Amerikan Basininda Dogu Isyanlari 1925 1938 1278447854

7/30/2019 Amerikan Basininda Dogu Isyanlari 1925 1938 1278447854

1/25

AkademikBak

Cilt 3 Say 6Yaz 2010

97

Amerikan Basnnda Dou syanlar 1925-1938

The Eastern Rebellions on American Press 1925-1938

Esra Sarkoyuncu Deerli*

zet

Trkiye Cumhuriyetinin kurulmasndan sonra Milli Mcadele dneminde olduu gibi Krt-

faaliyetlerin tehdidi ile kar karya kalnd grlmektedir. Bilindii gibi, bu tehditlerin ilki ve enby eyh Sait syan (13 ubat15 Nisan 1925) olmutur. Musulu ngiliz mandaterlii altn-daki Iraka balamak maksadyla kkrtlan ve ksa srede Bingl, Mu, Diyarbakr, Tunceli, Elaz,Ergani, Silvan, Siirt ve Urfa gibi geni bir alana yaylan isyan hareketi her ne kadar 15 Nisanda bas-trlmsa da blgede huzursuzluk drt yl daha devam etmitir. Mays 1926da Yusuf Tao ve etesi-nin ran snrn geip Beyazd kylerinden hayvan alarak Ar yaylalarna snmas Cumhuriyet ta-rihimizde Ar isyanlar denilen ve 1930a kadar devam eden bir seri olaylarn balamasna sebep ol-mutur. 21 Mart 1937 tarihinde de Tunceli-Erzincan yolundaki bir kprnn Haydaran ve Dema-nan airetleri tarafndan yaklmasyla balayan Dersim isyan, 1938e kadar devam etmitir. Dou is-yanlar btn dnyada byk ilgi ve merak uyandrmtr. syanlarn ilgiyle takip edildii lkelerdenbiri de Amerika Birleik Devletleridir. almamzda Amerikan basnnda Dou isyanlarnn nasl al-

gland ortaya konmaya allacaktr.

Anahtar Kelimeler:eyh Sait syan, Ar syanlar, Dersim syan, Amerikan Basn,Trkiye.

Abstract

It could be observed that Turkish Republic in its early stage of foundation was faced with thethreat of Kurdish activities. As is known, the first and the biggest Kurdish rebellion was the Sheik SaitRebellion (13 February- 15 April 1925). Even though the rebellion that was incited for the aim of an-nexation of Musul to the then English mandate, Iraq, and that expanded over a vast geography in a rat-her short time was suppressed, the unease in the territory kept going on for the next four years. The hi -

ding of Yusuf ato and his band in the Ar uplands in May 1926 after crossing the Iran border andstealing the animals of the villages in Beyazd led to the outbreak of a series of events known as Arrebellions that continued until the 1930s. The Dersim Rebellion that started with the demolition of abridge on Tunceli-Erzincan road by Haydaran and Demanan tribes on 21 March 1937 went on un-til 1938. The rebellions in the east of Turkey aroused great interest throughout the world. One of the co-untries that paid attention to the rebellions and followed up the matter closely was the United States ofAmerica. In this study, how the Eastern Rebellions were perceived and interpreted by the press of the US

will be strived to examine.

Key Words:eyh Sait Rebellion, Ar Rebellions, Dersim Rebellion, American Press, Turkey.

Yrd. Do. Dr, Dumlupnar niversitesi, Fen Edebiyat Fakltesi, Tarih Blm retim yesi,e-mail: [email protected]


2/25

AkademikBak


98

Esra Sarkoyuncu Deerli

Giri

Osmanl Devletinde k belirtilerinin grlmeye balanmas ile ark Mese-lesi yeni bir ekil ve mana kazanm, Avrupallar nazarnda Osmanlnn mira-snn paylalmas halini almtr. Bu amalar dorultusunda stratejik ve eko-nomik deeri olan Osmanl topraklar zerinde, kendilerine bal kk dev-letlerin kuruluunu desteklemeye balamlardr. Bu politika uyarnca blge-ye misyonerler, diplomatlar, uzmanlar ve din adamlar gndermilerdir. Bu g-revlilerin yardm ile nce siyasi Krtln teorik alt yaps oluturulmu,1878 Berlin Antlamas sonrasnda ise lkeyi paralamak iin Krtlk, siya-si bir ara olarak kullanlmaya balanmtr. Bu balamda Ermeniler, Araplarve Krtler gibi bamszlk peinde koan gruplara Osmanl hanedanlnn ba-

sit bir Anadolu emirlii haline gelmeden tam anlamyla barn salanamaya-ca fikri alanmtr.

Birinci Dnya Sava ncesinde Ermeni ve Rum faaliyetlerinin tamamenarlk Rusyann kontrol altna girmesi de zellikle ngiltereyi Dou Anado-lu Mslman halk zerindeki faaliyetlerini artrmaya itmitir. ngiliz hkme-tinin destei ile de Krdistan Azmi Kavmi, Krt Teavn ve Terakki, Hewi/Hiva gibi cemiyetler kurularak Osmanl topraklarnda blclk faaliyetlerin-de bulunmulardr1. Birinci Dnya Savandan Almanyann mttefiki olarakyenik kan Osmanl Devletine Mondros Atekesinin (30 Ekim 1918) imzalatl-

masyla da mitlenen bu zmreler tekrar harekete gemiler, lkenin paralan-mas yolunda azami aba sarf etmilerdir.

Mondros Atekesi sonrasnda tilaf gleri Mezopotamyada kendi hi-mayeleri altnda bir Arap devleti ve Dou Anadoluda bir Ermeni devleti kur-mak ve gvenliini salamak iin Dou Anadoluda zerk bir Krdistan vaadiy-le Krtleri de Trk kart harekete dhil etme abalarn arttrdklar grlmek-tedir2. Birinci Dnya Sava galipleri olan ngiltere, Fransa ve talya, OsmanlyaMondros Atekesinden sonra 10 Austos 1920de Sevr Bar Antlamasn im-zalatmlardr. Bu antlamann maddelerinden biri de Gneydou Anadoludazerk bir Krdistan kurulmas idi. Avrupann bu plan Kurtulu Sava ilebozulmutur. Bununla birlikte TBMM, bu dnemde tilaf devletlerinin yansra, Batl devletlerin kanatlar altnda faaliyet gsteren Krt teekkllerin

Anadolunun eitli yerlerinde kardklar isyan hareketleriyle de mcadele et-mek zorunda kalmtr.

Cumhuriyetin ilanndan sonra da Krt faaliyetlerin tehdidi ile karkarya kalnmtr. Her ne kadar 24 Temmuz 1924 tarihinde imzalan Lozan Ba-r Antlamas ile Anadolunun paralanmasnn nne geilmise de zelliklengiltere ve Fransa Krtlk politikalarn srdrmlerdir3.Bilindii gibi, bu

1

Abdlhaluk Mehmet ay, Her Ynyle Krt Dosyas,Ankara, 1996, s. 300307.2 hsan erif Kaymaz, Emperyalizmin Krt Kart, Akademik Bak, C. I, Say: 1 (K 2007), s.159160.

3 Ayrntl bilgi iin bkz. Bilal N. imir, Krtlk II (1924-1999), Bilgi y., stanbul, 2009.


3/25

AkademikBak


99


tehditlerin ilki ve en by 13 ubat15 Nisan 1925 tarihleri arasnda cereyaneden eyh Sait syan olmutur. Ksa srede Bingl, Mu, Diyarbakr, Tunce-

li, Elaz, Ergani, Silvan, Siirt ve Urfa gibi geni bir alana yaylan isyan hareke-ti her ne kadar 15 Nisanda bastrlmsa da blgede huzursuzluk drt yl dahadevam etmitir4. Bu huzursuzluk yllarnda ngiliz casusu Albay LawrenceinTrkiye, Irak, ran ve Suriyede genel bir Krt ayaklanmasn planlamak iin giz-lice bu blgeye gnderildii ve Krt Teali Cemiyeti, Vilayeti Sitte Krt Cemiye-ti gibi kurulular yeniden organize ettii bilinmektedir5.

