhammed Ali b. Ali et-Tehanevt,K~,!'aj-1 Isttlahtit-1 Funi'm, C. II, istanbull984, s. 1464. 1030 ibn Manznr, age, C. III, s. 445. 1031 Ebu'l-Ala Afifi, Muhyiddin jbn Arabf'nin Tasavvuf Felsefesi, <;ev. Mehmet Dag, Ankara Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Yaymlan, Ankara 1975, s. 21.

508

ULUSLARARASl KATILIMLI OSMANLI BtLIM VE DU~UNCE T ARfHt SEMPOZYUMU

geryekle~mesinden sonradlr. 1032 Sufiler, c~yanm his ve akla gore reel olan viicuduna, vlicUd-i zilli (golge var!Jk) demektedirler. Bu ise, hakiki degil vehmi ve hayall bir viicud demektir. ibn-i Arabl'nin viicildi tevhidi ile imam­I Rabbant'nin ~iihildi tevhidi arasmdaki aymrmn ba~ladtgt nokta burastdtr. <;unkii vahdet-i ~iihUda gore varhklar golge ve vehim de gil, hakik1dir. Vahdet­i viicud di.i~iincesinde zat ve viicud aymdu. Vahdet-i ~iihl!dda isc viicUd Zattan ayndu· ve ilk yarattlan ~eydir. 1033

Vahdet-i viicud meselesi ile ilgili olarak ~u busus kesinlikle bilinmelidir: ibn-i Arabl'nin dii~iincesinde ve eserlerinde, vahdet-i viicud ~eklinde bir terim veya ifadeye rastlaomamaktadir. Vabdet-i viicUd tabirini, ibn-i Arabi'nin kcndisi degil, onun fikirlerini inceleyenler icad etmi~lerdir. Ara~tmnac!lar, "viicudun bepsi birdir, viicudda yalruz Allah vardtr" gibi ifadelerinden hareketle, onun vahdet-i viicOdcu oldugunu ifade etmi~lerdir. 1034

i~te vahdet-i viicudu ifade eden bu ibareleri dolaylSlyla ara~tmnactlar, onu vabdet-i viicudun en biiyiik temsilcisi kabul etrnektedirler. Onun ~u ifadesi vahdet-i viicudu ifade etmektedir:

"Biliniz ki viicUd ile mevsuf olan sadece Allab'tir. Onunla birlikte, miimkinattan hiybir ~ey viicudla muttastf degildir. Ozellikle diyorum ki vi.icudun kendisi Hak'trr." 1035

Onun bu ifadesi vabdet-i viicudun en onemli dayanagmt te~k.il eder. ibn-i Arabi, vahdct-i viicUd dti~tincesini "viicud birdir ve Hakk'm viicOdudur" ~eklinde ifade ederken, Sadreddin Konevi (o. 673/1274), ayru ftkri "kcndisinde hiybir ihtilaf bulunmayan varltk Hak'ttr" ~eklinde dile getirrni~tir. 1036

Ti.irk-islam dti~iincesi goz onl\nde tutuldugunda Osmanh topraklannda XVI. asrm ortalanna kadar yeti~en alim ve mutasawrflar ibn-i Arabi'nin gorii~leri yeryevesinde eserler telif etmi~lcrdir. ibn-i Arabi'nin talcbesi Sadreddin Konevi, DavOd-1 Kayseri, Molla Fenari ve ibn-i Kemal bu alimlerin me~hurland1r. 1037 Konevl, hayatt boyunca ibn-i Arabl'nin vahdet-i viicud sisterniylc mc~gul oldu. Hatta ibn-i Arabi kendisine Fususu '1-Hikem'i okuyup okutabilecegine dair bir icazet yazdt. 1038 ibn-i Arabl'nin Anadolu'daki seyahatleri ve ikameti, onun islam dtinyasmdaki etkisinin en onemli sebebidir.

