Tarm ve Kyileri Bakanl

Trkiyede Tarm

EditrProf. Dr. Fahri YAVUZ

Atatrk niversitesi Ziraat FakltesiTarm Ekonomisi Blm

Aralk - 2005

iNSZAvrupa Birliine giri srecinde mzakereler, 3 Ekin 2005 tarihinde balamtr.Tarm ile ilgili mzakerelerin balama tarihi ise 5 Aralk 2005 dir. Uzun bir dnemikapsayaca tahmin edilen tarmla ilgili mzakerelerde Trkiye Tarmnn bir resmininizilerek kar tarafa sunulmas, bu srece kolaylk salayacak ve katkdabulunacaktr. Bu amac gerekletirmek iin elinizdeki kitap, Trkiyede Tarm adylaTarm ve Kyileri Bakanlnn istei zerine hazrlanmtr.Bir lkenin tarmn bir kitap ierisinde tantabilmenin en uygun nasl olacan yanihangi konularn ierilmesinin doru olacana karar vermek iin ayn amala deiiklkeler tarafndan hazrlanan kitaplar incelenmitir. Buna ilave olarak Trkiyetarmnn zellikleri de dikkate alnarak 11 balk tespit edilmi ve her bir balkkonunun uzman tarafndan yazlmtr. Kitap yazlrken, bilgilerin tantma ynelikolmasna ve mmkn mertebe gncel olmasna dikkat edilmitir.Kitabn ilk blmnde Trkiye tarmnn tarihi, Anadolu uygarlklar, Seluklular veOsmanllar alt balklar altnda ele alnm ve Osmanl dnemi arlkl olarakirdelenmitir. kinci blmde tarmn yaps ve retim durumu, tarm sektrnekonomideki yeri, iklim ve arazi kullanm durumu, tarm iletmelerinin baz zelliklerive tarmsal retim ve girdi kullanm rakamlar verilmitir. nc blmde tarmpolitikalarnn ksa bir gemii, 2000 ylnda balayan tarm reformu ve bunun etkileri,uygulamada olan destekleme politikalar ve hazrlanan Tarm Kanunu ve TarmStratejisi erevesinde tarm politikalarnn gelecei irdelenmitir. Krsal kalknmannele alnd drdnc blmde, nce krsal yrelerdeki mevcut durum, sonra krsalkalknma ile ilgili politikalar ve son olarak da Avrupa Birliine uyum erevesindeTrkiyenin krsal kalknma almalar ve nndeki gndemi incelenmitir. Tarmdasosyal politikalarn incelendii beinci blmde, mevcut sosyal gvenlik politikalar,tarm sigortalar ve gelecekteki durum ele alnmtr. Altnc blmde Trkiyedekitarmsal kurumlar, rgtler, kooperatifler ve eitim kurumlar tantlmaya allmtr.Tarm piyasalarnn ele alnd yedinci blmde, bitkisel rn, hayvansal rn vegirdi piyasalar rakamlarla tantlmtr. Sekizinci blmde, Trkiyede tarmn evreyeetkileri, tarm-evre politikalar, evre koruyucu tarm uygulamalar ve tarm-evreilikilerinin gelecei tartlmtr. Tarmsal aratrma ve yaym konusunun incelendiidokuzuncu blmde Trkiyede tarmsal aratrma, yaym ve kamu d yaymkonular ele alnmtr. Tarma dayal sanayinin ele alnd onuncu blmdesanayinin sektrel yaps, d ticaret iindeki yeri ve gelecei incelenmitir. Sonblm olan onbirinci blmde Gneydou Anadolu projesi tantlm, projenin etkilerive gelecei ortaya koyulmutur. Trkiye tarmnn u anki durumunu doru bir ekildetespit etmek ve muhataplara tantmak asndan, zetlenen blmleri ieren bukitabn, Avrupa Birliine uyum mzakere srecine karksnn olacan umuyorum.Youn ileri srasnda byk bir zveri ile blmlerini hazrlayan deerlimeslektalarm Prof.Dr. Blent Mirana, Prof.Dr. Ali Koa, Prof.Dr. Bahri Karlya,Prof.Dr. Ela Ata, Do.Dr. Haydar engle, Do.Dr. Ahmet Bayanere, Do.Dr.Harun Tanrvermie, Do.Dr. Blent Glubuka, Yrd.Do.Dr. Murat Botacya veTayfur alayana teekkrlerimi bir bor bilirim. Ayrca kitabn hazrlanmasn vesileolan ve imkan salayan Tarm ve Kyileri Bakanl Mstear Yardmcs Nebielike ve dier yetkililerine teekkr ederim.

Prof. Dr. Fahri Yavuz5 Aralk 2005, Erzurum

ii

NSZ iindekiler ii

1. Trkiye Tarmnn TarihiProf. Dr. Fahri YAVUZ

Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi BlmTayfur ALAYAN

Tarm ve Kyileri Bakanl

Giri 1Anadolu Uygarlklar 1Seluklular 2Osmanllar 3Kaynaklar 8

2. Tarmsal Yap ve retimProf. Dr. Blent MRAN

Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm

Giri 9Tarm Sektrnn Ekonomideki nemi 9D Ticaret 9Tarmsal Yatrmlar 9Arazi ve klim Koullar 10Tarmsal Yap 11Tarmsal Arazi Kullanm Durumu 11Tarm letmelerinin Yaps 12Tarmsal retim 13Tarmsal retim Deeri 13Bitkisel retim 15Tahllar 15Pamuk 18Baklagiller 19Ttn 20Yumru Bitkiler 21Yal Tohumlar 22Sebzeler 23Meyveler 24rtalt yetitiricilii 26Hayvansal retim 27Trkiyede Su rnleri retimi 30Girdi Kullanm 30Sulama Suyu 30Tohum 32Yem 34Gbre 35Tarmsal la 38Kredi 38

iii

Tarm Alet ve Makineleri 39Tarmsal Yap, retimin Gelecei ve Deerlendirilmesi 41Kaynaklar 41

3. Tarm PolitikasProf. Dr. Fahri YAVUZ

Atatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi BlmGiri 43Trkiyede Tarm Politikalar 45Osmanl Dnemi 45Cumhuriyet Dnemi 46Cumhuriyet Dneminin lk Krk Yl (1923-1963) 46Planl Dnem (1963-2005) 47Trkiyede Tarm Politikas Reformu 48Tarm Politikalarnda Deiim 48D Etkenler 48 Dinamikler 49Tarm Reformu Uygulama Projesi (ARIP) 49Deiimin Etkileri 50Destekleme Politikalar 51Dorudan Gelir Destei 51DGDnin amac, hedefleri ve uygulamalar 51Prim demeleri 52Pamuk 52Ayiei 53Soya fasulyesi 53Kanola 53Zeytinya 53St tevik primi 53Et tevik primi 54Prim demeleri ve DT kararlar 54Alternatif rn Destei 54Fndkta alternatif rn projesi 55Ttnde alternatif rn projesi 55eker pancarnda alternatif rn projesi 56Hayvanclk ve Yem Bitkileri Destekleri 56ABye Uyum Srecinde Tarm Politikalar 57Destekleme fonunun oluumu 57Destekleme fonunun kaynaklar 58Destekleme fonunun harcamalar 58Destekleme politikalarnn karar mekanizmalar 58Destekleme politikalarnn uygulama birimleri 58DT Kurallarna Uyum Asndan Tarm Politikalar 59 destekler 59Pazara giri 60hracat tevikleri 60Tarm Politikalarnn Gelecei: Tarm Kanunu ve Tarm Stratejisi 2006-2010 60Stratejik Amalar 61Temel lkeler 61Tarmsal Destekleme Aralar 62

iv

Dorudan Gelir Destei (DGD) 62Fark deme Uygulamas 62Hayvanclk Destekleri 62Krsal Kalknma Destekleri 63Telafi Edici demeler (Alternatif rn Program) 63rn Sigortas demeleri 63evre Amal Tarmsal Alanlarn Korunmas (ATAK) Program Destei 63Dier Destekler 63Tarmsal Destekleme Btesi 64Uygulama Esaslar 64Alternatif destekleme aralar 65Hedef fiyat ve fark deme sistemi 65Szlemeli tarm 65Tarm Danmanl Destei 65Kaynaklar 66

4. Krsal KalknmaDo. Dr. Blent GLUBUK

Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi BlmGiri 68Trkiyede Krsal Alann Genel Durumu 68Krsal alan tanm 68Krsal nfus ve nicel deiimler 69Krsal yerleimler 69Krsal Alanda Temel Altyap ve Sosyal Hizmetler 70Yol durumu 70me suyu 70Eitim durumu 70Salk durumu 71Sosyal gvenlik durumu 71Mlkiyet dalm 72rgtlenme 72Krsal alanda ve tarmsal retimde kadn 73Ormanclk ve orman kyleri 73Krsal kesimde sosyo-ekonomik deime eilimleri 73Krsal Kalknmada Kamu Politikalar ve Uygulamalar 74Planl dnem ncesi politikalar-uygulamalar 74Ky kanunu 74Birinci ktisat Kongresi 75Birinci Ky Kongresi 75Toprak ve tapulamaya ilikin giriimler 75Ky Enstitleri 75Planl dnem sonras politikalar-uygulamalar 76Toplum kalknmas almalar 76Krsal kalknma projeleri 76Blgesel kalknma projeleri 78Krsal Alanda Sosyal Destek Projesi 79Sosyal Riski Azaltma Projesi 79n Ulusal Kalknma Plannda Krsal Kalknma Yaklam 80ABye Uyum Srecinde Krsal Kalknma ve Hibe Program 80

vAB Krsal Kalknma Yaklamlar ve Trkiye 80Trkiye AB likileri erevesinde Krsal Kalknma ve Katlm ncesi Yardm Arac (KYA) 81AB Tarafndan Salanan Fonlar 82Avrupa Blgesel Kalknma Fonu (ABKF) 83Avrupa Tarmsal Ynlendirme ve Garanti Fonu (ATYGF) 83Balklk Ynlendirme Fonu (BYF) 83LEADER Giriimi 84SAPARD Fonu 84INTEREG Program 84AB Krsal Kalknma Programnda Trkiyenin Dikkate Almas Gereken Konular 84AB Krsal Kalknma ve SAPARD Programlar 85SAPARD - Krsal Kalknma Ajans 852006 sonras AB Mali Yardm 86zleme Komitesinin Oluturulmas 86Krsal Kalknma Fonunun Kullanlmasna ve Proje Hazrlanmas Yntemine Yatknlk Kazanlmas 86Dezavantajl Blgelerin Belirlenmesi 86Mesleki Eitim 86Krsal Altyap 87LEADER Giriimi 87Gelecee Ynelik Stratejiler ve Trkiyenin Gl Zayf Ynleri 87Ulusal Krsal Kalknma Stratejisi ve Hedeflerinin Gl ve Zayf Yanlar 91Kaynaklar 93

5. Tarmda Sosyal PolitikalarDo. Dr. Harun TANRIVERM

Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi BlmGiri 94iftilere Ynelik Sosyal Gvenlik Politikalar 94Tarm ilerine Ynelik Sosyal Gvenlik Politikalar 96Tarmda Sosyal Gvenlik Uygulamasnn Yetersizliinin Nedenleri 97Yeil Kart Uygulamas 100Tarm Kesimine Ynelik Hayat ve Salk Sigortas Uygulamalar 101Tarm Kesiminde Bireysel Emeklilik Uygulamalar 103Tarmda Yaam ve alma Koullar 104Bitkisel rn Sigortalar 107Hayvan Sigortalar 109Dier Tarm Sigortalar 110Tarm Sigortalarn Gelitirme Stratejileri 112Krsal Alanda Sosyal Destek Uygulamalar 113Sosyal Riski Azaltmaya Ynelik Uygulamalar 115Sosyal Politikalarn Gelecei 116Kaynaklar 117

6. Trkiye Tarmnn Kurumsal YapsDo. Dr. Ahmet BAYANERTarm ve Kyileri Bakanl

Giri 120Tarm ve Kyileri Bakanl 120Sanayi ve Ticaret Bakanl 121

vi

evre ve Orman Bakanl 122Hazine Mstearl 123D Ticaret Mstearl 123Devlet Planlama Tekilat Mstearl 123Devlet Su leri Genel Mdrl 123T.C. Ziraat Bankas 124Tarmsal Meslek rgtleri 124Ziraat Odalar ve Trkiye Ziraat Odalar Birlii 124Tarmsal retici Birlikleri 124Hizmet Birlikleri (Sulama Birlikleri, Kylere Hizmet Gtrme Birlikleri) 125Islah Amal Birlikler ( Damzlk Sr Yetitiricileri, Arclk Birlikleri) 125Dier Mesleki rgtler ve Meslek Odalar 125Tarmsal Amal ve Gnll Organizasyonlar 126Dernekler 126Vakflar 126Tarmsal Kooperatifler 126Tarmsal Kalknma Kooperatifleri 127Tarm Sat Kooperatifleri 127Tarm Kredi Kooperatifleri 128Sulama Kooperatifleri 128Su rnleri Kooperatifi 128Pancar Ekicileri Kooperatifi 128Tarmsal Eitim Kurumlar 129Faklteler 129Meslek Yksekokullar 129Tarm Meslek Liseleri 129Kaynaklar 129

7. Trkiyede Tarmsal rn ve Girdi PiyasalarProf. Dr. Ali KO

Akdeniz niversitesi ktisadi ve dari Bilimler FakltesiGiri 130Bitkisel rn Piyasalar 130Hububat piyasalar 130Buday Piyasas 130Arpa Piyasas 133Msr Piyasas 134Yal Tohumlar Piyasas 136Kuru Baklagiller Piyasas 137Pamuk Piyasas 139Ttn Piyasas 140eker Piyasas 141Zeytin ve Zeytinya Piyasas 143Meyve ve Sebze Piyasas 144Fndk Piyasas 144ekirdeksiz Kuru zm Piyasas 145Kuru ncir Piyasas 146Kays Piyasas 147Kiraz Piyasas 147Turungiller Piyasas 148

vii

Domates Piyasas 149arap Piyasas 151Hayvansal rnler Piyasas 151St Piyasas 151Tavuk Eti Piyasas 153Yumurta Piyasas 154Sr Eti Piyasas 154Girdi Piyasalar 155Gbre Piyasas 155Zirai la Piyasas 157Tohum Piyasas 158Kaynaklar 159

8.Tarm ve evreProf. Dr. Ela ATI

Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi BlmGiri 161Trkiyede tarmn evresel etkileri 161Su kaynaklar zerine etkileri 161Toprak kaynaklar zerine etkileri 163Biyolojik eitlilik zerine etkileri 165klim deiimi zerine etkileri 167Trkiyede tarm-evre politikalar 169Genel durum ve politikalar 169Yasal ve kurumsal ileyi 170evre koruyucu uygulamalardaki gelimeler 172Organik tarm yasas ve uygulamalar 172yi tarm uygulamalar 174Genetii Deitirilmi Organizmalar (GDO) ve Biyogvenlik 175Tarm Stratejisi (2006-2010) 175Tarm-evre ilikisinin gelecei 176Kaynaklar 176