Mays 1926da Yusuf Tao ve etesinin ran snrn geip Beyazd kyle-rinden hayvan alarak Ar yaylalarna snmas Cumhuriyet tarihimizde Arisyanlar denilen ve 1930a kadar devam eden bir seri olaylarn balamas-

na sebep olmutur6

. Bu isyann bastrlmasndan sonra Trk hkmeti Douve Gneydou Anadolu blgelerini imar etmek iin almalara balamtr.Bu erevede 25 Aralk 1935 tarihinde Tunceli Vilayetinin daresi Hakknda Kanunadn tayan yasa ile Dersim ismi Tunceli olarak deitirilmitir. Blge hal-kn eyh ve aalarn tahakkmnden kurtarmak, blgeyi ekonomik sosyal vekltrel olarak gelitirmek iin almalara balanmtr. Ancak blgedeki a-lmalarn kendi otoritelerini sarsacandan endielenen airet reisleri, yenibir isyan hazrlna girimilerdir. 21 Mart 1937 tarihinde Tunceli-Erzincan yo-lundaki bir kprnn Haydaran ve Demanan airetleri tarafndan yaklmasylabalayan Dersim isyan, 1938e kadar devam etmitir7.

Yukarda ksaca sz edilen Dou isyanlar8 btn dnyada byk ilgive merak uyandrmtr. syanlarn ilgiyle takip edildii lkelerden biri de Ame-rika Birleik Devletleridir. almamzda Amerikan basnnda Dou isyanlar-nn nasl algland ortaya konmaya allacaktr. syanlar ile ilgili olarak ba-sn incelenirken, The Centralia Washington Daily Chronicle, The New York Ti-mes ve The Independent gibi byk ulusal gazetelerin yan sra, Oakland Tri-bune, El Paso Herald-Post, Appleton Post-Crescent gibi yerel gazeteler de in-celenmitir.

eyh Said syaneyh Said syan, 13 ubat 1925 tarihinde alt asker kaan yakalamakla g-revli Temen Mustafa ve Temen Hasan Hsn komutasndaki Diyarbakrn

4 eyh Sait syan hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Ahmet Sreyya rgeevren, eyh Sait syan veark stiklal Mahkemesi, Temel Yay., stanbul, 2002.

5 brahim Ethem Grsel, Krtlk Gerei, Ankara, 1977, s. 56-57.6 Esra Sarkoyuncu Deerli, Ar syanlarnda Yabanc Parma (1926-1930), Sleyman Demirel

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 18 (Aralk 2008), s. 107120.7 Dersim syan hakknda ayrntl bilgi iin bkz. Suat Akgl, Yakn Tarihimizde Dersim syanlar ve

Gerekler, Boazii Yay., 1992.8

Dou syanlar olarak isimlendirdiimiz eyh Sait, Ar ve Dersim syanlar, Abdlhaluk Meh-met ay, Bilal N. imir, Suat Akgl gibi kimi aratrmaclar tarafndan Krt syanlar olarak ta-nmlanrken, Ergn Aybars, Cemal Bardak, Abdlhadi Toplu gibi kimi aratrmaclar tarafn-dan da Anadolu syanlar olarak ifade edilmektedir.


4/25

AkademikBak


100


Eil nahiyesine bal Piran kynde arama yapan jandarma mfrezesinin eyhSaidin kardei eyh Abdurrahimden kaaklar teslim etmesi isteine atele

karlk verilmesi nedeniyle patlak vermitir9. 16 ubatta eyh Said, Gen vi-layetinin merkez kazas Darahiniyi basarak valiyi ve teki grevlileri de esiralm, Cibranllar, Haydaranllar, Hasenanllar, Mistan ve Botan airetlerinindesteini aldktan sonra da Maden, Siverek ve Erganiyi ele geirmitir. Ayak-lanmaclar durdurmak zerine gnderilen ordu birlikleri ise K Ovasndaeyh Said kuvvetleri karsnda tutunamayarak, 23 ubatta Diyarbakra ekil-mek zorunda kalmtr10. Gelimeler zerine hkmet, 23 ubatta dou vila-yetlerinde skynetim ilan etmi, Hyanet-i Vataniyye Kanununda da deiik-lik yapmtr11. te ancak bu tarihten sonra, 25 ubat 1925 tarihinden itibaren

Amerikan basnnn bu isyan hareketi ile ilgilenmeye balad grlmektedir.Grne baklrsa isyann gittike yaylmaya balamas Amerikan basnnn il-gisini ekmitir. Bununla birlikte basnda isyann nasl baladna ilikin herhangi bir bilgiye yer verilmezken, isyann balama sebepleri zerinde etraflcadurulmutur.

The Tyrone Daily Herald Gazetesinin 25 ubat 1925 tarihli haberinegre, isyann k sebebi zaten eyh Said tarafndan aka ortaya konmu-tur. Gazeteye gre, Krt lideri eyh Said bir deklerasyon yaynlayarak Krdis-tan bamsz devletini kurmak istediklerini ve Sultan Abdlhamitin en bykolu olan ve o sralar Beyrutta yaayan Mehmet Selim Efendiyi tahta kara-

caklarn ilan etmitir12.

Yine San Antonio Express Gazetesine gre de bu isyann itici gc, An-kara hkmetinin yalnzca Trklere dayanan dar bir ulusuluk program yrt-mesidir. Gazetenin iddiasna gre, rani bir dil olarak tanmlanan Aryan dilikullanan ve Trklerden ok nce Suriye ve Irak arasna ve Ermenistann gneyve kuzeyine yerleen Krtler, hibir zaman Trk ynetiminden honut kalma-m, hatta daimi olarak ynetimin kararlarna itaatsizlik etmilerdir. Yazar buiddialarn tarihi bir takm bilgiler vererek temellendirmeye almtr13.

Yazara gre, Trkler Asyaya gelmeden nce Krtler olduka gl idi.nl Selahattinin emri altnda isyan ederek, 1171de Msr almlar ve ylburada hkm srmlerdir. Filistinin hkimiyeti meselesi nedeniyle ngilizKral I. Richard ile kar karya gelmiler ve bu savata (11911192) ne kadarcesur olduklarn gstermilerdir. syanlar ve Selahattinin soyundan gelenler

9 Yaar Kalafat, Bir Ayaklanmann Anatomisi eyh Sait,Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Yay.,Ankara, 2003, s. 126-130.

10 Yaar Kalafat, arkMeselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Ankara,1992, s. 134-151; Behet Cemal, eyh Said syan, stanbul, 1955, s. 27-28.

11 smet nn, Hatralar, Bilgi Yay., Ankara, 2006, s. 461; Kazm Karabekir, Krt Meselesi, Emre

Yay., stanbul, 2004, s. 1-35; Ergun Aybars, Yakn Tarihimizde Anadolu Ayaklanmalar, Trk Dnya-s Aratrmalar Vakf Yay., stanbul, 1988, s. 40-41.12 The Tyrone Daily Herald, 25 ubat 1925, s. 2.

13 San Antonio Express, 27 ubat 1925, s.3.


5/25

AkademikBak


101


arasndaki taht kavgalar nedeniyle Selahattinin lmnden ksa bir sre son-ra da Krt saltanat kmtr14.

Yazarn Krt Saltanat olarak niteledii devlet, Fatmiler Devletinineski komutan ve veziri olan Selahaddin Eyyubinin Msrda kurduu Eyybi-ler Devletidir. Yazar Eyybiler Devletinin bir Krt Devleti olduundan o kadaremindir ki, Trk sultanlarnn byk ounluunu bu saltanatta Krtlerin ro-lnn az olduu ve kendilerinin asl faktr olduu ve Ktlerin kendilerinin te-baas olduunu ifade etmeleri sebebiyle eletirmektedir15. Bununla birlikte ya-zar, Krtlerin hibir zaman Trk ynetiminden honut kalmadklar grn19. yzyl boyunca byk Krt ayaklanmas grldn ifade ederek des-teklemek istemitir. zellikle eyh beydullah syan zerinde duran yazaragre, bu isyan 18801881 tarihleri arasnda hem Trkiyeyi hem de ran en-dielendirmilerdir. nk bu isyan, Selahattinin ykseliini anmsatm veTrkiyenin Van ilinde ikamet eden beydullah tarafndan Trk ve ran Krtleri-ni birletirerek bir Krt krall kurmak iin balatt isyan Tahran ve stanbulutedirgin etmitir. Yazar, Ankara hkmetinin ayn amala balatlm olan eyhSaid syanndan da bu nedenle tedirgin olduu kanaatindedir16.