1032 Ferid Kam, Vahdet-i Vtlclid, istanbul 1331, s. 94-95. 1033 Cavit Sunar, Vahdet-i /juhiid-Vahdet-i Viiclid Mesefesi, Ankara 1960, s. 92-3. 1034 Suad cl-l-lakim, el-Mu'cemu 's-St'iff el-Hikmejf Hudlidi 'l-Kelime, Beyrut 198 1, s. 1145 l035 1bn Arabi, Futuhat-1 Mekkiye, Beyrut trz, C. III, s. 429. 1036 Sadreddin Koncvl, Mifttihu Gaybi'l-Cem ve'I-Viicud, Tasavvuf Metafizigi, <;::cv. Ek.rcm Demirli, istanbul2002, s. 9, 21-23. 1037 Mustafa Tahrab, "Fususu'l-Hikem $erhi ve Vahdet-i Vticfid ile Alakah Baz1 Mesclelcr", Fususu'I-Hikem TerciJme ve $erhi, C. I, istanbul2005, s. 31. 1038 Hilseyin Vassal: Sefine-i Evliyti, C. I, Silleymaniye Ktitiiphanesi, Yazma Bagt~lar Bolilmil, no: 2306, s. 89.

509

ULUSLARARASI KATfLIMLI OSMANLI B1L1M VE D'0$0NCE T AR1Hl SEMPOZYUMU

Sadreddin Konevl'yi etkilemesiyle birliktc Anadolu'da iistat kabul edilmi~tir. Bunda Konevi'nin onemli rolii olmu~tur. 1039

Davud-1 Kayseri, Osmanh Devleti'nin ilk resmi mtiderrisidir. Dint ve akll ilimlerde iyi bir ogrenim gormii~tiir. Pooh ve hadis gibi dinl ilimlerde derin bilgiye sahip olmakla birlikte eserlerinin muhtevas1 incelendi~inde, ba~ta tasavvuf olmak Uzere, kelam ve felsefc alanlarmda ihtisasla~tigi goriiliir. ~ahsmda hem alimligi hem de mutasavvtfh~I birle~tirmi~ olan Kayser!, ozellikle !bn-i Arabi, !bnii'l-Fanz ve Ka~aru'nin geli~tirip sistcmle$tirdi~i vahdet-i viicud doktrinini benirnserni~tir. Bu doktrini Osmanhlarda felsefi mahiyette ilk defa savunan ve sistemli bir $ekilde ay1klayan Davftd-1 Kayser! olmu~tur. ibn-i Arabl'nin fikirlerini en iyi $ekilde anlayan ve yorumlayan da odw-. 1040

Molla Fenari, Davud-1 Kayseri'den sonra Muhyiddin-i Arabi'nin vahdet-i vilcud felsefesinin Osmanll Devleti'nde yaYllmasmda yOk onemli bir yere sahiptir. 1041 Molla Fenari Anadolu'ya gelmeden once babast Hamza b. Muhamrned'den, Sadreddin Konevi'nin Mifiahu'l-Gayb eserini okumastyla vahdet-i viicud doktrinioden etkilenmi~tir. 1042

Molla Fenari ise "Alemde taayyi.in yoluyla beliren e~yanm Allah'm stfatlan oldu~nu ve bu varhklann golge varhklar olup geryek varh~a dclalet ettiklerini" 1043 ifade ederek, vahdet-i vilcuddan bu ~ekilde bahseder. 1044

Fenan, vucudu: "Zatlyla mevcud" olan Zatm bakikati" ~eklinde tarif eder. 1045

Molla Fenari'nin ontolojisi ve varltk felsefesi Utyl, ozcii bir felscfedir. Geryck var!Jk yani Allah "Oz", "Zat"ttr. Ona gore Utlyla mevcut olan v\lcudun hakikati goz online ahndt~mda 0, tektir.t046 Yani hakikatin bir ve birlik olmas1 Fenarl'nin vahdet-i viicud dii$iincesinin temelini te$kil eder.

Molla Fenan, Konevi'oin "Hak kendisinde ihtilaf bulunmayan v\lcuddur" ifadesi hakkmda degerlcndinnede bulunw-. Bu nokta Hal<k' a v\lcud denilmesinin zorunlulugu uzerinde durur. <;iinki.i ona gore "viicud Hak'tlr" onermesi, Tann'nm latifve gayri murekkep olu$unun zorunlu neticesidir. 1047

