TÜRK BASININDA ERMENİ SORUNU ( MAYIS 1919- ARALIK 1920 )

7/30/2019 TRK BASININDA ERMEN SORUNU ( MAYIS 1919- ARALIK 1920 )

1/251

I

T.C.

ANKARA NVERSTESSOSYAL BLMLER ENSTTS

TARH (TRKYE CUMHURYET) ANABLM DALI

TRK BASIIDA ERME SORUU(MAYIS 1919-ARALIK 1920)

YksekLisans Tezi

Funda SELUK

Ankara-2003


2/251

II

DEKLER

SZ.........................................................................................................................I

KISALTMALAR........................................................................................................II

KAYAKLAR..........................................................................................................III

GR...........................................................................................................................1

I.BLM: TLAF DEVLETLER' VE ARLIK RUSYA'I ERME

SORUUA YAKLAIMI.......................................................................................8

1.1.ngiltere'nin Soruna Yaklam..................................................................11

1.2.Amerika Birleik Devletleri'nin Ermeni Sorununa Yaklam..................27

1.3.Fransa'nn Ermeni Sorununa Yaklam....................................................44

1.4.talya'nn Ermeni Sorununa Yaklam.....................................................54

1.5.arlk Rusya'nn Ermeni Soruna Yaklam.............................................55

II.BLM: MODROS MTAREKES VE ERMELER.............................65

2.1.Dou Anadolu Snr Boylarnda Ermeni Faaliyetleri...............................65

2.2.Ermenilerin Diplomatik Faaliyetleri.........................................................80

2.3.Ermeni Faaliyetleri Karsnda lk Tepkiler............................................100

III.BLM: MODROS MTAREKES' TAKBE ERME SORUU

KARISIDA STABUL HKMETLER....................................................121IV.BLM: KUVA-YI MLLYE' ERME SORUUA BAKII.......137

4.1.Vilyt- arkiyye Mdafaa- Hukuk-u Milliye Cemiyeti'nin Kuruluu

ve almalar........................................................................................137

4.1.1.Vilyt- arkiyye Mdafaa- Hukuk-u Milliye Cemiyeti'nin

Erzurum besi......................................................................................146


3/251

III

4.2.Mustafa Kemal ve Kazm Karabekir'in Ermeni Sorununa Yaklam....151

4.3.Erzurum ve Sivas Kongrelerinde Ermeni Sorunu...................................162

4.3.1.Erzurum Vilayet Kongresi (17-25 Haziran 1919).........................162

4.3.2.Erzurum Kongresi'nde Ermeni Sorunu (23 Temmuz-7 Austos

1919)......................................................................................................166

4.3.3.Sivas Kongresi'nde Ermeni Sorunu (4-11 Eyll 1919).................177

V.BLM: 1920 YILI DPLOMATK GELMELER BALAMIDA

ERMESORUU................................................................................................184

5.1.Londra Konferans (12 ubat-10 Nisan 1920)........................................184

5.2.San Remo Konferans (18-26 Nisan 1920) ve Sevr Antlamas (10

Austos 1920) .....................................................................................................191

VI.BLM: 1920 YILI BALAMIDA ULUSAL HAREKET VE ERME

SORUU.............................................................................................................201

SOU....................................................................................................................217

BBLYOGRAFYA................................................................................................223

EKLER....................................................................................................................233

ZET.......................................................................................................................239

ABSTRACT.............................................................................................................240


4/251

IV

SZ

Trk Basnnda Ermeni Sorunu (Mays 1919-Aralk 1920) balkl Yksek

Lisans tez almamz, alt ana blmden olumaktadr. Hem Anadolu hem de

stanbul basnnda Ermeni sorununun nasl algland, sorun karsnda nasl bir tavr

gelitirildii ve bu dorultudaki kamuoyu faaliyetleri zerinde durduumuz bu

almada, basnn Ermeni sorunu ile ilgili haberlerini, yine konu ile ilgili telif

eserler, makaleler ve ariv belgeleri ile de destekledik. almamzda Anadolu

basnndan, Aksz, Albayrak, rade-i Milliye ile stanbul basnndan da, Hadisat,

kdam, Vakit, Peyam- Sabah ve Alemdar gazetelerini inceledik.

almam srasnda yardm ve desteini esirgemeyen tez danmanm Prof.

Dr. zzet ZTOPRAK'a teekkr bir bor bilirim.

Ailemin destei ve gveni tm almalarmn tek kaynadr. Onlara olan

borcum teekkrle ifade edilemeyecek kadar oktur. Ayrca almam boyunca beni

cesaretlendiren ve desteini eksik etmeyen arkadam Sevgi ZDEMR'e teekkr

ederim.

Ufkuma uarken benimle birlikte olan AHBAP'a teekkrler.


5/251

V

KISALTMALAR

a.g.e : ad geen eser

a.g.m. : ad geen makale

ATBD : Asker Tarih Belgeleri Dergisi

ATBE : Atatrk'n Btn Eserleri

BBTD : Belgelerle Trk Tarihi Dergisi

Bkz. : Baknz.

ev. : eviren

Haz. : Hazrlayan

HTVD : Harp Tarihi Vesikalar Dergisi

OTAM : Ankara niversitesi Osmanl Tarihi Aratrma Ve Uygulama

Merkezi Dergisi

s. : Sayfa

V..M.H.M.C :Vilyt- arkiyye Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti


6/251

VI

KAYAKLAR

Trk basnnda Ermeni Sorunu (Mays 1919-Aralk 1920) isimli

almamzda hem Anadolu hem de stanbul basnn kullanarak, ele alm

olduumuz dnem iinde Ermeni sorunu ve bu erevede gelien olaylarn,

kamuoyunca nasl deerlendirildiini tespit etmee alacaz.

Milli Mcadele (1919-1922) basn, Osmanl Devleti'nden Cumhuriyet

Trkiye'sine gei dnemini kapsamas asndan zel bir neme sahiptir. Bu dnem

basn, kamuoyu oluturma, halk yeni bir bamszlk mcadelesine hazrlama,

belirli sorunlar (Ermeni sorunu gibi) karsnda ortak bir tavr ve kararlln

belirlenmesinde olduka etkindir. Bu adan Milli Mcadele basn, dnemle ilgili bir

alma yaplrken ihmal edilmemesi gereken kaynak niteliindedir.

Osmanl Devleti'nin, I. Dnya Sava'ndan malup olarak kmas ve savan

ardndan imzalad Mondros Mtarekesi'nden sonra lke, sosyal, iktisad ve

dnsel bir karmaa iine dmt. stanbul'da, bundan byle ne yaplmas

gerektii zerinde durulurken, farkl grler ortaya atlmaktayd. Anadolu'da da,

Osmanl Devleti'nin iinde bulunduu durum deerlendirilerek, tilf Devletleri'nin

haksz iglleri karsnda ulusal bamszlk savunulmaktayd. Bu dnsel

farkllklar, doal olarak her iki basna da yansyordu. stanbul basn, kendi iinde

Milli Mcadeleyi destekleyenler ve desteklemeyenler olarak ikiye ayrlmaya

balarken, Anadolu basn da, zellikle zmir'in igalinden sonra arlkl olarak

yrelerinin savunulmasna ynelik yaynlarda bulunan yerel basn ile ekillenmeye


7/251

VII

balad. Ancak daha Milli Mcadele'nin balad ilk gnlerde, bata rade-i Milliye

daha sonra da Hakimiyet-i Milliye gazetelerinin karlmas, Anadolu Ajansnn,

Matbuat ve stihbarat Mdriyet-i Ummiyyesi'nin kurulmas, lke iinde ve dnda

baz basn merkezlerinin oluturulmas, basna dorudan yardm yaplmas ile

Anadolu basn, Mustafa Kemal'in belirledii politik izgi dier bir ifadeyle Kemalist

politika ile ekillendi ve zamanla yerel basn da bu izgiye erierek, Misak- Milli

snrlar iinde tam bamszlk dncesi savunuldu ve bu dorultuda yaynlar

yaplarak kamuoyu oluturuldu1.

1919-1923 yllar arasnda Anadolu'nun eitli yrelerinde yaynlanan sreli

yaynlarn says 200'e yakndr. Ancak bu yaynlar belirli merkezlerde

younlamaktayd. Bu merkezlerden bazlar; Erzurum, Adana, Kastamonu, Konya,

Kayseri, Trabzon, Amasya, Ankara, Giresun, Bolu, Eskiehir idi.

stanbul basn, Mondros Mtarekesi ve mtareke sonunda gelien olaylar

karsndaki tavr ile yava yava saflamaya balad. Ancak bu saflama zellikle

zmir'in igli zerine daha kesin hatlar ile belirginleti. Yukarda da belirttiimiz

gibi, Anadolu'daki Milli Mcadeleyi destekleyenler ve desteklemeyenler olarak iki

ana gruba ayrld2. almamzda bu ayrmlar gz nne alnarak her iki basnn da

sorun karsndaki tavr uluslar aras gelimeler balamnda ele alnarak

incelenecektir. Bu almamzda Anadolu ve stanbul basnndan u gazeteler

incelenmektedir:

Aksz:

1 Orhan Kololu, Trk Basn (Kuvay-i Milliye'den Gnmze), Ankara 1993, s.10-14; BlentVarlk, "Yerel Basnn ncs: Vilyet Gazeteleri", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e TrkiyeAnsiklopedisi, Cilt:1, stanbul 1985, s.99-102;Orhan Kololu, "Kemalist Anadolu Basn", Tarih veToplum, Say:11 (Kasm 1984), s.56-60.2

Uygur Kocabaolu, "Basn zgrlnn Engellenmesi, Sansr Tarihi", Tarih ve Toplum, Say:37(Ocak 1987), s.45-47;smet Binark, "Basnn tima nemi ve ilk Trke Gazeteler", nasya, Say:49


8/251

VIII

Hsn (Aksz) tarafndan 15 Haziran 1919 tarihinde Kastamonu'da

karlan gazete, 16 Eyll 1919 tarihinden itibaren Kuva-y Milliye'ye katld.

Gazete, bu tarihten itibaren haftada iki kez karlmaya baland. T.B.M.M.

Hkmeti'nin stanbul gazetelerinin Anadolu'ya girmesini yasaklanmas zerine her

gn karld. Aksz gazetesi, Kuva-y Milliye'ye katldktan sonra, Kastamonu

Mdafaa-i Hukuk Cemiyeti'nin yayn organ oldu. Gazetenin ok fazla d kaynakl

habere yer vermedii anlalmaktadr. zellikle Ermeni basnndan naklen olduka

az sayda habere rastlanmaktadr. Genelde stanbul gazetelerinden alntlarla d

kaynakl haberlere yer vermektedir. Aksz gazetesi, 1937 ylndan itibaren Doru

Sz ad ile karld.

Albayrak:

Erzurum'da 1913 ylnn Mart ayndan itibaren yaynlanm olan gazete, 1921

ylnn Martna kadar karld. ttihat ve Terakki Cemiyeti'nin yayn organ olarak

yayn hayatna balayan gazetenin, ilk kurucusu Selim Polat idi. Albayrak gazetesi, I.

Dnya Sava'nda Erzurum'un Ruslar tarafndan igal edildii dnemde karlamad.

Gazete, Sleyman Necati (Gneri)'nin almalar sonunda, Dou Vilayetleri

Mdaafa-i Hukuku Milliye Cemiyeti'nin yayn organ oldu. Albayrak gazetesi, Mili

Mcadele dneminin Anadolu'daki en etkili propaganda elerinden biriydi. Gazete,

d kaynakl ve Ermeni basnndan pek fazla habere yer vermemektedir.

Alemdar:

1909-1922 yllar arasnda stanbul'da yaynlanan gazete, baz dnemler

sansre urayarak, Takvimli gazete, Tesrih adlaryla yaynlad. Alemdar gazetesi,

(Eyll1969), s.4-5; Ycel zkaya, Milli Mcadele'de Atatrk ve Basn (1919-1921), Ankara 1989,44-58.


9/251

IX

Milli Mcadele kartyd. Gazete, lkenin kurtuluunun ngiltere'nin yardm ile

olacan savunmaktayd. Alemdar gazetesinde, Refi Cevat (Ulunay), tarafndan,

hem bu politika dorultusunda makaleler hem de Anadolu'daki Ulusal hareket ile

ilgili olduka sert yazlar yaynland. Gazete, hem ngiliz hem de Ermeni basnndan

naklen haberlere geni ekilde yer vermektedir.

Hadisat:

stanbul'da kurulan Vilyt- arkiyye Mdafaa- Hukuku Milliye

Cemiyeti'nin resm yayn organ olarak 1918'de karlan gazete,176 say yaynland.

Dou vilayetlerinin hakkn savunmak ve bu konuda bir kamuoyu oluturmak

amacyla karlan Hadisat gazetesinin bayazarln, Sleyman Nazif yapt. Gazete,

Ermenilerin, Vilyt- arkiyye'deki bask ve katliamlarn yakndan takip ederek

konuyla ilgili pek ok habere yer vermekteydi. Gazetede, d kaynakl haberlere pek

yer verilmemektedir.

kdam:

1894-1928 yllar arasnda stanbul'da karlm olan gazetenin bayazar ve

kurucusu Ahmet Cevdet'dir. Gazete, ttihat ve Terakki Cemiyeti karsnda, Hrriyet

ve tilf Frkasn desteklemekteydi. Mtareke yllarnda Yakup Kadri

(Karaosmanolu) tarafndan ynetilen kdam gazetesi, Milli Mcadele yanls idi.