Indiana Evening Gazetesine gre, isyann iki nemli sebebi vardr. Bun-lardan ilki Cumhuriyetin ilk yllarnda uygulanan politikalar ve zellikle 3 Mart

1924te Hilafetin kaldrlmas ile Dou Anadoluda hkmete kar memnuni-yetsizliin artmasdr. Gazeteye gre, bu tepkiden yararlanan eyh Said, hal-k slam dini adna ayaklanmaya aran bir bildiri yaynlayarak, hareketi tekbir merkez altnda toplamaya almtr. Bu bildiride Emirl-Mcahidin Mu-hammed Said Nakibendi (din uruna savaanlarn lideri) anlamna gelenmhrn kullanarak, herkesi din uruna savaa armtr. Amac da Sultan

Abdlhamitin en byk olu olan ve o sralar Beyrutta yaayan Mehmet SelimEfendiyi baa geirerek saltanat ve hilafeti yeniden kurmaktr17.

Gazeteye gre ikinci sebep ise, petroldr. Yazar, bu olduka nemsiz ha-

disenin Londra tarafndan dikkatle takip edilmesinin baka bir anlam olama-yacan iddia etmektedir. Aslnda burada hi petrol olmadn belirten ya-zar, Musula yakn olmas nedeniyle Musul petrolleri konusundaki ngiliz-Trkuyumazlnn bu isyann knn temelinde yattna inanmaktadr. Ayr-ca, Trkiyedeki yaayan ve savamak iin bir nedene ihtiya duymayan Krtlerarasndaki huzursuzluu da buna balamaktadr. Krtlerin bamszlk isteiTrkiyeye pahalya mal olacak yorumunu yapan yazar, btn bu olanlarn Trkhkmetinde Musul konusunda ngilizlerle anlamak iin istek yarattn dakaydetmektedir. Buna ek olarak makale, Trkiyenin isyann ngiliz Dileri ta-

14

San Antonio Express, 27 ubat 1925, s.3.15 San Antonio Express, 27 ubat 1925, s.3.

16 San Antonio Express, 27 ubat 1925, s.3. Ayrca bkz. EK I.

17 Indiana Evening Gazete, 9 Mart 1925, s. 5.


6/25

AkademikBak


102


rafndan desteklendiinin farknda olduunun da altn izmitir18. Dakland Tri-bune Gazetesi de bu isyan hareketinin petrol sebebiyle ortaya kt kanaatin-

dedir. Bir buuk milyon Trkiyede, yarm milyon da Musulda Krt yaamak-ta olduunun belirtildii yazda, Trk hkmetinin, ngilterenin Trkiyeye kar- Krt ulusal hareketini ynlendirmesinden korktuu ifadesine yer verilmi-tir. Gazete, bu isyan hareketinden ngilterenin karl kaca ve Trk hkmeti-ne bir miktar para vererek Musul petrollerine sahip olaca da iddia etmitir19.San Antonio Express Gazetesi de bu isyan Musul meselesi ile ilikilendirmek-tedir. Gazeteye gre, ngiltere ile alt ay sren grmeler sonrasnda Trkiye,Milletler Cemiyeti tarafndan belirlenen Brksel hattn kabul etmitir. Her nekadar Trkiye, prensip olarak geni Krt nfusunu Irak kontrolne brakmamak

iin mcadele etmise de Krt syan blge halkn hkmete kar souttuuiin bu karar kabul etmek zorunda kalmtr20.

Grlecei zere Amerikan basn isyann k sebebi olarak en ok Mu-sul meselesi zerinde durmutur. ngilterenin eyh Said syannda etkin birrol stlendii dnen yayn organnn says bir hayli fazladr. kinci olarak

Amerikan basnnda Krtlerin bamsz bir devlet kurma talepleri vurgulanm-tr. syann knda etkisi olan dini sebepler zerinde ise neredeyse hi durul-mam olduu tespit edilmitir. Basna yansyan dier haberler isyann gelii-

mi ile ilgilidir. The Lma News Gazetesinin 25 ubat 1925 tarihli haberinde is-yana katlan Krt airetlerinden yaklak 7.000 isyanc saysnn 30.000i buldu-u bildirilmektedir. Mustafa Kemal Paann isyan blgesine askeri operasyondzenleneceini akladnn da ifade edildii yazda, kar ve kt hava koul-larnn hkmetin operasyonunu zorlatraca yorumu yaplmtr21. Yine TheTyrone Daily Herald Gazetesi de isyanc saysnn 30.000e ykseldiini bildirir-ken hkmetin Trabzondan stanbula kadar kuatmaya karar verdiini akla-maktadr. Ayrca hkmetin Diyarbakrn 25 km. ilerisine askeri operasyon d-zenleneceini aklamas da gazetede yer almtr22. The New York Times ve Si-

oux City Gazetelerinin 26 ubat 1925 tarihli haberlerinde isyanclarn KrtlerHarput, Diyarbakr ve Dersimi ele geirdiklerini ve Abdlhamitin oullarndanSelimin Krdistann kral olduunu ilan ettikleri bildirilmektedir. Ayrca isyanknca, San Remoda bulunan son padiah Vahideddin, bir Fransz gazetesi-ne verdii demete memnuniyetini belirterek, isyanclara baar dilemi oldu-u da hatrlatlarak, devrik Sultan Abdlhamitin isyanclarn yannda olduuiddia edilmitir23.

18 Indiana Evening Gazete, 9 Mart 1925, s. 5. Ayrca bkz. EK II.

19 Dakland Tribune, 23 Kasm 1925, s. 6.

20

San Antonio Express, 10 Haziran 1926, s. 3.21 The Lma News,25 ubat 1925, s. 3.

22 The Tyrone Daily Herald 25 ubat 1925, s. 2.

23 The New York Times, 26 ubat 1925, s. 2; Sioux City, 26 ubat 1925, s. 3.


7/25

AkademikBak


103


San Antonio Express Gazetesinin 27 ubat 1925 tarihli haberindeTrkiyenin ciddi bir isyan hareketi ile yz yze geldii vurgulanarak, aksi tak-

dirde Ankara hkmetinin blgede skynetim ilan etmeyecei savunulmu-tur. Ayrca iki milyon Krtn, Trk ynetimini ykmak iin Suriye ve Irak snrn-da yer alan vilayette harekete getii bildirilmektedir. Diyarbakrn isyannmerkezi olduu kaydedilen gazetede, Trklerin Diyarbakra byk bir garnizongnderdii ancak komu dalarn isyanclara snak grevi grd iin h-kmetin iinin zor olduu yorumu yaplmtr24. Dakland Tribune Gazetesinin10 Mart 1925 tarihli haberinde isyann bastrlamamasnn hkmet deiikli-ine neden olduu ve yeni hkmetin smet nn tarafndan kurulduu bil-dirilmektedir. Meclisin Takrir-i Skun Kanununu kabul ederek yeni hkmete

olaanst hal yetkileri tanndnn da belirtildii yazda, isyann bastrlmasiin ordunun kuvvetlendirildii belirtilmektedir. Gazeteye gre, hkmetin b-yk ounluu iyi eitimli ve donatml 150.000 subay vardr. Eer bu askerlerblgeye sevk edilirse isyan bastrlabilir25. The Lma News Gazetesinin 30 Mart1925 tarihli haberinde geni apl bir askeri sevkyatn ardndan balatlan birbastrma harektyla ayaklananlarn ounu teslime zorland ve baz airetreisleri ile birlikte eyh Saidin de ele geirildiini bildirmektedir. Ayrca gaze-tede ayaklanmay destekleyen Krt Teali Cemiyeti reisi Seyit Abdlkadir ve 12arkada stanbulda tutuklanarak yarglanmak zere Diyarbakra getirildikleribelirtilerek bir defa daha Krtler baarsz oldu yorumu yaplmtr.26 30 Hazi-

ran tarihli The New York Times Gazetesinde de Mays aynda Seyit Abdlkadirve 5 arkadann idamndan sonra 29 Haziranda da eyh Said ve 47 ayaklanmayneticisinin idam edildii duyurulmutur.27 Amerikan gazetelerinde isyannbastrlmaya baland Mart aynn sonundan itibaren isyanla ilgili yorumsuzhaberler iletilmekle yetinilmitir. Nitekim isyann bastrlmas ve idam cezala-r ile ilgili de haberler genellikle yorumsuz geilmitir.