1039 Ya~ar Nuti Oztiirk, Tasavvufve Tarikotlarm Ruhu, !stanbull990, s. 175. 1040 Mehmct Bayraktar, Kayserili Davud, KUltUr Bakanh~1 Yaymlan, Ankara 1988, s. 14-5. 1041 Uzunyar~1h, 1/miye Teyki/atz, s. 229. 1042 Meed! Efendi, age, C. I, s. 49; Ulken, l.rlam Felsejesi, Istanbul trz., s. 252. 1043 Fenari, Risiile ji't-Tasavvuj, Siilcymaniye KtltUphanesi, M. Hafid Efendi B~!Umtl, no: I 62/4, vr. 99b. 1044 A~kar, age, s. 143. 1045 Fenarl, Risalefl Beyan-z Vahdeti 'I- ViJdid, Stllcymaniye Kiltiiphanesi, HUsrev Pa~a Boliimtl, no: 751/12, vr. 80a; A~kar, age, s. 155. 1046 Fcnarl, Vahdeti'l-Viiciid, vr. 80a; A~kar, age, s. 155. 1047 Ekrem Demirli, "Vahdet-i Vucud", Diyanetlslam Ansiklopedisi, C. 42, istanblll 2012, s. 432.

510

ULUSLARARAS! KATILIMLI OSMANLIBILtM VE D0$0NCE TAR1Hl SEMPOZYUMU

3.a. Zat ve ViicOd

Zat, bizzat kendi kendine kaim olandrr. isim ve stfat zatm tarutrcr ozelliklcridir. Buna gore zat bulunmadan isim ve stfat var olamaz. Hak, Allah'm zatl, hakikat de O'nun Stfatlandrr. iU1h1 zat mutlak varhk, yaratllml~ zatlar ise yoklukla ili~kili varlrklardtr. 1048 Vucud varhk, zat mahiyet demektir. Vucud ba~ka, zat ve mahiyet yine ba~kad1r. Zat ve mahiyet viicuddan cvvcldir. Bir varhk hariyte vaki olmadan once onun zat ve mahiyeti tasavvur edilebilir. 1049 Sistemin kurucusu olarak kabul edilen ibn-i Arabt'de zat ile varhk ba~ka ~eylerdir ve aralarmda kesin bir aymm vardtr.

Ona gore, geryek varllk "zat (oz)"tlr, yani Allah'ttr. "Varble" dencn ~ey, yani hem ilahi varllkhem de aktl ve hissi olan harici varhk, 6z'un sadece bir golgesi, bir tezahiirii, bir ta~kmlJgtdrr. Esas olan oz'diir, o mutlak'trr ve mutlak bir'dir. ibn-i Arabl'de kesin olan ~udur ki zat ba~kadrr, varhk ba~kadrr. Yani zat ile varhk arasmda kesin bir aymm vardrr. Zat ile varhk arasmdaki bu aymm bir yerde ehacliyye (tekilci birlik) ve vahidiyye (yogulcu birlik) aytmmdtr. Zat ve ehadiyye, viicud ve vahidiyye'nin ayru degildir. Birinciler kesinlikle Allah'm oziinii ve esasmr ifade ederken, ikinciler de Allah'm varhgtm ifade ettigi kadar, Allah'tan ba~ka diger varliklan da ifade ederler. Yani Allah zat cihetiyle ayn ve mutlak'hr. Varlrk cihetiyle diger varhklann varllgma her yonden i~tirak eder ve onlann ayrudrr. 1050

Molla Fenari de aym ~ekilde zat ile vlicfidun ayn oldu~nu ifade etmi~tir. 0, varliklarm taayyiinatm1 ve varllk aleminde ortaya ytkrnalanru "hakk.m viicftduyla mahiyet (oz)'inin birle~mesine" 1051 baglanu~tir. Dolaytstyla Fenarl'nin, Allah'm zattyla vlicudunu ayn ayn miitalaa cttigini soylemck miirnkiindur.

Sufilere gore bi-zatihildim (kendiliginden var) olan viicud birdir, o.da Hak Tcala'nm vlicfidudur. Bu vucud (varhk) vacib, k.adim ve ezelidir. Vii cud 'un zat-1 ilahiye iyin stfat olmas1 caiz dcgildir. <;iinkU bu, zatm vUcud ile viicudun ba~ka bir ~eyden meydana gelmi~ olmasmt gerektirir. 0 zaman zat viicfid ile muttastf bir ~ey olur. Aynca vlicud yarattlmt~ (mahlfik) da degildir ve mahlfik iyin vasrf da olamaz. Qi.inkU vastf mevsufa tabidir. Ilalbuki

