Turkiyenin Yeni a TESEV

8/3/2019 Turkiyenin Yeni a TESEV

1/34

TESEV Anayasa Komisyonu Raporu

Trkiyenin

Yeni Anayasasna Doru

TESEV


2/34

TESEV Anayasa Komisyonu Raporu

Trkiyenin

Yeni Anayasasna Doru

Yazarlar:

Mustafa ErdoanSerap Yazc

TESEV Anayasa Komisyonu, Aralk 2010 ve Nisan 2011

tarihleri arasnda bu raporun ana ve alt balklarnn

tartld 12 toplant gerekletirmitir. Bu toplantlarda

gerekleen tartmalar ve zerinde mutabk kalnan

nerileri komisyon raportrYaprak Grsoy bir metin

olarak derlemitir. Komisyon yelerinden Mustafa Erdoan

ve Serap Yazc, raportrn metnini esas alarak, TESEV

Anayasa Komisyonunun mutabakatn tayan bu raporu

komisyon adna kaleme almlardr.

Hasan Cemal,Milliyet Gazetesi

mit Cizre, stanbul ehir niversitesi,Siyaset Bilimi ve Uluslar aras likiler Blm

Mustafa Erdoan,stanbul Ticaret niversitesi, Hukuk Fakltesi

Cengiz Gle, Hacettepe niversitesi PsikiyatriAnabilim Dal (emekli retim yesi),TBMM 21. Dnem Sivas Milletvekili, Alevi Enstits

Etyen Mahupyan,Zaman Gazetesi, TESEV

Ergun zbudun,Bilkent niversitesi, Hukuk Fakltesi

Can Paker, TESEV

Tosun Terziolu,Sabanc niversitesi,Mhendislik ve Doa Bilimleri Fakltesi

Serap Yazc,stanbul Bilgi niversitesi, Hukuk Fakltesi

Mehmet Salih Yldrm,Devlet Eski Bakan

Komisyon yeleri (alfabetik srayla)

Raportr: Yaprak Grsoy, stanbul Bilgi niversitesi, Uluslararas likiler Blm


3/34

TESEV Anayasa Komisyonu RaporuTrkiyenin Yeni Anayasasna Doru

Bankalar Cad. Minerva Han No:

2 Kat: 3

Karaky 34420, stanbulTel: +90 212 292 89 03 PBX

Fax: +90 212 292 90 46

[email protected]

Yazarlar:Mustafa Erdoan

Serap Yazc

Raportr:Yaprak Grsoy

Yayma Hazrlayan:Aye stnel Yrcal, TESEV

Yapm: MyraYayn Kimlii: Rauf KsemenKapak Tasarm veSayfa Uygulama: Serhan BaykaraKoordinasyon: Sibel Doanretim Koordinasyon: Nergis Korkmaz

Basm Yeri: Yelken BasmBask Adedi: 300

TESEV YAYINLARI

ISBN 978-605-5832-69-8

Copyright Nisan 2011Bu yaynn tm haklar sakldr. Yaynn hibir blm Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakfnn(TESEV) izni olmadan elektronik veya mekanik (fotokopi, kayt veya bilgi depolama, vb.) yollarlaoaltlamaz.

TESEV bu raporun yaymlanmasna katklarndan tr Ak Toplum Vakfna veTESEV Yksek Danma Kuruluna teekkr eder.

Trkiye Ekonomik veSosyal Etdler Vakf


4/34

indekiler

NSZ, 5

TRKYENN YEN BR ANAYASAYA HTYACI VAR, 6

ANAYASANIN TEMEL LKELER, 7

BALANGI VE LK MADDELER, 9

KTDARIN KAYNAI VE NTEL, 10

DEVLETN TEMEL AMA VE GREVLER, 11

YURTTALIK, TEMEL VE KLTREL HAKLAR, 12

HUKUK DEVLET, 14

VCDAN VE DN ZGRL VE LAKLK, 16

KUVVETLER AYRILII, 18Devlet Organlarnn Yaps ve Karlkl likiler, 19Anayasa Yargs, 22

SYAS PARTLER, 25Yksek Seim Kurulu, 27

ASKER SVL LKLER, 28

ADEM- MERKEZYETLK VE YEREL YNETMLER, 31

Raporun, Trkiyenin Yeni Bir Anayasaya htiyac Var, Anayasann Temel lkeleri, Balang ve lkMaddeler, ktidarn Kayna ve Nitelii, Devletin Temel Ama ve Grevleri, Yurttalk, Temel veKltrel Haklar, Hukuk Devleti, Vicdan ve Din zgrl ve Laiklik, Adem-i Merkeziyetilik ve YerelYnetimler blmleri Mustafa Erdoan tarafndan, Kuvvetler Ayrl, Siyasi Partiler, Asker Sivillikileri blmleri ise Serap Yazc tarafndan yazlmtr.


5/34

Teekkr

TESEV, bu projenin hayata geirilmesinde

verdikleri destek, sre boyunca zverili alma-

lar ve deerli katklar iin tm komisyon

yelerine, toplant tartmalarn dikkatli

almasyla bir btn haline getiren komisyon

raportr Yaprak Grsoya, youn programlar

iinde zaman ayrp komisyon adna raporu

kaleme alan Mustafa Erdoan ve Serap Yazcya

ve projenin asistanln yrten Gizem

Balamana ayr ayr teekkr eder.


6/34

Dnya 20. yzyln son eyreiyle birlikte

balayan ve halen devam eden kresel srete,

sadece toplumsal ve siyasal olarak deil,

zihniyet asndan da kabuk deitiriyor. Modern

devlet/toplum ilikisinin gnmz sorunlarnn

zmnde yetersiz kald, hatta onlar

pekitirdii gzlemi giderek yaygnlayor.

Katlmcl, effafl, ikna srelerini, adem-i

merkeziyetilii temel alan yeni bir meruiyet

zemini aranyor.

Bu kresel dnm, zlemeyen yapsal

meselelerin farkl bir anlayla ele alnmas

yannda, toplumlarn ngrlemez yeni talep ve

tercihlerine de hayat hakk tanyan toplumsal

szlemelerin yaplmasna bir davet niteliinde.

Bunun anlam hibir toplumun temel kavramlar

yeniden tanmlama, birlikte yaamann

normlarn koyma ve dolaysyla kaderine sahip

kma ihtiyacnn grmezden gelinemeyeceidir.

Trkiye de 1982de yaplm olan darbe anayasa-

sndan tam otuz sene sonra yeni bir anayasaya

sahip olmaya alyor. Yeni bir toplumsal

szleme ihtiyac Trkiye iin ok daha belirgin

ve acil... nk devralnan siyasi miras,

demokrasi olamam, ondan hazzetmemi,

hatta onu engellemi bir cumhuriyet anlayn

ifade ediyor. Bu yapy koruyan vesayet sistemi

altnda resmi ideoloji dinselleirken, toplum

korkusu iinde bir devlet ve devlete baml bir

vatandalk yaratlm oldu.

Gelinen nokta zmszl kemikletiren,

siyaseti paralize eden bir adaptasyon krizidir.

Rejimi koruma ve millet yaratma uruna

yaplanlar, bugn cemaati yapnn srdrlme-

si, toplum olunamamas ve devletle birey

arasnda karlkl bir yabanclamann kkle-

mesiyle sonulanm gzkyor.

Toplumsal bar ve btnln, huzur ve

gvenin, ortak bir gelecek hayalinin yeniden

yaratlabilmesi, tepeden gelmi olan bu yapay

ideolojik ve hukuksal klfn atlmasn gerektiri-

yor. Gelecek nesillerin zgrlk alann ak

brakan bir anayasay sivil siyaset zerinden

kendimiz yaparak vatanda olmak ve bu

anayasay birlikte yaparak toplum olmak

elimizde...

TESEV olarak toplumun bu misyonu tamayahazr olduuna, devletin asli sahibi haline

gelerek hak ettii zsaygy kazanabileceine

inanyoruz. Bu amala kurulan komisyonun

kaleminden kan elinizdeki rapor, bir TESEV

nerisi olmas yannda, komisyon yelerinin

ortak inancn da yanstyor. Bizler bu inancn

toplumda da karlnn olduunu ve hazrlanan

raporun nmzdeki dnemin tartmalarnda

yapc bir rol oynayabileceini dnyoruz.

nsz

Trkiye Ekonomik ve Sosyal Etdler Vakf (TESEV)


7/34

Trkiyenin Yeni BirAnayasaya htiyac Var

Trkiyenin yeni bir anayasaya olan ihtiyac

bugn hemen hemen herkes tarafndan kabul

edilmektedir. Aslna baklrsa, bu, 1982

Anayasasnn yapld tarihten beri var olan bir

ihtiyat. nk, bu anayasa yapl yntemi

bakmndan demokratik olmad gibi, muhteva-

s asndan da demokratik ve oulcu-

zgrlk bir toplum idealiyle badamyordu.

Gerekten de, 1982 Anayasas resmi ideolojisi,

toplumu devlete tabi klan hiyerarik modeli,

farkllklar ve eitlilii gayrmeru sayan

birliki-trdeliki yaps ve zgrl otoriteye

feda etmesi gibi zellikleriyle ada demokrasi-

lerin standartlarndan uzak olduu kadar,

Trkiye toplumunun yapsna ve ihtiyalarna da

ters dmektedir.

Yrrle girdii tarihten buyana 1982

Anayasasnda eitli deiiklikler yaplm

olmas da esas olarak bu ihtiyatan ileri

gelmitir. Ne var ki, bata 2001 ve 2010da

yaplanlar olmak zere, bu deiiklikler

toplumumuzun zgrleme ve demokratikle-

mesine hatr saylr katk yapm olsalar da, bu

durum Trkiyenin tamamen yeni bir anayasa

yapma ihtiyacn ortadan kaldrmamtr.

stelik, bu deiiklikler yrrlkteki anayasann

i btnln de bozmutur. te yandan, 2010

Anayasa deiiklii referandumunda ortaya

kan semen iradesi karsnda, tamamen yenibir anayasa yapmak artk ihmal edilemez acil bir

grev haline gelmitir.

Son yllarda yeni bir anayasann yaplmasnda

nasl bir yntem izlenmesi gerektii konusu

Trkiye kamuoyunda geni bir ekilde tartld.

alma grubumuz siyasi partilerin bu seimkampanyas srasnda yeni anayasayla ilgilikendi gr ve nerilerini kamusal tartma-ya aacaklarn da ngrerek, bu seimdenkacak olan meclisin yeni anayasay yapma-ya yetkili olacan daha nce kamu oyunaaklamt. O tarihten bu yana eitli sivilgiriim ve oluumlar yeni anayasa konusunda

halkn taleplerini toplayan etkinlikler yaptlar

veya kendi anayasa nerilerini kamusal

tartmaya atlar. Bu arada, belli bal siyasi

partilerin de bu trden hazrlklar yaptklarna

ilikin haberler medyaya yansd. Sonu olarak,

bizim de beklenti ve ngrmze uygun ekilde,

bu seim kampanyasnn ayn zamanda bir

anayasa kampanyas hviyetini kazanaca ve

Haziran 2011 seimlerinden sonra oluacak olan

Meclisin yeni bir anayasa yapma iine giriecei

anlalmaktadr. Bu durum da, bir sivil toplumrgt olan TESEVin yeni anayasaya ilikin

temel gr ve nerilerini kamuoyuyla payla-

masn acil bir ihtiya haline getirmitir.