9. Tarmsal Aratrma ve YaymYrd. Do. Dr. Murat BOYACI

Ege niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi BlmGiri 178Tarmsal Aratrma 178Tarmsal Aratrma Organizasyonu 182Tarmsal Yaym 185Yaym almalarnda Program Hazrlama Sreci 187Tarm Eitimi 187Hizmet i Eitim almalar 188iftilere Ynelik Eitim almalar 188ifti Eitiminde Kullanlan Yaym Ara ve Yntemleri 192Kamu D Yaym 192Ky Merkezli Tarmsal retime Destek Projesi 193Ziraat Odalar (ZO) 193nder ifti Projesi (P) ve nder ifti Danmanlk Dernekleri (D) 194

viii

Kooperatifler 195Tarmsal retici Birlikleri 195Danmanlk firmalar veya serbest tarm danmanlar 196Medya kurulular 196Gnll kurulular 196niversiteler 196zel Sektr ve Teknoloji Transferi 197Tarmsal ve tarma dayal sanayi kurulular 198Aratrma-Yaym-ifti (A-Y-) Bann Glendirilmesi 199Tarmsal Aratrma ve Yaymn Gelecei 201Kaynaklar 203

10. Tarma Dayal SanayiDo. Dr. Haydar ENGL

ukurova niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi BlmGiri 205Tarma Dayal Sanayi Sektrlerinin Yaps 205yeri Says ve stihdam 205retim ve Katma Deer 209Sektrler Aras Balantlar ve Younlama 211Tarma Dayal Sanayi D Ticareti 215Sonu 218Kaynaklar 219

11. Gneydou Anadolu ProjesiProf. Dr. Bahri KARLI

Harran niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi BlmGiri 220Gneydou Anadolu Projesi 221Barajlar ve Sulamaya Alan Alanlar 222Arazi Toplulatrmas Faaliyetleri 222GAPn Blgesel Etkileri 223Doal Yap 223Sosyal Yaps 224Tarmsal Yap ve retim 225Bitkisel retim 227Hayvansal retim 230Tarmsal Girdi Kullanm Dzeyi 231Pazarlama Sistemi 233retici rgtlenmesi 233Sanayileme 237GAPn Gelecei 239Kaynaklar 242

11. Trkiye Tarmnn TarihiProf. Dr. Fahri YAVUZAtatrk niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi Blm

Tayfur ALAYANTarm ve Kyileri BakanlGiriTrkiye, zellikle Anadolu tarih boyunca eitli uygarlklara ev sahiplii yapm bircorafyadr. Bu uygarlklarda tarmsal faaliyetler, blgenin iklim eitlilii nedeniyleok eitli alanlarda youn bir ekilde yaplmtr. Bu uygarlklarn en nemlileri,Asurlar, Hititler, Seluklular, Anadolu Seluklular ve Osmanllar olmutur.Eski bir corafya olan Anadoluda, eski dnyann ticaret merkezi olmasnn da verdiicanllkla, ok eitli tarmsal faaliyetler eski devirlerden beri srdrlegelmitir.Seluklular ve osmanllar dneminde topraklarn mlkiyeti devletin olmu vekullanma hakk kiilere verilmitir. zellikle Osmanllardaki toprak dzeni, tarmsalfaaliyetlere nemli lde yn vermitir. Bu dnemde tarm politikalar, askeri varlnoluturulmas, vergilerin toplanmas ve byk ehirlerin gda ihtiyacnn karlanmasamalarna hizmet etmitir.Anadolu UygarlklarKk Asya olarak da bilinen Anadolunun ortas yksek bir yayladr. Ta devrindenberi Anadoluda insanlar yaam ve bunlar Mezopotamya ve Msr ile karayoluvastasyla iliki kurmulardr. Klikya denilen ukurova ve Amik ovas, verimli tarmarazileriyle insanlar kendisine ekmitir. Dou Anadoludaki nehirlerin suladklaralanlar, eski devirlerden beri yerleim yeri olarak insanlarn ilgisini ekmitir. Yksekovalarda iklim artlarnn da etkisiyle bazen kuraklk ve ktlk ekilmi, dalkblgelerde ise hayvancla dayal bir tarm ve zellikle koyun, kei, tiftik keisiyetitiricilii yaplmtr.Anadolunun M.. 2000-1800 devrinde Asurlu tccarlar Anadoludan altn, gm,simli kurun, kei kl ve yapa toplayp Asura sevk etmekte, oradan da kuma vekalay getirmekte idiler. Yerli halk tarmla uramakta ve borlarn hasatdnemlerinde demekteydi. Karum ve Kltepe kazlarnda hububat daneleri, eldeirmenleri, hububat muhafazas olarak kullanlan kpler ile ta ambarlarbulunmutur. Buday ve msr yetitiriciliinin yapld ve tarlalarda borca karlk iialtrld ifade edilmitir.Hitit devletinin (M.. 1800-1200) ekonomisi tarma dayal idi. Buday, arpa, avdaryetitiren byk iftliklerde meyve baheleri ve zm balar yer almakta ve arpadanbira, zmden arap yaplmaktayd. iftilik, kz kei gc kullanlarak saban ileyaplyordu. Meyvecilik olarak, incir, elma ve zeytin yetitirildii tarihiler tarafndanifade edilmektedir. Hayvancln yannda arclk yaplm, at yetitiriciliine zelnem verilmitir.Frikya ve Asurlularn istilas ile Hitit devleti ykld ve M.. 1100de YunanllarAnadolunun bat kylarna yerleerek geni zeytinlikler kurdular. Anadoluda glerinolduu yllarda ie kapal bir ekonomi yaps ierisinde tarm ve rn ileme ileuralmtr. Tarlalarn gbrelenmesi ve nadasa brakma gibi tarm tekniklerikullanlmtr. Zeytinya rn olarak hem yiyecek olarak hem de aydnlatma ihtiyac

2iin kullanlmtr. Bizansllar dneminde ise mevcutlara ilave olarak portakal, limonve dut yetitirilmeye balanmtr.SeluklularSeluklularda toprak ksma ayrlmtr. Birincisi, fethedilen topraklarn fethedenlereve dier mslmanlara taksim taksimi ile oluan ri topraklardr. kincisi, savasrasnda alnan ve oradaki mslman olmayan arazi sahiplerine braklan ve haracivergisi alnan hara topraklardr. ncs ise, kimseye verilmeyen, hazine iinalkonulan ve mlkiyeti devlette olmak kaydyla kullanm hakk bakalarna verilenmiri topraklardr. Bu miri topraklarn, padiaha ayrlan ksmna hass, taradaoturup gerekten askerlik hizmetinde bulunanlara verilen ve onlar adna tescil ettirilenksmna ise ikta arazisi denilmitir.Seluklu veziri Nizaml Mlk ikta arazilerinin verilmesi ve kullanmnda ortaya kanyandalara arazi verme, devlete yeterince vergi vermeme ve arazilerin bo kalmasgibi olumsuzluklar gidermek iin hass dndaki arazileri kk paralara ayrarakkumandanlara ve askerlere datmtr. Buna karlk, ikta sahibi kumandan veaskerler, sultann emrine hazr olur ve her trl gelirlerini arazilerden karlarlard.Dolaysyla gelirlerini artrmak yani iyi bir tarm yapmak iin her trl abaygsterirlerdi. kta sahipleri kendilerinden talep edilen verginin fazlasn iftiden talepetmezlerdi, nk aksi durumda byk cezalara arptrlrlard. Bu ktalar, ri veharaci topraklar zerinde kurulmu, slam geleneinden gelen mlk arazileredokunulmamtr.Anadolu Seluklu devletinde toprak devletindi ve ikta, vakf ve mlk arazi olmakzere ksma ayrlmtr. kta arazisi, hkmdar, hkmdar ailesi, vezir, emir, sipahive devlet adamlarna tahsis edilmitir. Grevlerinden uzaklatrlanlarn kta arazilerielinden alnr, tmarl sipahilerin arazisi hizmet artyla erkek evlada geerdi vebunlara ocakzade tmar denirdi. Vakf arazileri, miri arazi olup, vergileri sonradanilim ve sosyal messeselerin masraflarna karlk olarak tahsis edilen arazilerdir.Seluklu devlet adamlar, kendilerine tahsis edilen arazileri sonradan vakf eklinesokup ilmi ve toplumsal eserler meydana getirmilerdir. Mlk araziler, devlete aitaraziler iken eitli nedenlerle yararlklar grlenlere verilmi daha sonra evlatlarnagemi ve bir ksm vakf haline dnm arazilerdir.Kyl ileyebildii kadar araziyi kendi mlk gibi tasarruf ederdi, ancak satamaz,vakfedemez ve hibe edemezdi. Kyl, iledii toprak iin retimin bir ksmn kirakarl olarak kta sahibine verirdi. Kira olarak arazinin verimlilii dikkate alnr, vernn en az onda biri kadar bir kira denirdi.Seluklu Anadolu devletinin ekonomik gcn, tarm, ticaret ve el sanatlaroluturuyordu. Tarmsal faaliyet, mslman ve bir ksm hristiyan halkn kylerdeyapt tarla tarm, yaylacla uygun yerlerde Trkmen halkn ve iftlik sahibi devletadamlarnn geni meralarda besledikleri koyun bata olmak zere hayvanclk vekasaba ve ehir kenarlarnda meyve yetitirme ve baclktan meydana geliyordu.Tarla tarm ve hayvanclk yar ger ve gerlerin ura alanyd. Meyvecilik vebacln Seluklu ehir hayatnda nemli bir yeri vard. Meyvelikler ve balar,retim iin olduu kadar, mesire ve eylence yeri olarak da nemli idi.zellikle meyveler, ba rnleri ve hayvansal rnler Bizans, Trabzon Rummparatorluu ve Arap lkelerine satlarak gelir elde ediliyordu. Buday, pirin vepamuk tarm ok yaplrken, hayvanclkta kei, koyun, sr ve at yetitirmeye nemverilmitir. Hayvancln nemi, dokumaclk ve dericiliin de ilerlemesine neden

3olmutur. Malatyada kuma dokuyan 12 bin tezgah bulunurken, Trk ipekleriAvrupada Seta Turchia olarak tannmaktayd. Venedik, Sultan Keykubat ile yaptanlamayla Seluklulardan ipekli kuma ve tl ithal ediyordu. Orta Asyadan sonrahalcn ikinci vatan Anadolu olmutu. Dnemin Orleans Dukas, Seluklulardan 12defa kadife hal ithal etmitir. Anadolunun farkl ehirlerinde hal, dokuma ve boyasanayileri olumutu. Bu sanayi rnleri nemli lde ihra edilmekte idi. Ankarakeisinin tiftii 13. yzylda ngiltere ve Fransaya ihra edilmekte idi. Dokumakonusunda Seluklularn ne lde ileri gittiini, Fransz Tarihi Fernand Grenardnu sz ok iyi anlatmaktadr. Romallarn i amarnn ne olduunu bilmediidnemde Trkler yn gmlek giyiyordu.Osmanllar14. yzyl ile birlikte 600 yl akn sre tarihte nemli bir yer alm olan Osmanlmparatorluunda tarm arlkl bir iktisadi hayat varln srdrmtr. Balangtakonar ger bir hayat yaayan toplum imparatorluun gelimesi ve idari dzeninyerlemesi ile yerleik hayata gemitir.Osmanl dneminin sosyal, kltrel ve ekonomik tarihi hakknda bilgi veren TahrirDefterlerindeki kaytlar nfusun %80-90nn tarmsal faaliyetlerden gelir elde ettiinigstermektedir. 1520-1530 yllar arasnda da tahriri defterlerinden elde edilen bilgilerde tarm nfusunun ykseklii hakknda bilgi vermektedir (z, 2000b).Osmanlnn gelime dneminde (15 ve 16. yzyl) iftiler sahip olduklar retimaracna gre adlandrlm ve buna gre katagorilere ayrlmtr. Kyllertasarruflarndaki arazi byklne gre ift, nm ift, bennk, caba, mcerred gibisnflara ayrlarak vergilendirilmilerdir (z, 2000b).mparatorlukta tarmsal faaliyetler byk lde devletin kontrol altnda devametmitir. Devlet mlkiyetine dayal bu toprak sistemine mir-i arazi denilmektedir. Mir-iarazi rejiminde topran plak mlkiyet hakk devlete aittir. Mir-i arazi rejimindedorudan ynetim tarafndan oluturulmu ve hiyerarik bir mlkiyet sralamasgetirilmitir. Buna gre toprakta en byk pay sahibi olan padiahtr. Bunu,sadrazam, vzara, mera, beylerbeyi, sancakbeyi ve askeri grevler iin dirlik verilensipahiler izlemektedir (Grbz, 1989).Kyl rsi ve ebedi kirac olarak topra ilemektedir. Kyl topraktaki tasarruf haklarkarlnda devlete vergi deme ykmllne sahip olmutur. Bu vergilerintoplanmas makam ya da kiilere belirli grevler karlnda braklmtr. Bu kiilersahibi-i arz olarak anlmtr. Fethedilen topraklar mir-i rejim uyarnca dirliklere ayrlpburalarda sahibi-i arzlar grevlendirilmitir. Sahibi-i arz, bu grevleri karlndadevlete silahl asker (cebeli) yetitirmek, donatmak ve gerektiinde savaa katlmaklamkellef olmulardr (Dinler, 1996). Osmanl mir-i rejimi 3 farkl toprak sisteminiiinde barndrmtr.Geliri 100 bin akeden fazla has adndaki dirlikler olup st dzeydeki idarecileretahsis edilmilerdir. Has sahipleri tmardan farkl olarak her be bin ake iin 1 askerhazrlamakla ykml olmulardr. Has greve bal olarak verildii iin sahipleri desk sk deimitir. Geliri 20-100 bin ake arasnda olan ikinci derecedeki emirler,beyler ve sancak beylerine verilen zeamet adndaki dirliklerdir. Zeamet sahipleri(zaim) de her be bin ake iin 1 asker hazrlamakla ykml olmulardr. Ekonomikadan topraklar rasyonel bir ekilde ileterek hububat retiminin ara verilmeksizinsrdrlmesini amalayan tmar sistemi ise, Osmanl tarmnn temelini oluturmutur(Ycel, 1997). Bu sistem, Seluklu toprak dzeni olan askeri ikta sistemini esas