Ar syanlar

eyh Sait syan sonrasnda 16 Mays 1926da Yusuf Tao ve etesinin ran

snrn geip Beyazd kylerinden hayvan alarak Ar yaylalarna snmasile balayan Ar syanlar 25 Eyll 1930 tarihine kadar devam etmitir. YusufTaonun sebebiyet verdii ve Bro Haso Tellinin elebalk yapt birinci Arolaylar 16-Mays17 Haziran 1926 tarihleri arasnda gereklemitir. 16 Mays1926da Soanl, Kzlbaolu, Cilkanl, Bilhanl ve Cinganl airetleri; ArdakiBrosonlu brahim ve adamlar ile birleerek ayaklanmlardr. randaki YusufTao ile beraber 1.000 kadar atlnn ran snrn geip Brosonlunun yardmnagelmesi zerine ayaklanma bymtr. Bunun zerine balatlan askeri hare-kat nedeniyle isyanclar rana kamtr. Her ne kadar ran hkmetinden snr-

24

San Antonio Express, 27 ubat 1925, s. 3.25 Dakland Tribune, 10 Mart 1925, s. 4.

26 The Lma News, 30 Mart 1925, s. 2.

27 The New York Times, 30 Haziran 1925, s. 3.


8/25

AkademikBak


104


da gerekli nlemleri almas ve geileri nlemesi istenmise de ran el altndanbu asilere destek vermi, bu nedenle 1320 Eyll tarihleri arasnda ikinci Ar

harekt dzenlenmitir.28

Bu gelimelere ramen, Ar syanlar ancak Aralk 1926dan sonra Ame-rikan basnna yansmaya balamtr. lk haberler ilk isyan hareketi sonrasn-da uygulanan lm cezalar ile ilgilidir. The Lethbridge Herald GazetesindeCumhuriyete kar isyan eden Krtlerden 1.000 kiinin yakaland, daha son-ra da randan Krtlerin gelmesinin yasakland bildirilmektedir. Ayrca isyan-da Sovyet Ermenilerinin etkisi olduu da kaydedilmektedir29. The New York Ti-mes Gazetesinin 30 Aralk 1926 tarihli haberinde de 8 isyancnn asld be-lirtilmi ancak bunun isyan tamamen ortadan kaldrmaya yetmeyecei ve yeni

isyan dalgalarnn beklendii yorumu yaplmtr.30 Nitekim Ar blgesindeplanlanm olan asl byk ayaklanmay desteklemek, devletin dikkatini eit-li blgelere ekmek suretiyle Arya mmkn olduu kadar az kuvvet gnde-rilmesine sebep olmak ve bylece Arda balatlmas dnlen isyan baa-rl klmak amacyla Dou ve Gneydou Anadolunun eitli yerlerinde bir ta-km ayaklanmalar, 1929 ylnda patlak vermitir. 22 Mays 1929 tarihinde ba-layan Jilyan Aireti Reisi Ali Resuln kard ayaklanma 3 Austos 1929 tari-hinde bastrlmtr. 14 Eyll 1929 tarihinde balayan Tendrk olaylar ise 27Eyll 1929da bastrlm, ranl airet reisi eyh Abdlkadir ve mahiyeti ranakamtr31. te Amerikan basn bu isyan hareketi ile bu tarihten sonra ilgilen-

meye balamtr.

eyh Said syannda olduu gibi Amerikan basn isyann nasl bala-dndan ziyade isyann k sebepleri zerinde durmutur. Hamilton DailyNews Gazetesine gre, Mustafa Kemal Paa, btn mezheplere kar harektbalatmtr. Yazara gre, Menemende 27 Mslman ve 1 Yahudinin aslma-s ve 300 kiinin Nakibend Dervilerin hazrlad komploda yer almalar ne-deniyle tutuklanmas bunun gstergesidir. Mustafa Kemal, btn tekkeleri ka-patm, Konyadaki dervi tekkesini ise mzeye evirmitir. Buradaki avizeler veBektai kyafetleri Ankaradaki ulusal mzede sergilenmek zere Ankaraya g-

trlmtr. Gazi bylece Trkiyeyi modernize etme asndan bir zafer kazan-mtr. Ancak derviler son derece fanatik ve cahil halk kullanmlardr. Mene-menden hemen sonra ayn dinsel sebeplerle Ar evresinde yaayan sava- Krtler, derviliin kaldrlmasna kar ayaklanmlardr32. Yine San AntonioExpress Gazetesinde de isyan, dini sebeplere ve laiklik ynnde gerekleti-rilen devrim hareketlerine balanmtr. Gazeteye gre, dalk blgelerde ika-met eden inat Krtler, Osmanl dzene sk skya baldr. Bu Krtlerin byk

28 Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), Genelkurmay Bakanl Yay., Ankara, 1972, s.

168-213; smet Bozda, Krt syanlar, Truva Yay., stanbul, 2004, s. 75-83.29

The Lethbridge Herald, 23 Aralk 1926, s. 4.30 The New York Times,30 Aralk 1926, s. 1.

31 Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), s. 249-270.

32 Hamilton Daily News, 15 Austos 1931, s. 3. Ayrca bkz. EK III.


9/25

AkademikBak


105


ounluu Trk topraklarnda, ancak baz kabileler de Kuzey Bat ran ve KuzeyIrakta yaamaktadr. Bu Krtler fanatik ekilde Ortodoks Muhammedanizme

(Hanefi mezhebine) mensupturlar. Kesinlikle Mustafa Kemal tarafndan ba-latlan batllatrma hareketini reddetmektedirler. 6 yl nce Ankara hkme-ti tarafndan halifelik kaldrlp devletin laik olaca aklandnda buradakiKrtler bir hayli kzmlardr. Bu nedenle Krt Kabileleri monariyi yeniden ge-tirmek iin ayaklanmlardr. Bu isyann ncleri Sovyet Rusya ve randan gel-milerdir. Yazya gre, Mustafa Kemal bu blgeleri modernletirmek, eski s-lam kanunlarn deitirerek Avrupa hukukunu getirmek istemektedir. KrtlerMustafa Kemalin yeniliklerini inanlarn ve airet yaplar iin bir tehdit ola-rak grmler ve Ar da evresinde yeni dzene bakaldrmlardr33. TheSunday Times Gazetesi de Mustafa Kemalin kadnlar da iine alan modern re-

formlar Krt airetleri tarafndan isyanla karland yorumu yaplmaktadr34.Ar syanlarn dini sebeplere balayan bir baka gazete de The Coshocton Tri-bune olmutur. Bu gazetenin iddiasna gre, Mustafa Kemal Paann emriy-le Trk hkmeti faist izgide yeniden ekillenmektedir. Yazar, bu deiiminkarakterden ziyade ekilde olacana inanmaktadr. Pek ok dier ulusal dev-letlerin siyasi tarihlerinde grld gibi, monari kiisel diktatrlkle yerin-den edilmitir. Mustafa Kemal, kart grl partileri en az Abdlhamit kadarsert ekilde bastrmtr. Gerekletirilen devrimden sonra da Avrupann hastaadam yerini gelimekte olan gen Cumhuriyete brakmtr. Bu balamda dinve devletin birbirinden ayrlmas baaryla gerekletirilmitir. Ancak bu traje-disiz gereklememitir. Yazar bu grn desteklemek iin Menemen hadi-sesinden bahsederek, burada 28 kiinin idam edildiini vurgulamaktadr. Ya-zara gre, Kemalist rejimin isyanlarla ba derttedir. Krt isyannn k sebebide devrime olan tepkidir. Trkiye salad geliim hamlelerine ramen, tepki-ler nedeniyle istedii modernizme asla ulaamayacaktr35.