1048 Ebii Nasr Scrrac Tfisl, Liima', Tahk. Abdulhalim Malunud, Daru'l-Knlilbi'l-Hadise, Mls1r

1960, s. 427-428; Abdiilker1m e1-Clli, el-insiinii '1-Kiimil, C. I, Kahire 1316, s. 13-15. 1049 ismail Hakla izmirli, Yeni ilm-i Kelom, Haz. Sabri Hizmetli, Umran Yay., Ankara 1981, s. 166. 1050 Bayraktar, "ibn AI-'Arabi'de Olu~ Ve Varolu~sal <;~itlenme", Ankara Oniversitesi l!ahiyat Fakiiltesi Dergisi, C. 25 (1985), s. 249-250. 1051 Fen§rl, Risalefi't-Tasawuf, vr. lOOa; A~kar, age, s. 157.

511

ULUSLARARASI KA TILIMLI OSMANLI B1LIM VE D0$0NCE T ARiH1 SEMPOZYUMU

her ~ey vi.icOda tabi olup viicud hiybir ~eye tabi degildir. VucCidu, viicud ile kaim olan surctlerdir. 1052

Viicudun, Cenab-1 Hakk'a stfat olmast, hakikl manada degil de mecazi manada kabul edildiginde problem ortadan kalmaktadtr. <;iin.kii vlicuduo Cenab-1 Hakk.'a stfat olmast, bakikl manada kabul edilecek olursa, bu kabul Zat-t UlOhiyyctin vlicud ile muttastfba~ka bir hakikat olmasmt gerektirir. Bu durum da terkibi (birle~meyi) gerektirir. 1053

Ktsaca ifade etmek gerekirse, sistemin kurucusu olarak bilinen ibn-i Arabi, zat ile viicudun ayn oldugu goril~iindedir. Molla Fenarl'nin zat ve viicud konusundaki fikirlerine baklldtgmda, ibn-i Arabl'den etkilendigi goriilmektedir. Ayru ~ekilde Fenari de zat ile viicudun ayn oldugunu kabul eder ve sistemini "Allah'm zatmm" birligi uzerine oturtur.

3.b. Zat, S1fat ve isim

Allah'm isimleri ve s1fatlan Kur'an-1 Kerim ve hadislcrlc sabittir. Allah' m ilim, hayat, semi', basar, kelam, kudret, irade, tekvin, rahmet ve nz1k gibi gerek zatl gerekse fiili biryok stfati vardtr. ilim, hayat, semi', basar, kelam, kudret, irade ve tekvin gibi Allah'm zati stfatlan hakkmda Ehl-i Siinnet kelamctlan arasmda esasa ili~kin bir ibtilaf yoktur. Onlara gore bu s1fatlar, Allah'm zatlyla kaim, kadim hirer martadan ibarettir. Bu s1fatlar ne Allah'm zatmm aym' dtr ne de gayn'dtr. 1054

zat-stfat ili~kisinde, Slfatlar zatm aym mldlf, gayn rmdrr? Bu mesele tarti~malarm ba~lad1gt noktadtr. Vucudda bir tek sonsuz vardrr; o da Hakk.'m viicudu ve zatldtr. Stfat ve isimlerin sonsuz olu~u ise zat ile stfatlar arasmdaki "ne ayn ne de gayn olu~, keyfiyetinden ileri gelmektedir. Bir ba~ka deyi~le isim ile milsemma arasmdaki ayniyetten ileri gelmektedir. 1055

Zat, stfat, isim ve ~ey arasmda zahir olma ve batm olma nisbetleri vardtr. "Zuhur" mefhumu ve "butfin" yani batm olma mefhumu birbirinin aym ~eyler dcgildir. $u halde zat stfatm, ismin ve "~ey"in aym degildir, gayndtr. Ayru l;iCkilde stfat ismin ve isim de "~ey"in aym degildir, gayndtr. Bu itibarla blitiin bu mefhumlar arasmda "gayriyet" var demektir. Fakat stfatlar ''Mutlak zat"m iizerine ilave ve ziyade bir ~ey olmadlgt iyin, stfatlar ile zat arasmda farklthk mevcut olmaytp "ayniyet" vardrr. Bu yonden de zat stfatlarm ayrudn·. 1056 Yani Stfatlann her yonden ve her itibara gore, tamamtyla zat'm ayru ve gayn olduguou soylemek pek mlirnkiin goriinmemcktedir. Zat