4almtr. kta sistemi Hz. mer zamannda istila sonucu sahipsiz kalan topraklarndevlete vergilerinin denmesi art ile ahslara verilmesi yntemi ile balamtr(Dinler, 1996).Tmar sistemi, bilindii gibi, devletin birtakm gelirlerini hizmet karlnda dirlik sahibidenilen ve genellikle askeri ve idari grevler yklenen kiilere verilmesinedayanmaktadr. Tmar geliri 3-20 bin arasnda olan dirliklerdir. Daha ok savatayararllk gsteren askerlere ve sipahilere srekli topraklarn banda durmazorunluluu ile tahsis edilmitir. Tmarl sipahiler her bin ake karlnda birasker besleme, donatma ve savaa hazrlama ykmllnde olmulardr.Devlet, tmar sistemi ile vergi gelirlerini toplamak iin byk bir mali rgt kurupbunun devamn salama ykmllnden kurtulmu, ayn zamanda vilayetlerdedzeni salam ve savalar iin de byk bir askeri g oluturmutur. Merkeziynetim anlayna sahip Osmanl sistemi asndan, bu dzenin salkl bir ekildeileyebilmesi, tmar sistemine tabi topraklardan salanacak vergilerin doru tespitedilmesine bal olduu iin kayt sistemine ihtiya duyulmu ve tahrir defterlerioluturulmutur. Devlet bu yolla, vilayetlerdeki vergiye tabi olacak nfusu ve tahminivergi gelirlerini tespit etmitir. Tahrir, tmar sisteminin yrrlkte olduu sancaklardauygulanmtr. Tahrir defterleri bir ok tarih aratrmacs tarafndan, Osmanllarnklasik devri denilen asrlarda, tmar sistemini uyguladklar blgelerde, vergimkelleflerine ait eitli bilgileri (ki bazen vergiden muaf kiiler de kaydedilmitir),bunlarn yaadklar yerlerden toplanmas beklenen vergileri, bu vergilerin hangi kiiveya kurumlarn tasarrufunda bulunduunu tespit eden ve genelde sancak esasnagre dzenlenen resmi belgeler olarak tanmlanmaktadr (z, 2000a).Tmar sisteminde toprak snrl da olsa klerek babadan oula geebilmitir. Bu dabat toplumlarnda yaanan ve bir snf fark yaratan derebeylikten farkl olduu iinuzun sre sistemin ilemesine olanak salamtr.Mir-i arazi sistemi, kyly her trl doal ve toplumsal tehlikeler kar da koruyan birsistem olmutur. Topra kiralayan ve ileyen iftiye de (reaya) tannan haklarOsmanl toprak dzeninde en nemli konulardan biri olmutur. Tmarndan memnunolmayan bir reaya ikayet etme hakk verilmitir. Bir reayann lmnde toprak belirlinceliklere gre miraslarna belirli bir lein altna drlmeden ya dageniletilmeden devredilmitir. Ancak, kylnn topran terk edemez ykmllile bir anlamda zgrl snrlandrlm, terk ettiinde ise geri getirilmitir.Ayn zamanda topran nadas dnda 3 yl st ste ilemeyen iftiden ift bozanveya leventlik akesi ad altnda topran bo kalmasndan doan zararlar demekiin vergi alnmtr.Kylye verilen arazi paralanamaz olduu gibi bir ifti ailesinin geimini salayacakmiktarda tutulmutur. Osmanl kanunnamelerine gre byklk topran yetitirmekabiliyetine gre deimek zere verimli yerlerde 60-80, orta verimli yerlerde 80-100ve kra yerlerde ise 100-150 dekar olarak snrlandrlmtr. Arazi kullanmnakarlk topran verimlilii de dikkate alnarak elde edilen rnden 1/10 ile 1/50arasnda ayni aar/r vergisi alnm ve her yl 33-36 ake arasnda deienifti akesi ad altnda devlete arazi kiralamadan dolay vergi denmitir. Bunlarndnda pazarda satlan mallardan ba, topraksz veya az toprakl iftilerdenbennak ad ile vergiler de alnmtr (Demirci ve zelik, 1990).Osmanl dneminde en nemli rnler tahllar olmutur. Tahrir defterleri zerindeyaplan aratrmalara gre toplam retimin %90nn aan bir oranda tahl rnleri

5retildii saptanmtr (z, 2000b). Bu dnemde yasak olmasna ramen zellikleMsr, Venedik ve Trakyadan yaplan buday ihracatndan yksek kazan salandbelirlenmitir. Pirin, pamuk, kendir, kenevir ve ttn nemli pazar oluturan rnlerolmutur. Ayrca sebze tarm, koyunculuk ve bata baclk olmak zere meyveyetitiricilii de nde gelen tarmsal faaliyetler arasnda yer almtr. Bacln vemeyveciliin gelimesindeki nedenlerin banda bu alanlarn yetitiricilik gerei ift ileevrilmesinden doan mir-i arazinin mlk araziye dntrlmesidir. ifti arazisinebu amala yapt yatrm ile araziyi imar ederek mlk hakkn elde etmitir (Demircive zelik, 1990). Meralarn geni olmas, et tketiminin fazla olmas, deri ilemesanatnn yaygn olmas ve geleneksel yaam tarznn devamll ve geimlik retimyapan iftilerin varl, koyunculuun artndaki temel etkenler olmutur.Toprak rejiminin Osmanl mparatorluunun gelimesinde rol nemlidir. Mir-i arazisistemi ile yetitirilen byk bir askeri gle uzun yllar ktada hkm srmesinisalamtr. Ancak, duraklama dnemi ile de toprak dzeni yani mir-i arazi dzenibozulmaya balamtr. Rejimin bozulmas birbiriyle ilikili nedenlere bal olmutur.te yandan geni topraklara sahip Osmanlda, devam eden seferler nedeni ile orduyorulmutur. Modern olmayan tekniklerinin kullanlmas da savata nemli yenilgilereve fetihlerden gelen ganimetlerin azalmasna neden olmutur. Dank ve birbirindenhabersiz olan Osmanl ordusu iin bu tekniklerin kullanlmas ksa srede mmknolmamtr. Bu nedenle, ordunun yeniden dzenlenmesi yoluna gidilmi ve kap kuluaskerleri artrlmtr. Ancak, bu art askerlerin harcamasn da artrd iin yeni gelirkaynaklar arayna yneltmitir. Ordunun ateli silahlar ile tanmas tmar sahiplereolan ihtiyac da azaltmtr. Bu nedenlerle daha az nemli olan tmarlar, sipahilerdenalnm ve ihale yntemi ile mltezim ad ile anlan kiilere devr edilmitir.Mltezimler, daha ok kar elde etmek amac ile padiaha ihalede dedikleri gtrusul vergiden daha fazlasn reayadan almak iin her trl basky uygulam vekylnn yoksullamasna neden olmutur. lk olarak 3 yllk dnemler iin ihaleedilen dirlikler daha sonralar nfuzlu kiilere 10 yl hatta mr boyu pein, kira, akartrma ile devredilmitir. Bu uygulama eski kk iletmeleri feodal bir yapyadnmenin balangc olmutur. 16 yzyln ortalarna kadar 150-200 bin arasndaolan cebeliler, yzyln sonuna doru 8 bine dmtr (Dinler, 1996). Askeri sistemtoprak sisteminden beslenmesi bu hzl d yaratmtr.Genileyen imparatorlukla birlikte artan nfus, fetihlerin durmas ile istihdam sorunuyaatmaya balamtr. Bu sorunla kar karya olan nfus belirli byklktekiiftliklere datlm ve srekli vergi art ile yoksullaan kyly giderekyoksullatrmtr. Mltezimlik tarmda modernlemeyi engellemi, haberleme veulam olanaklarnn yetersizlii de eklenince ifti ie dnk retime ynelmitir(Tokgz, 1995). dari ve siyasi bozulmalarla ekonomik skntlar ayn dnemde younolarak yaanmaya balamtr. Bu idari bozukluk kap kulu askerlerinin dahi dirliksahibi olmas ve devlet kademesinde rvetin yaygnlamasna neden olmutur.Geim sknts iinde olan ve yksek vergi ile daha zor duruma den kyl,tefecilere ynelmitir. Borlarn denememesi de topran tefeciye devredilmesisonucunu dourmutur (Demirci ve zelik, 1990). Ayrca, rvet ve brokratikbasklar, byk ve verimli arazilerin belirli kiiler elinde toplanmasna neden olmu vehepsine ortak olarak ayan denilen yeni toprak sahiplii (mltezim, mtesellim,toprak aas vb) ortaya kmtr.ncelikle Avrupada toprak dzeninin ferdi mlkiyete gemesi ile modern tekniklerinkullanlmas gelir artn salamtr. mparatorlua kyasla ekonomik stnlk, bir

6ok avantaj da salamtr. Tarm d faaliyetlerin gelimesi, tm alanlardateknolojinin kullanlmas mmkn olmutur. Gelien ticaret yollar Akdenizin dolaysile Osmanl mlknn gelirini geriletmi, Avrupada yaanan enflasyon Osmanlmparatorluunu ucuz gda maddesi ve hammadde ithal edilen bir pazar durumunadntrmtr. Bu da batya hammadde reten baml bir yap ortaya karmtr(Grbz, 1989). Tm bunlara zm olmas iin yaplan III. Selim, II. Mahmut veAbdlmecitin slahat denemeleri de sonusuz kalmtr.Tmar sisteminin kmesinden sonra krsal alana ynelik hizmetler filizlenmeyebalamtr. 18. yzyln ortalarna kadar askeri amalar iin oluturulmu olan vedaha sonra da hara adn alan hayvanat ocaklarndan baka resmi bir tarmsalrgtlenme grlmemektedir. Hayvanat ocaklarnn askeri gereklere ynelik olduudikkate alndnda bu oluumu dahi kamusal tarm rgt olarak nitelendirmekmmkn deildir (Grbz, 1989).Giderek belirli kiilerin ellerinde toplanan tmar sahipleri glerini de artrmlardr. Buda padiahlk makam iin bir tehlike olmaya balamtr. Merkezi idarenin dezayflad bu dnemde ayanlar kylye iyi davranmadklar gibi demekle ykmlolduklar vergileri de dememilerdir. 1808 ylnda ayanlar II. Mahmuta sened-iittifak imzalatm ve daha da glenmilerdir. Bu ittifakla ayanlar, vergi imtiyazlarnve rsi hkmranlklarn kabul ettirmilerdir. 1812 ylndan sonra II. Mahmut geniblgelerde hkm sren bu ayan snfn ortadan kaldrmay baarm ancak kyaalar daha dank yar feodal unsurlar olarak varlklarn gnmze kadarsrdrmlerdir (Dinler, 1996). Bitlis ve Diyarbakrda 51 dekar ve daha byktopra ileyenler egemen olurken, Bat Anadoluda ise iletme byklkleriklmtr (Tokgz, 1995).Gerileme dnemi ile birlikte toprak dzeni de yenilenemeyince tmar sistemi deTanzimat Ferman (1839) ile kaldrlmtr. Bu yldan sonra mltezim uygulamassona erdirilmi ve vergilerin devlet grevlileri tarafndan alnmas kabul edilmitir.Ancak bu da beklenen baary gsteremedii iin 1841 ylnda yeniden mltezimuygulamasna geilmitir. Tanzimat yllarnda zel mlkiyet haklarnn uygulanmasbyk iftliklerin olumasna da neden olmutur. 1847 ylnda karlan bir tebli detoprak paralanmasnn ilk adm olarak tarihe gemitir. Bu tebli, topran mirasyolu ile yalnzca babadan uygun olan oula gemesi kaldrlm ve kz evlatlarn damirastan pay almas kabul edilmitir. Bylece topraklar paralanarak daha daklm, optimum snrlarn altnda kalmtr. Bu ccelemeye verim artrc tarmtekniklerinin kullanlmamas da eklenince tarmsal gelir giderek dmtr.Bu tehlikeler karsnda 1858 ylnda Ahmet Cevdet Paa, Mehmet Rt Paa, ArifBey ve Tahsin Beyden oluan bir kurul tarafndan arazi kanunnamesi karlmtr.Kanunname eski kanunnameler, fetvalar, gelenek ve greneklerden hareket ederekhazrlanm (Demirci ve zelik, 1990) olsa da ilk ciddi ve ayrntl toprak kanunalmas olmutur. Kanun 138 maddeden olumutur ve lke topraklar 5 grubaayrlmtr (Dinler, 1996).

1. Mlk Topraklar (Araziyi Memluke): Tasarrufu ve geliri tamamen mlk sahibineait olan topraklardr; Ky ve kasaba iinde ve civarnda olan yarm dnm gemeyen topraklar Mir-i araziden satn alnan topraklar rl arazi: Sava kazanan mslmanlara braklan ve r adnda

vergilendirilen mlk niteliindeki topraklar.

7 Haral arazi: Sava kaybeden hristiyan halka z mlk niteliindebraklan ve ayni ve nakti vergi ykmllkleri olan topraklar

e yaramaz l arzilerden slah edilen topraklar.2. Mir-i topraklar: plak mlkiyeti devlete ait olan ve reayann iledii, devlet

adna mltezimlerin vergi toplad topraklardr.3.Vakf topraklar: Mlk topraklar zelliini tayan ancak, tm gelirleri dini amal

olan ve mlkiyet ile ilgili her trl deiiklikleri yasaklanm topraklardr.4. Kamu Topraklar: Kamunun ya da belirli bir ky/kasaba halknn ortak

kullanmna verilmi, pazar, panayr, mera, yaylak, klak gibi mlkiyet ya datasarruf hakkna sahip olunmayan topraklardr.

5. l Topraklar: Tasarrufu kimsede bulunmayan orak, dalk ve ormanlktopraklardr.

1858 arazi kanunnamesine gre mir-i topraklarn mlkiyeti devlette, tasarruf hakkkylye verilmitir. Kanunname kylye topraktan yararlanma hakkn devretmeyi demmkn klmtr. Bylece mir-i topraklarn zel mlkiyete geii de balamtr.Ayrca, daha nce tasarruf hakk dirlik sahibi tarafndan datlrken kanun ile bugrev mal memurlarna devredilmitir.1874 ylnda tapu rgt kurulmu ve 1911 tarihinde de karlan kanun ile kylnntasarrufunda bulunan mir-i araziyi ipotek edilebilir, bor karl satlabilir halegetirilmitir. Bu kanunlar ile Cumhuriyet ncesi zel mlkiyet gelmi, ancak adilolmayan bir toprak dzeni olumutur. 1913 ylnda derlenen bilgilere gre iftiailelerinin %5 topraklarn %65ine sahip iken, ifti ailelerinin %8ini oluturan 80.000ailenin de topraksz olduu belirlenmitir (Dinler, 1996).19. yzyln 2. yarsndan itibaren Osmanl mparatorluunda d ilikiler artm veyeni retim faaliyetleri iin ilk giriimler balamtr (Demirci ve zelik, 1990). lkolarak eker pancar retimi iin abalar balam ancak 1913 ylna kadar baarlolunamamtr. 1913 ylnda slah edilmi eker pancar tohumlar ithal edilerekBursa, anakkale, Elaz, Sivas, Ankara ve amda denemeler baarl sonulandiin retime balanmtr. Ancak, nceki yllarda baarsz olan eker fabrikasnnkurulmas cumhuriyet dnemine kadar mmkn olamamtr.1860l yllarn banda pamuk tarm tevik edilmitir. Ancak dokuma sanayiningelimemi olmas dier lkelerle rekabet ansn azaltm ve yalnzca ham pamukihracat yaplarak gelir salanabilmitir. Pamuk veriminin gelitirilmesinde ncengilizler sonra da Almanlar etkili olmular ve ticaret yetkilerini ellerinde tutmayaalmlardr (Tokgz, 1995). Ayn yllarda ipek retiminin artrlmas iin dutlukalanlara ynelik muafiyetler benimsenmi ve ipek ihracat yaplmaya balanmtr.hracat ans olan rnler iin eitli tevikler yaplmtr. nemli ihracat rnleriarasnda olan ttn ekim alanlar bu dnemde drt kat art gstermi ve 8 binhektara ykselmitir. Yine, incir ve zm retiminde de iki kata varan artsalanmtr.Tanzimat ferman ile tevik edilemeye balanan dier bir rn de merinosyetitiricilii olmutur. Ancak, kaptlasyonlarla i Pazar, gmrksz ithal mallaraak olduu iin reticiler rekabet edememi ve bu retim dalndan beklenen sonuyeterince alnamamtr.