The Billings Gazetede 27 Ocak 1929 tarihinde Hindistandaki eski Ame-rikan Ticaret Komisyonu yesi Charles C. Batchelder tarafndan kaleme alnanyazya gre ise isyann sebebi Birinci Dnya Sava sonunda Trkiyeye imzala-tlan Sevrin gereklememesidir. Batcheldere gre, kendilerini ihanete ura-

m hisseden Mslmanlar Mezopotamyada, Suriyede ve Trkiyeye kar sa-vamaktadr. nk Mustafa Kemal Paa fesi kaldrm ve kadnlarn peesi-ni amtr. zellikle Krtler, Mustafa Kemalin programndan ve sert nlemle-rinden son derece rahatszdr, isyann sebebi de budur36. The Lethbridge He-rald Gazetesi de Charles C. Batcheldern grlerini paylamaktadr. Gazeteyegre, Mslman Krtler, Osmanl mparatorluu dneminde imzalanan Sevr

Antlamas ile zerk bir yap kazanmlard. Ancak bu gereklememitir. O za-mandan beri Trklerle Krtler atma halindedirler37.

33 San Antonio Express,16 Austos 1930, s. 1.

34

The Sunday Times, 21 Eyll 1930, s. 2.35 The Coshocton Tribune,7 Nisan 1931, s. 6.

36 The Billings Gazette, 27 Ocak 1929, s. 8. Ayrca bkz. EK IV.

37 The Lethbridge Herald, 12 Temmuz 1930, s. 2.


10/25

AkademikBak


106


Syracuse Herald Gazetesi de isyann sebebi Krtlk hareketidir. eyhSaid asldktan sonra kuvvetli bir askeri g ile blgede skynetim uygulan-

mtr. Daha sonra blgeyi imar etmek iin yollar yaplm, Krt ulusuluu-na kar propaganda yapmak zere Krt blgelerine Trk retmenler gnde-rilmitir. Bylece Ankara hkmeti blge halkn airet liderlerinin etkisindenkurtarmaya almtr. Ancak bu almalar Krtl ortadan kaldrmayayetmemi ve Krtler yeni bir isyan hazrlna girimilerdir38.

The Helena Daily Independent Gazetesi de benzer gr paylamak-tadr. Buna gre, blgede yaayan bir buuk milyon Krt, haritay deitirerekbugnk Trk, ran, Irak topraklarnda devlet kurmak istemektedir. Muhteme-len bu Krtlerin yarsndan fazlas Trkiyenin dou blgesinde faaliyet gster-

mektedir. Bu blgenin snrlar Ermenistan, ran, Irak ve Suriyeye dayanmak-tadr. Krtler, Asyada yaayan dier kabileler gibi Bakan Wilsonun yaynlad- ilkelerle umutlanmlardr. Krtler hala bu umudun peinden komaktadr39.

The Havre Daily News Gazetesine gre ise isyann k sebebi, Trk h-kmetinin be sene nce eyh Salahaddinin olu eyh Saidi idam ettirme-sidir40. Yine San Antonio Express Gazetesine gre de, Krt airetleri Trk h-kmetinin eyh Said syann bastrmasndan sonra uyanmtr. Bu gazetedeTrk basnnda kan isyanla ilgili yorumlara da deinilmitir. Buna gre, Trkgazeteleri Sultan Abdlhamiti sulamaktadr. Abdlhamit, blgedeki fanatik

dindar olan airet liderlerine ve eyhlere snrsz g vermitir. Bu nedenle ai-retler Abdlhamitten sonra otoriteye hibir zaman dinlememilerdir. syannsebebi de Krtlerin zerk yaplarn korunmas isteidir. Ayrca Trk gazetele-rinde rana kar bir tepkinin de olutuunun belirtildii yazda, rnek olarakda Vakit Gazetesinde Bu airetlerin silahlanmasnda rann hibir ilgisi olmamas ifa-desine glyoruz.manetli yazya dikkat ekilmitir41. Yine Kingsport ve The Sun-day Avalanche-Journal Gazeteleri de Trk gazetelerinde isyanla ilgili kan ha-berlere dikkat ekmektedir. Trk gazetelerinin isyan eyh Saidin idamna ba-ladklarna deinilmektedir. Bu gr bu gazeteler tarafndan da benimsenmi

gibidir. eyh Said ve 9 yardmcsnn bamsz Krdistan kurma teebbslerinedeniyle asldklar belirtilen yazda, yeni isyann sebebi de bir nceki ile ta-mamen ayndr. Ayrca isyanda yer alanlarn pek ou Anadolu Krtleri ile ak-rabalk ba bulunan ran Krtleri olduuna da dikkat ekilerek, Trk hkme-tinin bu Krtleri tekilatlandrd iin ran suladna ve bugn Tahrana birnota gnderildiine deinilmitir. Gazeteler ayrca isyanclarn silahlar SovyetErmenilerinden edindikleri ve Sovyet ve Ermeni askerlerinin bu isyana nclkettikleri ve para harcadklar grne de katlmaktadr42.

38 Syracuse Herald, 6 Temmuz 1930, s. 9.

39

The Helena Daily Independent, 31 Mays 1932, s. 4.40 The Havre Daily News, 7 Temmuz 1930, s. 6.

41 San Antonio Express,7 Temmuz 1930, s. 3.

42 Kingsport, 6 Temmuz 1930, s. 4; The Sunday Avalanche-Journal, 6 Temmuz 1930, s. 11.


11/25

AkademikBak


107


The Sun Herals, ve The Ironwood Times Gazetelerinin 29 Austos 1930tarihli haberlerine gre, Krtler kt koullarda bir odal evlerde yaayan, say-

s drt olan karlarn slam hukukuna gre satn alan, fanatik dindar, bir haylimedeniyetten uzak, sava bir topluluktur. Trk-ran snrlar yaknndaki Ardanda ayaklanan ve ok sayda Trk askeri tarafndan operasyon dzenle-nen Krtler, Trkler Asyada hkimiyet kurduundan beri dzenli olarak sava-maktadr. zgrlk da insan olan Krtler zerinde Trkler hibir zamanhkimiyet kuramamtr. Bu gazetelere gre isyann sebebi de budur43. Fair-banks, The Centralia Washington Daily Chronicle Gazetelerinde de ayn g-r savunulmaktadr. Buna gre, Osmanl hanedannn Krtlere liderlik etmeistei eyh Said syannda anlalmtr. Mevcut isyann da amac, Sultan

Abdlhamitin olu Selimin liderliinde bamsz bir Krdistan kurmaktr44

.Amerikan basnnda, Ar isyanlarnn geliimi konusu ise, isyan sebeple-

ri kadar ayrntl deerlendirilmemitir. syanla ilgili haberlerin yzeysellii ba-snda yer alan haberin hangi isyan dalgasna ait olduunu anlama konusun-da sknt yaratmaktadr. syann geliimi ile ilgili ise ilk habere 30 Nisan 1930tarihli Appleton Post ve Mason City Globeda rastlanmaktadr. Burada yazarnnl ngiliz Asya aratrmacs olarak tanmlad Albay Lawrencen Iran ve Irakarsndaki Trk snrna yakn Ravanduzda bulunduu bildirilmektedir. AlbayLawrencen bu blgede olmasnn Trk gazetelerinde speklasyonlara neden

olduuna deinilen yazda, Trk basnnda konu ile ilgili Acaba randa m yoksaTrkiyede mi isyan planlyor?eklinde korkulu manetler att kaydedilmektedir45.

Nitekim bu haberden ksa bir sre sonra, 22 Mays 1929 tarihinde, Jil-yan Aireti Reisi Ali Resul tarafndan bir isyan balatlmtr46. Kingsport ve TheSunday Avalanche-Journal Gazetelerinin 6 Temmuz 1930 tarihli haberlerinde,

Ar dalk arazisine Trk hkmeti tarafndan operasyon dzenlendii kayde-dilmektedir. Ancak bu gazetelerin ortak gr, airetlerin dadaki maaralar-da saklanabilmesinin Trk ordunun iini zorlatrd ynndedir. Ayrca, h-kmetin Jilyan Krtlerini Arya girmesini engellemek iin nce piyadelerini

kulland ancak daha sonra uaklarla da etekleri bombalamaya balad bil-dirilmektedir47. The Havre Daily News Gazetesinin 7 Temmuz 1930 tarihli ha-berinde de Ardaki Krt isyannn gittike byd bildirilmektedir. Ayn ha-berde isyana katlmak iin 15.000i silahl 30.000 Krtn Dou Trkistandan

Anadoluya getii de ifade edilmektedir. Gazeteye gre, bu isyanclara karTrk hkmeti piyade basknlarnn yan sra uaklarla da dadaki isyanclarnsakland maaralar da bombalamaktadr48.