8/34

Yeni anayasann hangi temel fikirler ve ilkeler

zerine oturmas gerektii, byk lde,

hlihazrda yrrlkte olan anayasaya baklarak

belirlenebilir. Bu konuda bize yol gstermesi

gereken perspektif, 1982 Anayasasnn temel

tercihlerini tersine evirmek veya onlardan

uzaklamak olmaldr. Bu anayasann karakte-

ristiklerinden biri devlet ve otorite odakl olmas,

devleti toplumsal-siyasal varoluun merkezine

ve hatta tepesine yerletirmesidir. 1982 Anaya-

sas devletin, yekpare ve trde bir btn veya

varlk olarak grd toplumu yukardan

aaya bir ekilde dzenlemesini, ona amalar

ve dorular tayin, hatta empoze etmesini ve

toplumun devletin ngrd bu kstlayc

erevenin dna kmamasn/kamamasn

ngren bir anayasadr. Bu durum, kanlmaz

olarak, birey ve toplum karsnda devlet

otoritesinin takviye ve tahkim edilmesi sonucu-nu dourmutur.

Oysa, doru anlamnda anayasa devletin

toplumu deil, toplumun devleti dzenledii,

onun grev ve yetki snrlarn gerek maddi

gerekse usul olarak belirledii bir normlar

sistemidir. Baka bir anlatmla, anayasa devlet

iktidarn takviye eden bir tr keyfilik ruhsat

deil, tam aksine hibir keyfilie ak kap

brakmayan bir snrlama belgesidir. Anayasa

halkn devlet iin tayin ettii bir ereve ve onaverdii snrl bir yetki belgesidir. Bu arada, doru

bir anayasann ilevi devletin topluma bir

ideolojik proje dayatmasn merulatrmak

olamaz, doru anlamda anayasa tam tersine

toplumun kendisini zgr olarak ifade etmesini

ve gelitirmesini mmkn klacak bir zemini

salamay ama edinir.

AnayasannTemel lkeleri

Yeni anayasa devlet-toplum ilikisini ite bu

anlaya uygun olarak tanmlamaldr. Anayasa-

dan beklenen, devletin yetkilerinin erevesini

kesin bir ekilde izmektir. Bu balamda, yeni

anayasa devletin neleri yapmas gerektiinden

ok, neleri yapmamas gerektiini belirlemekle il-

gilenmelidir. Yeni anayasann bu ekilde bir

yandan devleti snrlarken, br yandan toplumuzgrletirmesi gerekmektedir. Bu da en bata

1982 Anayasasnn ngrd devlet-birey ilikisi

modelinin tersine evrilmesiyle, yani bireylerin

devlet otoritesi karsnda korunmasna zel bir

nem verilmesiyle salanabilir. Bu da temel

haklarn zgrlk bir anlayla yeniden

dzenlenmesini gerektirmektedir. Bu dzenle-

menin ayrca, hem yurttalar arasnda keyfi

ayrm yaplmasna dayanak oluturabilecek ifade

ve ibarelere yer vermemesi, hem de toplumun

eitlilik ve oulculuuna saygl bir uygulamay

mmkn klmas gerekmektedir.

Bu anlay dorultusunda, Trkiyede devletin

demokratikletirilmesinin ilkesel gerekleri u

be ana balk altnda toplanabilir:

1. DEVLETN HERHANG BRRESM DEOLOJSOLMAMALIDIR:

1982 Anayasasyla ilgili zgrlk ve demokrasisorunlarnn ou onun belli bir ideolojiye

ayrcalkl, resmi bir stat tanm olmasndan

kaynaklanmaktadr. Dolaysyla, yeni anayasa-

nn devlet iin herhangi bir resmi ideoloji

belirlememesi, devletin u veya bu ideolojiyi

ayrcalkl kldn ima edebilecek veya bunu

artracak bir dilden uzak durmas gerekmek-


9/34

tedir. Bu erevede, zgrlk ve oulcu-

demokratik bir toplum iin varl zorunlu olan

temel ilkeleri gsterme dnda, yeni anayasa

toplumu dzenleme ve onun ne ve nasl olmas

gerektiini buyurma iddias gden hibirideolojiye atfta bulunmamaldr. Devlet

toplumdaki farkl dnya grleri, ideolojiler ve

hayat tarzlar karsnda da tarafsz olmal,

bunlarn mensuplarna eitlikle muamele

etmeli, yine bunlarn hi birini ne kayrmal ne de

bunlarn karsnda yer almaldr.

2. DEVLET DNLER KARISINDATARAFSIZ OLMALIDIR:

Devletin dinler ve mezhepler karsndatarafszl hem zgrlk-oulcu bir toplum

anlaynn, hem de likliin bir gereidir.

Demokratik devletin dinler ve inanlar karsn-

da olduu gibi, dinsizlik veya inanszlk

karsnda da ayn ekilde tarafsz olmas

gerekir. Bu tarafszlk anlay dincilikle veya

resmi dinle olduu kadar din kartlnn

resmi bir siyaset haline getirilmesiyle de

badamaz. Bu erevede yeni anayasa,

dayatmac bir uygulamaya dayanak oluturacak

ekilde liklii toplumu seklerletirmeyiamalayan bir proje olarak gren anlaytan

uzak olmal, tam tersine zgrlk, oulculuk ve

toplumsal barn gvencesi olarak bir liklik

anlayn kurumsallatrmaldr.

3. DEVLET ETNK VEYA KLTRELBR KMLKLETANIMLANMAMALIDIR:

Yeni anayasann devleti etnik ve kltrel olarak

tanmlayan yerleik anlaytan uzaklamasgerekmektedir. Devletin nfusun ounluunu

olutursa bile etnik-kltrel bir toplulukla

kendisini zdeletirmesi zgrlk-oulcu

anlayla badamad gibi, tecrbenin de

gsterdii zere, Trkiyede toplumsal bar da

tehdit eden yanl bir anayasal-hukuki tercihtir.

Bu kimliksel tarafszlk zellikle yurttaln

tanm bakmndan nem tamaktadr. Yeni

anayasann yurttaln tanmnda etnik

armlar olan kavramlardan uzak durmas,

din, mezhep ve etnisite fark gzetmeyen ve

bunlarla ilgili kavram ve terimlere atftabulunmayan, tamamen eitliki bir yurttalk

tanmna yer vermesi gerekir.

4. DEVLET TEKLT VE LEYBAKIMINDANSVLLETRLMELDR:

Yeni anayasa ada demokrasinin esaslarndan

olan silhl kuvvetlerin sivil denetimi ilkesini

tam olarak tesis etmelidir. Trkiyede silhl

kuvvetler, kendisine bitii resmi ideolojibekilii rolnden ald gle, devlet iktidar-

nn orta ve siyasal sistemin dorudan bir

aktr durumundadr. Bu konumun silhl

kuvvetlere salad zerkliin ve hatta

temsili-demokratik kurumlar zerindeki vesayet

imknnn anayasal temellerinin ortadan

kaldrlmas ve asker-sivil ilikilerinin sivil

ynetim anlayna uygun olarak yeniden

dzenlenmesi acil bir ihtiyatr.

5. DEVLET TEKLTI ADEM-MERKEZLETRLMELDR:Trkiyede devletin hlihazrdaki siyasi-idari

rgtlenmesi demokratik dnyada artk rnei

bulunmayan, son derece merkeziyeti bir zellik

tamaktadr. Bu yap kamu hizmetlerinin

sunumunda ve yerel ihtiyalarn karlanmasn-

da etkinlik ve verimlilii azaltt gibi, yerel

inisiyatiflerin gerilemesine yol amaktadr.

Merkeziyeti sistem ayrca kltrel eitliliin

yerel dzeyde kendini ifade etmesine ve yerel

ynetimlerin demokrasi okullar olmasna daimkn vermemektedir. Bu engelleri amak iin

devlet sisteminin adem-i merkeziyeti esaslar

dorultusunda yeniden yaplandrlmas ve bu

arada yerel ynetim birimlerinin ilgili olduklar

yerleim yerlerinin ortak ihtiyalarn demokra-

tik usullerle karlayacak ekilde yeniden

dzenlenmeleri gerekmektedir.


10/34

Anayasalarn balang blmlerine yer

vermeleri zorunlu olmamakla beraber, yeni

anayasann bir balang blm iermesi

balca iki nedenle uygun olacaktr. lk olarak,

1982 Anayasasnn Balangcnda ifadesini

bulan devleti-otoriteryen felsefenin reddedildi-

inin aka belirtilmesi gerekmektedir. kinci

olarak, Trkiyeyi yeni bir anayasa yapmaya

gtren nedenler ve temel dncelerin ksaca

aklanmas yararl olacaktr. Bu nedenlerle,yeni anayasann Trkiye toplumununoulcu-demokratik ve sivil rejim idealineballk iradesini yanstan ksa ve zl birBalang ksmna yer vermesi ve bununanayasa metnine dahil olmadnn belirtil-mesi uygun olacaktr. Kurucu iradeyi Biz,Trkiye Cumhuriyeti halk olarak ifade

etmesi gereken Balang metninin phesizideolojik, dini, etnik ve milliyeti referanslar-dan da arnm olmas gerekir.

oulcu demokrasi anlayna ve bireysel

zgrlklerin gvence altna alnmasna zel

olarak vurgu yapmas gereken Balang

metninin u kavram, deer ve ilkelere de zel

olarak atf yapmas uygun olacaktr:

nsan onuru

nsan haklar

Halk egemenlii

Hukukun stnl

Aznlk haklarna sayg

Kltrel farkllklarn tannmas ve bu

farkllklara sayg

Toplumsal bar

Balang velk Maddeler

Vicdan ve din zgrlnn teminat olarak

liklik

Hukuk nnde eitlik ve herkesin kamu

hizmetlerine eit ulama hakk

Devletin uluslararas hukuktan doan

taahhtlerine ball

Bu arada, Anayasann devletin eklinibelirtecek olan hkm Trkiye devletinindemokratik bir cumhuriyet olduunubelirtmeli ve bunun tek deitirilemez hkmolduu yine ayn madde iinde ifade edilmeli-dir.

Anayasann Cumhuriyetin niteliklerinibelirtecek olan hkm de, Balang ksmnnieriine paralel olarak, yukarda sralananilke ve deerleri barndrmaldr. Maddenin u

ekilde formle edilmesi uygun olabilir: TrkiyeCumhuriyeti insan onuruna saygl, insan

haklarna bal, hukukun stnlne dayal,

ieride ve darda bar, laik ve oulcu bir

demokrasidir.


11/34

snrsz iktidar fikrini artran egemenlik

terimine anayasada yer verilmesi gibi teknik bir

zorunluluk olmad da belirtilmelidir. Tam

tersine, anayasada devlet iktidarnn hukuk

devleti ve insan haklar erevesinde, uluslara-

ras ve uluslarst hukuka ve Trkiyenin

milletleraras taahhtlerine uygun olarak

kullanlacann belirtilmesi gerekir.

Yeni anayasa devlet iktidarnn kaynan ve

onun kullanlmasn resmi ideolojiyle ilikilendi-

ren ve bu nedenle demokratik kurumlar, bata

askeri olanlar olmak zere, brokratik iktidarn

vesayeti altna sokan anlay kesin olarak

reddetmelidir. Bu amala, yeni anayasanniktidarn kaynann sadece halk olduunukesin bir dille belirtmesi gerekir. Bu arada,

ktidarn Kaynave Nitelii


12/34

Devletin temel ama ve grevlerinin anayasal

olarak tanmlanmas nasl bir devlet istediimiz-

le dorudan doruya ilgilidir. Bu tanmlama veya

belirleme iinde iki nemli unsur n planda

tutulmaldr:

1) Devletin temel ama ve grevlerinin

banda, kiilerin insan onuruna yarar vezgr bir yaam srmelerini, kendilerini

serbeste ifade etmelerini ve gelitirmelerini

Devletin Temel Amave Grevleri

engelleyen, ayrmcla yol aan ve bu arada

kadn erkek eitlii nnde engel oluturan

her trl maddi ve manevi faktr ortadan

kaldrmak gelmektedir.

2) Devlet, ayrca, toplumun siyasi, sosyal,

kltrel ve kimlik farkllklar ieren oulcu

yapsn tanmak, bu oulculua sayggstermek ve onu gerektiinde destekle-

mekle de ykmldr.