8Kaptlasyon altnda olan lke, 1878-1913 yllar arasnda her yl ortalama 75 bin tonun, 65 bin ton pirin ve 10 bin ton buday ithal etmek zorunda kalmtr. Bu nedenleher yl yaklak 12 milyon altn lira denmitir (Tokgz, 1995).Bu dnemde alt yap yatrmlar iin de admlar atlm, bir ksm sulama almalartamamlanm fakat, sava nedeni ile nemli olan baz nehir slah almalarnabalanamamtr. reticiye tohumluk datlmas, reticinin kredilendirilmesialmalar, tarm okullarnn almas gibi atlmlar da bu yllarda balamtr.KaynaklarDemirci, R., zelik, A., 1990. Tarm Tarihi, Ankara niversitesi Ziraat Fakltesi Yaynlar,Yayn No:1186, Ankara.

Dinler, Z., 1996. Tarm Ekonomisi IV. Basm, Ekin Yaynlar, Bursa.

Grbz, M., 1989. Tarm, Orman ve Kyileri Baknlnn Tarihi Geliimi, TODA UzmanlkTezi, Ankara.

z, M., 2000a. Tahrir Defterlerindeki Saysal Veriler, Osmanllarda Bilgi ve statistik, DEYaynlar, Ankara.

z, M., 2000b. Osmanlda Klasik Dnemde Tarm, Yeni Trkiye Yaynlar, Cilt:3, Ankara.

Tokgz, E., 1995. Trkiyenin ktisadi Gelime Tarihi, Hacettepe niversitesi BF Yaynlar,Yayn No:16, Ankara.

92.Tarmsal Yap ve retimProf. Dr. Blent MRANEge niversitesi Ziraat Fakltesi Tarm Ekonomisi BlmGiriBu blmde Trkiye tarm sektrnn ekonomideki yeri, tarmn yapsal gstergelerive retim rakamlar irdelenmitir. Tarm sektrndeki yapsal gstergeler, zellikleAvrupa birliine uyumda nemli verilerdir. Bu gstergeler, Trkiye tarmnn ABlkeleriyle kyaslandnda ne gibi farkllklar gsterdiini, Trkiyenin hangi alanlardarekabet edebilir olabileceini veya problemleri ok olduunu ortaya koymaktadr.Tarm Sektrnn Ekonomideki nemiTarmn Trkiye ekonomisindeki nemi nisbi olarak azalm olmakla birlikte, yurtiigda gereksiniminin karlanmas, sanayi sektrne girdi temini, ihracat ve yarattistihdam olanaklar asndan hal byk nem tamaktadr. Cumhuriyetin kurulduuyl tarm sektrnn GSMH iindeki pay %42.8 iken, 1970li yllarda %36.0, 1980ylnda %25, 1990 ylnda %16, 2000 ylnda %13.5, 2003 ylnda ise %12.6dzeyine dmtr. Trkiyede tarm sektrnn GSMHdaki paynn giderekazalmas, sanayileme ve hizmetler sektrlerinde gelimeye daha ok nemverilmesinin bir sonucudur.Tarm sektr, yaps gerei igcne byk lde ihtiya duymaktadr. Gerektende tarmsal faaliyet bir yaam biimidir. Bu balamda, tarmn istihdamdaki pay1980de %50.6 iken, 2003te %34.3e gerilemitir. Tarmda sermaye birikiminin veteknoloji kullanmnn artryla, bu oran daha da aalara ekilebilecektir.Sektrn lkenin genel ekonomik ve sosyal koullarna kar duyarll, sektrelbyme hznda yllar itibariyle dalgalanmalara neden olmutur. Tarm sektr1988de %7.8, 1990da %6.8, 1998de %8.4, 2000de %12.2 ve 2002de %7.1 pozitifbyme gstermitir. 1988-2002 dnemindeki ortalama byme ise, %1.1dir.D TicaretUluslararas Standart Ticaret Snflamasna (SITC, Rev.3) gre; ithalatn yaklak%4n, ihracatn ise % 7-9unu tarmsal rnler oluturmaktadr. Uluslararas SanayiSnflamasna (ISIC Rev.3) gre ise, tarm rnlerinin ithalattaki pay %10, ihracattakipay %10.3e ulamaktadr. Genel ihracat dengesi ynnden, son yllarda tarmsektrnn, net ihracat konumundan net ithalat konumuna getii sylenebilir.Tketim alkanlklarnn deimesi, eitim ve gelir artnda gzlenen farkllklar,tarm rnleri ithalatnda artlara neden olmutur. Tarm rnlerinin toplamithalatdaki pay 1980de %0.6 iken, 2003de gda ve iecek dahil %11e ykselmitir.Trkiye; Avrupa Birlii lkeleri ve Amerika Birleik Devletleri bata olmak zere birok lkeye fndk, kuru incir, ekirdeksiz kuru zm, Antep fst, kuru kays, ttn,zeytinya, pamuk, baklagil, ya meyve-sebze ihracat yapmaktadr. Trkiye burnlerin ihracatnda dnyann nde gelen lkeleri arasnda yer almaktadr. thaledilen tarmsal rnlerin banda ise; buday, msr, pirin, yal tohumlar, pamuk,canl hayvan ve et gelmektedir.Tarmsal YatrmlarYksek enflasyon ve yksek faizin harcanabilir gelirleri daraltmas, yakn zamanakadar Trkiyenin kamusal yatrmlara yeterli kaynak ayrmasn engellemitir. Son

10

yllarda sabit sermaye yatrmlarnn GSMHye oran, 1997de %26.3, 1998de %24.5,1999da %22.1, 2004 ylnda ise yaklak %27.0 olarak gereklemitir. 2005 yl iinprogramlanan oran ise, %27.4tr.2005 yl program sabit sermaye yatrmlar sektrel dalm asndanincelendiinde, en byk pay, imalat sanayi, ulatrma ve konut sektrlerinin aldgzlenmektedir. 2003 ylnda toplam sabit sermaye yatrmlarnn ou imalatsektrne yaplm, konut ve ulatrma %19.8 ve %10.3 pay alm bulunmaktadr.Tarm sektr bu dnemde toplam sabit sermaye yatrmlarndan %4.2lik bir payalabilmitir. Kamu yatrmlar esas alndnda ise, tarmn pay % 7.7ye kmaktadr(DPT, 2001-2005)Son drt yllk ortalamaya gre toplam tevik belgeleri iinde tarm sektr %2.1likbir paya sahiptir. Trkiye ekonomisinde nemli bir yeri olan tarm sektr, toplamsabit sermaye yatrmlarndan bu durumuna uygun pay alamad gibi, tevikli yatrmasndan da ok dk pay alan bir sektr grnts vermektedir. Ancak bu, 1980sonras politikalarn bir sonucu olarak, tarmdan dier sektrlere kaynak transferiyaplmasna dayanmaktadr. Trkiyede yaanan bu durum, tarmda sermayebirikimini yavalatmtr. Ancak enflasyonun kontrol altna alnmasyla birlikte,tarmda sermayenin glenmesine ve gelien teknolojiye ayak uydurmasna nemlibir zemin oluturmaya balamtr.Arazi ve klim KoullarTrkiye genel olarak dalk bir arazi yapsna sahiptir. Trkiyede arazilerin %55.9u1000 mnin stnde ykseltiye ve %62.5i %15.0ten daha fazla eime sahiptir.Trkiye Karadeniz zerinden ve kuzeyden gelen hakim rzgrlarn ve bunlarngetirdii deniz etkisinin altndadr. Ancak deniz etkisi, kuzeydeki ve gneydeki sradalarn denize bakan yamalarnda kalmaktadr. Bu nedenle Trkiyenin iklimzellikleri ile yeryz ekli zellikleri arasnda sk bir ba vardr. Trkiyenin araziyaps ile buna bal olarak deien iklim zellikleri farkl corafi blgelerin, bunlarniinde de mikro klimalarn oluumunu mmkn klmtr. Trkiyede arazi kullanm ilecorafi blgelerin arazi yaps ve iklim zellikleri arasnda uyumlu bir iliki szkonusudur. Bylece Trkiyenin nemli blgelerinde ormanclk, yksek dalk vekurak blgelerinde hayvanclk ve her blgesinde bitkisel retim yaplabilmektedir. Buzellik Trkiyeye farkl ekolojik blgelerde, o blgelere zel tarmsal rnleri retmeimkn vermektedir.Trkiye'de scaklk, kylarda enlem farkna, i kesimlerde ise denizden uzaklk,ykselti, yer ekilleri gibi faktrlere bal olarak deiir. Gnlk ve yllk scaklkfarklar ky blgelerimizde az, i blgelerde fazladr. En az yllk fark Dou Karadenizkylarnda grlr (15 - 16C). En ok yllk fark ise, Kuzeydou Anadolu'dadr(Erzurum'da 27C, Kars'ta 29C, Ar'da 31 C). Trkiye, genel olarak, Akdenizikliminin etkisi altndadr. Bu balamda, Trkiye genelinde yazlar kurak, klar yalgeer. Bununla beraber, birbirlerinden belirgin farklarla ayrlabilen ana iklim tipigrlr. Bunlar, Karadeniz ve Akdeniz iklimleri ile karasal iklimdir.Trkiye'de, yllk ortalama ya bakmndan, blgeler arasnda byk farkllklarvardr. Baz blgelerde ortalama ya 2500 mm'yi bulurken, baz blgelerde 250mm'nin altna inmektedir.Trkiye'de yan dal incelendiinde u zellikler grlr:

11

Trkiye'de fazla ya alan yerler (1000 mm. den fazla), Dou ve BatKaradeniz blmleri ile baz Bat ve Dou Anadolu dalardr. En fazla yaalan yer Rize evresidir (2400 mm. den fazla).

Trkiye'de orta derecede ya alan yerler (500 mm -1000 mm aras),Akdeniz, Ege, Marmara, Orta Karadeniz, Dou Anadolu ve Anadolu'nunkuzey kesimleridir.

Trkiye'de az ya alan yerler (500 mmnin altnda), Anadolu, GneydouAnadolu ve yer yer Dou Anadolu'nun ukur yerleridir. En az ya alan yer,Tuz Gl evresi ile Idr Ovas civardr (250 mm nin altnda).

Yan mevsimlere dalm bakmndan blgeler arasnda nemli farkllklar grlr.Karadeniz Blgesi her mevsim yaldr. Bunun dnda kalan blgelerde kurak veyal dnemlere rastlanr. Kurak dnem genellikle yaz mevsimine, yal dnemise k mevsimine rastlar.Tarmsal Yap

Tarmsal Arazi Kullanm DurumuTrkiyede toplam arazinin %24.5i I+II+II. snf topraklardan olumaktadr. Bununiinde tarm topraklarnn pay, %90dr. Trkiyenin 77.9 milyon hektar olan toprakvarlnn 26.3 milyon hektarn tarm arazileri oluturmaktadr (izelge 2.1). 1940ylnda 14.8 milyon hektar olan ekili ve dikili alanlar, 2001 ylnda 26.3 milyon hektaraulamtr. Toplam ekili ve dikili alanlarn %17sinde sulu tarm, %83nde ise kurutarm yaplmaktadr.

izelge 2.1. Yetenek Snflarna Gre Trkiyenin Arazi Varl (Bin Hektar)Arazi Kullanma Tr I+II+III IV+V+VI+VII Toplamlenen Arazi 16902 11151 28053Nadasl Kuru Tarm 8163 6856 15019Nadassz Kuru Tarm 3844 2392 6236Sulu Tarm 3955 399 4354Ba 237 330 567Bahe 403 160 563zel rnler 301 1013 1314ayr- mera arazisi 1331 20174 21505ayr 312 335 647Mera 1019 19839 20858Orman- Fundalk 612 22616 23228Orman 412 14773 15185Funda 200 7,843 8,043Tarm D Arazi 296 598 894Dier Araziler 0 3061 3061Su Yzeyleri 0 1158 1158 Toplam 19141 112698 77899Tm Alana Oran(%) 24.5 75.5 100.0Kaynak: Haktanr ve ark. 2000.

Bitkisel retim alannn %69u tarla rnleri, %19u nadas alanlar, %3 sebze retimalanlar, %5i meyve alanlar, %2si zeytin alanlar ve %2si ba alanlar olarakdeerlendirilmektedir.

12

lenen tarla alannn %60nda tahl, %7sinde baklagil, %6snda endstri bitkileri,%3nde yal tohumlar, %2sinde yumru bitkiler ve %2sinde yem bitkileriyetitirilmektedir.