Gazete, Ermeni basnna ve bat kamuoyuna geni ekilde yer vermektedir.

rade-i Milliye:

Sivas'ta 14 Eyll 1919 tarihinde Mustafa Kemal tarafndan Heyet-i Temsiliye

adna karlmaya balanm olan gazete, 1922 ylna kadar yaynland. rade-i

Milliye gazetesinin yaz ileri mdrln Mazhar Mfit (Kansu) yapt. Atatrk


10/251

X

htilalinin ilk gazetesidir. lk yazlar, Mustafa Kemal tarafndan dikte edildi.

Gazetenin koleksiyonlar baslmakta olduu vilayet matbaasnda kan yangn

dolaysyla yanmtr. Bundan dolay elde tam bir koleksiyonu yoktur. Gazete

Ermeni basn ve bat kamuoyundan pek fazla habere yer vermemektedir.

Peyam- Sabah:

16 Kasm 1913-7 Kasm 1922 tarihleri arasnda stanbul'da yaynlanm olan

gazete, Ali Kemal'in kurmu olduu Peyam gazetesi ile Mihran'n karmakta olduu

Sabah gazetelerinin birlemesi zerine, Peyam- Sabah adn ald. Gazete, Milli

Mcadele kart idi. Peyam- Sabah gazetesi de Alemdar gibi, lkenin kurtuluunu

ngiltere ile iyi ilikiler ve karlkl diyalogda grmekte idi. Anadolu'daki faaliyetler

sonunda bu ilikinin tehlikeye decei belirtilerek, Anadolu hareketi iddetle

eletirilmektedir. Peyam- Sabah gazetesi, lkedeki gelimeleri genellikle d

kaynakl haberlerle vermektedir. Ermeni basnnda alntlara da geni ekilde yer

verilmektedir.

Vakit:

1875 ylnda Filip tarafndan kurulmu olan gazete stanbul'da karld. 26

Ekim 1917 ylndan itibaren gazeteyi Hakk Tark Us ile Asm Us karmaya balad.

Gazetenin ba yazarln Ahmet Emin Yalman yapmakta idi. Milli Mcadele yanls

olan gazete gnlk olarak yaynland. D kaynakl haberlerin bol miktarda

kullanld bir gazetedir. Amerikan basnndan ve Ermeni gazetelerinden bol

miktarda habere yer verilmektedir3

3 Yukarda ana hatlar ile vermi olduumuz gazeteler hakknda geni bilgi iin bkz., zzet ztoprak,Trk ve Bat Kamuoyunda Milli Mcadele, Ankara 1989; mer Sami oar, Milli McadeleBasn, stanbul 1964, Server skit, "rade-i Milliye Gazetesi", Aylk Ansiklopedi, Cilt:1, stanbul1945, s.146-147; Blent Varlk, "Mtareke ve Milli Mcadele Basn", Tanzimat'tan Cumhuriyet'e

Trkiye Ansiklopedisi, Cilt:5, stanbul 1985, s.1201-1209; Trk Dili ve Edebiyat Ansiklopedisi,"Aksz "ve"kdam"maddeleri, Cilt:1, stanbul 1977, s.28-29.ve Cilt:4 stanbul 1980, s.349-351.


11/251

XI


12/251

1

GR

MODROS MTAREKESE KADAR ERME SORUU

Osmanl egemenlii altndaki Ermenilerin stats ve devletle olan ilikileri,

stanbulun fethine kadar Seluklu dnemindeki yapsn korudu. Bu dnemde

Ermeniler dier Anadolu Beylikleri ile ayn statye sahip olmu ve daima hsn-i

suretle ve hukk, husust- diniyye ve milliyelerine hrmet ve kendilerine en mhim

hizmetleri tevdi etmek suretiyle itimat ve emniyet gstermekle beraber, terakkiyt-

fikriyye ve ictimaiyyelerine ve tervih-i hal ve mevkilerine id esbb ihzr ve

msaadt- mahssa bah eylemidir.1

Fatih Dneminde, stanbulun fethiyle birlikte Ermenilerin stats deiti. Bu

dnemde, Kuds ve Emiyazinde birer Gregoryan, Sisde de bir tane Katolik

Ermeni Patrikhanesi olmak zere Ermeni Patrikhanesi bulunmaktayd. Fatih

Sultan Mehmet, 1461de Ermenilerin stanbulda bir Gregoryan Patrikhanesi

amasna izin verdi. Fatih, bu yeni Ermeni Patrikhanesi yannda, stanbuldaki Rum

Kilisesini de atrarak, her iki patrikhaneye de birer imtiyaz ferman verdi. Bu

fermanla, her iki cemaatin gvenliklerinin temin edilmesi ile ilgili baz hususlar

belirtilerek, inanlarn slamiyetin izin verdii lde yapabilmeleri saland2.

Osmanl ynetimi altndaki Ermenilerle ilgili bir dier nemli belge de,Yavuz Sultan Selim tarafndan verilmiti. Yavuz Sultan Selim, 1517 tarihli ferman

ile Ermenilere tannan ayrcalklarn neler olduunu belirterek benzer ierikteki bir

ferman Kuds Rum Patrikhanesine de verdi. Hem Fatih hem de Yavuz Sultan Selim

1Ermeni Komitelerinin ml ve Harekt- htilliyyesi, Yayna Haz. H. Erdoan Cengiz, Ankara1983, s.7.2

Yavuz Ercan, "Ermeniler ve Ermeni Sorunu", Yeni Trkiye Ermeni zel Says I, Say:37 (Ocak-ubat 2001), s.44-45.


13/251

2

dneminde, her iki cemaate verilen bu fermanlarla Mslman olmayan unsurlarn

devletle olan ilikileri sistematik bir yapya kavumutur. 3

Osmanl Klasik dneminde Ermeniler iin belirlenen bu stat, 19. Yzyla

kadar devam etti. Ancak devletin gcn kaybetmesi zerine, ngiltere, Fransa ve

Rusya gibi byk devletler kar atmalarnn topland bu topraklarda,

Osmanlnn i ilerine karmak iin Gayrimslmlere el atmaya balad. Bu

noktadan hareketle, bata Kutsal Yerler Meselesi olmak zere, Osmanl

toraklarndaki Gayrimslmlerin szde koruyucusu oldular. Osmanl topraklarndaki

aznlklar iin balangta imtiyazlar kopararak ve zamanla bu imtiyazlar muhtariyet

ve bamszlama dorultusunda gelitirerek, aralarndaki kar atmalarndan en

karl kan devlet olmak istiyorlard4.

Avrupadaki Sanayi, bilim ve Fransz inklaplarnn sonunda, Avrupann

sosyal, siyasal ve ekonomik yaps temelden deimiti. Bu deiiklikler Avrupa

devletleri ile Osmanl Devleti arasndaki iliki asndan da yeni bir dnemi balatt.

Bata Rusya olmak zere, Avusturya, ngiltere ve Fransa Osmanl topraklarn

savala ele geirmek yerine, Gayrimslm Osmanl vatandalarn ayaklandrp

imparatorluu paralamay tercih etti. Bu konuda Fransz nklabnn getirdii

kavramlar ve dnceler de son derece etkili oldu.

Avrupa'da bu gelimeler yaanrken, Osmanl mparatorluu'nda daGayrimslm halk, 1839'dan itibaren hak ve vecibelerde Mslmanlarla eit hale

gelmeye balamt. Osmanl Padiahlarnca Gayrimslmlere verilen imtiyazlar,

Tanzimat Ferman (1839), Islahat Ferman (1856), Berlin Kongresi (1878), ve 1908

3Kevork Pamukciyan, "Ermeniler", Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Cilt:3, stanbul 1984,s.190-194.4

Trk Tarihinde Ermeniler, Azmi Ssl, Fahrettin Krzolu, Refet Yinan, Yusuf Halaolu,Ankara 1995, s. 92-98.


14/251

3

Anayasasnn getirdii dzenlemelerle teyit edilmi, geniletilmi ve batnn

teminatyla milletleraras bir ekil almt. lk iki dzenlemeyle getirilen yeni

prensipler erevesinde 1863'de Nizamnme-i Milleti Ermeniyn adyla Ermenilere

yeni bir imtiyaz daha verildi. Bu nizamnme ile, Ermeniler Kiliselerini ve okullarn

serbeste ynetmitir5. 23 Aralk 1876'da ilan edilen I. Merutiyet'ten sonra, oluan

Meclis-i Mebusan'a stanbul'dan Hovhannes Efendi Allahverdi hem mebus, hem de

ikinci reis seildi. kinci Ermeni Mebusu ise, Sebuh Bey Maksudyan oldu.

Yukarda ana hatlaryla vermeye altmz politika erevesinde,

Ermenilerle ilk ilgilenen devlet Rusya oldu. Rusya, Balkanlar, Boazlar veya

Anadolu yoluyla Akdenize inmek istiyordu. Bu srada ngiltere, Msr ve Kbrs ele

geirerek, Dou Akdenize yerlemiti. Fransa ise zaten bir yars ile Akdeniz devleti

idi. Dolaysyla her iki devlette Akdenizde gl bir Rusya yerine, zayf bir

Osmanly tercih etmekteydi. Bundan dolay da Rusyann Akdenize inme

politikasna scak bakmyorlard. Ancak Rusya, 19. Yzylda Kafkasyann byk bir

blmn igl etmiti. 1877-1878 Osmanl-Rus sava sonunda Kuzey Dou

Anadolu da (Kars Ardahan ve Batum) Ruslar tarafndan igl edilmiti. I. Dnya

sava balaynca, Rus ordular Erzurum, Erzincan ve Muu igl ederek, Suriye ve

Akdenize ok yaknlamt. Ancak ngiltere, Berlin Kongresi'nde Rusya'nn

Ermenileri kullanarak scak denizlere alma politikasn engellemek istedi. Nitekimbu kongre sonunda ngiltere, Ermeni sorununda daha etkin olmaya balad. Kongre

sonunda ngiltere'nin yeni bakan Gladston, yz yllk ngiliz politikasn

deitirerek, Osmanl topraklarnn btnln korumaktan vazgeti6.

5Bayram Kodaman, "Ermeni Meselesi Tarihi ve Siyasi Bir Deerlendirme", Yeni Trkiye Ermenizel Says I, Say:37 (Ocak-ubat 2001), s.205.6

Bilal N.imir, Brtsh Documents on Ottoman Armenians (1891-1895), Cilt:III, Ankara 1989,s.95-98.


15/251

4

Ruslar, Berlin Kongresi ile Osmanl topraklarndan ayrlm ancak

Balkanlardaki Eflak, Bodan, Srbistan ve Bulgaristan ile ve Dou Anadolu'daki

Kars ve Ardahan'da Slavclk politikas uygularken, Bosna Hersek konusunda

Avusturya ve Asya'da da ngiltere ile rekabete girmiti.

Ruslarn, Japonlarla yaptklar 1905 savan kaybetmesi zerine, Osmanl-

Rus ilikisinde ksm bir yumuama oldu. Ancak Ruslarn 1907'de ngilizler ile

Asya'daki nfuz sahalar konusunda yeniden anlamas ve bu antlamaya

Franszlarn da dahil edilmesi zerine Osmanl topraklarnn paylam planlar

kesinlik kazd ve bu durum meyvelerini I. Dnya savanda vermeye balad7.

Ruslar, Akdenize inme politikas erevesinde, zellikle Kafkasyadaki

unsurlar kullanmak istiyordu. Ermeniler, Ruslarn bu karlar iin kullanabilecekleri

en elverili toplumdu. Bu dorultuda ksa sre iinde Rus propagandas balad.

1860dan itibaren Osmanl topraklarndaki Ermeniler rgtlenmeye balatld. Bu ilk

rgtler, yardm dernekleri eklinde oluturulmaktayd. 1860da stanbulda Ermeni

Hayr Sever Dernei kuruldu. Bu dernek kurucular 1862de balayan Zeytun

(Sleymanl) ayaklanmasnda rol oynamtr8.

Ruslarn youn propagandalar altnda kalan Ermeniler, bir yandan szde

yardm dernekleri kurarken, dier yandan da Ermeni ihtilal rgtleri kurmaktayd.

Bu rgtler arasnda en etkili olanlar 1887de Cenevrede kurulan Hnak Komitesi(an Sesi) ile 1890da Kafkasyada kurulan Tanak (Danak veya Tanank Sutyun)

7 Azmi Ssl, Ermeniler ve 1915 Tehcir Olay, Ankara 1990, s.27.8 1870'ten 1880'e kadar geen sre iinde Van'da Ararat, Mu'ta Mekteb Sevenler, arkl veErmenistan'a Doru, Adana'da Kilikya Cemiyetleri kurulmu ve bunlar 1880'de birleerek " BirleikErmeni Cemiyeti", meydana getirilmiti. Ayrca yine Van'da Rusya'nn destei ile ttihad ve Halas ve1878'de Kara Ha Cemiyetleri kuruldu. Ssl, a.g.e, s. 50-51; Bu yardm kurulular, 1810 ncesi"eski dnem" kardelik, 1810-1908 aras "orta dnem" genellikle kurum ve 1908 sonras "yeni

dnem" genellikle dernek ad altnda toplanmtr. , Vaarag Seropyan "Ermeni Kltr Kurumlar",Dnden Bugne stanbul Ansiklopedisi, Cilt:3, stanbul 1984, 184-185.