13/34

1982 Anayasasnn balca hatalarndan biri

yurttal etnik-kltrel imalar olan bir ekilde

tanmlamasdr. Onun iin, yeni anayasannyurttal tanmlamakszn, Trkiye Cumhu-riyeti yurttalnn temel bir hak olduunubelirtmekle yetinmesi gerekir. Ancak,uygulamada doabilecek ayrmclk ihtimaline

set ekmek zere, ayn maddede yurttalnetnik kken, dil ve inan fark gzetmeksizin,kanunlarn ngrd usullere gre kazanlpkaybedilebilecek bir hak olduu da vurgulan-maldr.

Genel olarak temel haklar konusuna gelince,

yeni anayasa her eyden nce temel haklarzgrlk bir bakla ve tabii hak anlay-na uygun olarak tanmlamaldr. Bu tanm-

da, 1982 Anayasasndan farkl olarak, temelhaklar ve zgrlklerin bireylerin dev ve

sorumluluklarn da ierdiinin belirtilmesine

gerek yoktur, hatta bundan kanmak gerekir.

nk, byle bir kayt dev ve sorumluluk

duygusundan uzak, ar bireyci bir anlaya

kar bir gvence getirmek gibi iyi niyetli bir

dnceden kaynaklanyor olsa bile, uygulama-

da temel haklar ve zgrlklere ar ve makul

olmayan snrlamalar getirmek iin bir dayanak

olarak kullanlmaya elverilidir.

Ayrca, 1982 Anayasasndan bile 2001 deiikli-

iyle kaldrlm olan, btn hak ve zgrlkle-ri kapsayan bir genel snrlama hkmne deyeni anayasada yer verilmemelidir. Bununyerine, Avrupa nsan Haklar Szlemesinde(AHS) olduu gibi, her bir hakla ilgili zelmaddede o hakkn niteliine uygun zgl

snrlandrma nedenlerini belirtmek gerekir.

Temel hak ve zgrlklerin ktye kullanlmas

yasann da, ktye kullanmay hakkn

kullanmndan fiilen bir zarar doup domad-

ndan bamsz olarak, hak sahibinin gtt

amala ve dnya gryle ilikilendiren 1982

Anayasasnn (m. 14) baskc mantndan uzakbir ekilde yeniden tanmlanmasna ihtiya

vardr. Bu yeni tanmda Avrupa nsan Haklar

Szlemesinin ilgili 17. maddesi hkmnn esas

alnmas uygun olabilir. (Buna gre: Szleme

hkmlerinden hibiri, bir devlete, toplulua

veya kiiye, Szlemede tannan hak ve

zgrlklerin yok edilmesine veya burada

ngrldnden daha geni lde snrlama-

lara uratlmasna ynelik bir etkinlie girime

ya da eylemde bulunma hakkn salar biimde

yorumlanamaz.)

Vicdani ret temel bir hak olarak yeni anaya-sada yer almaldr.

Kimlik belgelerinde ayrmcla sebep olandin hanesi ve dul kategorisi ile kadn-erkekeitliine aykr olarak evlenen kadnlarnelerinin soyadn almasn mecbur tutandzenlemelerin de kaldrlmas gerekir.

Bu arada, halihazrda etnik-kltrel kimliksorunlarnn Trkiyenin i barn zedeleyen ve

demokrasisini kmaza sokan sorunlar arasnda

yer ald dnldnde, yeni anayasann

kltrel haklar meselesini ihmal etmesi

elbette dnlemez. Kltrel haklarn yeni

anayasada nasl dzenlenecei konusunda yol

gstermesi gereken temel yaklam ise u

Yurttalk, Temelve Kltrel Haklar


14/34

ekilde belirtilebilir: Her eyden nce, anayasahibir ekilde etnik kimliklere referansyapmamal, ancak tm kltrel farkllklarave hayat tarzlarna saygy temel ilke olarak

belirlemelidir. Nitekim anayasann Balangksm ile devletin temel ama ve grevlerini

belirleyen hkmn farkllklar ve oulcu yapy

zenginlik olarak gren anlaya dayanmas

gerektiini yukarda belirtmitik. Bu, asgari

olarak, kltr, kimlik ve cinsiyet temelli ayrmc

muamelenin engellenmesini gerektirmektedir.

Kltrel haklarn yeni anayasada dzenlenmesi

konusunda ayrca Blgesel veya Aznlk Dilleri

Avrupa artndan da yararlanlabilir. Bu arada

gerekirse kamu denetisinin altnda etnisite, kl-tr, din-mezhep, cinsiyet, cinsel tercih ve yaam

tarz ayrmclna kar uygulamalar gzetip-

denetleyecek alt birimler oluturulabilir.

Ancak, oulculuk ve farklla sayg kaygsn,

farkl kltrlerin korunmasn devlete genel bir

dev olarak ykleyecek kadar ileri gtrmek,

grnteki ekiciliine ramen, etnik-kltrel

gruplara mensup bireylerin tercihlerini kstlayc

ve var olan kltrleri dondurucu bir etki de

yaratabilir. Dolaysyla, kltrel eitlilik vefarkllk konusunda koruma ve desteklemenindeil tanma ve sayg gstermenin genelbir ilke olarak benimsenmesinin daha uygunolaca kanaatindeyiz. Ancak kltrlerinkorunmasn genel bir politika olarak tavsiye

etmememiz, baz dezavantajl kltrlerin

desteklenmesini gerektiren istisnai durumlarn

ortaya kabileceini kategorik olarak reddetti-

imiz anlamna gelmiyor.

Kltrel haklarla ilgili baka bir konu anadilleriresmi dilden farkl olan yur ttalarn durumudur.

Biz, hakim etnik-kltrel topluluk olanTrklerin anadili olduu iin deil ama lkedeen yaygn olarak konuulan ve genel iletiimeesas olan dil konumunda olduu iin,Trkenin resmi dil olarak muhafazaedilmesinin uygun olacan dnyoruz.

Ancak, anadili Trke olmayan TrkiyeCumhuriyeti vatandalarnn kamu hizmetle-rinden yararlanmasnda kendilerine uygunkolaylklar salanacann da anayasada

kayt altna alnmas gerektiinin altniziyoruz. Bu erevede, ilk ve ortaretimkurumlarnda eitim dilinin de Trke olmas

esastr. Ancak resmi dil dndaki dier dillerde, o

dillerin geliimini de salayacak ekilde

dzenlenmi istee bal dersler olmaldr.

Ayrca, Trkenin dndaki Trkiye yurttalar-

nn anadillerinde eitim-retim yapacak zel

eitim kurumlarnn kurulmas da anayasal

ilkeler erevesinde serbest olmaldr. Bu arada,

anadili Trke olmayan rencilerin ilkokula

baladklar yl resmi dile intibaklarn kolayla-

trmak ve onlarn anadili Trke olan renciler

karsndaki dezavantajl konumlarn telfi

etmek zere baz yasal dzenlemeler yaplmas-

na ihtiya olduunu da belirtme gerei duyuyo-

ruz.


15/34

Hukuk devleti btn kamu ilemlerinin bamsz

ve tarafsz yargnn denetimine ak olmasn

art koar. Ancak, yarg denetiminin hukuk

devleti asndan vazgeilmezlii yargnn

siyasallamasn ve siyasiidari makamlar

yerine geecek ekilde kararlar vermesini

merulatrmaz. Aksine, yarg organlarnn

yapaca denetimin hukuk erevesi iindekalmas ve bir yerindelik denetimine dn-

memesi gerekir. Dolaysyla yeni anayasann

yargyla ilgili hkmleri bu gereklere uygun

olarak dzenlenmelidir. Bu erevede,

Anayasa Mahkemesinin Trkiye BykMillet Meclisinin (TBMM) kabul ettii

anayasa deiikliklerini esastan denetleme

yetkisine sahip olmadnn yeni anayasada

kesin bir dille belirtilmesine de ihtiya vardr.

Ayrca, yasama organna bal olarak grevyapacak bir ombudsmanlk kurumu kamu

idaresinin d denetimi asndan nemli olupyeni anayasada bu kuruma da yer verilmelidir.

Kamu idaresinin etkin ve kendi iinde uyumlu bir

tarzda ilemesi amacna da hizmet edebilir

olmakla beraber, ombudsmanlk veya kamu

denetilii kurumunun asl ilevi idarenin

hukuka uygunluuna ve temel haklarn korun-

masna yapaca katkda kendisini gsterecektir.

Bu arada, kamu denetiliinin anayasal birkurum haline getirilmesinin Devlet Denetle-

me Kuruluna olan ihtiyac da ortadan

kaldraca belirtilmelidir. Esasen bu durum,

aada belirtilecei gibi, cumhurbakannn

yetkilerinin azaltlmas gereiyle de uyumlu

olacaktr.

Hukuk devletinin veya hukukun stnlnn

yeni anayasann yol gsterici ilkelerinden biri

olmas gerektii konusunda hibir tereddt

olmamas gerekir. Hukuk devleti ksaca btn

devlet faaliyetlerinin hukuk erevesine

alnmasn, devletin hibir ekilde hukukun

dna kmamasn ngrr. Hukukun stnl

esas olarak devlet ynetiminde keyfiliin

egemen olmasnn ve gereksiz ve lsz g

kullanmnn nne geilmesi yoluyla bireylerin

hak ve hukukunun korunmasna hizmet eder. Bu

ilke ayn zamanda hukukta belli lde istikrar

ve ngrlebilirlii garanti etmek suretiyle

kiilere hukuki gvenlik salamas bakmndan

da vazgeilmezdir.

Hukuk devletinin temel gereklerinden biri

yargnn bamszlk ve tarafszldr. Esasen

bamszln temel amac tarafszln salan-

masdr. Aktr ki, yarg ilevinin ancak bamsz

mahkemeler ve gvenceli hkimler tarafndan

yerine getirilmesi durumunda hukukun tarafsz

uygulanmas ve dolaysyla adalete hizmet

etmesi salanabilir. Bu erevede, Hkimler veSavclar Yksek Kurulunun son anayasadeiikliiyle oulculuk ve demokratiklemeynnde yeniden dzenlenmesi isabetliolmutur. Yeni anayasann kimi dzeltmeler-le ayn anlay korumas gerekir. Tarafszln

salanmas ayrca hkim ve savclarn evrenselbir hukuk anlayna sahip olmalarn, siyasi

mlhazalarla hareket etmemelerini ve resmi

bir ideoloji basks altnda olmamalarn

gerektirir. Bu demektir ki, yukarda anayasann

felsefesi ve temel ilkeleriyle ilgili bahislerde

belirtilen devletin ideolojik tarafszl yargnn

ileyii bakmndan da vazgeilmez nemdedir.

Hukuk Devleti


16/34

Bu konuda belirtilmesi gereken baka bir husus

da, hukukun stnlnn uluslararas alanla

ilgili sonulardr. Gnmzde hukukun stnl-

nn bir i hukuk ilkesi olmann yannda ayn

zamanda uluslararas boyutu da bulunduugenellikle kabul edilmektedir. Dolaysyla, ihukukumuzun sadece insan haklar rejimibakmndan deil fakat bir btn olarak dauluslararas ve uluslarst hukukla uyumluolmasnn salanmas gerekmektedir. Bununbir sonucu olarak, uluslararas ve uluslarst

hukuk kurallar, uluslararas antlamalar ve bu

arada Avrupa nsan Haklar Szlemesi (AHS)

ile Avrupa nsan Haklar Mahkemesi (AHM)

itihadnn hukukumuzun temelleri arasnda yer

ald kabul edilmelidir. Bu erevede, yeni

anayasada uluslararas antlama hkmlerininulusal kanunlara gre ncelikli olduu genel bir

kural haline getirilmelidir. Bylece, uluslararas

ve uluslarst hukuka, AHSne veya AHM

kararlarna aykr olan kanunlarn Anayasa

Mahkemesince iptal edilebilmesinin yolu

alacaktr.