Tarm letmelerinin YapsTrkiyede zel mlkiyete dayal kk aile iletmelerinin hakim olduu bir tarmsalyap mevcuttur. Zaman iinde ilenen arazilerdeki genilemeyle birlikte, iletmesays da art gstermitir. Ortalama iletme arazisi 1960 ylnda 55.3 dekar iken,2001 ylnda 61 dekara ykselmitir (izelge 2.1). zellikle miras ve arazihukukundaki dzenlemelerle birlikte, ortalama iletme arazisinin daha da artmasbeklenmektedir.

izelge 2.2. Tarm letmelerinde Ortalama Arazi Genilii (Ha)Arazi Genilii (Ha) 1963 2001

0.1-2 9.3 9.72.1-5 33.6 31.15.1-10 71.1 68.110.1-20 136.2 134.120.1-50 284.8 273.850.1- + 1458.3 955.0

Genel Ortalama (Ha) 5.53 6.10Kaynak: DE, GTS Sonular, 1963 ve 2001

Trkiyede tarm iletmelerinin %80ninden fazlas kk iletmelerdir. 1952-1980yllar arasnda tarm arazilerinin parsel says 15.7 milyondan 22.9 milyonaykselmitir. Ayn dnemde iletmeler %17 orannda genilerken, parsel says%45.7lik art gstermitir (izelge 2.3)

izelge 2.3. letmelerin Byklklerine Gre Dalm (%)

1950 1963 1970 1980 1991 2001letmegenilii (Da)Say Alan Say Alan Say Alan Say Alan Say Alan Say Alan

1-20 30.6 4.3 40.9 6.9 44.2 10.4 28.4 4.1 36.7 5.6 33.4 5.321-50 31.6 14.3 27.9 16.9 28.7 16.8 32.7 15.9 31.1 16.6 31.5 16.0

51-100 21.8 20.7 18.1 23.3 15.6 21 20.8 21.3 17.5 19.9 18.5 20.7101-200 10.3 19.3 9.4 23.2 7.8 21 11.8 23.8 9.4 20.9 10.8 23.8201-500 4.2 16.6 3.2 16.6 3.1 19.6 5.5 22.7 4.4 19.8 5.1 22.8501-+ 1.5 24.8 0.5 13.1 0.6 11.2 0.8 12.2 0.9 17.2 0.7 11.3

Toplam 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100 100letme Says 2527800 3100900 3058900 3558800 3966800 3021196

Alan 1000 Ha 19452 17143 17065 22764 23451 184329 Kaynak: DE, GTS Sonular, 1963 ve 2001

2001 Genel Tarm Saym Ky Genel Bilgi Anketi sonularna gre, arazi kullanmekli blgelerin corafi zelliklerine gre byk farkllk gstermektedir. rnein,Trkiye genelinde tarla arazisi toplam ilenen alanlarn %22.78ini oluturmakta iken,bu oran %30.16 ile Marmara Blgesinde en yksek, %13.79 ile KaradenizBlgesinde en dk seviyesindedir. Trkiyede ekilen rt alt dahil sebzealanlarnn oransal olarak Ege ve Marmara Blgelerinde younlamtr. Meyve ve

13

dier uzun mrl bitkilerin alannn en yksek olduu blgemiz %10.40 ileKaradeniz Blgesidir. Bu blgeyi, %8,16 ile Ege Blgesi izlemektedir. Tarma elveriliolduu halde kullanlmayan arazi orannn en yksek olduu blge %5.11 ileKaradeniz Blgesi iken, en dk olduu blge %1.61 ile Akdeniz Blgesidir.

izelge 2.4. letmelerde Arazi Para Says1963 1991 2001

letmelerdeArazi Para

Says

letmesays(1000)

%ParaSays(1000)

%letmesays(1000)

%Parasays %

letmesays(1000)

%Parasays %

1-3 943 30.4 1910 10.51 1716 43.3 3306 15.4 588483 19.5 588483 4.84-5 617 19.9 2778 15.3 904 22.8 4049 18.8 1734161 57.4 5444449 44.26-9 773 24.9 5795 31.9 760 19.2 5365 24.9 484512 16.0 3449675 28.0

10-+ 768 24.8 7684 42.3 587 14.8 8804 40.9 214040 7.1 2838544 23.0TOPLAM 3,101 100 18167 100 3967 100 21524 100 3021196 100.0 12321151 100.0

Kaynak: DE, GTS Sonular, 1963 ve 2001

Trkiyede daimi ayr ve otlak arazi orannn en yksek olduu blge %51.17 ileKuzeydou Anadolu Blgesi, en dk olduu blge ise %7.29 ile Ege Blgesidir.2001 Genel Tarm Saym Tarmsal letmeler (hanehalk) Anketi sonucuna gretoplam 3075516 adet tarmsal iletmenin %67.42'sinde hem bitkisel retim hem dehayvan yetitiricilii, %30.22'sinde yalnz bitkisel retim, %2.36'snda ise yalnzhayvan yetitiricilii yaplmaktadr.Trkiye'de tarmsal iletmelerde mlk arazi oran olduka yksektir. 2001 GTSTarmsal letmeler (hanehalk) Anketi sonucuna gre yalnz kendi arazisini ileteniletmelerin oran %81.34 iken bu iletmelerin iledikleri arazi oran %73.96' dr.Yalnz kendi arazisini ileten iletmelerin en fazla olduu blge %90.16 ileGneydou, en dk olduu blge ise %70.24 ile Marmara Blgesi'dir.37472 yerleim yerinin sadece %13.24nn sulamadan yararlanlan kaynaklarnyeterli olduunu belirttii tespit edilmitir. Bu oran, Karadeniz Blgesinde %7.14 ileen dk, Akdeniz Blgesinde %18.83 ile en yksek seviyededir. Kimyasal gbrekullanm iftlik gbre kullanmndan daha yaygndr. rnein GneydouBlgesindeki yerleim yerlerinin %46.19u iftlik gbresi kullanrken %80.29ukimyasal gbre kullanmaktadr. Bununla birlikte, toplam yerleim yerinin %76,66szirai mcadele yaparken, bu oran %34.53 ile Kuzeydou Blgesinde en dk,%93.26 ile Ortagney Blgesinde en yksek seviyededir.Tarmsal retimTarm alanlar asndan deerlendirildiinde, nadasa braklanlarla birlikte yaklakyarsn tarla tarm oluturmaktadr. Ekim yaplan tarla alanlarnn % 75'ini tahllar, %8'ini baklagiller olutururken, ya bitkileri ve endstri bitkileri de % 7 ile eit oranpaylamaktadrlar (izelge 2.5). Tarla tarm ekili alannn yaklak %2'sini de yumrubitkileri oluturmaktadr. Tahllarda en byk pay budayn; baklagillerde nohutun;endstri ve ya bitkilerinde pamuun; yumru bitkilerinde ise patatesindir.

Tarmsal retim DeeriTrkiyenin toplam tarmsal retim deerinin byk blm, bitkisel retim deeritarafndan oluturulmaktadr (izelge 2.6). Tarmsal retim deeri, bitkisel vehayvansal retim olmak zere bileenlerine ayrldnda; 2001-2003 yllar arasndayaklak %63-64nn bitkisel retim tarafndan olutuu grlmektedir.

14

izelge 2.5. Trkiyede Tarmsal rn DeseniTahllar (%) Ekim Alan 2001 2002 2003 %75.0 Toplam 13907355 13785650 13413600 100.0

Buday 9350000 9300000 9100000 67.8Arpa 3640000 3600000 3400000 25.3avdar 140500 150000 140000 1.0Yulaf 150000 155000 130000 1.0Kaplca 6000 7700 7600 0.1Msr 550000 500000 560000 4.2Dar 3500 3650 4000 0.0Pirin 59000 60000 65000 0.5Kuyemi 155 300 500 0.0Mahlut 8200 9000 6500 0.0

Baklagiller (%) Toplam 1557075 1595350 1513650 100.08.5 Bakla 19000 18000 17000 1.1

Bezelye 1250 1450 1150 0.1Nohut 645000 660000 630000 41.6Fasulye 175000 180000 162000 10.7Brlce 2900 2950 3000 0.2Mercimek 470000 492000 442000 29.2Fi 240000 234227 250000 16.5Burak 2900 2850 3000 0.2Buy 425 1500 2000 0.1Mrdmk 600 2373 3500 0.2

Endstri Bitkileri(%) Toplam 651151 708741 747381 100.07.2 Ttn 195770 191000 177254 13.8

.Pancar 358763 372468 315303 24.5Keten Lif 290 250 250 0.0Kenevir Lif 700 660 650 0.1Haha (Kapsl) 45836 50741 99431 7.7Pamuk 684665 721077 629610 49.0Anason 21000 22000 21500 1.7Krmz Biber 9000 7000 10000 0.8Kimyon 30000 60000 30000 2.3Ac Bakla 600 610 700 0.1erbetiotu 215 200 250 0.0

Yal Tohumlar(%) Toplam 651 1429818 1376991 100.07.7 Susam 50000 48000 44000 5.9

Ayiei 510000 550000 545000 72.9Keten 290 250 250 0.0Kenevir 700 660 650 0.1Haha 45836 50741 99431 13.3Yer Fst 27000 33000 28000 3.7Soya 17000 25500 27000 3.6Aspir 35 40 250 0.0Kolza 290 550 2800 0.4

Yumru Bitkileri(%) Toplam 313650 300300 291900 100.01.6 Soan (Kuru) 99500 90000 82000 28.1

Sarmsak (Kuru) 11000 9000 11500 3.9Patates 200000 198000 195000 66.8Hay Pancar 3150 3300 3400 1.2

Kaynak: DE, Tarmsal Yap retim, Fiyat Deer. eitli Yllar.

Toplam tarmsal katma deerin blgeler itibariyle dalmn ortaya koymadan nceher blge iin toplam katma deeri iinde tarmn pay incelenmitir (izelge 2.7).1987-2000 dneminde sadece Gney Dou Anadolu blgesinde, blgenin toplamkatma deeri iinde tarmn pay art gstermitir. Bu durum GAP ile sulamaya

15

alan alanlarn artmasnn bir sonucudur. Bu blgenin toplam katma deer iindepay en dk olan blgeler srasyla Marmara, Anadolu ve Ege blgeleridir. Bublgelerde, sanayi ve hizmetler sektrnn salad katma deer, tarma gre dahafazladr.

izelge 2.6. Piyasa Fiyatlaryla retim Deeri (Milyon )2001 % 2002 % 2003 %

Bitkisel 6722.70 62.8 5783.23 57.3 6902.41 64.1Hayvansal 3863.02 36.1 4201.80 41.6 3759.56 34.9Tarmsal retim Deeri 10707.14 98.9 10100.69 98.9 10761.85 99.1Kaynak: DE, Tarmsal Yap retim, Fiyat Deer. eitli Yllar

izelge 2.7. Blgelerin Toplam Katma Deeri inde Tarmn Pay (%)Yl Akdeniz Dou Anadolu Ege GneyDou Anadolu Karadeniz Marmara Trkiye1987/1989 23.02 29.63 21.99 27.53 17.75 28.94 8.62 17.991990/1992 22.32 27.69 21.13 27.50 16.15 26.97 7.36 16.671993/1995 21.54 25.85 19.72 27.71 14.23 24.33 6.28 15.221996/1998 20.10 25.71 17.53 28.44 13.70 22.13 5.38 13.921999 20.72 26.91 16.45 27.62 13.45 23.68 5.29 13.892000 20.22 26.90 16.07 28.38 12.81 21.71 5.30 13.44Kaynak: akmak, Akder, 2005

Ancak bu blgelerin tarmsal katma deerlerinin lkenin toplam tarmsal katma deeriiindeki paylar olduka yksektir. Gerekten de Ege blgesinin Trkiye toplamtarmsal katma deeri iindeki pay %20.04 olup, bu blgeyi %17.65 ile Akdeniz,%15.32 ile Anadolu blgesi ve %14.97 ile Marmara blgesi izlemektedir (izelge2.8).

izelge 2.8. Trkiye Tarmsal Katma Deeri inde Blgelerin Pay (%)Yl Akdeniz Dou Anadolu Ege Gney Dou Anadolu Karadeniz Marmara1987/1989 15.47 6.68 20.36 8.16 16.26 16.07 17.001990/1992 16.16 6.41 20.74 9.21 15.81 15.74 15.941993/1995 17.20 6.17 21.95 9.79 15.05 14.75 15.091996/1998 17.39 6.10 21.22 10.81 15.32 14.61 14.551999 18.10 6.53 19.59 10.33 15.23 15.86 14.362000 17.65 6.55 20.04 10.79 15.32 14.68 14.97Kaynak: akmak, Akder, 2005

Bitkisel retimTahllarTrkiyede tahl retimi, tarm sektrnn olduu kadar genel Trkiye ekonomisininde temelini oluturmaktadr. Bu nedenle tahl, olduka geni bir retici kitlesiniilgilendirmektedir. Tahl retimi dnyada olduu gibi Trkiye nfusununbeslenmesinde byk nem tamaktadr. Sadece insan beslenmesinde deil,hayvan varlnn yem ihtiyac olan dane ve saman, tahl retimi ile karlanmaktadr.Tahl, ekonomik ve sosyal yaantda dier tarm rnlerine gre daha byk birnem ve arla sahiptir. Ayrca, ihracat asndan da nem tamaktadr.Buday ekim alanlar, 2003 yl itibariyle toplam tahl ekim alanlarnn %68inikapsamaktadr. Arpa, %25lik pay ile ikinci srada yer almaktadr (izelge 2.9 ). 2003yl itibar ile, gerekleen dnya buday retimi 556 milyon ton, arpa retimi 41.5milyon ton, avdar retimi 14.8 milyon ton, yulaf retimi 26 milyon ton, msr retimi

16

638 milyon tondur. Trkiye 668 milyon hektarlk dnya ekim alannn % 2.1ini tekiletmekte ve ilk on lke arasnda yer almaktadr. Fakat verimlilik asndan dnyaortalamasna (2.519 Kg/ha) gre gerilerde kalmaktadr.

izelge 2.9. Trkiyede Tahl Ekim Alanlarnn Dalm1999 2000 2001 2002 2003

Buday 9,380,000 67.39 9,400,000 67.36 9,350,000 67.26 9,400,000 67.73 9,400,000 68.08Arpa 3,650,000 26.22 3,629,000 26.01 3,640,000 26.18 3,600,000 25.94 3,450,000 24.99Msr 518,000 3.72 555,000 3.98 550,000 3.96 500,000 3.60 575,000 4.16avdar 140,000 1.01 147,000 1.05 140,500 1.01 150,000 1.08 147,000 1.06Yulaf 154,000 1.11 153,600 1.10 150,000 1.08 155,000 1.12 154,000 1.12Dierleri 2,700 0.02 3,000 0.02 3,500 0.03 3,650 0.03 3,800 0.03Toplam 13,919,510 100.00 13,954,138 100.00 13,901,355 100.00 13,877,800 100.00 13,806,950 100.00Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Trkiye sahip olduu ekim alan deerleriyle, yaklak 205 milyon hektarlk dnyabuday ekim alannn % 4.6sn tekil etmektedir. retim deerleri bakmndandnya retiminin %3.5i Trkiye tarafndan karlanmaktadr. Trkiye bu pay ile 10.srada yer almaktadr.Buday tketimi gelimi lkelerde daha azdr. Trkiyede ise budaya dayalbeslenme olduundan tketim fazladr. En hzl retim art 1950-1960 dnemindeolmutur; ekim alanndaki arta bal olarak, retim de artmtr. 1960-1970dneminde grlen durgunluun ardndan retim 8.5 milyon tondan 10 milyon tonaykselmitir. 80li yllardan sonra verimi yksek eitlerin retilmesi, yetitirmetekniindeki gelimelerin yaygnlatrlmas, mekanizasyon ve girdi kullanmndakiartlar sonucu verimde, dolaysyla da retimde artlar meydana gelmitir. 2003 ylitibaryla 9.4 milyon hektar tarm alannda yaplan buday retiminden elde edilenrn miktar 19 milyon tondur. Bu yla ait verim 2021 kg/hadr (izelge 2.10).