1052 i. Fenni Ertugrul, Vahdet-i ViicCtd ve ibn-i Arabf, Haz. Mustafa Kara, istanbul 1991, s. 11-12. 1053 Kam, age, s. 94-95. IOS4 EbC1 Mansur Muhammed b. Muhammed Mat!lr1di, Kitabu't-Tevhfd, Bcyrut 1970, s. 36 1055 Tahrah, "Fususu'l-Hikem $erhi ve Vahdet-i VUcUd tie Alakah Bazt Meseleler'', C. I, s. 55. 1056 Tahrah, "Fususu'I-Hikem'de Tezath ifadeler vc Vahdet-i Viicfid", C. II, s. 25.

512

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMANLI BlLIM VE DU$0NCE T A.R!Ht SEMPOZYUMU

mertebesi dikkate ahndtgtnda "ayniyct"; stfat ve isimler dikkate ahnchgmda "gayriyet" vardtr denilecektir.

Molla Fenan'ye gore "bir ~eyin taayyiinii, onun stfandtr. E~ya Hak'Ia ilgili hakikatlerin taayyiinatlan itibariyle Hakk'm kendisinin stfahchr. Bu hakikatler, Hakk'm taayyiinii olmast itibanyla da Hakk'm stfattdu·. E~ya ister Hakk'm varhgmm taayyiinatl ister onunla ilgili i~lerin taayyiinatt nedeniyle olsun, buti\n bunlar O'na deHUet eden isimler ve stfatlardtr."1057 Yani, Molla Fenari, isim ve s1fatlan bir yoniiylc Allah'm zatmm aym, diger yoniiyle zatmm gayn oldugunu ifade etmektedir.

Molla Fenarl'ye gore, varltklann ortaya s;tkmast, Hakk'm mahiyetinin (oziiniin), viicGduyla birle~mesi ~ekJinde meydana gelmektedir. Varhk alemindeki s;okluklann sebebi, gers-ek varhgm isim ve s1fatlannm taayyiinatl nedeniyledir. Suretler s-ok ve farkJt olmast yoniiyle, itibarl taayyiinatla kendisinden bahscdilen nisbetlerin ve isimlcrin suretleridir. isimlerin ve stfatlann tezahiirii olan varhklar isimlerin suretleri olmakla birlikte miisemmanm suretleri degillerdir. 1058 Aksi takdirde milsemmanm taaddiidii gerekir ki bu da vahdet anlayt~ma terstir.

Molla Fenarl'ye gore bu suretlerin nisbetleri zat ve hakikat yoniiyle tektir. i~te fertlerine nisbetle her biri ic;in sabit olan gercrek vahdet budur. Bu ya adet birligi ya da s;okluk birligidir. Say1 ve s;okluk, birligine nisbetle hakiki vahdete e~ittir. 1059 Bir diger ifadeyle birlik ve yokluk stfat olmast yoniiyle, hakiki vahdete e~ittir.

3.c. A'yan-t Sabite

A 'yan-1 sabite terirrli, tasavvuf tarihine ibn-i Arabi ilc girmt~tJr. Araps:ada dcgi~mez aynlar, ozler demek olan a'yan-1 sabite, dt~ alemdc var olan e~yanm Allah 'm ilminde sa bit olan ezeli hakikatleridir. 1060 A 'yan-t sabite Allah'm ilminde sabit olan "yoklar"d1r (madumat). D1~ aleme nazaran varltgt yoktur. DolaylSlyla yok olarak kabul edilir. Bu manada ona mUmkin de denilmektedir. 1061 hahl isim ve stfatlann, zat'a ait ~uunun, ilahi ilimde suretleri vardtr. Qtinkii Allah zatmt, stfat ve isimlerini bilir. ilahi Zat ozel bir taayyiin ve belirli bir nisbet ile ilim hazretinde (mettebesinde) bu surctlere tecilli eder. Bunlara a'yan-1 sabite denir. 1062

1057 Fenllrl, Risa/efi 't-Tasavvuj, vr. 99b; A~kar, age, s. 160. 1058 Fenarl, Risale fl't-Tasavvuj, vr. lOOa; A$kar, age, s. l60. 1059 Fenart, Risalefl't-Tasavvu.f, vr. lOOa; A~kar, age, s.160. 1060 Ethcm Cebecioglu, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sozliigil, Rehber Yaymlan, Ankara 1997, s. 125. 1061 Suteyman Uludag, "A'yan-1 Sabite", Diyanet Islam Ansiklopedisi, C. 4, Istanbul 1991, s. 198. 1062 Ertugrul, age, s. 19; Kam, age, s. 114.