16/251

5

Komitesi idi. Bu iki ihtilalci rgtn almalar ile, Osmanl topraklarndaki pek ok

Ermeni isyana tevik edildi. Hnak Komitesi takip edecei politikay u ekilde

zetlemitir: "Hnak eteleri Trkleri ldrecek, kylerini atee verecek ve sonra

kamak iin frsat kollayacaklar. Gazaba gelecek olan Mslmanlar o zaman

savunmasz Ermenilere saldrarak katledecekler ve Avrupa, insanlk ve Hristiyan

uygarl adna duruma el koyacak..... Milyonlarca kadn ve ocuun lklar ve

kan ile karacak bizim sesimiz de duyulacaktr. Bunu yapacaz. 9

1878-1894 yllar arasnda youn d propaganda basks altnda kalan

Ermeniler, ilk silahl eylemi 1894'te Sason'da balatt. Bu eylem, Hkmet

yetkililerince bastrld. 10 Ermenilerin bu tarz silahl eylemleri, I. Dnya Sava'na

kadar artarak devam etti. Osmanl Devleti, I. Dnya savana Almanya'nn mttefiki

olarak, tilf Devletleri karsnda girdi. Ruslar ile atmalar balar balamaz, 1877-

1878 sava sonunda Kuzey Dou Anadoluya yerlemi olan Rus ordusu harekete

geti. Sava Rusyann Akdenize inme politikas iin uygun ortam salamt. Bu

ama ynndeki tek engel, Osmanl ordusu idi. Ruslar, bu gc aradan karmak iin

Osmanl birliklerini cephe gerisinden vurarak oyalamak iin Ermenileri kulland.

Trk arivlerinde bu konuyla ilgili olduka fazla istihbarat haberi bulunmaktadr11.

Osmanl Devletinin alm olduu btn nlemlere ramen, Ermeni

ayaklanmalar durdurulamad. Bu gelimeler zerine Dahiliye Nezareti, 24 Nisan1915 tarihinde Ermeni Komite Merkezlerinin kapatlmas, belgelerine el konulmas

ve komite ele balarnn tutuklanmasn" salayan bir genelge hazrlad. 26 Nisan

9Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara 1983, s.135.10 Talat Paa, anlarnda Ermenilerin 1878'den sonra Rusya'dan destek alarak, Dou Anadolu'dazerklik elde etmek uruna bir dizi servene srklendiklerini belirtir. Talat Paa'nn Anlar, Haz.,A. Kabacal, stanbul 1990, s.57.11

Bu istihbarat haberleri iin bkz., A.T.B.D, Yl: 31, Say:81, (Aralk 1982), ve ayn derginin zelSay 2, yl: 32, Say: 83 (Mart 1983)


17/251

6

1915 tarihinde ayn ynde bir emir Bakomutanlka btn birliklere bildirildi.

Alnan btn nlemlere ramen Ermenilerin faaliyetlerine devam etmeleri zerine,

Bakomutanlk, Dahiliye Nezaretine 26 Mays 1915 tarihli bir neride bulundu.

Ayn gn Dahiliye Nezareti, Sadrazama gnderdii telgrafnda, Ermeni tehlikesinin

bykln belirterek, bu durum iin bir yasa karlmasn nerdi. Bu yasa, 27

Mays 1915 tarihinde karld.12 Bu yasa ile Ermeni isyanlarnn ve Ermeni

etelerinin Trk birliklerini cephe gerisinde vurmas nlenmek isteniyordu.

Tehcir srasnda, Osmanl Devleti ii oluruna brakmad. Sava iinde

olmasna ramen, her trl nlemi almaya alt. Bu amala, Dahiliye Nezaret 30

Mays 1915 tarihinde sava durumu ve olaan st politik zorluklar nedeniyle baka

blgelere gnderilen Ermenilerin barnma, konaklama ve yiyecek ihtiyalar ile ilgili

konular kapsayan 15 maddelik bir ynetmelik yaynlad. Bu ynetmeliin

karlmasndan on gn sonra, Hkmet otuz drt maddelik yeni bir ynetmelik daha

yaynlad. Bu ynetmelikle, sava srasnda ve olaanst durum nedeniyle g

ettirilen Ermenilerin, iskn, barnma, yeme-ime ve dier ihtiyalar belirlenmi,

zellikle ge tabi tutulan Ermenilerin tanr ve tanmaz mallar ve topraklarn

ynetimi iin yaplacak ilemler saptanp bunlar gvence altna alnd13.

I. Dnya Sava sonunda, Osmanl Devleti 30 Ekim 1918 tarihli Mondros

Mtarekesini imzaland. Bu atekes antlamas ve daha sonra T.B.M.M tarafndanreddedilen Sevrde de tilf Devletleri, Dou Anadolunun kuzeyinin Ermenilere

verilmesini ve burada bamsz bir Ermenistan kurulmasn istemekteydi. Bu

antlamalarda, Dou Anadolunun gneyi ise Krdistan olarak belirtilmekteydi.

12 Bu kanun, "Vakt- seferde icrt- Hkumete kar gelenler in cihet-i askeriyece ittihaz olunacak

tedbir hakknda kunun- muvakkat"ad ile karlmtr. Ssl, a.g.e, s.111.13 Ssl, a.g.e, s. 11-113.


18/251

7

Mondros Mtarekesi sonunda tilf Devletleri, ksa sre iinde Anadolu

topraklarn igle balad. zellikle Vilyt- arkiyye ve Adana, Urfa, Mara ve

Antep'de tilf Devletleri'nin desteini alan Ermeniler, blge halkna bask ve

zulmlere balad. Sadece silahl mcadele etmeyen Ermeniler, diplomatik

faaliyetlerde de bulunarak, Byk Ermenistan iin mcadele etmekteydi. Ancak

gerek tilf Devletleri'nin haksz iglleri ve gerekse de Ermenilerin bu tarz

faaliyetleri, Trk halknn Anadolu'da ekillenmekte olan Milli Mcadele etrafnda

toplanmasn salad.

Ermenilerin tilf Devletleri'nin desteini alarak doudaki bask ve

katliamlarn artrmalar zerine, Ankara Hkmeti'nin emri ile balayan Trk asker

harekat sonunda, Ermeni igline son verildi. Ermenilerin bar teklifi zerine

imzalanan Gmr Antlamas ile Ermeni sorunu bir zme kavuturuldu.


19/251

8

I.BLM

TLF DEVLETLER' VE ARLIK RUSYAI MODROS

MTAKERES TAKBE ERME SORUUA YAKLAIMI

Byk gler, 19. Yzyln balarnda hasta adam olarak ilan ettikleri ve

kendi menfeatleri dorultusunda iyiletirme giriimlerinde bulunduklar Osmanl

Devleti'nin yzyln sonuna doru iyileemeyeceine dair ortak bir grte birletiler.

Artk onlarn nazarnda Osmanl Devleti l bir devletti. Osmanl Devleti'nin

mirasnn paylam, 20.Yzyln balarnda byk glerin gndemindeki en nemli

sorundu14.

Rusyada, ar Petro dneminden itibaren geleneksel bir hale gelen boazlar

kullanarak Akdenize inme politikas, iki rakip lke olan ngiltere ve Fransay

Ortadoudaki karlar noktasnda Rusyaya kar birlemeye sevk etti. Her iki

devlet, 1869da Sveyi Kanal alncaya kadar bir kuvvetler dengesi politikas

takip edip, Osmanl mparatorluunun yaamas stratejisini gelitirdi. Ancak

1850lerdeki bu denge politikas zamanla geerliliini yitirdi. Eer Tampon bir

devlet anlay ile yaants kabul edilen Osmanl mparatorluunun homojen bir

toplumu bulunsayd, belki bu politika daha uzun mrl olabilirdi15. Ne varki,

Osmanl Devleti homojen bir toplum yapsna sahip deildi. tilf Devletleri, ksa

14 Matthew Smth Anderson, Dou Sorunu (1774-1923) Uluslar aras likiler zerine Birnceleme, ev. dil Eser, stanbul 2001, s.299.15 Lord Palmerston, Akdenizin ngiliz kar iin savunulmasnn stanbul Boaz'ndan baladnileri srerken, ar I. Nikolann diplomatlar da 1829 Edirne Antlamas'ndan hemen sonra, Tunanehrini geerek stanbula doru yrmekte direnmenin faydasndan ok giderilmesi mmkn

olmayacak zararlara yol aaca fikrinde birlemekteydiler. Yulu Tekin Kurat, OsmanlmparatorluununPaylalmas, Ankara, 1986, s.10-11.


20/251

9

sre sonra bu ynde hareket ederek, Osmanl topraklarndaki aznlklar karlar

dorultusunda kullanmaya baladlar. Aznlklar iin nce reform isteklerini

gndeme getirdiler. Bundan sonraki aamada da, kendilerine bal muhtar ve daha

sonra da bamsz devletler olmalar ynnde politikalar rettiler. Bu politika

deiikliini destekleyen bir jeopolitik gelime de 1869da Sveyi Kanal'nn

almasyla gndeme geldi. Sveyi Kanal sayesinde ngiltere, Akdeniz zerindeki

karlarn artk boazlar zerinden deil, gl bir donanma ile Kbrs ve Malta

zerinden de salayabilecekti. Bu gelimeden sonra ngiltere, boazlar konusunda

kar atmas halinde olduu Rusya zerindeki basksn azaltt. Bylece Osmanl

topraklar zerindeki paylam planlar daha kapsaml bir ekilde gndeme gelmeye

balad.

Osmanl Devleti, youn bir ekilde deien bu politik ortamda zorunlu olarak

bir mttefik arayna girmi, Almanya ile mttefik olmutu. Ancak gl

Almanyann kurucusu anslye Bismarck, (1862-1890) koullar elverseydi

Osmanl mparatorluunu ngiltere, Fransa, talya ve Rusya arasnda paylatrp,

kendisine bu pazarlk karl Avrupada baka olanaklar hazrlamay ye tutard16.

Ancak sava ncesi gerginleen siyasal arenada, Almanya da yalnzla mahkum

olmutu. Bu siyasal yalnzlk Almanyay Osmanl Devlet ile mttefik olmaya itti.

Nitekim Osmanl Devleti, Almanya ile 2 Austos 1914de bir ittifak antlamasyaparak mttefik oldu. Osmanl Devleti, yapm olduu antlama ile I. Dnya

Sava'nda Almanlarn yannda yer ald ve savatan mttefikleri ile birlikte malup

olarak kt. 30 Ekim 1918 tarihinde imzalad Mondros Atekes Antlamas ile

savatan ekildi.

16Y.T. Kurat, a.g.e., s.14.


21/251

10

Dnya pazarlarnn yeniden paylam amacyla giriilmi olan I.Dnya

Sava ngiltere, Fransa, Rusya ve talya'ya yeni bir frsat hazrlad. tilf Devletleri,

sermaye birikimini hzlandrmak, yeni pazarlar elde etmek, ucuz i gc

rezervlerinden yararlanmak ve bu geliim sonucunda krlarn artrmak amacyla,

sava sonunda Osmanl topraklarn paylama yarna girdi.

tilf Devletleri, atekes antlamasndan ksa bir sre sonra, antlama

maddelerine aykr davranarak Osmanl lkesinde igallere balad. tilf Devletleri,

atekes antlamasna koyduklar pek ok madde ile de Osmanl i ilerine karma

imkann da yaratmt. Bu maddelerden biri de bu blmmzle ilgili olan Ermeni

sorunu ierikli 24. maddedir. Ermeniler, bu madde ile yeni bir hareket noktas

kazand gibi, tilf Devletleri de Osmanl'nn paylalmas projesinde etkin bir yer

alp, bu dorultudaki politikalarn pekitirme imkan buldular. Atekes

antlamasnn 24. maddesine gre; Dou Anadoludaki alt ilde17 karklk kt

takdirde bu iller, tilf Devletleri tarafndan igal edilebilecekti. Fakat atekes

antlamasnn pek ok maddesinde olduu gibi bu madde de ngilizce ve Trke

metinlerde farkl ekilde yazld dikkatlerden kamamaktadr. Trke metinde;

Dou Anadoludaki alt vilayet iin Vilyt- Sitte eklinde bir ifade yer alrken,

antlamann ngilizce metninde; bu vilayetler iin Six Armenian Proviences

eklinde bir ifade kullanlmt

18

. Bu durumdan da anlald gibi, tilf Devletlerimenfaatleri dorultusunda Dou Anadolu'da bir Ermeni Devleti kurmak istiyodu.

Nitekim tilf Devletleri'nin bu yndeki dncesi ksa sre sonra Ermenileri

harekete geirdi.

17

Bu vilayetler: Erzurum, Van, Bitlis, Diyarbakr, Elaz ve Sivastr.18 Selahattin Tansel, Mondrostan Mudanyaya Kadar, C.I, Ankara 1973, s.30.


22/251

11

Biz bu blmde, yukarda genel hatlaryla ifade ettiimiz gelimeler

dorultusunda tilf Devletleri'nin Mondros Atekes Antlamas'ndan hemen sonra

Ermeni sorununa yaklamlar zerinde duracaz.