43 The Sun Herals, 27 Austos 1930, s. 5; The Ironwood Times, 29 Austos 1930, s. 2. Ayrca bkz. EK V.

44 Fairbanks, 9 Mart 1931, s. 2; The Centralia Washington Daily Chronicle, 26 Mart 1931,s.6.

45

Appleton Post, 30 Nisan 1930, s. 24; Mason City Globe Gazette, 30 Nisan 1930, s. 10.46 Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), s. 168-213.

47 Kingsport, 6 Temmuz 1930, s. 4; The Sunday Avalanche-Journal, 6 Temmuz 1930, s. 11.

48 The Havre Daily News, 7Temmuz 1930, s. 6.


12/25

AkademikBak


108


San Antonio Express Gazetesinde ise, Trk hkmetinin isyanclarArda sktrd bildirilmektedir. syanc kabileler lmle yz yze gelmi-

tir. Bir taraftan Trk uaklar bombardman ederken, dier yandan ulusal or-dunun sktrmas ile isyanclarn rana kamas imknsz hale gelmitir. Trkhkmetinin dn Tahrana bir nota gndererek Krt airetlerine rann yatak-lk etmesini knandnn da belirtildii yazda, Trkiyenin dzenledii ope-rasyonun (ran topraklarna geii) sadece Trk topraklarnda huzuru sala-mak olduunu iddia ettii ancak snrn bozukluu dnlnce Trk hk-metinin snr deitirmek istedii aikrdr denilmektedir49. The Morning He-rald Gazetesinde de Krt isyanclarn Ermeni blgesi olan Erzuruma katk-lar ancak burada da Trk uaklar tarafndan bombalandklar ve bu bombar-

dman uaklarndan birinin isyanclar tarafndan drld iddia edilmek-tedir50. The New York Times Gazetesi ise, Trk ordusunun baarl olduu ve is-yanclar kstrd ynndeki haberlerinin aksine, Krtlerle Trkler arasndakiarpmann iki haftadr ayn ekilde devam ettiini iddia etmektedir. Gazete-nin yorumuna gre, iki taraf da kesin zafer kazanmamasna ramen Trkler is-yan bastrdklarn iddia etmektedir51.

The Sun Herals, ve The Ironwood Times Gazetelerinin 29 Austos 1930tarihli haberlerine gre, 3 Austos 1929 tarihinde bastrlmtr. Ayrca yazda,Krtlerin yaadklar corafi koullardan yararlanarak, daima savarken geril-la taktii uygulamalar nedeniyle her ne kadar 1925 ve 1929da Krt isyanla-r bastrldysa da yeni isyanlar kapda olduuna dikkat ekilmitir52. Gazete-de de vurguland gibi 14 Eyll 1929 tarihinde Tendrk olaylar balam-tr53. Amerikan gazetelerinde bu olaylarn geliimi ile ilgili deil de isyann bas-trlmas ile ilgili bilgilere yer verildii dikkat ekmektedir. The Sunday TimesGazetesinde Tendrk olaylar esnasnda Krt airet mensuplarndan yzler-cesinin ldrld, 200 kyn yakld ve Trkiyenin bu eylemde ran dahedef ald iddia edilmektedir54. The Centralia Washington, Daily Chronicleve Appleton Post-Crescent Gazetelerinde de Trkiyedeki son isyan hareketi-

nin merkezinin Sleymaniye olduu ifade edilmektedir. Ayrca Iraktaki eyhBarzaninin Molla Hseyin erif idaresinde 500 kiilik bir grubu Irak snrnaarak at Dana55 sevk etmitir. Ankara hkmeti burada harekt balatm,Molla Hseyin erif etesi tekrar Iraka snmak zorunda kalmtr. Ayrca App-leton Post-Crescent Gazetesi, son isyann da bastrldn ve isyanc liderleri-

49 San Antonio Express,7 Temmuz 1930, s. 1.

50 The Morning Herald, 17 Temmuz 1930, s. 4.

51 The New York Times,27 Temmuz 1930 s. 17.

52 The Sun Herals, 27 Austos 1930, s. 5; The Ironwood Times, 29 Austos 1930, s. 2.

53

Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938), s. 249-270.54 The Sunday Times, 21 Eyll 1930, s. 3.

55 at Da, Hakkarinin Yksekova ilesi krsalnda, Irak snrna yakn olan Oramarn 15 km. do-usundadr.


13/25

AkademikBak


109


nin ise rana katn kaydetmektedir 56. Fairbanks, The Centralia WashingtonDaily Chronicle ve Appleton Post-Crescent Gazetelerinde ise Mustafa Kemal

Paann isyan sona erdikten sonra knn ortasnda iki ay sren bir yurt gezisi-ne ktna dikkat ekilmektedir. Bu denetim gezide Mustafa Kemalin zellik-le rahatszlk olan isyan blgeleri ziyaret ettiinin alt izilmitir. Gazeteler ta-rafndan Mustafa Kemal Paa, gezi esnasnda yapt konumalarnda bugn-den deil gemiten bahsettii ve isyanlarn devrime kar bir tepki olduun-dan dahi bahsettirmedii iin eletirilmektedir. Gezi ile Mustafa Kemal ulusalcepheye katlm salamaya almtr. Ancak gazeteler, bunun salanamadve zellikle isyan blgelerinde Amerikancln filizlendii fikrinde birlemek-tedir. Ayrca bu gazetelerde, Mustafa Kemalin dou ve bat Trkiyede yapt

denetim gezisinden sonra eski saltanatn ykntlar arasnda kalm huzursuzgney ve dou blgelerini gelitirmeye btn dikkatini vermi olduunu ve bublgelerin imar edileceine de dikkat ekilmektedir57.

Ar syanlar ile ilgili son haberler ise isyanclara verilen cezalarla il-gilidir. The San Antonio Light Gazetesinde Cumhuriyet Savcs tarafndan is-yanclarndan 150si iin idam cezas istendii ve Adanadaki mahkeme tara-fndan da bu cezann onand bildirmektedir58. The Helena Daily IndependentGazetesinde de iki yl nce meydana gelen Ar syanlar nedeniyle 500 kiininyargland ve 34 Krtn asld haberi verilmektedir. Trk sultanlar tarafn-

dan Krtleri daima bask altnda tutulduu ve Mustafa Kemal rejiminde bu du-rumun aynen devam ettii da gazetenin iddialar arasndadr59.

Dersim syan

Ar syanlarnn bastrlmasndan sonra Trk hkmeti Dou ve GneydouAnadolu blgelerini imar etmek iin almalara balamtr. Ancak blgedekialmalarn kendi otoritelerini sarsacandan endielenen airet reisleri, yenibir isyan hazrlna girimilerdir60. Dersim syan, eyh Hasan airetine men-sup olan Abasan Aireti reisi Seyit Rza nderliinde, askere gitmek ve vergivermek istemeyen dier airetlerce de desteklenen bir grup tarafndan 20-21Mart1937 gecesi Harik kprsnn yklmas, kpryle Kahnut Buca ara-sndaki telefon hattnn kesilmesi ve blge askeriyesine dzenlenen saldr ilebalamtr61. Kpr ykldktan sonra blgedeki 9. Seyyar Jandarma Taburunada 26 Nisanda baskn dzenlenmi, birok askeri birlik baslarak askerler ld-rlmtr. syanclar, eyh Hasan airetine mensup olan Abasan Aireti reisi

56 The Centralia Washington, 25 Eyll 1930, s. 1; Daily Chronicle, 25 Eyll 1930, s. 2; Appleton Post-

Crescent, 30 Eyll 1930, s. 4.57

Fairbanks, 9 Mart 1931, s. 3; The Centralia Washington Daily Chronicle, 26 Mart 1931, s. 10;AppletonPost-Crescent, 18 Nisan 1931, s. 11. Ayrca bkz. EK VI.

58

The San Antonio Light, 9 Mays 1932, s.1.59 The Independent, 31 Mays 1932, s. 2.

60 imir, a.g.e., s. 391.61 Akgl, a.g.e., s. 123-128.


14/25

AkademikBak


110


Seyit Rza nderliinde, askere gitmek ve vergi vermek istemeyen dier airet-lerce de desteklenenince yaklak 6.000 kiilik bir grup isyanclara katlmtr62.