17/34

Vicdan ve Din zgrlve Laiklik

zamanda onlarn kamusal tartmaya ve

siyasete katlmnn ciddi lde kstlanmasna

da dayanak oluturmaktadr. Bunun Trkiyenin

siyasi rejimi bakmndan pratik sonucu dindarla-

rn yurttalk statsnn tenzil edilmesi ve

onlara neredeyse sadece zel hayat alann ak

brakmasdr. Ksaca bu hkm hem zgrlk

kartdr hem de antidemokratiktir. Dolaysyla,

yeni anayasada buna benzer bir hkme yer

verilmemesi gerekmektedir.

te yandan, vicdan zgrlnn anayasal

bir ilke olduu bir yerde kiileri dinlerini akla-

mak zorunda brakmak kabul edilebilir bir durum

deildir. Byle bir zorunluluk, dini inan ve

kanaat zgrlnn evrensel anlalna

aykrdr. Dolaysyla, kimlik belgeleri ile

pasaportlardaki din (ve mezhep)haneleri kesinlikle iptal edilmelidir.

Vicdan ve din zgrlnn evrensel anlayauygun ve devletin tarafszlyla badarhale getirilmesi iin ilk ve ortaretimde dereform yaplmasna ihtiya vardr. Buerevede en bata zorunlu din derslerininkaldrlmas gerekmektedir. Esasen, Avrupansan Haklar Mahkemesinin Trkiyeyi bu

konuda mahkm eden karar bunu hukuki bir

zorunluluk haline getirmitir. Bununla beraber,yine Avrupa Mahkemesinin de vurguladzere, objektif, eletirel ve oulcu ieriktebir Dinler Kltr dersinin kamu okullarmfredatnda seimlik olarak yer almasndabir saknca yoktur. Dersin ierii her dini eitolarak ele almal ve eitli din ve mezhepleri

sosyolojik ve felsefi bir bak asyla, objektif ve

Trkiyenin Cumhuriyet dnemi anayasageleneinin en problemli yanlarndan biriada demokrasilerde genel kabul grenanlaya uygun olmayan bir liklik anlaynbenimsemesi ve bunun din zgrlzerindeki olumsuz etkileri olmutur.zgrlk-oulcu tasavvurla uyumayan bu

anlay toplumsal bara zarar verdii gibi,

Trkiyenin tam olarak demokratiklemesi

nnde de bir engel tekil etmitir.

Bu nedenle, yeni anayasann dayanmas gereken

liklik anlay genel tarafszlk anlayna uygun,

zgrle ve toplumsal bara hizmet eder

nitelikte olmaldr. Laikliin temel amac,vicdan ve din zgrln gvence altnaalmak ve toplumun bar iinde birlikte

yaamasn salamaktr. Bu da devletindinler, mezhepler, inan gruplar, inanszlarve muhtemel tm gruplarn hayat tarzlarkarsnda tarafsz olmasn gerektirmekte-dir.

Oysa 1982 Anayasas, 1961 Anayasasnn olu-

turduu rnee bal kalarak, 24. maddesinin

son fkrasnda bu anlaya tamamen ters

den bir hkme yer vermitir. Btn temel

haklar iin geerli olan ktye kullanma

yasana ek olarak, sadece din zgrlbakmndan ikinci bir ktye kullanma ve din

istismar yasa getiren bu fkra yrrlkteki

Anayasann din zgrl konusundaki

nyargl tutumunu gstermesi bakmndan

ilgintir. Bu hkm dindarlarn sivil zgrlkleri-

ne dier kiiler iin sz konusu olduundan daha

fazla snrlama getirmekle kalmamakta, ayn


18/34

eletirel olarak ilemelidir. Bu dersin ana amac

rencilerin farkl dinler hakknda bilgi edinmesi

ve bar bir hava ierisinde lkenin din ve inan

bakmndan oulcu yapsn tanmalarna

olanak salanmas olmaldr. Ancak yine de budersin ilkretimin 8. snfndan nce konmama-

s ve rencilere anlaml bir seenekler paketi

iinde sunulmas gerekir.

te yandan, dinler hakkndaki byle genel

bir kltr dersinin ocuklarna kendi inanlar

dorultusunda daha derinlemesine din eitimi

vermek isteyen ebeveynler asndan yeterli

olmayaca aktr. Bu nedenle, kamu okullardnda zel olarak din eitimi veren kurslar

ve kurumlarn almas da, anayasann temelilkeleri dorultusunda yaplacak bir denetimebal olmak kaydyla, gvence altna alnma-ldr. Bu zel din eitiminin ayrca rencilerefarkl din ve inan gruplar ile inanszlar

hakknda kin ve nefreti alayacak, onlar

anti-demokratik tutumlara ynlendirecek

nitelikte olmamas da Milli Eitim Bakanl

tarafndan denetlenmelidir.

Hem din zgrlyle hem de liklikle ilgili

baka bir konu da Diyanet leri Bakanlnnanayasal sistemimiz iindeki yerinin belirlenme-

si meselesidir. Hlihazrdaki yapsyla Diyanet

leri Bakanl belli bir slam anlay dorul-

tusunda esas olarak Snni Mslmanlara

hizmet sunmakla grevli, genel idare iinde yer

alan bir kamu kurumudur. Bakanln kaldrl-mas ideal bir durum gibi gzkmekleberaber, yerine getirdii kamu hizmetleribata olmak zere hkim olan inan gruplarnn

ihtiyalarn karlayan dier zellikleriyle,

Diyanet lerinin lavedilmesi bugnnartlarnda mmkn grlmemektedir.Ancak, uzun vadede Diyanet leri Bakanl-, temsil ettii gruplardan gelen talepler veistekler dorultusunda evrilebilir, hattatamamen kaldrlabilir.

imdilik Diyanet leri Bakanlnn anayasal

bir kurum olmaktan karlmasnn ve ayrca din

ve vicdan zgrlne saygl olacak ekilde

yeniden yaplandrlmasnn daha uygun olaca

gr alma grubumuzda ar basmtr. Bukurumun yaps ve grevleri devletin dinkarsnda tarafszl; tm dinlere, mezhep-lere, inanlara ve inanszla eit mesafededurmas ilkesi dorultusunda yenidendzenlenmelidir. Bu yeniden dzenlemedeDiyanet lerinin Babakanlkla ilikili, ancak

zerk bir yapya kavuturulmas, kltlmesi

ve btesinin daraltlmas hususlar ncelikle

dikkate alnmaldr. Ayrca, kendi iinde ileriye

dnk deiimlere olanak salayabilmesi iin

Diyanet lerinin katlmcl artran mekaniz-

malarla donatlmas, effaflatrlmas ve

toplumdan gelecek taleplere ak hale getirilme-

si arttr.

te yandan, Diyanet leri Bakanlnnsunduu din hizmetlerinden yararlanmayanmezhep ve dinlere bal cemaatler ilemuhtelif inan gruplarnn rgtlenmeleridurumunda, devlet bunlar kamu tzel kiiliiolarak tanmaldr. Bu arada, bu ynde taleplergelmesi halinde, ibadethane statsne sahip

olmalarndan dolay cami ve mescitlere

salanan kolaylklarn cemevlerine de tannmas

gerekir. Diyanet lerine bal ibadethaneleretannan vergi, banka hesab ama, tapu sahibiolma, su ve elektrik masraflarnda salanan

kolaylklar gibi imtiyazlar, hkim inangruplar dndaki Mslman ve Mslmanolmayan gruplara da tannmaldr. Nihayet,cemaatlerin kendi din adamlarn yetitirme-

leri iin gereken kolaylk ve imknlarnsalanmas; buna aykr yasal ve fiili engelle-rin ortadan kaldrlmas gerekir.


19/34

Kuvvetler Ayrl

anayasal yetkilerini, halkn temsilcilerinin

tercihlerini hkmsz klacak biimde ktye

kullandklar pek ok olay yaanmtr. Bylece,

anayasa koyucunun iradesinin aksine kuvvetle-

rin ayrl ilkesine deil, kuvvetler aras

atmaya dayanan, bu atmalarn kamuoyu-

na meru olarak takdim edildii bir sistem

oluturulmutur.

phesiz bu noktada vurgulanmas gereken

nemli bir husus, kuvvetler ayrl ilkesinin

evrensel anlam gereince, devlet organlarnn

birbirlerinin yetki alanna giren konularda eylem

ve ilem yapmaktan ksacas, yetki gasp

anlamna gelen tutumlardan zenle kanmala-

rnn zorunlu olmasdr. Hukukun stnl ile

snrlanan bir anayasa dzeninde, devlet

organlar ve makamlarnn ancak kendilerine

anayasa hkmleriyle sunulan yetkileri

kullanabilecekleri aktr. Bu nedenle, bu tr bir

sistemde hibir devlet organ veya makam,

hibir gereke ile dierinin yetki alanna dahil

olan konularda eylem ve ilem yapamaz, hibir

gereke bu tr eylem ve ilemleri merulatra-

maz. Bu son nokta, kuvvetler ayrl ile hukuk

devleti ilkelerinin, devlet otoritesini snrlamak

konusunda birbirlerini tamamlayan ortak bir

hedefe yneldiklerini gstermektedir. Nitekim,

her iki ilke de anayasacln ortaya kt 18.yzylda e zamanl olarak ekillenmi, gnm-

ze kadar geen sre iinde de varlklarn ve

nemlerini koruyagelmilerdir.

Anayasa yapmnn temel hedeflerinden biri,

devlet otoritesini hukuk kurallaryla snrlamak,

bylece bireyler iin hukukun stnl ile

gvence altna alnan bir sistemi yaratmaktr. Bu

hedefin nemli aralarndan biri, devletin

temel fonksiyonu olan yasama, yrtme ve

yarg fonksiyonlarn yerine getirme yetkisini

farkl organlara sunmaktr. Kuvvetler ayrl

veya fonksiyonlar ayrl olarak ifade edilen bu

ilke, devlet iktidarnn bir elde younlamasn

ve bireyler zerinde bask yaratmasn nlemek-

tedir. te yandan fonksiyonlar ayrl, her

organn dieri zerinde bir tr fren ve denge

mekanizmas yaratmasn salamaktadr. Ne var

ki, bu frenleyici ve dengeleyici rol, hukukun

snrlar iinde cereyan ettii takdirde, gerek bir

fonksiyonlar ayrlndan ve bu ilke ile snrlan-

m bir devlet iktidarndan sz edilebilir. Dahaak bir deyile, kuvvetler ayrl, devlet

organlarnn birbirlerinin anayasal fonksiyonlar-

n yerine getiremeyecek lde hareketsiz klan,

ksacas kuvvetler arasndaki atmay meru

gren bir sistem deildir.

Nitekim, pek ok nedenle hakl eletirilere konu

olan 1982 Anayasas dahi Balang blmnde

kuvvetler ayrlnn Devlet organlar arasnda

stnlk sralamas anlamna gelmeyip, belli

Devlet yetki ve grevlerinin kullanlmasndanibaret ve bununla snrl meden bir iblm ve

ibirlii olduu ifadesine yer vermitir. Buna

ramen, Anayasann yrrl sresince

zellikle son yllarda, devlet elitlerinin kontro-

lnde olan yksek yarg kurulularnn, kimi

zaman ise parlamento ounluu ile gr

ayrl iinde olan cumhurbakanlarnn


20/34

DEVLET ORGANLARININ YAPISIVE KARILIKLI LKLER

a) YasamaYasama ile ilgili olarak cevaplanmas gereken ilk

soru, bu organn yapsnn nasl olaca mesele-

sidir. Bu noktada tek meclisli veya iki meclisli

olmak zere iki alternatif mevcut tur. ki meclisli

bir parlamento yaps, federalizmin doas

gerei zorunlu kld bir sonutur. Buna karlk,

teki (niter) devlet dzenleri iin iki meclisli bir

parlamento yaps, anayasa koyucunun

tercihiyle belirlenmektedir. niter devlet

dzenlerinde iki meclisli parlamentoyu tevik

eden faktr, ikinci bir meclis araclylaanayasann stnln korumak arzusudur.