1.1.ngilterenin Ermeni Sorununa Yaklam

Ermeni sorunu, 19.Yzyldan itibaren Osmanl topraklar zerinde

menfaatleri olan devletler (bilhassa ngiltere, Rusya ve Fransa) tarafndan uluslar

aras siyasal bir sorun olarak gndeme getirilmeye baland. Mttefik devletlerin her

biri, Osmanl Devletinin paylamnda daha etkin rol almak iin, Osmanl

topraklarndaki aznlklar karlar dorultusunda birer ara olarak kullanmaya

ynelik politikalar gelitirdiler.

1877-1878 Osmanl Rus harbinden hemen sonra, stanbul Ermeni Patrii

Nerses Varjabedyan, Emiyazin Katolikosluu araclyla Rus ar ile yapt bir

grmede, Ruslarn Dou Anadoluda igal ettikleri blgeleri Osmanlya geri

vermemelerini ve bu blgelerde Ermeniler lehine slahat yaplmasn istemiti.

Nitekim Ruslarn, 93 harbinden sonra Osmanl ile 3 Mart 1878 tarihinde imzalam

olduu Ayestefenos (Yeilky) Antlamas'nn 16. maddesi, Ermeniler iin slahat

yaplmasn ngryordu. Ayrca Ruslar bu antlama ile Ermenileri resmen himaye

etmeye de balamt.. Ancak bu durum Osmanl topraklar zerinde menfaati olan

bir dier devleti, ngiltereyi rahatsz etti. ngiltere, Ruslarn Ermenileri kullanarakOsmanl topraklarnda tek tarafl stnlk kurmasn karlarn zedelediinden

istemiyordu. ngiltere, Ruslarn Dou Anadoludaki nfuzlarn skenderun ve

Mezopotamya zerinden geniletmesinden, Ortadoudaki menfaatlerine sekte

vurmas tehlikesi nedeniyle ekinmekteydi. ngiltere, bu duruma bir are bulmak ve

blgede Rusya lehine gelien durumu, kontrol altnda tutmak amacyla Berlinde


23/251

12

yeni bir dzenleme yapt. 13 Temmuz 1878 de imzalanan Berlin Antlamas ile artk

ngiltere de Ermeni sorununda etkin rol almaya balad.. ngiltere, Berlin

Antlamas'nn 61. maddesi ile Ermeniler iin slahat yaplmas isteinde bulunarak,

Ermeni sorunu ve dolaysyla Osmanl topraklar zerindeki politikalarda etkin

olmak istiyordu. Ancak ngiltere, Rusyann Ermeni sorunundan tamamyla

soyutlanmasn da doru bulmuyordu. Eer Rusya, Yakn Douda yaylma imkan

bulamaz ve Rus smrgecilii Uzak Dou'ya kayarsa, ngilterenin in zerindeki

nfuz tekeli tehlikeye debilirdi. Bunun iin Rusyann Osmanl lkesiyle belli

ller dahilinde megul olmas, ngilterenin menfaatleri iin en uygun zm

yoluydu19. Bylece bu iki antlama ile de Ermeni sorunu uluslar aras siyasal

sistemin gndemine getirilmi oldu.

Trk basnnda, ngiltere'nin Ermeni sorunu karsndaki tutumunu yanstan

haberler iki nokta zerinde younlamaktadr. Bunlardan ilki, ngiltere'nin genel

olarak Trk bar hakkndaki dncelerini ieren haberler, ikincisi ise, yine bu

erevede Ermenilere ynelik aklamalardr.

tilf Devletleri'nin Osmanl topraklarnda gndeme getirmeye alt

aznlklar problemi ve bunlara ynelik faaliyetlerinin temelinde, Osmanl

topraklarnn paylalmas dncesi yatmaktayd. zellikle ngiltere, Rusyann

boazlara hakim olup, scak denizlere inmesini ve kendisi iin hayat nem tayanHindistan yolunu tehdit etmesini engellemek istiyordu. Bu dorultuda ngiliz

idareciler, Osmanl topraklarndaki aznlklar iin geni kapsaml politikalar rettiler.

Lloyd Georgeun da zellikle zerinde durduu u strateji, bu politikalarn temelini

oluturmaktayd.Rumlarn, Araplarn, Ermenilerin meskun bulunduklar

19 Yusuf Hikmet Bayur, Trk nklap Tarihi, C.I/I, Ankara 1983, s.84-85.


24/251

13

memleketlerde s-i idareye nihayet verilmesi hususunda cmlemiz mttehid

bulunuyoruz.20 Lloyd George'un, Osmanl topraklarndaki aznlklara ilikin bu

aklamalar Trk basn tarafndan ciddi ekilde eletirilmiti. 12 Kasm 1919 tarihli

kdam gazetisinde, bu ve benzeri aklamalarn kasten yapld, i dmanlarn

etkisinde kalnd ve bu dorultuda hareket edildii zerinde durulmaktayd.

Haberin devamnda, kt ynetimden en ok zarar grenlerin ise Trkler olduu ve

Araplarn da kt ynetim altnda bulunduklar ynndeki sylemlerin esas

amacnn, ynetimden sadece Hristiyanlarn deil Mslman unsurlarn da ikayeti

olduklar ynnde bir hareket noktas kazanmak olduu vurgulanmaktayd. tilf

Devletleri'inin bu tarz aklamalarnn arkasnda, aznlklarn Trk ynetiminden

rahatsz olduklarn ileri srerek, bunlar iin yine kendi karlar dorultusunda yeni

yaplanmalara gidilmesini salamak yatmaktadr.

ngiltere, I. Dnya Sava sonunda bu zorlu ortamdan en karl kan devlet

oldu. Rusyann, sava srasnda patlak veren ihtilal nedeniyle etkinliinin krlmas,

Almanya ve Trkiye'nin de blgelerindeki politik glerini kaybetmi olmalar

zerine, bu blgelerdeki politik g odaklar fiilen paralanm oldu. Byle bir

ortamda ngiltere Dzeni Belirleme grevini zerine ald. Ancak ngiltere iin asl

nemli olan, belirledii bu dzenin kalcln salamakt21. Buna karn savan

sonundaki gelimeler, zellikle tilf Devletleri arasndaki ekimeler ve ngilizsiyas ve asker liderleri arasndaki kararszlk ve tartmalar ngilterenin dzeni

kurmak ve kalc hale getirmek ynndeki faaliyetlerinin pek kolay olmayacan

gsterdi. Nitekim Lloyd George, Londra belediyesinde yapt konumasnda, bu

20Vakit, 11 Kasm1919, No:728, s.121 Blent Gkay, Bolevizm le Emperyalizm Arasnda Trkiye (1918-1923), stanbul 1997, s.49-

50.


25/251

14

husus zerinde dururken, Trk sorununun sava dneminden daha ok engeller

yarattn ifade ederek, tilf Devletleri'nin savatan daha zor bir ortamla yz yze

olduklarn belirtiyordu22

.

tilf Devletleri arasndaki temel problem, aslnda Osmanl topraklarn

paylaamama noktasnda balyordu. Bu durum, beraberinde pek ok tartmay da

gndeme getirdi. Osmanl topraklarna ynelik paylam planlar; zellikle I. Dnya

Sava ncesi Mttefik devletler, tarafndan gndeme getirilmiti. Mttefik

devletlerin Osmanl topraklar zerindeki, paylam planlarnn ve bu dorultuda

yaptklar faaliyetlerinin, Trk basn tarafndan yakndan takip edildii

anlalmaktadr. kdam gazetesinin 1 Haziran 1919 tarihli nshasnda, paylam

planlar zerinde durularak, bu planlar dahilinde gerek Rusya ile Fransa arasnda

yaplan 13- 26 Nisan 1916 tarihli ve Rusyann Dou Anadoludaki ileri hareketi

zerine ele geirdii arazide, daha nceden Franszlarn denetiminde olan demiryolu

hatlar ile ilgili antlamalar ve gerekse tilf Devletleri arasndaki gizli antlamalara

ve bu sre iindeki ekimelere yer verilmektedir23. Hadisat gazetesinde de, tilf

Devletleri'nin Osmanl topraklarna dair paylam planlarna deinilerek, bu

devletlerin Dou Anadolu ve Kilikya blgesine ait yaklamlar zerinde

durulmaktayd24.

22Alemdar, 11 Kasm 1919, No:684, s.123 Rusya savatan ekildikten sonra, daha nce yapm olduu gizli antlamalar zvestia gazetesindeyaynlamaya balad. Gazetenin 24 Kasm 1917 tarihli nshasnda, Osmanl Devleti'ne ait ksmlaryaynlanmt. Bu ksmlar Stockholm'de Franszcaya evrilerek, stanbul'a Hariciye Nezareti'negnderilmitir. Bu suretle stanbul'daki ilgili makamlar bu planlardan haberdar olmutu. Sovyetmakamlar bu planlar E.E. Adamof'un giriimi ile ayr bir kitap olarak yaynlamtr. Kitap ksa sreiinde Franszcaya'da evrilmitir. Hseyin Rahmi Bey kitab Anadolu'nun Taksimi adyla Trkeyetercme etmitir. Bu paylam planlar hakknda geni bilgi iin bkz., arlk BelgelerindeAnadolunun paylalmas, Derleyen,E.E. Adamof, stanbul 2001, s.27-47.24

Hadisat, 21 Mays 1919, No:127, s.2


26/251

15

Sava sonunda galip devletler arasnda yer alan ngiltere, sava sonras yeni

dnya dzeninde etkin rol alacakt. Ancak Trkiye sorunu, hem ngiltere hem de

mttefikleri iin savatan sonra daha da problemli ve zor bir hal ald. Sava sonras

bar grmelerine balandnda, pek ok konu zerinde mutabk kalan

Mttefikler, konu Trk barna gelince ciddi tartmalarla yz yze geldi.

Tartmalarn uzamas, Trklerle yaplacak olan bar antlamas esaslarnn

belirlenme srecini uzatt. Gerek tilf Devletleri'nin Osmanl topraklar zerindeki

karlarnn atmas ve gerekse de A.B.D'nin manda konusundaki dncelerinin

netlik kazanmamas, bu srecin uzamasnn temel sebeplerini tekil ediyordu. tilf

Devletleri'nin Trk bar ile ilgili tartmalar, zellikle 1919 ylnn ikinci yarsnda

younluk kazand. Tartmalar, Trk basn tarafndan yakndan takip ediliyordu.

Basnn bu konudaki hassasiyetinin temel sebebi, Trklerle imzalanacak antlamann

esaslarnn belirlendii bu toplantlar sonunda Osmanl Devleti'nin, sava sonundaki

durumunun ne olacana kara verilecek olmas idi. Trk bar hakknda Pariste

Drtler Meclisi'nce alnan bir karar hemen Trk basnnda yer almt. Anadolunun

mstakbel mukadderat meselesinde Fransa ve Byk Britanyann muvaffakiyeti

istihsal edilmitir. Amerika heyeti lazm gelen tedkikatda bulunmak iin bu havaliye

azimet etmek zeredir.25 Times gazetesinin 8 Mays tarihli bir haberi zerine 28

Mays 1919 tarihli Hadisat gazetesinde, u yorum yaplmaktayd: Sekiz Maystarihli nshanzda: ark- Garib meselesi hal olunurken slamiyeti unutuyorsunuz.

deniliyor. Hakikaten alem-i slama sulh tohumlar ekilmiyor. Trkiyenin Hristiyan

kuvvetleri beyninde taksimi Mslmanlarn Cemiyet-i Akvam lehine olan

itimadlarn ilelebet gayb edeceklerini gsteriyor.

25 Hadisat, 28 Mays 1919, No:148, s.1


27/251

16

Trk bar hakknda yaplan bu toplantlarda, Osmanl Devleti'nin sava

sonundaki durumu ile ilgili olarak zerinde en ok durulan zm ekilleri; Osmanl

topraklarnn tilf Devletleri arasnda paylam ya da uluslar aras bir denetim

yntemiyle ynetilmesiydi. Ancak bu iki plan zerinde de tilf Devletleri ortak bir

yaklam sergileyemedi. 16 Kasm 1919 tarihli kdam gazetesinde yaynlanan bir

haberde, Morning Post gazetesinde Trk bar ile ilgili olarak ne srlm olan,

"uluslar aras bir ynetim yoluyla idare yntemi" ele alnarak incelenmi ve bu

yntemin tilf Devletleri arasndaki youn kar atmalar sebebiyle olas

bulunmad ileri srlmt26. Yine kdam gazetenin 8 Ekim tarihli bir baka

nshasnda da Le Matin gazetesinden naklen yaynlanan haberde, gazetenin Trk

barna ilikin grlerine yer verilmi ve tilf Devletleri'nin Trk sorununun

zmne yanamak istemedikleri sylenerek, zaman kaybetmeden yaplmas

gereken eyin Trk ynetiminin Cemiyet-i Akvama verilmesi gerektii, Cemiyet-i

Akvamn Trkiye hakknda verecei kararlarn mevcut karklktan daha iyi

olduca ileri srlyordu. Lloyd George, Trk barnn tespit edilmesi iin

dzenlenen toplantlarda daha nce de belirttiimiz gibi Trk sorununun bar

dneminde sava dneminden daha zorlu olacan belirtmekteydi. Lloyd Georgenin

bu aklamasna tepki olarak kdam gazetesi, Trk barnn gerekletirilmesini

zorlatran nedenlerin banda mtarekeden itibaren douda ortaya km olanolaylarn olduunu, bu tarz olaylarn en nemlilerinin ise tilf Devletleri'nin

aznlklara kar hite uygun olmayan mitler verip, bunlar dndkleri bar

antlamalar iine dahil etmelerinden kaynaklandn ifade etmekteydi27. Balfour'un

Trk bar ve Osmanl topraklarndaki aznlklarla ilgili aklamalar da, basn

26

kdam, 16 Kasm 1919, Say:8181, s.1den. Morning Post gazetesi27kdam, 12 Kasm 1919, Say:8177, s.1


28/251

17

tarafndan yakndan takip edilmi ve 30 Kasm 1919 tarihli Vakit gazetesinde

yaynlanmt. Balfour, Arap vilayetlerinin iileri ynyle kendilerine zg bir

yaplanmaya gitmesini, Trk ve Krtlerin younlukta bulunduklar blgelerde

birlikte yaamalar gerektiini ve bunlarn dndaki Ermeni ve Rum aznlklar

sorununun bir toprak sorunu gibi dnlemeyeceinin anlaldn

belirtmekteydi28. Bu aklamalar ayn tarihli Vakit gazetesinde, "...Ermeni sorunu da

Tevfik Paa'nn muhtrasnda nerilen gr asndan bir snr dzeltmesi sorunu

olabilir. Bu takdirde lkemizin snrlar doal olarak saptanm olur. Bu adan

Balfour'un, snrlarmzn saptanm olduu hakkndaki demecini, ancak Arap

vilayetlerinin hukuk durumunun saptanmam olmas ynyle, olumlu ekilde

yorumlayabiliriz. Yoksa doal snrlarmz hakknda ortalkta kuku ve kararszlk

bulunabileceini anmsamak bile bizim iin pek znt vericidir." szleriyle

gazetenin bayazar olan Ahmet Emin, Balfour'u eletirmi ve ulusal snrlar

savunmutur.