izelge 2.10. Yllara Gre Trkiye Buday Ekim Alan, retimi ve VerimiYllar Ekim alan

(1000 Ha)retim

(1000 Ton)Verim

(Kg/Ha)1936-40 3.804 4.020 10571945-50 4.206 3.630 8631956-60 7.435 7.910 10641966-70 8.292 9.924 11971976-80 9.259 16.750 18091990 9.450 20.000 21161995 9.400 18.000 19152000 9.400 21.009 22352001 9.350 19.007 20332002 9.400 19.500 20752003 9.400 19.000 2021

Kaynak: DE, Tarmsal Gstergeler 1923-1998, Ankara, 2001.FAO, Statistical Database, www.fao.org

Trkiye ise dnya ticaretinde ok nemli bir paya sahip olmamasna ramen elealnan dnem itibariyle net ithalat konumundadr (izelge 2.11). Buday ihracatndaise Tunus, talya, Romanya, Msr, Banglade ve Cezayir en nemli yeri tutmaktadr.Hayvanclk iin dorudan tketilmesi bakmndan nemli bir yem kayna olan arpa,ayn zamanda karma yem ve bira sanayisinin nemli bir hammaddesidir. Dnya bira

17

tketimindeki srekli art, arpaya olan talebi artrmaktadr. Arpa tahllar iindebudaydan sonra en ok tketilen rndr.

izelge 2.11. Trkiye'nin buday d ticaretiYllar hracat thalat

Ton 1000 $ Ton 1000 $1998 1109347 163366 1720825 2321021999 1864702 190525 1613025 1858972000 1782048 196308 1613025 1261432001 1117969 136225 346827 496212002 38680 6549 1097766 1480102003 938 401 1838739 276233Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Trkiye, arpa ekilii ve retimi bakmndan dnyadaki sayl lkeler arasndadr. Arpa,buday gibi Trkiyenin tm blgelerinde retilmektedir. retimin en yksek olduublgeler, bata Ortagney Anadolu olmak zere, Ortakuzey Anadolu ve GneydouAnadolu blgeleridir. 2003 ylnda arpa retimi 8.1 milyon ton, verim 2348 kg/hadr(izelge 2.12).

izelge 2.12. Yllara Gre Arpa retim DurumuYllar Ekim alan

(1000 Ha)retim

(1000 Ton)Verim

(Kg/Ha)1992 3440 6900 20061995 3525 7500 21282000 3629 8000 22052001 3640 7500 20602002 3600 8300 23062003 3450 8100 2348Kaynak: DE, Tarmsal Gstergeler 1923-1998, Ankara, 2001.

FAO, Statistical Database, www.fao.org

Trkiye arpada net ihracat lke konumundadr (izelge 2.13). hracatta ilk srayOrtadou lkeleri almakta (Suudi Arabistan, rdn ve Birleik Arap Emirlikleri),bunlar Kuzey Afrika lkeleri (Fas ve Tunus) takip etmektedir.

izelge 2.13. Trkiye'nin Arpa D TicaretiYllar hracat thalat

Ton 1000 $ Ton 1000 $1998 1507189 117151 191836 179141999 274091 21025 57804 65472000 186205 20108 40216 52072001 158216 16189 38967 63272002 595824 58910 16756 24352003 395988 41164 89428 15718Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Msr, gerek besin maddesi olarak gerekse glikoz, niasta, ya ve yem sanayininham maddesi olarak nemli bir rndr. inde bulundurduu zengin besin maddesinedeniyle insan ve hayvan beslenmesinde byk deer tamaktadr. Trkiyedeentansif hayvanck ile paralel gelime gsteren yem sanayi, msra duyulan talebiartrmtr. Trkiyede hibrid tohumluk kullanmnn desteklenmesi sonucu retimdeart elde edilmitir. 1992-2003 yllarnda ekili alanlar ok fazla deimezken,verimdeki art nedeniyle retim 2.2 milyon tondan 2.8 milyon tona ykselmitir(izelge 2.14). Trkiyede bata Karadeniz Blgesi olmak zere Marmara ve Akdeniz

18

nemli msr retim blgeleridir. retimin yaklak % 85i sz konusu blgelerdeyaplmaktadr.

izelge 2.14. Yllara Gre Msr retim DurumuYllar Ekim alan (1000 Ha) retim (1000 Ton) Verim (Kg/Ha)1992 525 2225 42381995 515 1900 36892000 555 2300 41442001 550 2200 40002002 500 2100 42002003 575 2800 4870Kaynak: DE, Tarmsal Gstergeler 1923-1998, Ankara, 2001.

FAO, Statistical Database, www.fao.org

2003 ylnda Trkiyenin msr ihracat 10988 ton, ithalat ise 1818132 ton olarakgereklemitir (izelge 2.15). Bu verilere gre Trkiye ithalat lke konumundadr.Net ithalat olunan msrda ithalatnn yardan fazlas ABDden gerekletirilmekte,Arjantin, Romanya ve Ukrayna dier nemli lkeleri oluturmaktadr.

izelge 2.15. Trkiye'nin Msr D TicaretiYllar hracat thalat

Ton 1000 $ Ton 1000 $1998 9759 5739 769247 975141999 6205 5259 839096 981772000 3963 4096 1286169 1468812001 9382 8333 537481 656352002 7642 9946 1172916 1332232003 10988 13104 1818132 276182Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

eltik retiminde ilk sralar Marmara, Karadeniz, Ortakuzey ve Ege Blgesialmaktadr. En ok eltik retimi yaplan iller ise Edirne, orum, Samsun, Sinop vezmirdir. Gneydou Anadolu Projesinin tamamlanmasyla pirin retiminde denemli artlar beklenmektedir. Trkiyedeki eltik retimi, yurt ii pirin talebinikarlayamamaktadr. Bu ak, ithalat yoluyla kapatlmaktadr. Trkiyenin pirinithalatmz, 1998 ylnda 96.4 milyon dolar, 1999 ylnda da 97.6 milyon dolar olurken,2003 ylnda bu deerler 122.7 milyon dolara kmtr. (izelge 2.16). Pirinithalatnda ABD nemli bir yer tutarken, bu lkeyi Msr ve talya takip etmektedir.Pirin ihracat ise yok denecek kadar azdr.

izelge 2.16. Trkiye'nin Pirin D Ticareti

Yllar hracat thalatTon 1000 $ Ton 1000 $

1998 652 554 290032 964561999 1555 863 304654 976062000 5785 1788 450185 1078192001 4285 1214 273036 576832002 1935 699 325457 863822003 4267 1404 385293 122785Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Pamuklkemiz pamuk retimi bakmndan elverili ekolojik artlara sahiptir. zellikle Ege,Gneydou, Akdeniz ve bir ksm Dou ve Orta Anadolu illerinde pamuk ekimi

19

yaplmaktadr. 2003 yl pamuk retiminin %22si ukurova, %46.5i GneydouAnadolu, %30u Ege Blgesinde gereklemektedir. Her yl gittike retim dtAkdeniz Blgesinde toplam retimin sadece %1.5luk ksmn gereklemitir.

lkemizde pamuk ekim alannda yllar itibaryla bakldnda azal olduugrlmektedir (izelge 2.17). Ekim alanlarnda azaln tersine verim artna balolarak retimde art gzlenmekle birlikte, 2003 yl verileri lkemiz pamuun hemekim alan hem de retim miktar asndan dlerin yaandn gstermektedir.2003 ylnda 629384 hada, 898824 ton retim gereklemitir.

izelge 2.17. Trkiye'de Pamuk (Lif) Ekim Alan, retim ve Verim DurumuYllar Ekili Alan (Ha) retim (Ton) Verim (Kg/Ha)1997 721723 831672 11521998 756566 882154 11661999 719294 791298 11002000 654177 879940 13452001 696566 919661 12142002 694760 966215 9962003 629384 898824 1324 Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Trkiye, her yl gelien tekstil sanayimizin ihtiyacn gidermek iin daha fazla pamukithalat yapmaktadr (izelge 2.18). Pamuk ithalat 1999 yllar hari tutulursa dieryllarda miktar ve deer olarak byk oranda art gstermitir. 1999 ylndaki pamukithalat miktarnda gzlenen azalma ise lkedeki nihai tketimin istisnai olarak bu yldmesinden kaynaklanmtr. Trkiye pamuk ithalatn balca ABD, Yunanistan,zbekistan, Suriye, Msr, srail, Azerbaycan, Trkmenistan ve Avustralya gibilkelerden gerekletirmektedir. 1990l yllardan sonra nemli miktarda pamuk ithaletmeye balam, bugn ise net pamuk ithal eden lke konumuna gelmitir.

izelge 2.18. Trkiye'nin Pamuk D Ticareti (1000$)

Yl thalat hracat Net D Ticaret1999 351436 87122 -2643142000 676575 36270 -6403052001 497301 37399 -4599022002 492620 38397 -4542232003 666164 112610 -553554

Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Baklagiller

Baklagiller ierdikleri zengin besin maddeleriyle insan ve hayvan beslenmesinde,toprak yapsnn iyiletirilmesinde byk nem tamaktadr. 2003 ylnda, dnyabaklagil retimi 56 milyon tondur. Bu retimin 19 milyon tonunu kuru fasulye, 10milyon tonunu bezelye ve 7 milyon tonunu nohut oluturmaktadr. Son yllardaretimdeki azalmaya karn, Trkiye halen dnya baklagiller retiminde nemli reticilkeler arasnda yer almaktadr.Trkiyede zellikle 1982 ylndan nce iller baznda uygulanan krsal kalknmaprojelerinin, 1982 ylndan sonra ise nadas-tahl ekim sisteminin younlat ve yllkyalarn 450 mmnin zerine kt yrelerde uygulanan Nadas AlanlarnnDaraltlmas Aratrma ve Yaym Projesi ile kinci rn Projelerinin baklagil retimininartmasnda byk etkisi olmutur. Bu projeler sayesinde Trkiyenin bakliyat retiminemli lde art gstermitir. Toplam baklagil retimindeki art esas itibariyle

20

mercimek ve nohut retimindeki arttan kaynaklanmtr. Bu artlar nedeniyleTrkiye dnya mercimek ve nohut retiminde en byk retici lkelerden birisiolmutur (izelge 2.19).

izelge 2.19. Yllara Gre Bakliyat retim Durumu (Ton)Yllar Fasulye Bakla Bezelye Nohut Mercimek Fi Toplam1992 200000 68000 4000 770000 600000 165000 18224701995 225000 49000 3900 730000 665000 160000 18494342000 230000 37000 3100 548000 353000 137600 13164872001 225000 35000 2700 535000 520000 130000 14545252002 250000 33000 4000 650000 565000 137000 16475002003 250000 32000 3500 600000 548000 135000 1577000

Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

2003 yl itibariyle Trkiyede tarla rnleri ekilen alann %8.8inde baklagilleryetitirilmektedir. Tarla rnleri ierisinde baklagiller tahllardan sonra en nemli yeritutmaktadr. Baklagiller iinde en nemli rnler mercimek, nohut ve kuru fasulyedir.izelge 2.20den de grld zere mercimek, nohut ve fasulye toplam bakliyatretiminin % 89unu meydana getirmektedir. Toplam bakliyat retimi ierisindenohudun ald pay %38, mercimein ald pay %34.7, fasulyenin ald pay ise%15.9dur.

izelge 2.20. Trkiyede 2003 Ylnda Baklagil retim Miktarlarrnn Cinsi retim Miktar(Ton) %Nohut 600000 38,0Mercimek 548000 34,7Fasulye 250000 15,9Bakla 32000 2,0Fi 135000 8,6Dierleri 12000 0,8Toplam 1577000 100,0

Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Trkiyede bakliyat retimi lke geneline yaylm olmakla birlikte, GneydouAnadolu, Orta Anadolu ve Geit blgeleri ile Marmara blgesinin gneyi en younolduu blgelerdir. Genel olarak; krmz mercimek Gneydouda, yeil mercimek,nohut ve kuru fasulye Orta Anadolu ve geit blgelerinde, bakla ve bezelye ise Egeve Gney Marmarada en fazla yetitirilmektedir. ller itibariyle bakliyat retimindekuru fasulyede K.Mara, Konya, Erzincan, Samsun ve Karaman; nohutta Konya,Yozgat, Diyarbakr, Uak, Isparta ve K. Mara; krmz mercimekte anlurfa,Diyarbakr, Mardin, Gaziantep, Adyaman ve rnak; yeil mercimekte Yozgat,orum, Konya ve Ankara; baklada Balkesir, anakkale Mula ve Manisa; bezelyedeise Bursa, anakkale ve Yalova illeri ilk sralar almaktadr.

TtnMakine gcnden ziyade insan gcne ve emeine dayal olan ve birok ailenin esasgeim kaynan oluturan Trkiyedeki ttn retimi, Ege, Marmara, Karadeniz,Dou Anadolu ve Gneydou Anadolu Blgelerinde yaplmaktadr (izelge 2.21).Bu blgelerde Trk tipi ttn retiminin yan sra, greli olarak az miktarda da olsa,yabanc meneli ttn retimi de Antalya, Balkesir, Bandrma, Bursa, Kocaeli,

21

stanbul, Sakarya, Gaziantep, Adana, Rize, Trabzon illerinde yaplmaktadr. Yllaritibariyle lkemizdeki ttn retim durumuna bakldnda 2000 ylna oranla 2003ylnda %29 orannda azalma ile 148216 tona dmtr.

izelge 2.21. Trkiye'de Ttn Ekim Alan, retim ve Verim DurumuYllar Ekili Alan (Ha) retim (Ton) Verim (kg/Ha)

1997 322500 302008 936

1998 278350 258811 930

1999 270751 251070 927

2000 237722 208002 875

2001 198827 152571 767

2002 199458 161314 809

2003 191000 152856 800Kaynak: Tekel Kaytlar

2003 yl itibariyle lkemizde retilen ttnn % 65i Ege, %13i Gneydou, %15Karadeniz, %4 Marmara, %3Dou Anadolu Blgemizde retilmektedir (2.22).lkemizde yabanc ttn retimi Marmara ve Gneydou Anadolu Blgemizdeyaplmaktadr. Tabloda grlen toplam retim szlemeli retimdir. reticilerin 2002ylnda szleme fazlas rnleri pazarlamada yaad sorunlardan dolay 2003ylnda szleme dnda retim yaplmamtr.

izelge 2.22. 2003 rn Ylnda Trkiye Ttn retimi Genel DurumuTekel Tccar Toplam

Blgeler EkiciSays

retim(Ton)

EkiciSays

retim(Ton)

EkiciSays

retim(Ton)

Ege 62450 12490 82957 83488 145407 95987Karadeniz 42587 967 17094 12570 59681 21737Marmara 3237 1103 4978 5231 8215 6334Dou 22165 4433 0 0 22165 4433Gney Dou 98275 19655 18 70 98293 19725Toplam 228714 38648 105047 101359 333761 148216Kaynak:TZOB, 2003

Giderek talebi artan Amerikan blend sigaralarn retiminde gerekli olan Virginia veburley ttn retimi yaklak 6 bin tona ulamtr, ancak bu miktar ihtiyacn okaltndadr. Artan ihtiya dorultusunda yurt iinden yeterli dzeyde karlanamayanbu tip ttnlerin ithalat miktarlarnn giderek artt grlmektedir.Yumru BitkilerTrkiyede retimi yaplan balca yumru bitkiler kuru soan, patates ve sarmsaktr.Patates ve soan retiminde yksek verimli ve kaliteli tohumluk kullanm sonucunemli verim ve retim art elde edilmitir. Ancak krfez krizinden sonra pazarlamaimkanlarnn azalmas, gerek patateste gerekse soan pazarlamasnda sorunlara yolamtr. Bu sorun ile birlikte elde edilen rnlerin depolama imkanlarnn yetersizlii,d pazarlardaki belirsizlik ve fiyat dalgalanmalar, talebe uygun retim yaplamamasve gl pazarlama kurulularnn bulunmamas nedeniyle rnler gerektii ekildedeerlendirilememektedir. Bu durum zaman zaman retilen rnlerin elde kalmasnaneden olmaktadr. Bu sorunlar nedeniyle de son yllarda retim azalmtr (izelge2.23).