Ne var ki tecrbeler, ikinci meclisler tarafndan

kanunlarn bir kez daha gzden geirilmesi

suretiyle yaplan siyasal denetimin, anayasann

stnl kuralnn korunmasnda etkili bir

yntem olmadn gstermitir. stelik ikinci bir

meclisin varl, yasama srecinin ar ilemesi-

ne de yol amaktadr. alma grubumuz,yrtmeye kyasla daha yava ileyenyasama organn iki meclisli bir yapyla daha

da yavalatmay uygun grmemitir. stelik,Trkiyenin ihtiya duyduu liberalleme,demokratikleme ve sivilleme reformlarnngenilii ve eitlilii, yasama sreciniyavalatacak her tr giriimden kanmay,aksine bu srece etkinlik ve srat kazandra-cak tedbirlere ynelmeyi gerektirmektedir.

b) YrtmeYrtme organnn yaps ve yasamayla olan

ilikileri, dorudan doruya hkmet sistemitercihiyle ilgili bir konudur. alma grubumuz,yeni anayasann parlamenter demokrasininicaplarna uygun hkm ve mekanizmalarkabul etmesi konusunda mutabktr.Bunedenle grubumuz, yrtme yetkilerinincumhurbakan ve bakanlar kurulu arasndapaylald, yrtmeye ait asl yetkilerin

bakanlar kuruluna tannd, cumhurbakan-nn yetkilerinin ise sembolik konularlasnrland klasik parlamentarizmin Trkiyeiin en uygun tercih olduunu dnmekte-

dir.

1982 Anayasasnn, gl yetkilerle donatlm

bir cumhurbakanl ile parlamentarizmin

temel unsurlarnn yer ald melez bir hkmet

sistemini benimsemi olmas, uygulamada ciddi

sorunlar yaratmtr. Bu sorunlardan en

nemlisi, gl yetkileri haiz cumhurbakanlar-

nn, kendileriyle farkl eilimdeki bir parlamento

ounluu ile kar karya olduklarnda,

anayasal yetkilerini yasama ve yrtme srecini

kilitleyecek biimde kullanm olmalardr. Bu isehkmetleri, semenlerine vaat ettikleri

politikalar izleyemez hale getirerek, temsili

demokrasinin nemli lde anmas sonucunu

yaratmtr. stelik bu tablo, kamu hukukunun

temel bir prensibi olan yetkide ve sorumlulukta

paralellik kuralyla da badamamaktadr. Bu

kural, yetkili olann sorumlu, sorumsuz olann

ise yetkisiz olmas gerektii anlamna gelmekte-

dir. Nitekim klasik parlamenter sistem, cumhur-

bakannn yetkisizliini ve sorumsuzluunu,yrtme fonksiyonunun yerine getirilmesinde

asl yetkinin bakanlar kurulunda olmasn,

bakanlar kurulunun ise bu yetkilerden dolay

parlamentoya ve topluma kar sorumlu

klnabilmesini gerektirmektedir.

1982 Anayasasnn yaratt sistemde, parla-

menter gelenein etkisiyle cumhurbakannn

sorumsuzluu hkmne yer verilmi, ancak

cumhurbakanlna parlamentarizmin zyle

badamayan gl yetkiler sunulmutur.Bylece, sorumsuz olann yetkili olduu,

sorumlu olann ise yetki kullanamad, dnyada

rnei olmayan melez bir hkmet sistemi

domutur. 21.10.2007 halkoylamasnda

cumhurbakannn halk tarafndan seimi

usulnn benimsenmesiyle, bu melez yap daha

da glenmitir. Bundan byle, cumhurbaka-


21/34

nyla, hkmet ve parlamento ounluu

arasnda gr ayrlklar ortaya ktnda,

cumhurbakan halk tarafndan seilmenin

manevi rolnn de etkisiyle, anayasal yetkilerini

sonuna kadar kullanmakta tereddt gsterme-yecek, bylece evvelce de ortaya km olan

devlet hayatnn kilitlenmesi sorunu daha da

vahim boyutlara ulaabilecektir.

Bu nedenle alma grubumuz, klasikparlamentarizmin doas ile yetki ve sorum-luluun paralellii ilkesine uygun olarak,yetkisiz ve sorumsuz bir cumhurbakanlyapsnn kabul edilmesi gerektii grn-dedir.Ne var ki grubumuz, bu yetkisiz ve

sorumsuz cumhurbakannn 2007 Anayasadeiiklii ile benimsendii gibi, halktarafndan seilmesi gerektii dncesindede mutabktr.

Bu dnceyi hakl klacak eitli faktrler

mevcuttur. Bunlardan biri, bugne kadar

cumhurbakanl seimlerinin, bu makama

izafe edilen vesayet rol nedeniyle, devlet

elitleri ve parlamento ounluunu kar karya

getirmi olmasdr. Nitekim cumhurbakannn

seimi, gerek 1961 Anayasas gerekse 1982Anayasasnn yrrl dneminde siyasal

krizlere yol amtr. 1961 Anayasasnn yrrl-

sresince cumhurbakannn seiminin kriz

yaratma potansiyeli, bu makama asker kiilerin

seilmesiyle nispeten zayflatlmtr. Ne var ki

bu yntem, halkn temsilcilerine ait olmas

gereken bir makamn, askeri otoritenin kontrol-

ne gemesi gibi demokratik olmayan bir model

yaratmtr. Ancak bu model, Anayasann yrr-

lnn son dneminde ilememi, Nisan

1980den 12 Eyll 1980e kadar geen srede

TBMM yeni cumhurbakann seememi, bu

makam vekalet yolu ile doldurulmutur.

Bu nedenle Milli Gvenlik Kurulu (MGK)

ynetimi, TBMMnin cumhurbakann seecek

uzlamay dahi salayamamasn, mdahaleyi

tevik eden faktrler arasnda deerlendirmitir.

Ayn nedenle 1982 Anayasasnn cumhurbaka-

nnn seimini dzenleyen 102. maddesi,

cumhurbakannn seimini kolaylatracak,

parlamentoyu adaylar zerinde uzlamaya

zorlayacak biimde kaleme alnmtr. Nitekim,8, 9 ve 10. Cumhurbakanlarnn seimi,

parlamenter srete hibir kilitlenme olmakszn

gereklemitir. Ne var ki, 11. Cumhurbakannn

seimi, devlet elitleriyle parlamento ounluu-

nu kar karya getirmitir. Bu tablo, sadece bir

anayasa krizine deil, ayn zamanda demokratik

srecin Trk Silahl Kuvvetleri (TSK) tarafndan

yaynlanan bir e-muhtra ile kilitlenmesine de

yol amtr.

Bu tecrbelerin neticesi olarak TBMM, Mays2007de cumhurbakann seme yetkisini halka

tanyan bir anayasa deiikliini kabul etmitir.

Bu deiiklikle, cumhurbakannn seimi

srecinin kriz yaratma potansiyeli kesin olarak

ortadan kaldrlmtr. alma grubumuz,halka sunulan bir yetkinin geri alnmasnn,semenler zerinde menfi bir etki yarataca-n dnerek, bu usuln muhafazasndamutabk kalmtr. stelik, cumhurbakannn

halk tarafndan seimi ynteminin almagrubumuzun benimsedii yetkisiz cumhurba-

kanl modeliyle herhangi bir eliki yaratmad-

n da belirtmek gerekir. Gerekten; Avusturya,

Finlandiya, rlanda ve zlandada cumhurba-

kanlarna sadece sembolik yetkilerin tannd

klasik parlamenter sistem benimsendii halde,

cumhurbakann seme yetkisi halka tannmak-

tadr. u halde, sembolik yetkileri haiz bir

cumhurbakannn halk tarafndan seilmesin-

de, baz evrelerin iddia ettii gibi, herhangi bir

tutarszlk mevcut deildir.

Yeni anayasa srecinin nemli konularndan biri,

hkmet sistemi tercihi olacaktr. Son gnlerin

tartmalar da dikkate alndnda, bu srete

bakanlk sistemine gei nerisinin gndeme

gelebilecei izlenimi domaktadr.Yukarda dabelirttiimiz gibi, alma grubumuzun


22/34

hkmet sisteminin tr ile ilgili tercihi,parlamentarizmin muhafazas ynndedir.Bu yzden grubumuz, bakanlk sistemininavantaj ve dezavantajlar konusunda ayrntl

deerlendirmeler yapmak gereini duyma-mtr. Yeni anayasann yapm srecinde,bakanlk sistemine gei, bir teklif halindeparlamentonun gndemine geldii takdirde,grubumuz bu konudaki grlerini bamszbir almayla kamuoyuna sunacaktr.

c)YargDevlet organlarna tannan karlkl yetkilerin

nitelii, dolaysyla hkmet sisteminin tr ne

olursa olsun, demokratik bir anayasa dzeni iinvazgeilmez olan temel prensip, yargnn

tarafszl ve bamszldr. Gerekten yargnn

tarafsz ve bamsz bir g olmas, yasama ve

yrtme gibi siyasal organlarla idari makamla-

rn yetkilerini hukukun stnlne bal

kalarak kullanmalarnn en nemli garantisidir.

Bu ayn zamanda, anayasal hak ve zgrlklerin

seilmi ve atanm makamlarn eylem ve

ilemleriyle keyfi olarak snrlanmasn engelle-

mektedir. Ne var ki, yargnn, devlet otoritesini

hukukun stnl ile snrlayan bir fonksiyonicra etmesi, bu organn tarafszlk ve bamszl-

nn garantisiyle mmkndr.

Bir hukuk devletinde asl olan, yargnn kendisi-

ne intikal eden uyumazlklar hibir -iktisadi,

siyasi, sosyal, kltrel vb.- etki altnda kalmaks-

zn, hukukun snrlar iinde zmesidir. Bunu

salamann en nemli aralarndan biri ise,

bamszlk ilkesidir. Yargnn bamszlnn,

kurumsal ve bireysel olmak zere iki boyutu

mevcuttur.

Kurumsal bamszlk:Kurumsal bamszlk,yarg kurulularnn grevlerini, seilmi ve

atanm dier organ ve makamlarn herhangi bir

basks olmakszn yerine getirebilmelerini ifade

etmektedir. Bu amala Anayasamz, 138.

maddesinde Hkimler, grevlerinde bamsz-

drlar; Anayasaya, kanuna ve hukuka uygun

olarak vicdan kanaatlerine gre hkm verirler.

Hibir organ, makam, merci veya kii, yarg

yetkisinin kullanlmasnda mahkemelere ve

hkimlere emir ve talimat veremez; genelgegnderemez; tavsiye ve telkinde bulunamaz.

Grlmekte olan bir dava hakknda Yasama

Meclisinde yarg yetkisinin kullanlmas ile ilgili

soru sorulamaz, grme yaplamaz veya

herhangi bir beyanda bulunulamaz hkmne

yer vermektedir.

Ne var ki uygulamada, sadece siyasal aktrlerin

deil, asker-sivil brokratlarn da yargnn

bamszln tehdit eden tutumlar sergileyebil-

dikleri grlmektedir. Bu nedenle almagrubumuz, yeni anayasada yargnn kurumsalbamszln garanti etmek iin, 138.maddeye paralel bir hkmn yer almasgerektii, ancak bu tr bir dzenlemeninhedefe ulamada tek bana yeterli olmaya-ca dncesindedir.