Trk bar zerindeki tartmalar uzadka, tilf Devletleri kamuoyunun da

tepkisi artmaktayd. ngiliz kamuoyu, ngilizleri Trklerin stanbul'dan karlmas ve

Anadolu'nun paylam dncesine itmeye alanlarn tutumunu iddetle

eletirmeye balamt. ngilizlerin bu tavrna kar kamuoyu, Lloyd George'nin 5

Ocak 1918 tarihli "Savan Amac" konulu konferansndaki aklamalarnhatrlatmaktayd. Lloyd George bu aklamasnda, "Biz Trkleri ne bakentlerinden

ve ne de aslnda Trk olan Trkiye'yi onlardan alacaz... Bakenti stanbul olacak

bir Osmanl mparatorluu'nun devamn istemi bulunuyoruz, Akdeniz ile Karadeniz

arasndaki geidin uluslar aras ve tarafsz bir biime getirilmesini, Arabistan,

28kdam, 28 Kasm 1919, Say:8193, s.1


29/251

18

Ermenistan, Irak, Suriye ve Filistin'nin birer millet eklinde tannmasn

dnyoruz."29 demiti. Bu eletirilere ramen ngilizler, Trk topraklar zerindek

menfaatlerinden vazgemek niyetinde deildi. Nitekim 11 Temmuz 1919 tarihli

Vakit gazetesinde yer alan bir haberde, ngiliz ve Franszlarn dou sorunu iin

yaptklar u aklamaya yer verilmiti: "..16 Mays 1915 tarihli Londra Antlamas

gereince saptanm olan ngiliz ve Fransz etkinlik blgelerinde yaplacak olan i

buralardaki halkn kendilerini idare edebilecek hkmeti isteyip istemedikleri deil,

sorunun esas ad geen antlama uyarnca ilgili devletlerin kendi nfuz blgelerinde

egemen olmal, halk hrriyet iinde ve dzenli biimde idare etmeleridir."

Trk sorununun iinden klmaz bir hal ald bu dnemde, Anadolu

Hareket'i de hzla tekilatlanmaktayd. tilf Devletleri, bu ortamda stanbul

Hkmeti'nin etkinliinin azalmas karsnda daha da tedirgin bir hale gelmiti.

ngiliz, talyan ve Fransz kamuoylarnn hkmetlerine tepkileri gn getike

artmaktayd. Hatta talyan kamuoyunda, Trk barnn zlememesi ve iinden

klmaz bir hale gelmesinin sebebi olarak, tilf Devletleri arasndaki ekonomik ve

mali kar atmalar olduu belirtiliyordu. 30

tilf Devletleri'nin Trk bar zerindeki tartmalar devam ederken,

sorunun zm konusunda daha ncede belirttiimiz gibi paylam ya da uluslar

aras bir denetim grleri ne kmt. Bu iki grn dnda, ok snrl sayda daolsa Trkiye'nin btnlnn korunmas ynnde baz aklamalar da

yaplmaktayd. Nitekim byle bir haber, 8 Kasm 1919 tarihli Fransz L'Information

gazetesinde yer almt. Fransz kamuoyunun bu yaklam, Trk basn tarafndan

ilgi ile karlanm ve bu aklamalar ksa sre iinde yaynlanmt. L'Information

29

ztoprak,a.g.e., s.31'den naklen, 19 Haziran 1919 tarihli Sebilrread gazetesi30rade-i Milliye, 29 Aralk 1919, No:18, s.2'den Giornaled'Italia gazetesi


30/251

19

gazetesinin haberinde, Amerika'nn Trk bar karsnda sergileyecei tavrnn artk

belli olduu belirtilerek, Trk barnn bir an nce kararlatrlmas gerektii

zerinde durulmutu. Haberin devamnda, bir Trk imparatorluunun olduu, bu

imparatorluun snrlarnn Avrupa'dan, Trakya'nn gneyine ve dier taraftan da

Anadolu yaylalarn ihtiva ettii belirtilerek, Trk milletinin rk, lisan, din bir

btn olduu gibi, bamsz yaama arzusunun bulunduu zerinde durularak, "Trk

meselesi hakknda tideki tarz- tasviyenin kubuln mecbur klar, Trk

mparatorluu'nun ananevi ve meri arazisi zerinde muhafaza ve Trkiye'de milli

ve mstakil bir hkmet tekil etmek. Fakat insaniyetin mal- mtereki olan

anakkale ve Boazii'ni Cemiyet-i Akvam'n murkabe-i merasna terk eylemek"

tarznda bir yaklam gerektii belirtilmiti31. ngiliz basnnda da, ska olmasa da

bu tarz aklamalara rastlanmaktadr. Nitekim Balfour'un 17 Kasm 1919 tarihli

aklamas bu niteliktedir. "milletlerin mukadderat- zatiyesini bizzat tayin etmesi

hakkndaki fikir ve kanaatler dier milletler hakknda olduu gibi, Trkler hakknda

da tatbik edilecektir. uras muhakkak ki slhdan sonra bir Trk mparatorluu

mevcut olacaktr."32 Yukarda da belirttiimiz gibi bu tarz yaklamlar olduka

snrlyd. tilf Devletleri'nin Trk sorunu zerindeki temel yaklamlar menfaatleri

dorultusunda bu topraklarn paylam idi.

ngilteri'nin Ermenistan konusundaki grleri de Trk basn tarafndanyakndan takip edilmekteydi. Konuyla ilgili olarak basnda pek ok haber

yaynlanmtr. Nitekim ngilizlerin Trk bar karsnda yukarda verdiimiz

aklamalarndan da anlalaca gibi, ngilizler, Anadolu topraklarn menfaatleri

31

Vakit, 20 Kasm 1919, No: 733, s.1'den L'Information gazetesi32rade-i Milliye, 8 Aralk 1919, No:15, s.1


31/251

20

dorultusunda paylamak istemekteydi ve bu topraklarda bamsz bir Ermenistan

dncesine de, menfaatlerini destekledii srece taraftar olacaklar kesindi.

Anadolunun dousunda bamsz bir Ermenistan kurma projesi, I. Dnya

Sava banda ve savan sonuna kadar uluslar aras gndemde yoktu33. I. Dnya

Sava'ndan nce Mttefik devletler, Osmanl topraklarn paylamak iin aralarnda

eitli antlamalar yapmlard. Ancak bu antlamalarda Ermeni istekleri, Mttefikler

tarafndan dikkate alnmamt. 1916 ylnda yaplan Sykes Picot ile, Byk

Ermenistann kurulmas kararlatrlan Dou Anadolu ve Kafkasya Rusyaya,

Kk Ermenistan olarak belirlenen Kilikya ise Fransaya verilerek iki lke arasnda

paylatrlmt34. ngiltere, bu antlamay gerek Fransann ve gerekse Rusyann

Erzurum ve Trabzonu da iine alarak, tehlikeli bir ekilde yaylmasn nlemek iin,

Anadoludaki paylarnn belirlenmesi gerektiini dnerek onaylamt. Mttefik

devlet yetkilileri, antlama metinlerinde dikkate almadklar Ermeni isteklerine

ramen, kendi kamuoylar iin Ermenilere ynelik beyanatlarda bulunmaktaydlar.

ngiliz i Partisi ve Mttefik Sava Konseyi yesi Arthur Henderson, savatan

sonra Trk hakimiyeti altnda hibir Hristiyan unsurun kalmayaca ynnde

beyanatlarda bulunurken,35 ngiliz Dileri Bakan Balfaur da, 6 Kasm 1917de

Osmanl aznlklarnn hrriyetlerine ve kendilerine zg idar yaplarna

kavuacaklarna dair aklamalar yapmaktayd

36

. Bu gelimelere Rusya da nayakolmutur. Rus vatanda olan Dr Zaviref isimli bir Ermeni giriimci, Bogos Nubarla

33 Tuncer alayan, Byk Ermenistan Projesi ve ngiltere, Atatrk Aratrma Merkezi Dergisi,Say:44 (Temmuz 1999), s.514.34 Adamof, a.g.e.,s 20-70.35

Hadisat, 6 ubat 1919, No: 95, s.136Hadisat, 15 Aralk 1918, No: 56, s.2


32/251

21

birlikte, eitli grmelerde bulunmak zere ngiliz ve Fransz yetkililerle temasta

bulunmutu37.

ngilizler, Ermenilerden baka zellikle Ortadoudaki menfaatleri gerei

buradaki Osmanl aznlklar zerinde de politikalar gelitirmiti. zellikle Araplar

ve Museviler bu politikasndaki aralar oldu. ngilizler, hem savataki durumu ve

hem de uzun vadedekii menfaatleri iin, bu blgedeki aznlklar politikalarna dahil

etti. ngilterenin Ortadou uzman Sykesa gre; mparatorluktaki ayrlk

unsurlarn bir Arap-Siyonist-Ermeni Antant oluturmas gerekiyordu38. ngiltere, bu

politikasn hayata geirmek iin blgedeki aznlklarn her biri ile ikili antlamalar

yaparak; blgedeki stnl ele geirmek istiyordu. Bylece bu unsurlar zerindeki

tek yetki ngilizlerin elinde olacakt. Bununla birlikte ngiltere, sava yllarnda

Osmanl'daki aznlklar ve zellikle de Ermenileri birer propaganda malzemesi

olarak kulland. ngiltere, sava ortamnda propaganda faaliyetlerini dzenli bir

ekilde yrtmek iin, Sava Amalar Komitesi'nin giriimi ile, 1914 yl

Austosunda Wellington House olarak tannan basn brosunu at. Burada

Osmanldaki unsurlara ynelik basn ve yayn faaliyetlerinde bulunuldu. Bu broda,

zellikle Ermeniler hakknda 1915 yllndaki tehcir hadisesi ele alnarak, Ermenilerin

katledildii ynnde yaynlar da yapld39. Bu yaynlarda pek ok Ermeni taraftarn

doruluu kontrol edilmemi, ikinci ve nc elden kaynaklar kullanlarak yaynlaryaplm olduu anlalmaktadr. Bu yaynlardan biri de, inandrc olmas iin Lord

37 Adamof,a.g.e., s.178-186.38 Bu antantn ngiltere ve Fransann kontrol altnda kurulmas dnlyordu. Sykesngiriimleriyle Suriye ve Hicazdan temsilciler ile Ermeniler adna da Bogos Nubar ve ngilteredekiErmenilerin lideri James Malcom ile Londrada birka defa grlmtr. Ancak ngilterenin buantanta ynelik ekinceleri de vard. zellikler byle bir yaplanma sonucu Fransann etkinolmasndan ve bu unsurlarn kaynaamamasndan ekiniliyordu. Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu

(1914-1923), Ankara 1991, s.92.39kdam, 5 Temmuz 1919, Say:8046, s.1


33/251

22

Bryecn40 hazrlad sylenen, fakat editrln gen bir istihbarat subay Arnold

Toynbee'nin yapt The Treatment of Armenians in the Ottoman Empire adl

kitaptr41

.