22

izelge 2.23den de grld zere patates ve soan toplam yumru bitki retiminin% 90n oluturmaktadr. Toplam yumru bitki retimi ierisinde patatesin ald pay%70, soann ald pay %30dur.

izelge 2.23. Yllara Gre Yumru Bitkiler retim Durumu (1000 Ton)1999 2000 2001 2002 2003

retim % retim % retim % retim % retim %Sarmsak 108600 1.3 102000 1.3 103000 1.4 96000 1.3 117000 1.6Patates 6000000 69.7 5370000 70.0 5000000 68.9 5200000 70.8 5300000 73.4Tatl Patates 460 0.0 450 0.0 200 0.0 200 0.0 200 0.0Soan 2500000 29.0 2200000 28.7 2150000 29.6 2050000 27.9 1800000 24.9Toplam 8609060 100 7672450 100 7253200 100.0 7346200 100.0 7217200 100.0

Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Patates, tahllardan sonra insan beslenmesinde nemli bir paya sahiptir. Ucuzluu,birim alandan fazla verim salanmas, besin deerinin yksek oluu, sindirimkolayl, eitli ekillerde kullanlmas ve her eit iklimde yetitii iin bugn hemenhemen btn dnya lkeleri tarafndan da yetitirilmekte ve tketilmektedir. 2003 ylitibaryla dnya patates retimi 311 milyon tondur. Trkiye ise dnya patatesretiminde nemli lkeler arasnda yer almaktadr.Trkiyede hemen hemen her ilde patates retimi yaplmaktadr. 2003 yl verilerinegre Trkiyenin patates ekim alan 200 bin ha olup, retimi ise 5.3 milyon tondur.retimin youn olarak yapld iller srasyla Nide, Nevehir, Bolu, zmir veAfyondur. lke retiminin %42.64 Nide ve Nevehir illeri tarafndan yaplmaktadr.Trkiyede balca kuru soan retim blgeleri, Marmara Blgesi, Ortakuzey Anadoluve Akdeniz ile Ortadou Anadolu blgeleridir.Trkiyenin patates ve rnleri ithalat daha ok tohumluk patates ve patateskonserveleri eklindedir. Trkiye taze patates ihra etmekte, bunun yannda ilenmipatates rnleri ithal etmektedir. Dnya patates ticareti ilenmi patates eklindeyaplmaktadr.Yal TohumlarTrkiye dnyada sayl ayiei retici lkeler arasndadr. Dnya ayiei ekilialanndaki pay %2, retimdeki pay ise %3'tr. Ayiei verimi 1701 Kg/ha iken,dnya ortalamas 1242 Kg/hadr. Bu verilere gre Trkiye verim asndan dnyaortalamasnn zerindedir (izelge 2.24).

izelge 2.24. Trkiyede Yllara Gre Ayiei Ekili, retim ve VerimleriYllar Ekili (bin ha) retim (bin ton) Verim (kg/ha)1990 716 860 12011995 585 900 15382000 542 800 14762001 510 650 12752002 550 850 15462003 470 800 1702Kaynak: FAO, Statistical Database, www.fao.org

Trkiye ayiei retim ve ekiliinde nemli gelimeler salanmtr. Balangtasadece Marmara Blgesinde ayiei retimi yaplrken, bugn Ege, Ortakuzey ve

23

Ortagney Anadolu Blgelerinde retilmektedir. Ayiei ekili alannn % 91.8'i szkonusu blgelerde yer almakta ve retimin % 85.8'i buralarda yaplmaktadr Ayieiretiminin %65.6s srasyla Tekirda, Edirne ve Krklareli illerinde gereklemitir.retimdeki mevcut dzeyin lke bitkisel ya talebi dikkate alndnda, yeterliolmad grlmektedir. Trkiyenin ham ya ann kapatlmasnda nemli roloynayacak olan ayiei retimine GAP alannda da yer verilmitir. Proje alannntam olarak devreye girmesi ile toplam yal tohum retiminin % 64 artrlmashedeflenmitir.Trkiye sahip olduu ekolojik zellikler nedeniyle bitkisel ya retiminde byk birpotansiyele sahiptir. Ancak bu imkanlara ramen, retim yeterli dzeyeulaamamtr. Bu nedenle zaman zaman bitkisel ya sknts ekilmekte ve yaihtiyac ithalatla karlanmaktadr. Bu sebeple de dnya ithalatnda 6. srada yeralmaktadr. Ancak ihracatta nemli bir paya sahip deildir.Trkiyede en nemli sorunlardan biri bitkisel ya adr. zlenen desteklemepolitikalaryla, yal tohum retiminde arzulanan gelime salanamamtr. Bununbalca nedeni uygulanan fiyat politikalar ve hatal ithalat politikalardr. Trkiyedetarm yaplan yal tohumlar bata ayiei olmak zere pamuk ve soya'dr. Bubitkileri susam, haha, kendir, yerfst, aspir ve kolza gibi bitkiler izlemektedir.Sebzeler

Trkiye, gerek sebze retim alan gerekse sebze retim miktar bakmndan dnyadasayl lkeler arasndadr. 2003 yl FAO verilerine gre sebze retimi (kavun, karpuzdahil) dnyada 842 milyon tondur. , Trkiyede ise yaklak 26 milyon ton olmutur.Trkiye, dnya sebze retiminin % 3n karlamaktadr.Domates, karpuz, lahana, kuru soan, hyar ve kornion, patlcan, kavun ve havudnyada en fazla yetitirilen sebzelerdir. Dnya toplam domates retiminin % 8.6's,biber retiminin % 7.5'i, kavun retiminin % 6.3', karpuz retiminin % 4.6's, salatalkretiminin % 4.4', soan retiminin % 3.4' ve patates retiminin % 1.7'si Trkiyetarafndan karlanmaktadr.Trkiye de ortalama bir milyon hektar alanda sebze tarm yaplmakta ve toplamsebze retimi yaklak 25 milyon ton olmaktadr. Meyvesi yenen sebzelerde retimasndan kavun-karpuz, domates ve hyardr ilk sralar almaktadr. Bu rnleri biber,patlcan ve kabak izlemektedir (izelge 2.25).

izelge 2.25. Trkiyede Yllara Gre Meyvesi Yenen Sebzelerin retimi (1000 Ton)Yllar Kavun-Karpuz Kabak Hyar Patlcan Bamya Domates Biber1992 5300 340 1050 750 20 6450 9541995 5400 348 1250 750 23 7250 10802000 5805 332 1825 924 275 8890 14802001 5795 385 1740 945 30 8425 15602002 6275 340 1750 970 30 9450 17502003 5950 340 1750 970 30 9750 1760Kaynak: DE, Tarmsal Yap retim statistikleri

Meyvesi yenen sebzelerden sonra retimi en fazla olan yapra yenen sebzelerdir.Yapra yenen sebzeler arasnda en ok retilenler lahana, prasa, spanak vemaruldur (izelge 2.3).

Baklagil sebzeler fasulye, bezelye, bakla ve barbunyadr. Bu rnler arasnda en okretilen baklagil sebze % 77.87 ile taze fasulye'dir. Trkiyede retilen soans yumru

24

ve kk sebzeler ise taze soan, taze sarmsak, havu, turp ve yer elmasdr. En okretilen rnler, taze soan ve havutur. Bu rnler dorudan tketildii gibi havuekerleme, turu ve konservelerde kullanlmaktadr. Trkiyenin hemen hemen tmblgelerinde bu rnler retilmektedir.

izelge 2.26. Trkiyede Yllara Gre Yapra Yenen Sebze retimiYllar Lahana Prasa Ispanak Marul Enginar1992 702000 310000 153000 195000 100001995 675000 315000 180000 249000 180002000 725000 308000 205000 333000 245002001 710000 300000 210000 350000 265002002 720000 315000 220000 345000 270002003 725000 315000 230000 360000 28000Kaynak: DE, Tarmsal Yap retim statistikleri

Trkiye asndan dnya ya sebze ticareti incelendiinde Avrupa Birlii lkeleri,Ortadou lkeleri, Bamsz Devletler Topluluu lkeleri ve Dou Avrupa lkeleridikkat ekmektedir. Romanya ve Ukrayna dnya ya sebze ithalatnda nemli payasahip olmayan, ancak Trkiyenin ihracatndan nemli pay almaya balayanlkelerdir. Rusya Federasyonu, ngiltere, Almanya ve Hollanda dnya ithalat ve lkeihracatndan nemli pay alan lkeler olarak dikkat ekmektedir.Rusya Federasyonu, 2003 ylnda 197 milyon ABD dolar ile Trkiye sebzeihracatnn % 21'inin yneldii en nemli lke konumundadr. Rusya Federasyonu'nu% 17 ile Almanya, % 9 ile Suudi Arabistan ve Yunanistan, % 8 ile Romanya ve % 5ile Hollanda takip etmektedir. Yugoslavya Federal Cumhuriyeti, Fransa ve Avusturyadier nemli pazarlar grnmndedir.Trkiye ya sebze ve meyve retiminde yeterli ve ihracat ansna sahip lkelerarasnda yer almaktadr. Sezon d ihtiyac karlamak ve Dahilde leme Rejimikapsamnda gda sanayiinin ihtiya duyduu eitleri temin etmek amacyla, azmiktarlarda sebze ithalat yaplmaktadr.Meyveler

Trkiyede meyveciliin genel durumu deerlendirildiinde; 1995-2003 dneminegre baz meyvelerin retiminde azalmalar grlmtr. 1995 yl baz alndndaarmut, retimdeki %9,8lik azalmayla ilk sray almaktadr. Bunu % 6.7 ile incir, %4 ileyeni dnya takip etmektedir. Baz yla gre retiminde art salanan meyvelerde ilksralar yaklak 2,5 kat retim artyla muz ve yaklak 1,5 kat retim artylaantepfst almaktadr. Genel olarak 22 meyvenin 3nde retim azalmas, 19undaise art meydana gelmitir.Yumuak ekirdeklilerden armut retimindeki azalma, hem aa saysndaki hem deverimdeki azalmaya baldr. Ayva retimindeki yaklak %55lik art, meyve verenaa saysndaki yaklak %9,4lk artla birlikte verimdeki yaklak %39luk artabalamak mmkndr. Elma retimindeki %23.8lik artn nemli bir ksm verimdemeydana gelen arttan kaynaklanmaktadr. Yeni dnya veriminde yaklak %2likarta karlk retimindeki %4lk azalma, aa saysndaki azalmaya baldr(izelge 2.27).

Ta ekirdekli meyveler incelendiinde; erik retimindeki yaklak %7lik art, yineyaklak ayn oranda verim artna baldr. Kaysda meyve veren aa saysndakiyaklak %25lik art, verim artyla birlikte %84lk retim artn da beraberindegetirmitir. Kirazda baz yla gre verimde meydana gelen azalmaya karlk, aa

25

saysndaki %38lik artla retimde yine yaklak %42,5lk art salanmtr. eftaliverimi ve aa saysndaki art, retimde yaklak %38lik art salanmtr. 2003ylnda baz yla gre zeytin aa saysndaki %13lk art, bu yln zeytinin yok ylolmas sebebiyle dk verime ramen yine de retimde yaklak %65lik bir artberaberinde getirmitir (izelge 2.28).

izelge 2.27. Yumuak ekirdekliler Armut Ayva Elma Yeni Dnya

Aa says (000) retim Aa says ('000) retim Aa says (000) retim Aa says (000) retim

Ylla

r

Meyveveren

Meyvevermeyen (Ton)

Meyveveren

Meyvevermeyen (Ton)

Meyveveren

Meyvevermeyen (Ton)

Meyveveren

Meyvevermeyen (Ton)

1995 11720 2760 410000 2880 630 71000 32530 6080 2100000 263 63 125002000 10800 1950 380000 3135 535 105000 32290 6190 2400000 247 37 115002001 10640 1960 360000 3100 500 102000 32550 6080 2450000 246 42 115002002 10510 1830 340000 3215 495 110000 33000 6300 2200000 244 42 118002003 10450 1790 370000 3150 480 110000 35000 7100 2600000 246 40 12000Kaynak:DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat, Deer

izelge 2.28. Ta ekirdeklilerErik Kays Kiraz eftali Zeytin

Aa says(1000) retim

Aa says(1000) retim

Aa says(1000) retim

Aa says(1000) retim

Aa says(1000) retim

Meyveveren

Meyve

vermeyen (Ton) Meyve veren

Meyvevermeyen (Ton)

Meyve

veren Meyve

vermeyen (Ton)Meyve veren

Meyvevermeyen (Ton) Meyve Veren

Meyvevermeyen (Ton)

1995 7375 1213 187000 9115 2625 250000 6050 2100 186000 10655 1920 340000 81437 6144 5150002000 7360 1100 195000 10730 2690 530000 7450 2530 230000 12250 2200 430000 89200 8570 18000002001 7335 1060 200000 10925 2565 470000 7620 2630 250000 12700 2175 460000 90000 9000 6000002002 7350 1060 200000 11130 2350 315000 7850 2670 210000 13000 2150 455000 91700 9900 18000002003 7450 1150 210000 11350 2120 460000 8400 3200 265000 13300 2150 470000 92250 10500 850000 Kaynak:DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat, Deer

Turungiller arasnda altntop retiminin yaklak iki katna kmas, nemli ldeaa saysndaki arta baldr. Limon verimi %11 artarken aa says %16 artmve retim yaklak %32 artmtr. Mandalinadaki %21lik retim art, hem verimdehem de aa saysndaki arta baldr. Portakal verimindeki yaklak %40lk art,aa saysndaki art ile birlikte retimde %48.5lik art salamtr (izelge 2.29).