Bireysel bamszlk:Yarg gcnn kendisin-den beklenen fonksiyonu yerine getirebilmesi,

hkim ve savclara bireysel bamszlk gvence-

sinin sunulmasn gerektirir. Bireysel bamszlk,hakimler ve savclarn anayasa ve kanunlardan

kaynaklanan grevlerini yerine getirmeleri

nedeniyle, zlk haklarndan yoksun kalabile-

cekleri endiesini tamalarn engelleyen

tedbirleri ifade eder. Bu tedbirlerin en nemlisi,

yarg mensuplarnn zlk haklar konusunda

karar verme yetkisinin zerk kurullara ait

olmasdr. Bu kurullarn zerklii ise; ye

kompozisyonu, yelerin seiminde izlenen

yntem, kararlarnn effafl, bu kararlara

kar etkin bir itiraz ve yarg denetiminin mevcut

olmasna baldr.

Demokratik dnyadaki rneklerle Trkiyenin

yesi bulunduu Avrupa Konseyinin baz

kurulularnn yaynladklar raporlar, yksek

yarg kurullarnn hangi yapsal zellikleri

tamalar gerektiini gsteren veriler sunmak-


23/34

tadr. Buna gre yksek yarg kurullar, sadece

yarglk mesleinden gelen yelerden olutuk-

lar takdirde, mesleki kooptasyon ihtimali

ortaya kmaktadr. Bu yzden, yarg kurullar-

nn yarglk mesleinden gelen yelerle, bumeslekten olmayan avukatlar, hukuk profesrle-

ri gibi yelerin oluturduu karma modele sahip

olmas nerilmektedir. Yarglk mesleinden

gelen yelerin, -ilk derece, istinaf ve yksek

derece hkim ve savclar olmak zere- yargnn

tmn temsil edecek biimde, kendi eitleri

tarafndan seilmeleri gerekmektedir. Yarglk

mesleinden gelmeyen yelerin ise parlamento-

lar tarafndan nitelikli ounluk kuralna bal

olarak seilmeleri nerilmektedir. Bylece,yksek yarg kurulunun ye kompozisyonu, bir

yandan yargnn tmnn temsiline olanak

tanrken, dier yandan da bu kurulun demokra-

tik meruiyet esasna dayanmasn salayacak-

tr. Bu ise, tm yarg sisteminin meruiyetini

glendirecek nemli bir faktrdr. te yandan,

yksek yarg kurullarnn kararlarnn effafl,

bu kararlara kar etkin bir i denetim mekaniz-

masnn mevcut olmas ve kararlar aleyhine

yarg yoluna mracaatn mmkn olmas, yarg

mensuplarnn bireysel bamszlklarn

glendiren faktrler arasndadr.

12 Eyll 2010da kabul edilen Anayasa deiik-

lii, HSYKya bu verilerle nemli lde

rten yeni bir yap kazandrmtr.almagrubumuz, HSYKnn yeniden yaplandrlma-

sn salayan bu deiikliin olumlu olduu

dncesindedir. Ancak grubumuz, yeni

anayasa ile cumhurbakanna HSYKya ye

seme yetkisinin tannmamas gerektiigrndedir. Bu gr, grubumuzun, snrl

yetkileri haiz bir cumhurbakannn mevcut

olduu parlamenter demokrasi ynndeki

tercihiyle de uyumludur. alma grubumuz,

yeni anayasann HSYKy dzenleyen hkmn-

de aadaki hususlarn dikkate alnmas

gerektii konusunda mutabakat salamtr:

HSYK yelerinin en az te biri TBMMtarafndan, nitelikli ounluk ile seilmeli,seim srecinin effafln salamakamacyla adaylarn kamuoyuna tantmn

salayacak yntemler benimsenmeli,HSYK kararlar Kurulun internet sitesinde

yaynlanarak, bu kararlara effaflksunulmal,

Kurulun disiplin cezas ieren tm kararla-rna kar yarg denetimine olanaktannmaldr.

ANAYASA YARGISI

Anayasa Mahkemesinin (AYM) asl grevi,

kanunlarn anayasaya uygunluk denetiminiyapmaktr. Bu grevi erevesinde Mahkeme,

anayasaya aykr kanunlar iptal ederek, bu

kanunlarn hukuki varln sona erdirmektedir.

Bu, bir tr negatif kanun koyma yetkisidir. Bu

yzden tpk parlamentolar gibi, anayasa

mahkemelerinin de demokratik meruiyet

esasna dayanmas gerekir. Nitekim Bat

demokrasilerinde, anayasa mahkemesi

yelerinin belirlenmesinde, halkn iradesinin

etkili olduu modeller benimsenmitir. Alman-

ya, Polonya ve Macaristanda Anayasa Mahke-

mesi yelerinin tmn parlamentolar semek-

tedir. Fransada dokuz yeden oluan Anayasa

Konseyinin yesi halkn setii cumhurba-

kan, alt yesi ise, her iki Meclisin bakanlar

tarafndan seilmektedir. 15 yenin yer ald

talyan Anayasa Mahkemesinin yelerinden

bei hkmete, bei yarg organnca, bei ise

Parlamentonun ortak toplantsyla seilmekte-

dir. 12 yeli spanyol Anayasa Mahkemesinin

yelerinden drd Temsilciler Meclisi, drdSenato, ikisi yarg, ikisi hkmete seilmekte-

dir. Merkezilemi bir anayasa yargs sisteminin

olmad, bu nedenle kanunlarn anayasaya

uygunluk denetiminin Yksek Mahkeme

(Supreme Court) tarafndan yapld ABDde de

bu Mahkemenin tm yelerini belirleme yetkisi

halkn setii bakana aittir. Ne var ki bakann


24/34

tercihleri, Senatonun onayna tabidir. Bu

yzden, ABD Yksek Mahkemesinin demokratik

meruiyeti iki farkl kaynaktan beslenmektedir.

1982 Anayasasnn orijinal metnine gre iseAnayasa Mahkemesinin 11 asl 4 yedek yesini

seme yetkisi cumhurbakanna tannmtr.

Cumhurbakan bu yelerden bir ksmn

dorudan, bir ksmn ise eitli kurumlarn

gsterdikleri adaylar arasndan dolayl olarak

semektedir. 12 Eyll 2010da kabul edilen

Anayasa deiiklii, 17 yeden oluan Anayasa

Mahkemesinin sadece n seme yetkisini

TBMMye tanmtr. alma grubumuzAnayasa Mahkemesinin ye kompozisyonu-

na ilikin bu deiikliin nemli, ancakyetersiz olduu dncesindedir. Grubumuz,yeni anayasann Anayasa Mahkemesinidzenleyen hkmlerinin aadaki ilkeleredayanmas gerektii konusunda mutabktr.

Anayasa Mahkemesinin, bugn olduugibi, 17 yeden olumas kabul edilebilir.Ancak, 12 Eyll 2010 deiiklii ile bireyselbavuru hakknn tannmas, Mahkemenini ykn nemli lde artracaktr. Bu

husus dikkate alnarak, YksekMahkemenin ye saysnn artrlmas dadnlebilir.

Anayasa Mahkemesinin ye says neolursa olsun, yelerin bir blm veyayars yksek yarg kurulularnn genelkurullar tarafndan seilmelidir. Aadagrlecei gibi alma grubumuz AskeriYksek dare Mahkemesi ve AskeriYargtayn ilgas hususunda mutabk

kaldndan, Anayasa Mahkemesine yeseecek yksek yarg kurulular Yargtayve Dantay olacaktr.

AYM yelerinin en az yars TBMMtarafndan seilmelidir. Bylece YksekMahkemenin demokratik meruiyetiglendirilmelidir. Ne var ki, AnayasaMahkemesi yelii grevinin nemi

dikkate alnarak, bu seimlerde nitelikliounluk esas benimsenmelidir.

Btn bunlara ek olarak, Mahkemeyeliine aday olanlarn, Anayasa ve nsan

Haklar Komisyonlarnn birleik toplant-snda public hearing srecine tekableden, bir tr kamuya ak mlakata tabi k-lnmalar salanmaldr. Bu, adaylarnkamuoyunda yeterince tannmasna,bylece TBMM tarafndan yaplanseimlerin daha gl bir meruiyetedayanmasna zemin hazrlayacaktr.Adaylar zerindeki kamuoyu deerlendir-meleri seim srecinden nce gereklee-

ceinden, yelik stats edinildiktensonra bu statnn meruiyetini zedeleye-cek tartmalar engellenmi olacaktr.

yelerin grev sreleri bugn olduu gibi12 ylla snrlanmal, yeniden seimmmkn olmamaldr.

Anayasa Mahkemesinin bugn olduugibi, daireler ve genel kurul halindealmas usul benimsenmelidir. Ancak,kanunlarn anayasaya uygunluk denetimi

siyasi partilerin kapatlmas davalar veYce Divan yarglamalar genel kurulunyetkileri arasnda yer almaldr.

Anayasa Mahkemesinin 1961Anayasasndan bu yana anayasal yetkile-rini amak konusunda giderek gleneneilimi dikkate alnarak, YksekMahkemenin yetkilerini Anayasannngrd snrlar erevesinde kullanma-sn salayacak eitli tedbirler dnl-

melidir. Bu balamda yeni anayasadaAnayasa Mahkemesinin anayasa deiik-liklerini hibir gereke ile esas ynndendenetleyemeyecei hkmnn yer almasyararl olabilir. Siyasi partilerin kapatlma-s veya hazine yardmndan mahrumklnmas kararlarnda, bugn olduu gibi,ye tamsaysnn 2/3 kural aranmaldr.


25/34

Anayasa dzeninin, demokrasi ve insanhaklarnn evrensel standartlarnauyumunu salamak amacyla YksekMahkemeye, kanunlarn temel hak ve

zgrlklere ilikin uluslararas antlamauygunluunu itiraz yolu ile denetlemeyetkisi tannmaldr. Bu tr bir yetki,parlamentonun kanun yapma yetkisinidemokrasi ve insan haklarnn uluslararasllerine uygun olarak kullanmasntevik edecektir. te yandan, yargkurulularnn Anayasamzn 90. madde-

sinde yer alan emredici kural bugnolduu gibi, ihmal etmelerini de engelleye-bilecektir.

Nihayet, bugne kadar yaanan tecrbeler

nedeniyle Anayasa Mahkemesinin tmyetkilerini hukukilik denetimi ile snrl ola-rak kullanmas gerektii, yerindelikdenetimi yapamayaca, anayasa koyucuveya kanun koyucu gibi hkm tesisedemeyecei ak bir anayasa kuralnadntrlmelidir.


26/34

Trkiyede demokratiklemeyi engelleyen en

nemli faktrlerden biri, genel olarak siyasal

haklarn, daha zgl olarak ise, siyasi parti

hrriyetinin devletin resmi ideolojisi ile snrlan-

masdr. Bu, oulculuk ve temsil esasna

dayanan bir dzenin kurulmasn byk lde

gletirmektedir.

Siyasi partilerinyasaklanmas ve kapatlmasSiyasi partilerin demokrasiyi ortadan kaldran

faaliyetleri nedeniyle yasaklanmas dncesi,

ilk kez 1949 Bonn Anayasasnda ifadesini

bulmutur. Ne var ki Almanyada parti yasaklar

oulcu demokrasiyi, demokrasi kart partilere

kar korumann bir arac olarak kabul edilmitir.

Bu yzden Almanyada bugne kadar sadece iki

siyasi parti Anayasa Mahkemesi kararlarylakapatlmtr.

Trkiyede ise parti yasaklar oulcu demokra-

siyi deil, devletin resmi ideolojisini korumann,

meru siyaset alann bu ideoloji ile snrlamann

bir arac olarak kabul edilmitir. Bu nedenle,

1982 Anayasas dneminde 19 siyasi parti

Anayasa Mahkemesi kararlaryla kapatlmtr.