I.Dnya sava yllarnda Rusyada ortaya kan ihtilal sonucunda, 1917

Ekim'inde Bolevik bir hkmet kurulmutu. Rusyada meydana gelen ihtilal ve

sonrasnda oluan siyasal ortam, zellikle ngiltereyi de tedirgin etmiti. nk bu

blge halk ounlukla Trk-Alman ittifakna dahil olmak istiyordu. Blgenin

tarafszl bozulursa, bundan en zararl kacak olan devlet ngiltere idi. Bu

balamda ngilterenin, blgedeki menfaatlerini korumak iin Ermenilere yeni bir rol

bitii anlalmaktadr. Bu role gre; Ermeniler Grclerle birlikte silahlanp ngiliz

subaylar kontrolnde Trklere kar harekete geecekti. nk ubat 1918den

itibaren Kafkasyada Trk asker harekat balamt. Ancak bu plan General

Dunsterville komutasndaki kuvvetlerin blgeye gelememesi nedeniyle

uygulanamamt.

ngilizler, sava sonunda sava boyunca bir propaganda malzemesi olarak

kullandklar Ermeniler hakknda takip edecekleri siyaseti tespit noktasnda

zorlandlar. Daha ncede belirttiimiz gibi bamsz bir Ermenistan kurulmas iin

dnlen blge, 1916 ylnda yaplan Sykes Picot antlamasyla Rusya ve Fransa

arasnda, ngilterenin onayyla paylatrlmt. Ancak Boleviklerin ihtilali ileRusya savatan ekilince, antlama gerei Rusyaya braklan Dou Anadolu

blgesinin geleceinin ne olaca problemi gndeme gelmiti. Bu problemle birlikte

40 Lord Bryce hakknda geni bilgi iin bkz., Justin McCarthy, I.Dnya Savanda ngilizPropagandas ve Bryce Raporu", Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zel Says I, Say: 37 (Ocak-ubat

2001), s.474.41 Bu propaganda faaliyetleri hakknda geni bilgi iin bkz., Mim Kemal ke, a.g.e, s.93-95.


34/251

23

Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistan kurulmas projesi, ngiltere ve

mttefiklerinin gndeminde yer almaya balad42.

ngilterenin Orta Dou politikalarnn tespit edilmesinde etkin rol alan ark

Komitesi, Orta Dou ve Ermeniler ile ilgili olarak, 1918 yl sonuyla 1919 banda

dzenli aralklarla toplantlar dzenlemiti. Bu komitenin 2 Aralk 1919 tarihli

toplantsnda, kurulmas dnlen Byk Ermenistan projesi ele alnarak

tartlmt. Komite Bakan Lord Curzon, Anadolunun dousunda bir Ermeni

devletinin kurulmasnn gerekliliini sebeple aklamt. Bu sebeplerden ilki,

eitli blgelere srlm olan Ermenilere bir devlet salamak; ikincisi, Pan-Turanist

hareketi engellemek; sonuncusu ise, herhangi bir devletten (Rusya, Fransa) gelecek

olan bir saldrya kar tampon bir blge oluturmakt43. Bu komitenin toplantlar

bat komuoyu tarafndan yakndan takip edilmekteydi. Trk basn da d kaynakl

haberlerle komitenin toplantlarna dair bilgiler vermiti. 2 Ocak 1919 tarihli Vakit

gazetesinde Londrada bavekiller arasndaki mzakerelerde bu konu ile ilgili olarak

yaplan tartmalara yer verilerek, Trklerin Anadoludan atlmas zerinde durulan

mzakerelerden u alntlara yer verilmitir. ... Trkleri Padiah Hkmetini

stanbuldan kararak Anadoluya atmaktr. Anadoluya teyid edilecek ve garb

tesirinden uzak kalacak olan kk Trk hkmeti bi-tabi nne bir duvar yaplan

aa gibifaaliyet inkiafn arka tevcih edecektir. Evet daha imdiden bir takmasar meydana kmaa balayan Trk-Tatar, Trk-Arab hatta Trk-Bolevik

siyasetleri kendini gsterecektir. Bu siyasetlerin nne hil olacak yeane mil

42

kdam,1 Haziran 1919, No:8014, s.143 alayan, a.g.m., s.522.


35/251

24

Ermeniler olabilir. Ermeniler Trkler ile Boleviklerin, Tatarlarn, Araplarn

arasndaki yollar zerinde bulunuyor.44

ngilizlerin ark Komitesi'nde, Osmanl topraklarnn dousunda bamsz bir

Ermenistan kurulmas konusunda tam bir fikir birlii salamasna ramen,

Ermenistann snrlar konusunda gr ayrlklar yaamaktayd. Lord Curzon,

Byk Ermenistan projesine kar karak, buna gereke olarak da blgedeki Ermeni

nfusunun Trk nfusu karsnda aznlkta kalmasn gstererek, Ermeni devletinin

Kilikyada kurulmasn (Kk Ermenistan) ve Dou Anadoludaki Ermenilerin

buraya nakil edilmesini teklif etti. Curzonun bu teklifine, Dileri Bakan

Yardmcs Lord Robert Cecil itiraz etti. Cecil, Ermenistann kurulmasnn ngiltere

iin, zellikle blgedeki menfaatleri asndan, ok nemli olduunu syleyerek;

Byk Ermenistan snrlarn savundu. Lord Cecil aklamalarna, Ermenistann bir

parasn Trklere geri mi vereceksiniz ? Ermenilerin uradklar katl-iammlarn

sonrasnda byle bir ey yaplmamal. Yani siz kuzeydeki Ermenileri gneye

nakledeceksiniz ve kuzeyi tekrar Trklere vereceksiniz. Bu Ermenilere hakszlk

olaca gibi Trklerin Kafkas Trkleri ile dorudan balants olmasn

salayacaksnz ki bizim nlemeye altmz Pan-Turanizm bu ekilde

kuvvetlenecektir. Bizim istediimiz ey Karadenizden Akdenize uzanan bir

bariyerdir. Bu sebeple ben byk Ermenistan projesi taraftarym.

45

diyerek devametti. Lord Curzon, Cecilin bu teklifine kurulmas dnlen Byk Ermenistan

snrlar iinde bulunmas kararlatrlan Trabzon vilayetinde, Ermenilerin aznlkta

olduklarn syleyerek itiraz etti46.

44Vakit, 21 ubat 1920, No:823, s.1den, Near East45

kdam, 3 Haziran 1919, Say:8017, s.246Hadisat, 5 Nisan 1919, No:95, s.1


36/251

25

ngiliz Dileri Bakanl'nn Ermeni sorunu ile ilgili yaynlar ve konuyla

ilgili toplantlar sonunda alnan kararlar, ngilizlerin Ermeni politikas esaslarn

gstermektedir. Dileri Bakanlnn istihbarat blmnce 1 Kasm 1918de

kabine iin hazrlanan bir raporda, Ermenilerin talep ettii Byk Ermenistan

(Kafkas Ermeni Cumhuriyeti, alt vilayet, ukurova ve Karadenizde Trabzon

vilayeti) corafyasnn mevcut Ermeni nfusu ile kyaslanamayacak derecede byk

olduuna, bu kadar geni bir corafyada kurulacak Ermenistann bamsz bir devlet

olamayacana, ancak byk bir devletin himayesinde ayakta durabilecek bir yapda

bulunabilecei belirtildi. Raporun devamnda, bu snrlar dahilinde kurulacak olan

Ermenistan devletinin baz problemlere sebep olaca, rnein blgede bulunan

Krtlerin haklarnn da korunmas zorunluluunun da gndeme gelecei zerinde

duruldu. Ayrca bu toplantlarda; Kafkas Ermeni Cumhuriyeti Ermenileri ile Anadolu

Ermenilerinin birlemesinin de pek mmkn olmadna deinilmekteydi47.

ngiltere'de bu gelimeler yaanrken, hem Anadolu hem de stanbul basn

komitedeki tartmalar yakndan takip ediyordu. Albayrak gazetesi, Vilyt-

arkkiye, ukurova ve Trabzon'a ait nfus istatistikleri yaynlayarak, blgedeki

Ermeni nfusunun, bir Ermeni devletinin kurulmasn salayacak derecede

olmadn belirtmekteydi48. 21 Ekim 1919 tarihli kdam gazetesi de Erzurum iline

ait nfus istatistiklerine yer vererek, blgedeki Ermeni nfusunun idda edildiioranlarda olmadn ifade etmekteydi. 15 Aralk 1918 tarihli Hadisat gazetesi de,

kurulmas dnlen byk Ermenistan corafyasnda, Ermeni nfusunun ok az

olduunu ve bu topraklarn birer Trk yurdu olduunu vurguluyordu.

47

alayan, a.g.m., s.520.48Albayrak, 16 Kasm 1919, Say:45, s.2


37/251

26

ark Komitesi'nde, Ermenistan konusunda tartlan dier bir konu da

mandaterlik meselesi olmutur. Ermenistan zerinde bir manda idaresinin kurulmas

konusunda komite yeleri hem fikirdiler. Ancak hangi devletin mandater olaca

konusunda farkl grler vard. Ermenistan zerinde mandater olacak devletler

ngiltere, Fransa, Amerika olarak dnlyordu49.

Lord Curzon, Ermenistan mandaterliini alacak olan devletin dier Kafkas

Cumhuriyetlerinin de mandaterliini zerine almas gerektii ynnde

aklamalarda bulunmaktayd. Ancak, ngiltere zellikle Fransann bu geni

corafyada Ermenilerin mandaterliini almasn, ngiliz politikalar asnda tehlikeli

gryordu. Bu ekince dolaysyla Lord Curzon, Kk Ermenistan olarak tasarlanan

blgenin mandaterliinin Fransaya verilmesini istiyordu50. Toplantlar sonunda,

Lord Curzonun Kafkasya ve Ermenistan ile ilgili olarak hazrlam olduu ve 23

Aralk 1918 tarihinde ngiliz Emperyal Kabine toplantsnda kabul edilen rapordaki

u husus zerinde karara varld.Eer Anadoluda Byk Ermenistan veya

Kafkasyada kk Ermenistan kurulursa ve Cemiyet-i Akvam yada halk tarafndan

Ermenistann hamilii iin bir devlet davet edilirse ngiltere bu davetten uzak

kalmak iin azami gayret gstermelidir. Bu durumda Amerikay yada 1916 Sykes

Picot antlamasnda deiiklik yapmak kaydyla Fransay ngiltere

desteklemelidir.

51

Kabine toplants sonunda alnan bu karardan da anlalaca gibi,ngiltere Ermenistan sorununda daima karlar dorultusunda hareket etmitir.

zellikle Kafkasyada Fransz nfuzunu kontrol altnda tutmak iin, Ermeni

sorununda Fransann etkinliini daima denetlemitir. Bununla birlikte Ermenilerin

49Vakit, 30 Austos 1919, No:661 s.150Peyam- Sabah, 1 Ekim 1919, No:1109, s.151

alayan, a.g.m., s.526.


38/251

27

mandaterliini zerine alrsa, ekonomik adan zararl kacan grerek yalnz

bana bir mandaterlii kabul etmemitir. ngiltere menfaatleri dorultusunda I.

Dnya Sava sresince hi ekinmeden kulland Ermenilere kar sava sonunda

yine menfaatleri dorultusunda farkl bir politik tavr gelitirdi. ngiltere, bu yeni

siyasal ortamda en az zararla kmak ve geleneksel politikalarndan da dn

vermeden bir dzenleme yapmak istemekteydi. Nitekim Lord Curzon, Avam

Kamarasnda yapt bir konumasnda u aklamada bulunmutu: Bana yle

geliyor ki siz Ermenileri sekiz yanda pek temiz ve masum bir kz gibi

zannediyorsunuz. Bunda pek yanlyorsunuz. Zira Ermeniler bilhassa son hareket-i

vahiyaneleriyle ne derecelere kadar hunhar bir millet olduklarn bizzat kendileri

ispat eylemilerdir.52 ngilizler, savan devam ettii yllarda zavall Ermeniler

sylemleriyle birer propaganda malzemesi olarak kullandklar Ermenileri, sava

sonundaki gelimeler zerine karlarn korumak amacyla hunhar bir millet

olarak ifade etmekten ekinmediler.

1.2.Amerika Birleik Devletlerinin Ermeni Sorununa Yaklam

Amerika Birleik Devletleri, 19. Yzyln ortalarna kadar Atlantik tesiyle

pek ilgilenmiyordu. Bakan Monero tarafndan esaslar tespit edilen politika (Monreo

Doktrini) dorultusunda, Avrupann i ilerine karmama ynnde bir politika takipetti. Ancak zellikle ekonomik gelimeler, bu siyasetin geerliliini ortadan

kaldryordu. A.B.D'ndeki sanayileme Washingtonun Atlantik tesindeki

gelimelerle ilgilenmesini zorunlu klyordu. Avrupadaki dier rakiplerinin pazar

bulmak iin yaptklar yar, A.B.D.'nin dikkatini de bu yne ekmekteydi. Amerika,

52

Albayrak, 1 Nisan 1920, Say:81, s.2


39/251

28

hem hammadde ihtiyacn gidermek iin hem de pazarlarn dier rakiplere

kaptrlmas ekincesiyle, Monreo Doktrininden vazgeti. Amerika'nn bu yeni

politik hareketi, yani Avrupa merkezli uluslar aras siyasete girii 19. Yzyln

uluslar aras ilikilerinde olduu gibi Ermeni sorunu asndan da yeni gelimeleri

beraberinde getirdi.

Amerika'nn Atlantik tesi ve zellikle Ortadou ve Osmanl Devletiyle

ilgilenmesinin dier bir nedeni de; 19. Yzyldan beri bu blgede faaliyette bulunan

Amerikan Misyoner kurululardr. A.B.D., bu blgede faaliyet gsteren Robert

Koleji ve Beyruttaki Suriye Protestan Koleji sayesinde, gerek Osmanl topraklar ve

gerekse de Ortadou ile ciddi ekilde ilgilenmekteydi.