izelge 2.29. Turungiller Altntop Limon Mandalina Portakal

Aa says(000) retim Aa says(000) retim Aa says(000) retim Aa says(000) retim

Meyveveren

Meyvevermeyen (Ton)

Meyveveren

Meyvevermeyen (Ton)

Meyveveren

Meyvevermeyen (Ton)

Meyveveren

Meyvevermeyen (Ton)

1995 510 228 65000 4926 455 418000 7825 793 453000 11065 1220 842000

2000 873 77 130000 5335 530 460000 8370 847 560000 11680 835 1070000

2001 890 127 135000 5365 533 510000 8580 1040 580000 11800 790 1250000

2002 915 103 125000 5575 650 525000 8700 935 590000 11770 740 1250000

2003 965 55 135000 5750 780 550000 9400 1180 550000 12200 890 1250000 Kaynak:DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat, Deer

Sert kabuklu meyvelerden antep fst aa saysndaki artn yannda, verimdekiartmayla birlikte, retimde %150 lik bir arta yol amtr. Badem aa saysndakiazalmaya karlk verimdeki %22.4lk art, retimde yaklak %11lik bir artsalamtr. Ceviz verimi azalrken, aa saysndaki arta bal olarak retim

26

yaklak %18 artmtr. Fndk retimindeki %6lik artn nemli bir ksm aasaysndaki arta baldr (izelge 2.30).

izelge 2.30. Sert Kabuklu MeyvelerAntepfst Badem Ceviz Fndk

Aa says (000) retim Aa says (000) retim Aa says (000) retim Aa says (000) retim

Meyveveren

Meyvevermeyen (Ton)

Meyveveren

Meyvevermeyen (Ton)

Meyveveren

Meyvevermeyen (Ton)

Meyveveren

Meyvevermeyen (Ton)

1995 23850 18910 36000 3865 700 37000 3453 1067 110000 271150 21500 455000

2000 25445 16875 75000 3600 565 47000 3550 1490 116000 215000 9900 450000

2001 25900 16400 30000 3575 545 42000 3640 1780 116000 285000 12100 625000

2002 26200 15800 35000 3500 520 41000 3850 2030 120000 289000 10876 600000

2003 26300 16400 90000 3475 520 41000 4100 2100 130000 303900 13900 480000 Kaynak:DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat, Deer

zms meyveler incelendiinde; zm verimindeki yaklak %5lik arta karlkretimdeki %1.4lk azalma, ba alanlarndaki azalmaya baldr. ilek retimalanndaki yaklak %45.5, verimdeki %36.4lk artla birlikte retimde yaklak%97lik art salamtr. Muz retim alanlar yaklak katna km ve verimartyla birlikte muz retimi yaklak kat artmtr. ncir retimindeki %6.7likazalma nemli lde aa saysndaki azalmaya baldr. Nar aa saysndakiartla birlikte retim art %50.9u bulmutur (izelge 2.31).

izelge 2.31. zms Meyveler ZM LEK MUZ NCR NAR

Aa says(000) retim Aa says(000) retimAlan

(Hektar)retim(ton)

Alan(Hektar)

retim (ton)

Alan (Hektar)

retim (ton) Meyve

veren Meyve

vermeyen (Ton)Meyveveren

Meyvevermeyen (Ton)

1995 565000 3550000 7150 76000 1150 31000 9690 1018 300000 2304 495 53000

2000 535000 3600000 9461 130000 1727 64000 8950 820 240000 2485 809 59000

2001 525000 3250000 9700 117000 1875 75000 9400 830 235000 2530 840 60000

2002 530000 3500000 10000 145000 2385 95000 9600 835 250000 2670 855 60000

2003 530000 3600000 10400 150000 2520 110000 9700 835 280000 3190 1100 80000 Kaynak:DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat, Deer

Meyve ihracat deer olarak incelendiinde; 2002 yl itibariyle yumuak ekirdeklimeyvelerden armut ve elma, her biri 7.7 milyon dolar ihracatla n plana kmaktadr.Ta ekirdekli meyvelerden ilk sray 121.4 milyon dolarla kays, bunu 49.2 milyondolarla kiraz takip etmektedir. Turungillerden limon 85.2 milyon dolarla ilk sradaiken mandalina yaklak 84 milyon dolarla ikinci sradadr. Sert kabuklularda iseantep fst 375.4 milyon dolarla n plan kmaktadr. zms meyvelerden 156.3milyon dolar kuru, 32.5 milyon dolar ya olmak zere zm ilk sray almaktadr.rtalt yetitiriciliiBirim alandan yksek verim alnmasn salayarak kk alanlarn marjinal ekildedeerlendirilmesine olanak veren rt alt yetitiricilii, ayn zamanda yl ierisindedzenli bir igc kullanm salamas nedeniyle de Trkiyedeki en nemli tarmsalfaaliyetlerden birisi haline gelmitir.Trkiye seraclnda, tek rn ve ift rn yetitiricilii olmak zere iki tip yetitiricilikyaplmaktadr. Tek rn yetitiricilii genellikle cam seralarda yaplp ylda tek rnalnrken, ift rn yetitiricilii de plastik seralarda yaplp ilk rn sonbaharyetitiriciliinde, ikinci rnse ilkbahar yetitiriciliinde alnmaktadr. Son zamanlarda

27

teknolojik gelimeler, ilerleyen yetitirme teknikleri, tohumculuktaki gelimelerlebirlikte yeni eitlerin de devreye girmesiyle retim deseni zenginlii artmtr. Dar birzaman kalb iine sdrlan tohum ekimi-fide dikimi daha geni bir zaman dilimineyaylmtr. Bylelikle seralarda yln on aynda rn hasat etme olanaklar ortayakmtr.Trkiyede rtalt yetitiricilii 1940l yllarda Antalyada kurulan seralar ilebalamtr. Seracln geliimi 1960l yllara kadar yava olmu ancak 1960lyllardan itibaren plastiin rt malzemesi olarak kullanlmaya balanmas ile hzl birgelime dnemine girilmitir. Sera alanlarndaki en hzl art 1975-1985 yllararasnda gereklemitir.Trkiyede rtalt yetitiricilii zellikle Akdeniz, Ege ve Marmara ky eridindeyounlamtr. 1960 ylnda 525 hektar olan cam sera, 1980de 925 hektar ve1998de 6 bin hektara ykselmitir. Plastik seradaki art cam seradan daha hzlolmutur. 1960 ylnda 478 hektar olan sera alan, 1980de 3 bin hektara ykselmive 2001 yl itibariyle sera varl yaklak 50 bin hektar dzeylerine ulamtr.rt alt sebzeciliinde, arlkl olarak domates, biber, patlcan, hyar, kabak vefasulye gibi eitlerin retimi yaplmaktadr. rt altnda retilen 4-5 milyon tonsebze, genel retimin %25ini oluturmaktadr. Son yllarda ihra ans olankukonmaz, enginar, kavun ve karpuz da seralarda yetiebilmektedir.Sera alanlarnn %95inde sebze (genelde yazlk sebzeler), %4nde ss bitkileri(zellikle kesme iek) ve %1inde ise meyve trleri (zellikle muz ve ilek)yetitirilmektedir.lkemizde sera sebze yetitiriciliinde %51 ile domates birinci srada yer almakta,bunu %20.2 ile hyar, %17.3 ile biber ve %8.6 ile patlcan izlemektedir. Geriye kalan%2.9luk alanda da kavun, fasulye, kabak gibi dier sebze trleri yetitirilmektedir.rtalt meyve retimine bakldnda retilen en nemli meyveler muz ve ilektir.Muz retimi snrl bir plantasyonda sadece Akdeniz kylarnda yaplmaktadr. Alaktnellerin %68.5inde karpuz yetitirilmekte olup bu tr %12.6 ile kabak ve %6.1 ilede patlcan izlemektedir. Dier yetitirilen nemli sebzeler ise hyar, domates, kavunve biberdir.lke seralarnda ss bitkileri retimi %4 gibi ok dk dzeydedirler. Deiik iklimzelliklerine sahip ticari anlamda kesme iek retimi Yalovada balam ve dahasonra Ege ve Akdeniz Blgelerine de yaylmtr. zellikle 1985 ylndan sonraAntalya yresinden kesme iek ihracatnn balamas, kesme iek retim alan vemiktarnda son yllarda nemli artlarn ortaya kmasnda nemli rol oynamtr.Trkiyede kesme iek yetitiriciliinin %60a yakn seralarda yaplmaktadr.Seralara iletme yaps ve sera bykl ynnden bakldnda; genelde seralarnaile iletmeleri eklinde ve kk alanlara sahip olduu grlr. letmelerin %11ininbykl 1000 m2nin altnda, %75i 1000-3000 m2 arasnda, %11i 3000-10.000m2 arasnda, %3 ise 10.000 m2nin zerindedir. Byk iletmeler modernteknolojinin kullanld, hem daha salkl hem de daha verimli bir retimin yapldseralardr.

Hayvansal retimTrkiye bitkisel retimde olduu gibi hayvanclkta da eitlilik gstermektedir.Hayvanclk tarm iletmelerinde bitkisel retimle birlikte yrtlmektedir. Nitekim,2001 Genel Tarm saym sonucuna gre toplam 3075516 adet tarmsal iletmenin

28

%67.42'sinde hem bitkisel retim hem de hayvan yetitiricilii, %30.22'sinde yalnzbitkisel retim, %2.36'snda ise yalnz hayvan yetitiricilii yaplmaktadr (DE, 2003).izelge 2.32de Trkiyede hayvan saylar 1995-2003 yllar arasnda verilmitir.Hayvan varl ierisinde bykbaa oranla kkba hayvan varl arlkldr.Kkba hayvan varl ierisinde ise koyun varl 2003 ylnda 25 milyon ile enfazladr. Sr varl ise 2002 ylnda kltr rklarndaki arta paralel olarak birmilyonun altna dmtr. Kkba hayvanclkta ikinci srada keigelmektedir.Kei varl kl keisi ve tiftik keisinden olumaktadr. Kei varl klkeisi arlkldr. Trkiyede nemli bir yetitiricilik dal da kmes hayvancldr.2003 ylnda 277 milyon adet olan tavuk saysnn % 78.2si et tavuu iken %21.8iyumurta tavuundan olumaktadr.

izelge 2.32. Trkiyede Hayvan Saylar (1000 Adet)Cinsler 1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003Sr 11789 11886 11185 11031 11054 10761 10548 9804 9789Koyun 33791 33072 30238 29435 30256 28492 26972 25174 25431Kei 9111 8951 8376 8057 7774 7201 7022 6780 6772Tavuk 129015 152957 166273 236997 239748 258168 217575 245776 277533Et Tavuu 71690 99073 104871 167275 167863 193459 161899 188637 217133Yumurta Tavuu 57325 53883 61408 69722 71885 64709 55676 57139 60400Ar Kovan 3916 3965 4002 4199 4322 4267 4115 4161 4289Kaynak:DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat, Deer

Hayvanclk faaliyetlerinden arclk da ayr bir neme sahiptir. Trkiyede 2003 ylitibariyle yaklak 4.3 milyon adet ar kovan bulunmaktadr (izelge 2.32). Trkiyehayvan varlnn geliimi 1995-2003 yllar arasnda incelendiinde, 2003 ylndasr says %17 orannda, koyun says %24.7 orannda, kei says % 25.7 oranndaazalmtr. Buna karlk tavuk says %115.1 orannda, et tavuu %202.9 oranndave ar kovan says ise % 9.5 orannda artmtr. Trkiyede et tavuuna bal olaraktavuk varl 1995-2003 yllar arasnda srekli bir art gstermitir. Yumurta tavuuise 1997-2000 yllar arasnda art gstermi ve 2001 ylndan itibaren dgstermekle birlikte dzeyini korumutur. Ar kovan says da 1995-2000 yllararasnda art gstermitir.Sr, koyun ve kei varl 1995-2003 dneminde srekli bir azal gstermitir. Budurumun ortaya kmasnda yerli rklarn elden karlarak kltr ve melez rklarndevreye girmesi etkili olmutur. Bunun yannda girdi fiyatlarndaki ykseklie karlkrn fiyatlarndaki dklk ve ekonomik krizlerin etkisi olmutur.Trkiyede et retim miktar izelge 2.33de yllar itibariyle verilmitir. Krmz etretiminde ok az yer tutan domuz eti ve manda eti hari tutulmutur. Krmz etretiminde en nemli pay sr eti almaktadr. Bunu koyun-kuzu ve kei etiizlemektedir. 2003 ylnda retilen krmz etin % 79.6s sr-dana eti, %17.3koyun-kuzu eti ve %3.1i kei etinden olumaktadr (izelge 2.33).

izelge 2.33. Trkiyede Et retimi (Ton)1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

Sr-Dana 292450 301835 379542 359273 349681 354636 331590 327630 290456Koyun-Kuzu 102115 98125 116104 144703 132476 111138 85661 75828 63006Kei 14125 12280 15592 23430 23694 21394 16138 15454 11487Tavuk 282064 420482 471415 486682 596854 643436 614726 696160 872000Kaynak: DE, Tarmsal Yap; retim, Fiyat Deer. eitli Yllar.

29

Trkiyede et retiminde genellikle art ynl bir deime grlmektedir. Sr danaeti retiminde 1995 ylndan itibaren et retim miktar art gstermi ve 2002 ylnda% 12 art salanmtr. 2003 ylnda ise bir miktar d olmutur. Koyun-kuzu eti vekei eti retimi ise sr etine gre daha dalgal bir yap gstermitir. Beyaz etretiminin hemen hemen tamamn oluturan tavuk eti retimi ise srekli artgstererek 2003 ylnda yaklak 3.1 katna ulamtr. Beslenmede beyaz et tketimorannn artmas yannda et fiyatlarnn etkisinin olduu sylenebilir. Fakat, bu resmirakamlar sadece kayt altnda olan yerlerde kesilen et retimidir. Halbuki, yaplantahmin almalarnda sadece krmz et retiminin 1 milyon tonun zerinde olduunugstermektedir (Yavuz, 2004)Trkiyede toplam st retimi 1995 ylnda 10 milyon tonun stnde iken, 2002ylnda 8.4 milyon tona dmtr. 2003 ylnda ise tekrar 10 milyon tonun stnekmtr. Salan hayvan saylarna paralel olarak st retim miktar da yllaritibariyle deikenlik gstermekte ve 2003 ylnda 9.5 milyon ton inek st, 0.77milyon ton koyun st ve 0.28 milyon ton kei st retilmitir. (izelge 2.34).

izelge 2.34. Trkiyede St retimi (Ton)1995 1996 1997 1998 1999 2000 2001 2002 2003

nek 9275310 9465620 8914176 8832059 8965490 8732041 8489082 7490633 9514000Koyun 934495 921660 826348 813078 804696 774380 723346 657387 770000Kei 277205 265445 249302 245579 236581 220211 219795 209621 278000