Bu kararlar, Trkiyenin bireysel bavuru hakkn

tand 1987den itibaren AHM tarafndan

denetlenerek, biri hari olmak zere, AHSyeaykr grlmtr.

te yandan bu kararlar Venedik Komisyonunun

1999da yaynlad Siyasi Partilerin Yasaklan-

mas Ve Kapatlmas le Benzeri Tedbirler

Hakknda Yol Gsterici lkeler balkl raporun-

daki llerle de badamamaktadr. Bu rapora

Siyasi Partiler

gre: Siyasi partilerin yasaklanmas veya zorla

sona erdirilmesi, ancak iddet kullanmnn

savunuculuunu yapan veya demokratik

anayasal dzeni ykmak iin iddeti bir politik

ara olarak kullanan ve bylece anayasa

tarafndan gvence altna alnan haklar ve

zgrlkleri tahrip eden partilere ilikin olarak

mazur grlebilir. Bir partinin, Anayasann

barl bir ekilde deitirilmesinin savunuculu-

unu yapmas, bu partinin yasaklanmas veya

kapatlmas iin yeterli olmamaldr.

Trkiyede parti yasaklarnn siyasi parti

hrriyetini ortadan kaldracak lde uygulan-

mas, zellikle 14 Mart 2008de Adalet ve

Kalknma Partisi (AKP) aleyhine kapatma

istemine dayanan bir davann almas, Avrupa

Konseyini Trkiyedeki parti kapatma rejimini

incelemeye tevik etmitir. Sonu olarak

Venedik Komisyonu, Mar t 2009da Trkiyedeki

parti yasaklarn inceleyen bir rapor yaynlam-

tr. Bu rapora gre, Trkiyede parti yasaklarnn

ar lde uygulanmasnn iki nedeni mevcut-

tur. Bunlardan biri, kapatma nedenlerinin ok

sayda olmas, bu nedenlerin mphem ve

mulak kavramlardan olumasdr. Dieri ise,

kapatma davalarnn almasnda izlenen usul

kurallardr.

alma grubumuz, AHS hkmleri, AHMitihatlar, Birlemi Milletler Medeni veSiyasi Haklar Szlemesi hkmleri veVenedik Komisyonunun 1999 ve 2009 tarihliraporlarn dikkate alarak, aadaki husus-larda mutabk kalmtr.


27/34

Yeni anayasa, siyasi partilerin serbestekurulmalar ve faaliyette bulunmalarnsalayacak biimde, kapatma yaptrmnancak istisnaen uygulanacak bir kurala

dntrmelidir. Bu ise siyasi partilerinkapatma nedenlerinin; iddete bavurma,iddet arsnda bulunma, kin ve nefretitevik etme ile snrlanmasn gerektirir.

Bir siyasi partinin tzk ve programndayer alan ifadeler, ancak Birlemi MilletlerMedeni ve Siyasi Haklar Szlemesinin20. maddesinde yer alan hkmle elie-cek biimde, nefret sylemi ierdiitakdirde, davaya konu olabilmelidir.

stelik bir siyasi partinin tzk veyaprogramnda bu tr ifadelerin yer almas,dorudan doruya kapatma davasnnalmasna neden oluturmamal, ancakyetkili makamlarn bu Yargtay Cumhuri-yet Basavcl olabilir- uyarsna ramenbu ifadelerin deitirilmemesi yahutpartinin sylemlerinde benzer ifadelerintekrarlanmas kapatma davasnn hareke-te geirilmesine yol aabilmelidir.

Kapatma nedenlerinin snrlanmas kadar,kapatma davasnn dayand usulkurallar da nem tamaktadr. Bunedenle, kapatma davasn hareketegeirme yetkisi, Almanya ve spanyadaolduu gibi, halka hesap verme yeteneinesahip olan organlara tannmaldr.Grubumuz, yeni anayasa ile bu yetkininTBMM Anayasa Komisyonu ile nsanHaklar Komisyonu yelerinden oluan

zel bir komisyona tannmas gerektiidncesindedir. Bu zel komisyon,ancak ye tamsaysnn te ikisi ilekapatma davasnn alabileceine kararverebilir. Yargtay Cumhuriyet Basavcsancak bu karar takiben dava amayetkisini kullanabilir. Dier bir deyile,Yargtay Cumhuriyet Basavcs

kapatma davasn resen harekete geire-memelidir.

lgili Komisyonun kararn takibenYargtay Cumhuriyet Basavcs yapacainceleme neticesinde dava amamaya dakarar verebilir.

Yargtay Cumhuriyet Basavcs, cezayarglamas hukukunun ilkelerine uygunolarak kapatma davasna konu olan siyasiparti lehinde ve aleyhindeki tm delilleridosyaya eklemek zorundadr. ddianame-nin sadece aleyhteki deliller esas alnarakhazrlanmas, savclk makamn bir trhkm makamna dntren, bu nedenleadil yarglanma hakkn engelleyen biruygulamadr.

Yeni anayasa, kapatma davasn amayayetkili olan Yargtay CumhuriyetBasavcsn seme yetkisini YargtayGenel Kuruluna tanmaldr. Genel Kurulbu yetkiyi ye tamsaysnn te ikisi ilekullanabilmelidir. Yargtay CumhuriyetBasavcsnn grev sresi ise, AYMyelerinin grev sresine paralel birbiimde snrlanmaldr. Yeniden seimmmkn olmamaldr.

Bir siyasi partinin kapatlmasna veyahazine yardmndan ksmen veya tamamenmahrum klnmasna karar verme yetkisi,Anayasa Mahkemesi Genel Kurulunaaittir. Genel Kurul bu yetkiyi ye tamsay-snn te ikisinin karar ile kullanabilir.

Yeni anayasa, 1982 Anayasasnda olduu

gibi, kapatma kararnn fer sonucuniteliindeki siyaset yasaklarna yervermemelidir. 1982 Anayasasnn 84 ve69. maddelerinde yer alan bu yasaklarnAHSnin 1 nolu Protokolnn 3. madde-sine aykr olduu, bu aykrlk nedeniyleTrkiyenin AHM kararlaryla tazminatamahkum edildii unutulmamaldr.


28/34

Siyasi partilere hazine yardmSiyasi partilerin serbeste kurulup, rgtlenme-

leri ve seim yarna katlmalar, temsili

demokrasinin temel koullarndandr. Bu

koulun salanmas, siyasi partilere devlet

hazinesinden mali destek salanmasn

gerektirmektedir. Ne var ki bu yardmn eitlik

temelinde, hakkaniyete uygun olarak sunulmas

gerekmektedir. lkemizdeki siyasi partilerin

says, bu partilerin tmne hazineden yardm

salanmasn engellemektedir. stelik her siyasi

partinin bu yardmdan yararland bir sistem,

salt bu tr bir maddi kazanc elde etmek

amacyla, parti kurma hrriyetinin ktye

kullanlmas sonucunu da yaratabilecektir. Buna

karlk, Siyasi Partiler Kanununun, siyasi

partilere devlet yardmn dzenleyen hkm

hakkaniyete uygun grnmemektedir. Bu

hkm, son genel seimlerde kullanlan geerli

oylarn en az %7sini elde etme koulunu

aramaktadr. Bu nedenle grubumuz, siyasi

partilerin son genel seimlerde elde ettiklerioy ile orantl olarak hazine yardmndan

yararlanmalar gerektii dncesindedir.

YKSEK SEM KURULU

Anayasamzn 79. maddesinde dzenlenen

Yksek Seim Kurulu (YSK), seim srecine

ilikin tm ilemleri, hukuka uygunluk ynnden

denetleyen bir organdr. te yandan Kurul, idari

nitelik tayan kararlar da vermektedir. Byle

olmakla beraber, Kurul kararlar kesindir. Bunlar

aleyhine herhangi bir yarg organna bavuru

olana mevcut deildir. Oysa Kurulun ald

kararlar, siyasal haklar zerinde snrlayc birrole sahiptir. stelik bu kararlarn bir ksmnn

hukuka uygunluklar da phelidir.

Yeni anayasa, YSKy ister bugn olduu gibi,kendine zg bir organ olarak, isterse yargbal altnda dzenlesin, Kurul kararlarnnhukuka uygunluunu tevik etmek amacyla,

bu kararlarn da bireysel bavuru mekaniz-mas araclyla AYM tarafndan denetlen-mesi gerekmektedir.


29/34

Asker-Sivil likileri

meliklerin TSKya sunduu dier yetki ve

ayrcalklar ile karar alma srecinde ortaya

kan mnferit olaylar dnldnde,

TSKnn siyasal dzenin en gl aktr

olduu algs daha da derinlemektedir.

Demokratik bir anayasa dzenininkurulmas, her eyden nce bu anormalgrntnn sona erdirilmesini, TSKnndevletin idari yaps iinde yer alan dierkurulularla edeer bir stat iindedzenlenmesini gerektirir. HalenBabakanlka bal olan GenelkurmayBakanl, Milli Savunma Bakanlnabalanmal, bu kurumun, normal birdemokrasi ile badamas mmknolmayan yetkileri sona erdirilmelidir.

alma grubumuz, GenelkurmayBakannn Bakanlar Kurulu tarafndanatanmas gerektii, yksek rtbelisubaylarn terfiinde nihai yetkinin Bakan-lar Kurulunda olduu TSK ile ibirliinedayanan bir sistemin benimsenmesidncesinde mutabktr.

Bugn olduu gibi, JandarmaKomutanlnn ileri Bakanlna balolmas kural muhafaza edilmeli, ancak buKomutanlk bnyesindeki tayin ve terfiilersivil makamlarn kararlarna tabi klnma-ldr.

Gvenlik ve milli savunma: Trkiyedesiyasal kurumlarn askerilemesi, askerimakamlarn ise siyasallamasnda nemlifaktrlerden biri, gvenlik ve savunmakavramlarnn i ie gemesidir. Bu

Trkiyede demokratik bir anayasa dzeninin

kurulmasn engelleyen nemli faktrlerden biri,

asker-sivil ilikileridir. Asker-sivil ilikilerinin

demokratik modeli, askeri makamlarn,

parlamento ve hkmet gibi seilmi organlarn

kararlarna tabi olmasn gerektirmektedir.

Trkiyede ise bu modelin tam aksine parlamen-

to ve hkmet gibi seilmi organlar izleyecekle-

ri politikalar konusunda askeri makamlarn

icazetine ihtiya duymaktadr. Bu nedenle,

Trkiyede hakim olan sistemi, askeri vesayet

veya vesayet demokrasisi olarak tanmlamak

mmkndr. Bu tr bir sistemin oluumunda

dier faktrler yannda en nemli etken, askeri

mdahaleleri takiben kabul edilen anayasa

hkmlerinin, askeri makamlara eitli yetki ve

ayrcalklar sunmasdr. lk kez 1961 Anayasas ile

kabul edilen bu yetki ve ayrcalklar, 12 Mart ve12 Eyll mdahalelerini takiben geniletilmitir.

Bu yetki ve ayrcalklarn bir ksm 1999, 2001 ve

2004 Anayasa deiiklikleri ile ortadan kaldrl-

msa da, Trkiyede asker-sivil ilikilerinin

demokratik modele uygun bir grnt sergiledi-

ini ne srmek mmkn deildir. Bu nedenle

alma grubumuz, yeni anayasada asker-sivil ilikilerini normalletirmek amacylaaadaki hususlarn dikkate alnmasgerektii konusunda gr birliine ulam-

tr.

Trk Silahl Kuvvetlerinin (TSK) anayasalstats: 1982 Anayasas genel olarak

incelendiinde, bu Anayasann TSKy

yasama, yrtme ve yarg organlar yannda

adeta drdnc bir kuvvet olarak dzenledii

izlenimi uyanmaktadr. Kanunlar ve ynet-


30/34

nedenle yeni anayasada gvenlik vesavunma kavramlar birbirinden ayrlmal-dr. gvenlik hizmetlerinin yerinegetirilmesinden ileri Bakanlna bal

kurumlar sorumlu klnmal, bu hizmetlerinyerine getirilmesine Silahl Kuvvetlermdahale etmemelidir. Ancak, olaansthallerde sivil makamlarn talebi zerinesilahl kuvvetler gvenlik hizmetlerininyerine getirilmesine yardm edebilmelidir.D tehditlerin bertaraf savunma hizmet-leri erevesinde deerlendirilmeli, buhizmetlerden Trk Silahl Kuvvetlerisorumlu klnmaldr.