Osmanl Devleti, I. Dnya Sava yllarnda mttefiki Almanyann A.B.D.

ile diplomatik ilikileri kesmesi sonucu ayn yolu takip etti. Amerikan elilii

kapannca, svire Osmanl Devleti'nde Washingtonu temsil etmeye balad.

Diplomatik ilikilerin kesilmi olmasna ramen Amerika, Osmanl Devleti'ne sava

amamtr. zellikle Amerika Hariciye Vekili Robeter Lansing, Trkiyeye sava

almasna taraftar deildi. Buna gereke olarak da u sebepleri ileri sryordu:

Harbin Trkiyedeki Amerikan misyoner tekilatna byk zararlar olacaktr.

Amerika her ay arktaki Ermenilere 2 milyon Trk liras tutarnda yardm

yapyordu, harp ald taktirde bu tekilat bozulacak, misyonerler memlekettensrlecek ve mallar msadere edilecektir.53

I.Dnya Sava ncesi ve sava sonunda Bamsz Ermenistan iin

propaganda amal kurulan baz rgtlerde Amerikallar bulunmaktayd. Mesela

53 Mine Erol, Trkiyede Amerikan Mandas Meselesi (1919-1920), Giresun 1972, s.1., Osmanl

topraklarnda faaliyet gsterimi olan Amerikal misyonerler hakknda geni bilgi iin bkz., SeilAkgn, "Amerikal Misyonerlerin Anadolu'ya Baklar", OTAM, Say:3, (Ocak 1992), 21-31.


40/251

29

Berlin Byk Elisi James Gerard, Vahan Kardayan ile birlikte 1919 ylnda

American Committe for the Independece of Armenia (Ermenistann bamszl

iin Amerikan Komitesi) adl bir komite kurarak, basn yoluyla propaganda

faaliyetlerini yrtmekteydi. Vahan Kardayan, zellikle Vilyet-i Sittede

Ermenilerin ounluu tekil ettii ynnde aklamalarda bulunuyordu. Vakit

gazetesi 4 Aralk 1919 tarihli nshasnda, Kardayann bu aklamalarna yer verdi.

Kardayan, zellikle Amerikann blgeye asker yardmda bulunmas iin aba sarf

etmitir Osmanl topraklarnda faaliyet gsteren Amerikal Misyoner Kuruluularn,

Ermenilere sempati ile bakt anlalmaktadr. Anadoludaki misyoner kolejleri ve

Harput, Sivas ve Erzurumda alan Amerikan konsolosluklar, bulunduklar

blgelerdeki Ermenileri Amerikanllatrmaya almtr. Harpurttan her yl 100

kadar Ermeni bekar kzn evlendirilmek zere Amerikaya gnderildiini

bilinmektedir54.

I.Dnya Sava'ndan sonra Amerikay Trkiyede temsil eden ilk grevli

Lewis Heck idi. 1918 Aralk aynda greve balayan Heck, bir ay sonra grevini o

tarihe kadar Dou Akdenizde Amerikan Deniz Kuvvetleri Komutan sfatyla grev

yapan Amiral Marx Lambetr Bristola devretti. Bristol bu tarihten sonra Yksek

Komiser sfatyla Anadoludaki gelimelerden Washingtonu haberdar etti55.

A.B.D.'nin, Mondros Mtarekesi'nden sonra Trkiyede takip etmi olduupolitikann tespiti iin, hem Amiral Bristolun raporlarna hem de bu tarihler iinde

Birleik devletler tarafndan Trkiye ve Orta Douya gnderilen heyetlerin

54 Bilal imir, Ermeni Propagandasnn Amerikan Boyutu zerine, Tarih Boyunca TrklerinErmeni Toplumu le likileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum), Ankara 1985, s.119.55

Din Yaylaler, Trk Amerikan likilerinde Amiral Mark Bristolun Rol (1919-1927), TrkYurdu, Say: 125-131, Cilt: XVII, Ankara 1998, s.38-39.


41/251

30

faaliyetlerini incelemek gerekmektedir. Bylece, Amerika'nn Ermeni sorununda

oynad rol daha iyi anlalm olur.

A.B.D., Austos 1919da Bristolu Yksek Komiser sfatyla stanbula

gnderdi. Amerika, Bristol'un Osmanl Devleti hakknda vermi olduu bilgiler

dorultusunda, blgedeki gelimelerden haber alp, bu haberler dorultusunda bir

politika gelitirmek istiyordu. A.B.Dnin, sava sonunda Trkiyeye ynelik

yukarda belirtmi olduumuz sebepler dolaysyla resmi bir politikas olumamt.

Bu durumun temel sebebi, 19. Yzyldan beri Trkiyede faaliyet gsteren A.B.D.'li

misyonerlerin blgeyle ilgili hazrlam olduu raporlarn Amerikay tatmin

etmemesidir56. Bu iki farkl kaynak, yani hem Amiral Bristol hem de Trkiyedeki

Amerikan Misyonerleri, Anadoludaki gelimeleri farkl ekilde deerlendiriyordu.

Bu durum, Amerikann Trkiyeye kar bir politika gelitirmesini gletiriyordu.

Bristol grubu, halkn desteini alan Kuvay- Millyenin resmen tannmasnda srar

ediyordu. Misyonerler ise, Kemalstleri 1915deki Ermeni tehcirini yapan ttihat ve

Terakki grubunun bir devam olarak gryordu. Bristol, Trkiyede olduu sre

iinde Ankara Hkmeti'yle srekli temas halindeydi.1920 ylnn Mart aynda Ali

Fuad Paa ile grt. Fuad Paa, bu grmede Amirale Bakan Woodrow

Wilsonun gen lkelere bamszlk tanyan 14 prensibi nedeniyle Milliyetilerin

Amerika ile dostluk iinde olmak istediklerini syleyerek, batl lkelerin emperyalistemelleri dolaysyla onlara gvenmediklerini belirtti.57

Bristol ve misyonerler grubu, Ermenistan sorunu karsnda da farkl

dnyordu. Bristol, gerek politik ve gerekse ekonomik adan bamsz bir

56 Din Yaylaler, Amerikann Trkiyede Politika Oluturma Sreci I, Trk Yurdu, Say:132-136,Cilt: XVIII; Ankara 1998, s.17.57

Albayrak, 29 Mart 1920, Say:80, s.2


42/251

31

Ermenistan talebinin mmkn olmadn belirtmekteydi. Bir telgrafnda, konuyla

ilgili olarak u aklamada bulunmutu: Trkiyede bamsz Ermenistan fikrini

kabul etmediim iin Ermeni propagandistleri Trk dostu olduumu sylyor.58

Bristol, telgrafnda Anadolunun gneyindeki Ermeni faaliyetlerine de deinmiti.

Ayn konuyla ilgili olarak, yakn arkada Oberlin Koleji Bakan Henry Kinge

yazd bir mektupta, Franszlarn Ermenileri asker niforma altnda kullanmasn

eletirmi ve Trklerin terre terr ile cevap verdiini yazmt. "....gazetelerde

Ermeni soykymn okurken Maradaki gereklerden bahsedilmediini greceksin

demiti.59

A.B.D.'nin, Ortadouda faaliyette bulunan, deiik kiliseler tarafndan

kurulmu ve gayesi blgede ihtiya iinde olan herkese yardm etmek olan, Near

East Relif kuruluu, zamanla amacndan uzaklaarak, Anadoluda misyonerlik

faaliyetlerinde bulunmaya balad.. zellikle Hristiyan aznlklar lehinde kararlar

alp, bamsz bir Ermenistan iin alan gruplar ekonomik olarak destekledi.

Amiral Bristol, Ermenilerin bu grubu hem Trkiyede hem de Amerikada

kullandn dnyordu. Amerika'nn Yunanllar ve Trkler aleyhine yapt

politikann yanl olduunu ve bu politikann Amerikann her millete eit muamele

yapma ilkesine ters dtn ileri sryordu60. Amiral Bristol'un bu aklamalar,

hem Ermenileri hemde Amerikal misyonerleri rahatsz etmeye balad. NitekimAmerikadaki Ermeni dernekleri61 Bristolu grevden almak iin bir kampanya

58kdam, 2 Nisan 1920, Say:8309, s.259 Din Yaylaler, a.g.m., s.18.60Vakit, 20 Mays 1920, No:898, s.261 Bonne Cordes, Ermenilerin Amerikaya g etmelerinin 1800 lerde baladn ve 1920deAmerikada muhtelif cemaatler halinde 100.000den fazla Ermeni gmenin yaadnbelirtmitir.,"Amerika Birleik Devletlerinde Ermeni Terrizmi", Uluslar aras Terrizm veUyuturucu Madde Kaakl Sempozyumu (1-18 Nisan 1984), Ankara 1984, s.151., Ercment

Kuranda Misyonerler tarafndan ngilizce renen Ermenilerin ve 1890daki ayaklanmalarnbastrlmasnda sonra Amerikaya giden Ermenilerin orada propaganda faaliyetleri ile ilgilendiini


43/251

32

balatarak, blgeye Ermeni isteklerine scak bakan bir kiinin grevlendirilmesi

ynnde faaliyetlere balad. Ancak bu gruplarn faaliyetleri sonusuz kald62. nk

Amerikan Senatosu, 1 Haziran 1920de Ermenistan mandasn kesin olarak

reddetmi, bakan Wilson 2 Kasm 1920de Cumhurbakanl seimini kaybetmi

ve Cumhuriyeti yeni bakan Harding, Bristolun Ermenistan siyasetini onaylamt.

A.B.D., Ermenistan sorununa dair bir politika gelitirmek ve Anadoludaki

gelimeleri yakndan takip etmek amacyla, hem Anadolu'ya hem de Orta Douya

eitli heyetler gnderdi. zellikle Mttefikleri tarafndan gndeme getirilen

Ermenistan mandaterlii meselesi hakknda aratrmalarda bulunmak zere 1919 yl

iinde Anadolu'da pek ok Amerikan heyeti aratrmalarda bulunmutur. Bu

heyetlerin faaliyetleri, gerek Anadolu gerekse stanbul basn tarafndan yakndan

takip edildi.

I.Dnya Sava sonunda, uluslar aras alanda yeni bir dzen kurmak ve

Avrupann geleceine ynelik dzenlemeler yapmak amacyla, Amerika, ngiltere,

Fransa ve talyann bakanlnda Pariste toplantlara baland. Paris'te bulunan

Ermeniler de, bu toplantlara katlarak, Byk Ermenistan'a dair isteklerini ieren bir

raporu, tilf Devletleri temsilcilerine verdi. Paris'teki toplantlarda, Ermeni istekleri

de gndeme getirilmi, dnya dzeni iinde manda rejimi benimsenmi ve yine bu

erevede bamsz bir Ermenistan kurulmas kararlatrld. Paris'te bu gelimeleryaanrken, Mttefik devletler basnnda da Trkler aleyhinde haberler

yaynlanyordu. Le Progres ve de Lyon adl Fransz gazetesinde, Trklerin

Ermenilere zulm ettii iddia edilerek, "Yetkili kaynaklarca bildirildiine gre, Trk

belirtmitir. "Amiral Bristol Raporu ve A.B.D.daki Trk Aleyhtar Ermeni PropagandasnnTarihesi, Yeni Trkiye Ermeni Sorunu zelSays I, Say:37 (Ocak-ubat 2001), s.484-485.62

Alemdar, 11 Kasm 1920, No:684, s.1


44/251

33

ordusu, Kafkasya'da igal ettii yerleri boaltrken, mtareke hkmlerini hie

sayarak Ermenilere kar amansz eziyetlerde bulunmaktadr. Aslnda baz Trkler,

Ermenilere ldrc darbeyi vurma ve rklarn yok etme eklindeki Trk politikasn

talandrma niyetini aka sylemektedir." 63 ynnde haberlere yer verilmekteydi.

Sava sresince Ermeniler zerinde politikalarn srdrp, Ermenileri bir

propaganda malzemesi olarak kullanan ve bylece Osmanl topraklarndan daha ok

pay almak amacnda olan ngiltere ve Fransa, konferansta Ermenistann gerek

ekonomik ve gerekse politik sorumluluunun stlenilmesi konusunda pek scak

davranmad. Bu iki devlet, sava sonundaki ekonomik skntlar dolaysyla,

Ermenistana ne asker ne de parasal ynden bir yardm yapamayacaklarn,

Ermenistan iin gerekli olan yardmn ve Ermenistan mandaterliinin Amerika

tarafndan stlenmesini teklif etti64. Vakit gazetesinin 29 Austos 1919 tarihil

nshasnda, Lloyd George'nin, ngilterenin Kafkaslardaki yllk giderinin 30 milyon

ngiliz Liras tutuu, ngilizlerin bu byklkte bir ekonomik yk altna

giremeyeceklerini belirttii ve dnyann en verimli arazilerinden birini Trklerden

kurtardklar, ancak ekonomik gerekeler dolaysyla Ermenistan terk etmek

zorunda olduklar, Ermenistan sorununda bir karara varlmamasnn ve bar

antlamas grmelerinin uzamasnn temel sebebinin, Amerikann bu konu

zerindeki grlerini aklamam olduunu belirtii konuyla ilgili aklamalarnayer verilmiti.