Amerikan basnnn dier iki isyan hareketinde olduu gibi bu isyan ha-reketinin balay ekli deil de k sebepleri zerinde durmutur. The NewYork Times Gazetesi, kan Dersim syann Trkiye ile Suriyenin mandaterdevleti Fransa arasnda skenderiye Sanca nedeniyle ortaya kan anla-mazla balamaktadr. Gazetede Dou blgesinde yaayan huzursuzlukta daFransann etkisi olabilecei yorumu yaplmtr63. Fairbanks Gazetesinde isencelikle blge halk hakknda ksaca bilgi verilmektedir. Buna gre, Dersimaka kltrel olarak Krdistann parasdr. Bu blgenin 1930larn ortalarn-da nfusu 65.00070.000 civarnda idi. Burada yaayan Krt airetlerin bir ks-

m mkemmel Krte konumakta olup, ounluun kulland dil Zazadr. Bublgede yaayan halkn tamam Alevi mezhebine mensuptur. Ancak gazeteyegre, lkede baka blgelerde de alevi bulunmaktadr ancak Dersim halk diniinanlar bakmndan bir hayli fakldr ve bu zellii ile dier Alevilerden ayr-lrlar. Ayn ekilde lkede dier Krtlerin ounluu ise Snni mezhebe men-suptur. Bu adan da dier Krtlerden de farkldrlar. Yazara gre, 1930larn or-tasna kadar Dersim, merkezi otorite tarafndan kontrol altna alnamamtr.Dersimdeki airetleler kendi geleneksel airet yasalarn tanmayan hibir dev-let otoritesine itaat etmemitir. Airet reislerinin halk zerinde ok ciddi bir et-

kisi vardr. Ayrca bu airet reisleri ekonomik olarak halk istismar etmektedir.ou airet reisi blgeye atanan hkmet yetkilileri ile ikili temaslar kurarakglerini daha da artrma yoluna gitmilerdir. Geleneksel olarak vergi deme-yi daima reddetmilerdir. 1935den sonra hibir Dersimli gen Trk ordusundayer almamtr. Kan davas nedeniyle airetler arasnda daimi bir atma mev-cuttur. Airet mensuplar komularna baskn yapmak iin silah tarlar. Krt-lk airetler tarafndan kamlanr aileler tarafndan ocuklar bu ekilde ye-titirilir. 1936da hkmet tarafndan blge imar edilmeye allmtr. Yollar,kprler ve okullar yaplmtr. Ancak airet reisleri bu imar almalar nede-

niyle eski glerini yitirdiklerini fark etmilerdir. Bu nedenle Seyyid Rza n-derliinde 5 kabile modernleme programna kar kmtr64. Grlecei gibigazeteye gre, isyann k sebebi blgenin feodal yapsn devam ettirmektir.El Paso Herald-Post Gazetesi de Fairbanks Gazetesi ile ayn fikirdedir. zellik-le bu gazetede hkmetin zorunlu eitim uygulamasna blge halknn karkt vurgulanmaktadr. Ayrca gazetede 5000den fazla airet mensubu dev-rim kart Dersim isyanclarnn ldrldnn devlet tarafndan aklandbildirilmektedir. Yine gazetenin haberine gre, 25.000 Trk askeri Krt isyannbastrmak iin kullanlmtr65. Oakland Tribune Gazetesi de El Paso Herald-

62

Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923-2000, Cilt I (1923-1940), Yap Kredi Yay., stanbul, 2006, s. 277.63 The New York Times, 8 Nisan 1937, s. 5.

64 Fairbanks, 9 Mays 1937, s. 3.

65 El Paso Herald-Post, 16 Haziran 1937, s. 12. Ayrca bkz. EK VII.


15/25

AkademikBak


111


Post Gazetesi ile benzer bilgileri verirken Habib Kjo ve olunun hala yakalana-madn kaydetmektedir66.

Basnda yer alan dier bilgiler, Genelkurmayn emri ile 3 Mays 1937deTrk Hava Kuvvetlerine mensup uaklarla Keiseken kynn bombalanma-s ile balatlan askeri harekt ile ilgilidir. The New York Times GazetesindeDersime dzenlenen operasyonda gnll pilot olarak Atatrkn manevi kzSabiha Gkenin grev aldna dikkat ekilmektedir. Ayrca gazetede 30.000Trk askerinin Dersime gnderildii ve isyann bastrlmaya baland belir-tilmektedir. Gazete, hkmetin bu operasyonun Dersimden alnan bilgileregre, tarihteki en gizli askeri operasyonlardan biri olduunu savunmaktadr.Bu nedenle de ancak 30.000 Trk askeri ve uak filolar ile isyan bastrmak iinharekta baladnda, isyanla ilgili bilgilerin devlet tarafndan basna aklan-mas ile bilgi edinilebildii belirtilmektedir67.

Gazetelerdeki dier haberler ise, isyan sonrasnda verilen cezalarla ilgi-lidir. Bilindii zere, syann elebalarndan Roznakl Kamer, Demenanl Ceb-rail, Yusufhanl Adatl Kamer, Kureyanl Hasso Seydo yakalanmtr. Ayak-lanmann lideri Seyit Rza da 12 Eyllde teslim olmutur. syanclardan SeyitRza, Refik Hseyin (Seydo Hasso), Yusufhan aireti reisi Kamerin olu Fndk,Dedeman aireti reisi Cebrailin olu Hasan ve Mirza olu Alinin olu Ali idam

cezasna arptrlrken, 33 kii ar hapis cezasna arptrlmtr. 14 kii de be-raat etmitir68.

14 Eyll 1937 tarihli The New York Gazetesinde Trk hkmeti tarafn-dan sonlandrlana kadar halk tarafndan hibir bilgi edinilemeyen Dersim s-yan sonunda Krt isyanclarn teslim olduu ve Seyyid Rzann ise tutuklana-rak Erzincanda isyann eleba olarak yargland bildirilmektedir69. The King-ston Daily Freeman ve The Paris News Gazetelerinde de 80 yandaki Krt lidereyh Seyyid Rza ve iki olunun geen bahar kan isyan nedeniyle idam edil-dii bildirilmektedir70. Her iki gazetede de Trk hkmeti ok sert ekilde isya-

n bastrd iin eletirilmektedir.

Amerikan basnnda dier iki isyan hareketi ile ilgili kan haber saysile Dersim syan ile ilgili kan haber says karlatrldnda, Dersimle ilgilison derece az haberin basna yansd grlmektedir. Amerikan basn isyanlailgili yeterince bilgi edinemedii iin Trk hkmetini sulamaktadr. zellikleThe New York Gazetesinde isyanla ilgili haberlerin devlet eliyle isyan bastrl-maya baland tarihten sonra basna aksettirildii iddia edilmektedir.

66 Oakland Tribune,17 Haziran 1937, s. 2.

67

The New York Times,17 Haziran 1937, s. 12.68 imir, a.g.e., s. 411-412.69

The New York Times, 14 Eyll 1937, s. 10.70

The Kingston Daily Freeman ,15 Kasm 1937, s. 5; The Paris News, 15 Kasm 1937, s. 10.


16/25

AkademikBak


112


Sonu

Amerikan basn isyanlarla yakndan ilgilenmi, isyanlarn gidiatn ok ksasreli gecikmelerle kendi kamuoylarna aksettirmilerdir. Amerikan basnnda

isyanlarla ilgili haberler gazetelerin d politika sayfalarnda yer almakla birlik-

te, neredeyse tm bir sayfa ayrlarak, olaya k tutmaya allmtr.

Amerika Birleik Devletlerinin politik duruunu gazetelere de yansm-

tr. Bu nedenle isyanlarla ile ilgili haberler son derece yanl ekilde aksettiril-

mitir. rnein kullanlan terminoloji son derece dikkat ekicidir. Dou Anado-lu blgesinden bahsedilirken Ermenistan, Gneydou Anadolu blgesinden

bahsedilirken ise Krdistan tabirleri kullanlmtr. Ayn ekilde Trk Devrimi

reform hareketi olarak nitelendirilirken, Mustafa Kemal Atatrk iin ise dikta-tr sfat srarla kullanlmtr.