TSK sadece d tehditlerin bertarafanlamna gelen milli savunma hizmetlerin-den sorumlu klnmaldr. Bu, asker-sivililikilerinin normallemesini salayacaknemli admlardan birini oluturacaktr.Bu ama erevesinde 1961 Anayasasndanbu yana anayasal bir kurum olarak varlkgsteren Milli Gvenlik Kurulu evvelceolduu gibi, Milli Savunma st Kurulu adaltnda yeniden yaplandrlmaldr. MilliSavunma st Kurulunun kanunla dzen-

lenmesi, asker-sivil ilikilerinin normalle-mesinde etkili bir faktr olacaktr. Kanun,kurulun belirli aralklarla srekli olaraktoplanmas biiminde deil, ancak ihtiyahalinde, Bakanlar Kurulunun greceilzum zerine toplanmasn salayacakhkmlere yer vermelidir. Kurulda askeriotoriteyi temsilen sadece GenelkurmayBakan yer almal, hangi bakanlarnkurula katlacaklar kanunla dzenlenme-lidir. Nihayet alma grubumuzun snrlyetkileri haiz bir cumhurbakanlyaratlmas ynndeki nerisine paralelolarak, Milli Savunma st Kurulununtoplantlarna Babakan bakanlketmelidir.

Bugn dahi bir anayasal dayana bulun-mayan Milli Gvenlik Siyaseti Belgesi,

Milli Savunma Siyaseti Belgesi olarakisimlendirilmelidir. Bu belgenin hazrlan-mas, Bakanlar Kurulunun grevleriarasnda yer almal, belge Bakanlar Kurulu

tarafndan TBMMye sunulmak, tm siyasipartiler tarafndan mzakere edilmeksuretiyle kabul edilmelidir. Normal birdemokraside, parlamentonun tmalmalarnn kamuya ak olarak cereyanetmesi, temel kuraldr. Ne var ki MilliSavunma Siyaseti Belgesi, lkeninmenfaatlerinin korunmas bakmndankimi boyutlaryla gizlilik esasna uyulmas-n da gerektirecektir. Bu gerektenhareketle, belge zerindeki parlamentogrmeleri, ancak gizlilik gerektirenunsurlar dnda kamuya ak cereyanetmelidir.

TSK harcamalarnn denetimi: Demokratikbir anayasa dzeni, tm kamu kurumlarnn

harcamalarnn effafln ve hukuka

uygunluk ynnden yarg denetimine tabi

olmasn gerektirir. Trkiyede ise, 1971de

yaplan anayasa deiiklii ile birlikte,

TSK harcamalar Saytayn denetimi

dnda braklmtr. TSKya tannan buayrcalk 1982 Anayasasnn 160. maddesiyle

de muhafaza edilmitir. Anlan madde 2004

anayasa deiikliiyle ilga edilerek, TSK

harcamalarnn effaflamas ve denetlenebi-

lir hale gelmesi konusunda nemli bir adm

atlmtr. Bu anayasal reformu uygulanr

klacak yasal dzenlemeler ise, ancak

getiimiz gnlerde kabul edilmitir.

Yeni anayasa, TSK harcamalarnneffafl ve denetlenebilirliini salaya-cak hkmlere yer vermelidir. Saytaydenetiminin hukuka uygunlukla snrlolduu, bu denetimin yerindelik denetimi-ni kapsayamayaca unutulmamaldr.Oysa savunma hizmetlerine ynelikharcamalarn hukuka uygunluu kadar, ye-rindelii de nem tamaktadr. Savunma-


31/34

ya ynelik harcamalarn mahiyeti, savun-ma hizmetlerinin gerei gibi yerinegetirilmesinde, askeri ve sivil personelincan gvenliinin korunmasnda hayati bir

role sahiptir. Bu nedenle, harcamastratejilerinin teknolojik gelimeleri dikka-te alacak biimde belirlenip belirlenmedi-ine ynelik uzmanlarca yaplacak bir tryerindelik denetimine ihtiya olduuaktr. Bu amala, TBMMnin MilliSavunma, ileri, Plan ve BteKomisyonlarnda uzmanlarn yer ald altbirimler oluturularak, harcama stratejile-ri gzden geirilebilmelidir.

Yarglamann birlii: Trkiyede askeriotoriteye sunulan ayrcalklardan biri, idari

yarg alannda Askeri Yksek dare

Mahkemesinin (AYM), ceza yargs alannda

ise Askeri Yargtayn mevcut olmasndan

kaynaklanmaktadr. Dantay ve Yargtay

yannda bu kurulularn mevcut olmas,

yarglamann birlii ile kanun nnde eitlik

ilkesini dolaysyla, demokrasinin olmazsa

olmaz artlarndan olan hukuk devleti

ilkesini andran sonular yaratmaktadr.

Bu nedenle alma grubumuz, AYMinilga edilmesini, bu Mahkemenin yetkialanna giren idari uyumazlklarn evvelceolduu gibi Dantayn yetki ve grevleriarasnda kabul edilmesini nermektedir.Benzer ekilde grubumuz, AskeriYargtayn ilgasn, bu Mahkemeye aityetkilerin Yargtayn bu maksada zgolarak grevlendirilecek zel bir dairesineintikalini nermektedir.

Vatan hizmeti: Anayasamzn 72. maddesiVatan hizmeti, her Trkn hakk ve devidir.

Bu hizmetin Silahl Kuvvetlerde veya kamu

kesiminde ne ekilde yerine getirilecei veya

getirilmi saylaca kanunla dzenlenir

hkmne yer vermektedir. Bu hkm, zorunlu

vatan hizmetinin, askerlik hizmeti olarak

yerine getirilmesi yannda, bu hizmetin yerine

gemek zere eitli kamu hizmetlerinin

yaplmasna da olanak tanmaktadr.

Bylece, kanun koyucuya askerlik hizmetinin

yerine geecek zorunlu kamu hizmetleri ihdas

etmek konusunda bir tr takdir yetkisisunmaktadr. Byle olmakla beraber, bugne

kadar kanun koyucu 72. maddenin sunduu

takdir yetkisini somutlatracak bir dzenle-

meyi kabul etmi deildir.Yeni anayasa, 72.maddede yer alan bu hkm muhafazaederek, kanun koyucuya askerlik hizmeti-ne tekabl edecek, zorunlu kamu hizmet-leri konusunda takdir yetkisi sunmaldr.Bu kamu hizmetleri, kadn ve erkek herT.C. vatanda tarafndan yerine getirile-

bilmelidir. Bundan baka yeni anayasa,vicdani red hakkn temel bir hak olaraktanmaldr.

alma grubumuz asker-sivil ilikilerininnormallemesinde anayasal reformlarnnemine inanmakla birlikte, askerivesayet sisteminin sona erdirilmesinde bureformlarn yeterli olmayaca kansnda-dr. Bu nedenle grubumuz, 27 Maysmdahalesinden bu yana kabul edilen tm

mevzuat hkmlerinin sistematik olarakgzden geirilmesini, askeri makamlarasunulan anormal yetkilerin sona erdirilme-sini nermektedir. Toplumu militarizeetmeye ynelik olan milli gvenlikderslerinin ortaretim mfredatndankaldrlmas da grubumuzun nerileriarasndadr.


32/34

Trkiyenin demokratiklemesi bakmndan son

derece nemli olan devlet tekilatnn adem-i

merkeziyeti esaslar dorultusunda yeniden

yaplandrlmas da yeni anayasa yaplrken

gzetilmesi gereken bir husustur. Bu kadar

byk ve farkllklar ieren bir nfusun tmn

ilgilendiren kararlarn yerel makamlarn hemen

hemen hi katlm olmakszn merkezi karar

organlarnca alnmas demokratik ynetim

anlayyla elbette badamaz. Onun iin, yerel

demokrasi gnmz demokrasi anlay ve

uygulamasnn ayrlmaz bir parasdr.

Kald ki, byle merkeziyeti bir sistemin lkenin

her yerindeki farkl ihtiyalar doru takdir

ederek bunlar uygun ekillerde karlamann

yollarn bulmasna da imkn yoktur. Trkiyenin

bugnk koullarnda merkezden evreyiynetmeye almann demokratik olmamasn-

dan te, bunun iyi ynetiim anlay ve kamu

hizmetlerinin etkin ve verimli bir ekilde

sunulmas bakmndan da uygun bir yol olmad

aktr. Onun iin, en czi ve yresel sorunlarn

zm iin bile btn Trkiyeyi Ankaradaki

merkeze kilitleyen halihazrdaki idari sistemin

adem-i merkeziyeti ilkeler dorultusunda

mutlaka deimesi gerekmektedir.

te yandan, idari yapnn adem-i merkeziletiril-mesi Trkiyenin son zamanlarda iyice belirgin

hale gelen etnik-kltrel kimlik sorunlarnn

zmne de katk yapacaktr. Eer bu trden

farkllklarn yerel dzeyde temsili ve karar

mekanizmalarna katlm salanabilirse, bu

hem Trkiyenin demokratik oulculuunu

glendirebilir, hem de etnik-kltrel toplulukla-

rn kendilerini dlanm hissetmelerine son

vermek suretiyle sistemin demokratik merulu-

unu pekitirebilir. Bu nokta Trkiyede

toplumsal barn yeniden tesisi bakmndan da

son derece hayatidir.

Btn bu gerekler sadece hlihazrdaki yap

iinde yerel ynetim birimlerine biraz daha fazlayetki aktarlmasyla karlanamaz. Onun iin,

mesele merkezden evreye yetki aktarlmas

olmayp, yerel ynetimlerin Trkiyenin demok-

ratik karar alma mekanizmalarna olaan birer

unsur olarak katlmnn salanmasdr. Bu da

yerel ynetim birimlerinin yeniden yaplandrla-

rak yerel dzeydeki ana ynetim birimleri haline

getirilmelerine ihtiya gstermektedir.Yerel

ynetim makamlarnn yerel dzeydeki ana

ynetim birimleri haline getirilmeleri -batavali ve kaymakam olmak zere- merkeziidareyi temsil eden makamlarn yetkilerininazaltlmasn ve bu arada onlarn yerelynetim birimleri zerindeki vesayetyetkilerinin kaldrlmasn gerektirmektedir.

Tamamen demokratik temsil yoluyla oluturul-

mas gereken yerel ynetim birimleri yerel

ihtiyalarn takdiri ve bunlarn karlanma

yollarn belirleme konusunda karar yetkisine

sahip olmal ve giderlerini karlamak zere-merkezi bteden alacaklar daha adil pay

yannda- ksmen vergi de koyabilmelidirler.

Yerel demokratik ynetim birimlerinin kararyetkisinin bayndrlk, tarm, salk ve ksmenkolluk ve eitim hizmetlerini de kapsamasgerekir. Tersinden belirtmek gerekirse, adaletve savunma hizmetleri ile ulusal nitelikteki

Adem-i Merkeziyetilikve Yerel Ynetimler


33/34

kolluk hizmetinin sunumu merkezi idarenin

yetkisinde kalmal, eitim ise ulusal dzeydeki

eitimi ikame etmeyecek ancak blgesel ihtiya-

larn gerekliliklerini de gzetecek ekilde esnek

bir yapya kavuturulmaldr.


34/34

Bankalar CaddesiMinerva Han, No:2, Kat: 3

34420 Karaky stanbulT +90 212 292 89 03F +90 212 292 90 46

S

Documents

Turkiyenin Yeni a TESEV