Paris Bar Konferans'nda yeni dnya dzeni ercevesinde, daha ncede

belirttiimiz gibi manda ve himaye sistemi kabul ediliyordu. Osmanl topraklar iin

nerilen manda sistemi genel olarak, stanbul ve Boazlar, Anadolu ve Dou

63

Hadisat, 6 ubat 1919, No:60, s.2'den, 5 Ocak 1919 tarihli LeProgres de Lyon gazetesi64Hadisat, 6 Nisan 1919, No:97, s.2


45/251

34

Anadolu olarak belirtiliyordu. Dou Anadolu'da da zellikle Ermenilerin talep ettii

Vilyt- Sitte bu kapsamdayd65. Konferansta, Trk bar ile ilgili toplantlara,

A.B.D.'ye Ermenistan mandasn kabul etmesi nerisi resmen sunulduktan sonra

baland. Bu gelimeler zerine Amerika Dileri Bakanl, Ermenistan mandas

konusunda aratrmalar yapmak amacyla Anadolu'ya eitli heyetler gndermek iin

almalara balad. A.B.D.'nin bu konudaki almalarn yakndan takip eden

Albayrak gazetesi, 27 Haziran 1919 tarihli nshasnda, Ermenistan mandasnn

Amerika iin ok byk bir ekonomik yk olaca ve konunun dikkatle ele alnmas

gerektii ileri srlyordu.

tilf Devletleri, manda erevesinde, Osmanl topraklar zerinde iki blgeyi

esas alyorlard. Bunlardan ilki, Ermenistan dieri de, boazlar idi. Ancak Trk

basnnda youn bir ekilde A.B.D.nin Ermenistan mandas ele alnarak dorultuda

haberlere yer verildi. Snrl sayda da olsa Alemdar ve Peyam- Sabah gibi ngiltere

yanls birka gazete; ngiliz mandasn da gndeme getirmekteydi. Ancak ngiliz

mandas fikri, pek taraftar toplayamad. Nitekim ngilterede manda konusuna

ekonomik gerekeler gstererek ekinceli yaklayordu. Amerikan mandas fikri,

Trk halk arasnda en ok taraftar toplayan gr oldu. Pek ok aydn Amerikan

mandas taraftar idi66.

Ermenistan konusunda kendisine resmen mandaterlik teklif edilen AmerikaBirleik Devletleri Bakan Wilson da, Dou Anadoluda bamsz bir Ermenistan

fikrinde olduu iin senatoya danarak mandaterlii stlenmek istedi67. Konuyla

65kdam, 28 Mays 1919, Say:8010, s.166 Trkiyede A.B.D. mandasnn savunulma nedenleri hakknda geni bilgi iin bkz., Mine Erol,a,g,e, s. 42-44.67 Seil Akgn, Kurtulu Sava Balangcnda Trk Ermeni likilerinde Amerikann Rol, Tarih

Boyunca Trklerin Ermeni Toplumu ile likileri Sempozyumu (8-12 Ekim 1984 Erzurum),Ankara 1985, s.335.


46/251

35

ilgili olarak Vakit gazetesinin 4 Austos 1919 tarihli nshasnda kan ve Londra

kaynakl gazetelerden alnan bir haberde, ...Amerika Avrupa ilerine karmamak

hususundaki noktay- nazarnda pek o kadar srar etmemekde ve kendisine vas bir

manda verilirse bunu kabule hazrlanmaktadr. Yani yalnz stanbula taalluk edecek

bir mandann Amerika iin hibir cazibesi yoktur.Fakat Amerika btn Memalik-i

Osmaniye iin mandater olmay belki de kabul edecektir.denmektedir.

A.B.D. Dileri Bakanl, Ermenistan mandas hakknda aratrmalarda

bulunmak zere Yzba Emory H. Niles ve Arthur E. Suterlandtan oluan bir

Amerikan heyetini 1919 yl Haziran aynda Dou Anadoludaki durumu yerinde

tespit etmek amacyla blgeye gnderdi68. Heyet, nce Bitlis daha sonra da Van

Beyazt ve Erzuruma urayp, bu gezi sonucunda elde ettii bilgileri bir rapor ile

Dileri Bakanlna bildirdi. Bu rapor incelendiinde, heyetin Anadoluya bir

durum tespiti amacyla geldii grlmektedir. Raporlarda, gezilen ehirlerdeki nfus,

ulam, gvenlik, ekonomik durum gibi konular incelenmitir. Heyet raporda,

blgede yaanan vahetin tespiti ile ilgili bir grevlerinin bulunmadn; Ruslarn

ekilmesinden sonra Ermenilerin blgede geni tahribat yaptklarn belirtmekten de

kendilerini alamadklarn69 belirtiyordu. Ancak A.B.D. blge ile ilgili olarak bu

heyetin gnderdii bilgileri yeterli grmeyerek, daha ayrntl bir aratrma yapmak

amacyla blgeye Harbord Heyeti'ni gnderdi.A.B.D. Bakan Wilson, hem Anadoludaki durum hakknda daha ayrntl

bilgi toplamak hem de Ermenilerin nfus, sosyo ekonomik durumlarn tespit etmek

amacyla, King Crane Komisyonu'nu 1919 yaznda Orta Douya ve 1919 ylnn

68kdam, 30 Haziran 1919, Say:8043, s.169 Do.Dr. Mustafa Gl, Bir Amerikan Heyetinin 1919 Ylnda Dou Anadoludaki Tespitleri ve O

Dnem Ermeni Amerikan likileri zerine Bir Deerlendirme, Asker Tarih Blteni, Yl:24,Say:46 (ubat 1999), s.90.


47/251

36

sonbaharnda da General H. G. Harbord Heyeti'ni70 Dou Anadoluya gnderdi. Bu

iki komisyonun almalar Trk basn tarafndan yakndan takip edildi.

King-Crane Komisyonu, 3 Haziran'da stanbul'a geldi. Hadisat gazetesinin 3

Haziran 1919 tarihli nshasnda, heyetin Anadolu'ya geli amac zerinde durularak,

Heyet ark- Karib ile Vilayet-i arkiyyede ve zmir'de teftite bulunacaktr.

denilmiti. Gazetenin 4 Haziran 1919 tarihli nshasnda da, hem Trk hem de

Fransz gazetelerden naklen verilen haberlerle, King-Crane Heyeti'nin amalar

zerinde duruluyordu.Heyetin evvela stanbulda zmet etmesinden tahkikatn

yalnz Torosun Cenbunda lisan- Arabiyye ile mtekellim bulunan mntkalara

inhisr ittirmeyb merkezinde stanbul olmak zere mnatk- saireye de temil

edecei ve btn ark meselesini heyet-i ummiyyesiyle tetkik edecei

anlalmaktadr. Haberin devamn da, Le Jurnal gazetesinden naklen verilen

haberler de de heyetin stanbul'a geli amac zerinde durulmutu. Amerikann

stanbula bir heyet gndermekteki maksad sarihtir. Reis-i Cumhur Wilson

Morgontavunun lahiyasna tevfikan hareket etmitir. Fakat Amerikann arkda bir

hareket ve faaliyette bulunmas Amerikada iddetli muhalefete tesadf ideceinden

maksad bu suretle efkar- ummiyyeyi hazrlamak in vakt kazanmaktr. King

Crane Komisyonu hakknda Halide Edip, "Amerika Tahkik Heyetine" balkl

yazsnda ilk nce ark Meselesi'nin bir tahlilini yaparak u aklamadabulunuyordu. Bu meselenin iki yz vardr: iine bakarsanz birok milletlerin zd

erat altnda yaadn grrsnz. yle cemaatler vardr ki mkil ve asr bir

devlet ortasnda olsalar aldklar siyas kudret ve tekml inanmaz. O kadar devlet

70

General Harbord Komisyonu iin bkz., Seil Akgn, General Harbordun Anadolu Gezisi veErmeni Meselesine Dair Raporu, stanbul 1981; Ouz Aytepe, Trk Amerikan likileri


48/251

37

iinde devlet, hkmet iinde hkmet tekil etmilerdir. , ..Biliniz ki ark- Garib

bir ok cihetleri olan bir kll suretinde nazar- itibara alnmas lazm gelen bir

meseledir.71

Halide Edip, "tilf Devletleri'nin ark Meselesi" balkl yazsnda da,

mparatorluk nazariyesi kadar khne olan ark- Garibi para para

mstemlekelere ayrmak nazariyesi de hakkt olamaz. Buna almak beyhde bir

cidl, dim bir insan ziyanndan baka bir ey olamaz. Biz istiyoruz ki, Trk

topraklar zerinde mtemdiyen akan kan, fesad ve zulm dursun, buna sebebiyet

veren harici byk rekabetlerle kk milletlerin emperyalizmi dursun, ekaliyetlerin

ekseriyetlere hakimiyetini tesis in hkmetlerin arkasna saklanan kk

milletlerin Mslman ekseriyetini imha siyaseti dursun, herhangi bir sebebden

dolay Mslman ekseriyetinin de Hristiyan ekaliyetlere kar orada meydana kan

imha veyahud zulm siyaseti dursun diyerek Emperyalistlerin Anadolu topraklarnda

takip ettikleri politikann artk iflas ettiini, bu amala giriecekleri faliyetlerin

beyhudeliine deinirken, ayn zamanda Trklerin'de bu durum karsnda neler

yapmas gerektii zerinde duruluyordu.

King-Crane Komisyonu, manda meselesinin aratrlmas iin daha ok Orta

Dou'da faaliyet gsterdi. Heyet, gittii blgelerde hem blge halk ile hem de pek

ok frka ve cemiyetle grt. kdam gazetesinin 3 Austos 1919 tarihli

nshasnda, bu konu zerinde duruluyordu. Haberde, Amerika heyet-i mahsusasdn Krt Teali Cemiyeti murahhaslarn istim eylemitir. Cemiyet namna Polis

mdr sabk Halil, Doktor kr, Mahmud ve Yabanzde kr Beler Ermenistan

hakkndaki mtlaalarn uzun uzadya erh ve izah eylemilerdir.72 denilmiti.

erevesinde Manda Sorunu ve Harbord Misyonu, Prof.Dr. Abdurrahman aycya Armaan,Ankara 1995, s.63-65.71

Vakit, 4 Austos 1919, No:635, s. 172 Bu konuyla ilgili olarak ayrca bkz., Vakit, 4 Austos 1919, No:635, s1


49/251


50/251

39

olduu bir Ermeni heyeti ile de grerek, zellikle Ermenilerin Dou Anadoludaki

durumlar hakknda bilgiler almt. kdam gazetesi, bu toplantlarda mandaterlik ve

tehcir konular zerinde durulmadna dair haberlere yer veriyordu74

.

A.B.D, manda konusunda aratrmalarda bulunmak zere, Anadolu'ya da

1919 yl ortalarnda General Harbord bakanlnda bir heyet gnderdi. Bu heyet,

Eyll aynda Sivasa geldi. 20 Eyllde Mustafa Kemal ile grt. Daha sonra da

incelemelerde bulunmak zere Dou Anadolu ve Ermenistana hareket etti75.

A.B.D.'de bulunan Ermeniler, Amerikan kamuoyunu ciddi ekilde

etkilemekteydi. Nitekim Wilson, Amerika'daki Ermeni derneklerinin tahriklerine

kaplarak, 21 Austos 1919 tarihinde, Damat Ferit'e bir nota gndererek, Kafkasya

ve baka blgelerdeki Ermenilerin ldrlmesi engellenemezse, Osmanl Devleti'nin

Trk blgelerinden, Wilson Prensipleri'nin 12. maddesinde tannan bamszln

geri alnaca ve bar koullarnn Trklerin aleyhine deitirilecei bildirdi.

Wilsonun bu notas, 27 Austos 1919 tarihli kdam gazetesinde yaynland.

Trk basnnn, General Harbord heyeti ve almalarn yakndan takip ettii

anlalmaktadr. Nitekim kdam gazetesi, heyetin Anadoluya geli sebepleri

zerinde durarak u aklamalarda bulunmaktyad: Ermenilerin arzusunu tedkik

veyahut Ermenistan menafi itibariyle Amerika mandasnn muvafk olup olmad

keyfiyetlerini tahkik eylemek cihetlerine matuf olmayp Amerikann Ermenistanda

74kdam, 2 Austos 1919, Say:8074, s.175 Times gazetesinin 26 Austos 1919 tarihli nshasnda, "Ermenistan'n Tek midi Amerika Birleik

Devletleri" balkl bir haberde, Ermenistan mandaterlii ile ilgili u aklamalara yer verilmitir."Ermenistan'da bir manda ynetimi kabul etmediimiz takdirde Ermenilerin sonunun karanlk olacasyleniyor. Bu konuda bir aklama yapan Mr. Sovat Fraser, bu ackl la kulak verin Blgedekingiliz birlikleri geri ekildii andan itibaren sava srasndaki korkun katliamlardan arta kalanErmeniler de Trk ve Krtler tarafndan bask ve katliamlara maruz kalacan ifade etmitir."Amerikan basn bu ierikteki haberlerle Ermeniler iin dnlen mandann senato tarafndan kabul

edilmesi ynnde kamuoyu oluturmak istemekteydi. Ancak Harbord Heyeti'nin Anadolu veErmenistan'daki incelemeleri sonunda hazrlam olduu raporun senato tarafndan incelenmesinden


51/251

40

asker mandaterlii kabul eylemek iktidarnda ve imkannda bulunup bulunmadn

tedkike matf olmak76 Anadolu basn da, ksa sre iinde heyetin Anadolu'ya

geldiini duyurdu. Albayrak gazetesinin 18 Eyll 1919 tarihli