513

ULUSLARARASL KA TILIMLI OSMANLI B1L1M VE D"0~0NCE TAR.llit SEMPOZYUMU

Molla Fenar'i a'yan-1 sabiteyi "Allah'm ilmindeki hakikatler'' olarak ifade eder. Ona gore, a'yan-1 sabite denen bu hakikatler, Hakk'm ezeli ilrninde, O'nun e~yay1 taayyiin ctme keyfiyetidir. Ona gore bu hakikatler, gayn mec' ul (yarattlmann~) ve ezelidir. <;i.inkii bu keyfiyyet Hakk'm i~leri ve s1fatlandrr. ilah'i mertebelerden oldugu i~in yaratma ile tavsif edilemez. 1063

Diger taraftan buna paralel olarak ibn-i Arabi' de bu mahiyet ve suretleri gayri mec'ul kabul etmektedir. 1064

Molla Fenart, a'yan-1 sabite olarak nitelenen ~eylerin bilgi a~1smdan ezeli oldugunu belirtir. Eger bunun tersinc bu bilginin hadis oldugu kabul edilirsc, Molla Fenar'i bu bakikatlerin mec 'ul kabul edildigi takdirde Allab'm Z!itl'mn hadis ~eyler is;in mahal olacagmt soyler ki bu miimkiin dcgildir. 0, yaratmanm vi.icudun mahiyetlere izafetinden ibaret oldugunu bildirir. Bu mahiyetler ise, kendilerine vi.icudun izafetinden once ve gayr-1 mec' ul olarak sabittirler. 1065 K1saca ifade etmek gerekirse, Fenart'nin "gayr-1 mcc'ul" ifadesioden de anla~1ldlgt uzere a'yan-1 sabitede bulunan suretler ve mahiyetler yarat1lmamt~tir.

Sonu~

islam di.l~untirlerinin yeni sentezlere yoneldigi bir donemde ya~ayan Molla Fcnar'i, cserleri ve tedrisattyla ilint dunyasma bi.iytik hizmetlerde bulunmu~ bir alimdir. Ya~adtg-t devrindeki ilmi ve fikri ortamm gii~lti temsilcilerindendir. Anadolu ve Mlsrr'da ytiksek tahsilini ooemli alimlerle tamamlaffil~, sonrasmda kad11Lk, mtiderrislik, miifttiltik gibi en ytiksek dint ve siyasl payelere eri~mi~tir. Osmanh medreselerindeki egitim program1m donemin ilm'i ve fikr'i yap1s1 s;er~evesindc yenilemi~tir. Egitim programma Fahreddin Raz'i ekolunu yerle~tirerck, nakli ilimlerin yamnda felsefe, mant1k gibi akli ilimlerin de okutulmasmt saglam1~t1r. Fenari, gtincellcdigi bu programla Fahreddin Razi'nin metafizigi ile ibn-i Arabl'nin tasavvuf metafiziginin uyumlu ~ekilde okutulmasm1 gaye edinmi~tir. ilrn1 projesinde mantlk, din ilimleri metodolojisi ve tasavvuf metafizigiyle ~eli~mcden, verimli bir ~ekilde okutulmu~tur. Bu programla yeti~en alimler ve kaleme ahnan eserler incelendiginde, Fenad'nio hem kendi donemine hem de daba sonraki dooemlere tesir ettigi gortileccktir. Bu da onun ilmi dti~ti11cesinin b~ansllli gosteren onemli bir veridir. islanli ilimlerin hemen her sahasmda kaleme aldtgt eserlerin bir klsmt amlarca medreselerde olcutulmu~ ve o, bu eserleriyle g\\ntimtize kadar ula~mJ~tJr. Felsefi tasavvuf dti~uncesinin en onemLi konulanndan birini te~kil eden vahdet-i vticfidun Osmanh ilim

1063 Fenarl, Risalefi't-Tasavvuj, vr. 10 lb; A~kar, age, s. 162. 1064 Ahmet Avni Konuk, Fususu '1-Hikem Terciime ve $erhi, Haz. M. Tahrah-S. Eraydm, C. I, s. 118. 1065 Fcniiri, Risalefi 't-Tasavvuj, vr. IOl b; ~kar, age, s. 162.