Amerikan basnnn isyanlarla bu kadar yanndan ilgilenmesinin muhte-

mel sebebi, isyanlar hem siyasi Krtlk hem de Trk Devrimine tepki ola-rak alglamalarndan kaynaklanmaktadr. Bununla birlikte her isyanla ilgili

Amerikan basn tarafndan yaplan yorumlarda her iki etken de zikredilirken,

isyandan isyana kimi farkllk da grlmektedir. eyh Said syannn k se-

bebi daha ok Musul Meselesi nedeniyle ngiltere ile ilikilendirilirken, Hali-

feliin kaldrlmas dolaysyla Trk devrimine halkn tepkisi de sklkla dile ge-tirilmitir. Ar syanlar ise dorudan Trk Devrimlerine kar halk tarafndan

gelitirilen tepki ile ilikilendirilmi ve zellikle kadnlarla ilgili gerekletiri-

len devrim hareketlerinin bu isyanda itici g olduu dncesi aksettirilmi-tir. Ayrca Trkiye ile snr problemleri nedeniyle rann ve Trkiyenin Batya

yaklamas nedeniyle de Sovyet Rusyann isyanla ilgisi olabilecei yorumu ya-

plmtr.

Dersim syan ise daha ok siyasi Krtlkle ilikilendirilmektedir. Bu

konuda Amerikan basn Krt isyanclar bamszlk mcadelesi veren birerkahraman olarak gstermekten ekinmemitir. Hatta basn, Bakan Wilsonun

prensipleri kabul edilseydi blgeye bar olaca iddiasnda dahi bulunmakta-dr. Ayrca blge halknn feodal yapsn devam ettirmek arzusunda olduu da

sklkla vurgulanmtr. Bunun yan sra Fransa, Trkiye ile aralarnda olan s-

kenderiye Sanca meselesi nedeniyle bu isyan hareketi ile ilikilendirilmitir.

Dier iki isyanla ilgili kan haber says ile Dersim syan ile ilgili haber sayskarlatrldnda, son isyanla ilgili son derece az haber yapld grlmekte-

dir. Amerikan basn bunun sebebinin Trk hkmeti tarafndan blgeye gizli

bir operasyon dzenlendii ve isyanla ilgili bilgilerin ise devlet tarafndan ba-sna yanstlan haberlerle snrland eklinde aklamaktadr. syanlarla ilgi-li ile Amerikan basnnn genel kanaati ise, her ne kadar Trk hkmeti tara-


17/25

AkademikBak


113


fndan zikredilen isyanlar bastrlmsa da, yeni isyanlar kmaya devam ede-cei ynndedir.

Trk Devrim hareketinin deeri, doruluu ve kalcl konusundakigrler pek i ac deildir. Amerikan basn konuya pheci bir yaklam ge-litirmitir. Halktan gelen tepkiler nedeniyle ki Amerikan basn sadece isyan-lara deil Menemen hadisesine de dikkat ekmektedir, devrimin baarl ola-mayaca basnda hkimdir. Bununla birlikte, Modernleme ve gerekletirilenkalknma hamleleri konusunda Trk Devrimine kar olumlu bir yaklamnolduunu sylemek mmkndr. Daha z bir ifadeyle Amerikan basnna gre,Trk Devrimi dorudur ancak halk tepkisi nedeniyle kalc olamayacaktr.

Trk hkmetinin ise sert bir ekilde eletirildii grlmektedir. Bueletirilerin odak noktas ise Atatrk ve Trk hkmetinin isyan hareketini bas-trmakta kulland sert nlemler olmutur ve pek ok yayn organ tarafndanolduka sert ve acmasz bulunmutur. Atatrk ve Trk hkmetinin eletiril-dii bir dier nokta ise, hkmet tarafndan takip edilen merkezi otoriteyi g-lendirme ve devrimlerin kabuln salamak maksadyla uygulad prosedrolmutur.

Kaynaklar

Kitap ve MakalelerAKGL Suat, Yakn Tarihimizde Dersim syanlar ve Gerekler, Boazii Yayn, 1992.AYBARS Ergun, Yakn Tarihimizde Anadolu Ayaklanmalar, Trk Dnyas

Aratrmalar Vakf Yayn, stanbul, 1988.

CEMAL Behet, eyh Said syan, stanbul, 1955.BOZDA smet, Krt syanlar, Truva Yayn, stanbul, 2004.

Cumhuriyet Ansiklopedisi 1923-2000,Cilt I, YKY, stanbul, 2006.AY Abdlhaluk Mehmet, Her Ynyle Krt Dosyas, Ankara, 1996.

GRSEL brahim Ethem, Krtlk Gerei, Ankara, 1977.

NN smet, Hatralar, Bilgi Yayn, Ankara, 2006, s. 461.KALAFAT Yaar, ark Meselesi Inda eyh Sait Olay, Karakteri, Dnemindeki ve D Olaylar, Ankara, 1992.; Bir Ayaklanmann Anatomisi eyh Sait,Avrasya Stratejik Aratrmalar Merkezi Yayn, Ankara, 2003.KARABEKR Kazm, Krt Meselesi, Emre Yayn, stanbul, 2004.

KAYMAZ hsan erif, Emperyalizmin Krt Kart,Akademik Bak, C. I, Say: 1(K 2007), s. 155-192.

RGEEVREN Ahmet Sreyya, eyh Sait syan ve ark stiklal Mahkemesi,Temel Yaynlar, stanbul, 2002.

SARIKOYUNCU DEERL, Ar syanlarnda Yabanc Parma (1926-1930),

Sleyman Demirel niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Dergisi, Say: 18 (Aralk 2008),s. 107120.MR Bilal N., Krtlk II (1924-1999), Bilgi Yayn, stanbul, 2009.


18/25

AkademikBak


114


Trkiye Cumhuriyetinde Ayaklanmalar (1924-1938),

Genelkurmay Bakanl Yayn, Ankara, 1997.

Gazeteler

Dakland Tribune, 23 Kasm 1925, 10 Mart 1925El Paso Herald-Post, 16 Haziran 1937Fairbanks, 9 Mart 1931, 9 Mart 1931, 9 Mays 1937Hamilton Daily News, 15 Austos 1931Indiana Evening Gazette, 9 Mart 1925Kingsport, 6 Temmuz 1930, 6 Temmuz 1930Mason City Globe Gazette,30 Nisan 1930

Oakland Tribune,17 Haziran 1937San Antonio Express, 27 ubat 1925, 10 Haziran 1926, 16 Austos 1930, 7 Temmuz1930, 7 Temmuz 1930Sioux City,26 ubat 1925Syracuse Herald, 6 Temmuz 1930The Appleton Post-Crescent, 30 Nisan 1930, 30 Eyll 1930,18 Nisan 1931The Billings Gazette, 27 Ocak 1929The Centralia Washington Daily Chronicle, 26 Mart 1931, 25 Eyll 1930,26 Mart 1931The Coshocton Tribune,7 Nisan 1931The Havre Daily News, 7 Temmuz 1930, 7 Temmuz 1930The Helena Daily Independent, 31 Mays 1932

The Independent, 31 Mays 1932The Ironwood Times,29 Austos 1930, 29 Austos 1930The Kingston Daily Freeman,15 Kasm 1937The Lethbridge Herald, 23 Aralk 1926, 12 Temmuz 1930The Lma News, 25 ubat 1925, 30 Mart 1925The Morning Herald, 17 Temmuz 1930The New York Times, 26 ubat 1925, 30 Haziran 1925, 30 Aralk 1926, 27 Temmuz1930, 8 Nisan 1937, 17 Haziran 1937, 14 Eyll 1937The Paris News, 15 Kasm 1937The San Antonio Light,9 Mays 1932The Sun Herals, 27 Austos 1930, 27 Austos 1930

The Sunday Avalanche-Journal, 6 Temmuz 1930The Sunday Avalanche-Journal, 6 Temmuz 1930,The Sunday Times, 21 Eyll 1930, , 21 Eyll 1930The Tyrone Daily Herald,25 ubat 1925


19/25

AkademikBak


115


EKLER

EK I


20/25

AkademikBak


116


EK II


21/25

AkademikBak


117


EK III


22/25

AkademikBak


118


EK IV


23/25

AkademikBak


119


EK V


24/25

AkademikBak


120


EK VI


25/25

AkademikBak


121


EK VII

Documents

Amerikan Basininda Dogu Isyanlari 1925 1938 1278447854