514

ULUSLARARASI KATJUMLI OSMANLI BtLlM VE DU$UNCE T ARiHi SEMPOZ¥UMU

dtinyasma girmesini saglamJ$hr. Bu dti$tinceyi destekleyen risaleler kaleme almt$tlr.

Kaynak~a

Abdulhay bin imad, $ezeratii 'z-Zeheb fi Ahbc'ir min Zeheb, C. VI, Mektebetii'l-Kudsl, Kahire 1351.

Adtvar, A. Adnan, Osmanlz Tiirklerinde ilim, Remzi Kitabevi, istanbul 1970.

Afifi, Ebu'l-Ala, Muhyiddin ibn Arabf'nin Tasavvuf Felsefesi, <;ev. Mehmet Dag, Ankara On.iversitesi ilahiyat Fakiiltesi Yaymlan, Ankara 1975.

Ahmed Cevdet Pa$a, Kzsas-z Enbiya ve Tevarih-i Huleja, Haz. Mahir iz, C. VI, Kiiltiir ve Turizm Bakanhg1 Yaymlan, Ankara 1985.

A$kar, Mustafa, Molla Fenarf ve Vahdet-i Viicitd Anlayz§z, Muradiye Vakft Yaymlan, Ankara 1993.

Bayraktar, Mehmet, Kayserili Davt'ld, Kiiltiir Bakanhgt Yaymlan, Ankara 1988.

----.--'"ibn Al-'Arabi'de Olu$ Ve Varo1U$Sal <;e$itlenme", Ankara Oniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, C. 25 (1985).

Bilmen, Orner Nasuhi, Istzlahat-z Fzkhzyye Kamusu, C. I, Bilmen Yaymlan, istanbul1976.

Bursah Mehmet Tahir, Osmanlz Miiellijleri, C. I, istanbul1972. Cebecioglu, Etbem, Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sozliigu, Rehber

Y aymlan, Ankara 1997. <;oruh, $inasi, Emir Sultan, Terctiman 101 Temel Eser Serisi, trz. Demirli, Ekrem, "Vahdet-i Vticud", Diyanet islam Ansiklopedisi, C. 42,

istanbul2012. el-Askalani, ibn-i Racer, Enbau 'l-Gumr fi Ebnai '1-Umr, C. VI, Beyrut

1986. el-Cill, Abdtilker1m, el-insanii 'l-Kamil, C. I, Kahire 1316. el-Haklm, Suad, el-Mu 'cemu's-Sitfi el-Hikrne fi Hududi'l-Kelime,

Beyrut 1 981. Ertugrul, i. Fenni, Vahdet-i Viicud ve ibn-i Arabf, Haz. Mustafa Kara,

istanbul 1991. et-Tehanev!, Muhammed Ali b. Ali, Ke§§dfzlstzlahat-z Funun, istanbul

1984. Fenad, $emseddin Muhammed b. Hamza Molla, Aynu'l-A 'yan fi

Tefsiri'l-Kur'an, istanbul1325. ____ , Risale fi Beyan-z Vahdeti 'l- Vii cud, Stileymaniye

Ktittiphanesi, Htisrev Pa$a Boltimti, no: 751/12. ____ , Risate fi't-Tasavvuj, Siileymaniye Ki.itiiphanesi, M. Hafid

Efendi Boltimti, no: 162/4.

515

ULUSLARARASI KATILIMLI OSMAl\lLI BiLiM VE DU~UNCE TARIHi SEMPOZYUMU

Haririzade Kemaleddin Efendi, Tzbyanii Vesaili 'l-Haddik fi Beyan-i Selasili't-Taraik, C. I, Siileymaniye Ktitiiphanesi, Fatih Boliimii, no: 490.

Hoca Sadeddin Efendi, Tacu't-Tevarih, C. II, istanbul1279. Hi.iseyin Hi.isameddin, "Molla Fenari", Turk Tarih Enciimeni

Mecmllasz, S. 95 (1926). Huseyin Vassaf, Sefine-i Evliyd, C. I, Siileymaniye Kiitiiphanesi,

Yazma Bagt~lar Boliimti, no: 2306. ibn Arab!, Futuhat-l Meldciye, Beyrut trz. ibn Manzur, Ebu'l-Fazl Cemaluddin Muhammed b. Miikerrem,

Lisanu'l-Arab, Beyrut 1955. izmirli, ismail Hakkt, Yeni j[m-i Kelam, Haz. Sabri Hizmetli, Umran

Yay., Ankara 1981. Kam, Ferid, Vahdet-i Viicud, istanbul 1331. Kehhale, 6. Rtza, Mu 'cemu '1-Miielli.fin, C. IX, Matbaatil't-Terakk:i,

Dtme~k 1960. Konevi, Sadreddin, Mzftahu Gaybi 'l-Cem ve '!-Vii cud, Tasavvuf

Metafizigi, <;ev. Ekrem Demirli, istanbul2002. Konuk, Ahmet Avni, Fususu'l-Hik:em Terciime ve $erhi, Haz. M.

Tahrah-S. Eraydm. Maruridi, Ebu Mansur Muhammed b. Muhammed, Kitabu 't-Tevhfd,

Beyrut 1970. Mecdi Efendi, Terceme-i $ekdik-z Nu 'maniyye fi Ulemai'd-Devleti 'l­

Osmaniye, C. I, istanbull269. Mtistakimzade Siileyman Sadeddin, Mecelletii 'n-Nisab fi 'n-Nisebi

ve'l-Kiina ve'l-Elkab, Siileymaniye Kiitiiphanesi, Halid Efendi Boltimti, no: 628.

-:;-----' Devhatii 'l-Me§ayzh, <;agn Yaymlan, istanbul1978. Ozttirk, Ya~ar Nwi, Tasavvufve Tarikatlarzn Ruhu, istanbul 1990. San Abdullah Efendi, Semeratii '1-Fuad fi 'l-Mebde-i ve '/-Mead,

istanbul1288. Sunar, Cavit, Vahdet-i $uhUd-Vahdet-i Viicud Meselesi, Ankara 1960. Suyilti, Celaleddin, Bugyetii '!- V~lat fi Tabakatii 'l-Lugaviyyfn ve 'n­

Nuhdt, Kahire 1965. Taftazani, Sadeddin, $erhu '1-Makaszd, Tab. Abdurrahman Umeyra,

Beyrut 1989. Tahrah, Mustafa, "Fususu'l-Hikem Serhi ve Vahdet-i Viicud ile Alakah

Bazt Meseleler", Fususu'l-Hikem Terciime ve $erhi, istanbu12005. ____ , "Fususu'l-Hikem'de Tezath ifadeler ve Vahdet-i Viicud",

Fususu'l-Hikem Terciime ve $erhi, istanbul2005. Ta~kopriizade, Isamuddin Ahmed b. Mustafa, Mevzuatii '1-UZ.Um, Ter.

Kemaleddin Muhammed b. Ahmed, istanbul1313.

516

ULUSLARARASl KA TILIMU OS MANU BiLiM VE DU~UNCE T ARiHi SEMPOZYUMU

Togan, A. Z. Velidi, Umumf Tiirk Tarihine Giri~, istanbul Universitesi Edebiyat Fakiiltesi Yaymlan, istanbul1970.

Tusi, Ebu Nasr Serriic, Liima', Tahk. Abdulhalim Mahmud, Daru'l­Kutiibi'l-Hadise, M1s1r 1960.

Uludag, Siileyman,"A'yan-1 Sabite", Diyanedslam Ansiklopedisi, C. 4, istanbul 1991 .

Uzuns;ar~1h, ismail Hakla, Osmanlt Devletinin ilmiye Te§kilatz, Ti.irk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara 1965.

_ _ _ ..J Osmanll Tarihi, C. I, Turk Tarih Kurumu Yaymlan, Ankara 1961.

Olken, Hilmi Ziya, Tiirk Tefekkiir Tarihi, C. II, istanbull934. ___ __, islam Felsefesi, istanbul trz. Yaz1C10glu, M. Sait, "XV. ve XVI. Ylizy11larda Osmanh

Medreselerinde ilm-i Kelam Ogretimi ve Genel Egitim ivindeki Yeri", islam ilimleri Enstitiisii Dergisi, S. IV (1980).

517