M. $ E R IFF I RAT

Kalman KoVlii - Varto

Dodu ilLER ve

VARTO TARiHi

(iklDcl b k. )

ANKARA 1961 - MJuJ ECITIM BAS1MEVl

M. $ E R IFF I RAT

Kasman Koylii - Varto

DOOU iLLERi

ve

,V ART 0 TAR i~ H i

(fklDcl b kJ )

ANKARA 1961 - MluJ ~ITIM BASIMEVI

KAYNAI{LAR

1. Turk rrarihinin Anahat Jan.

2. Dog-uda Arat ywalanm (Kadri Kemal Kop). :3. Umuml Tarih (Ahmet Refik).

Erzincan Tal'ih i ('Ali Kemali) .

5. Bekta~ilik ve Edabiyab (Besim Atalay) . 5. Bektal}ilik ve Edebiyab (BesUn Abllay) . 7. Selc;;ukilerden kalan ecere (Alaeddin Keylmbat) . 8. Benlik ve dil birligimiz (Miralay ilL Rlza). 9. Resmi knYltlardan 8hn~n bilgiler.

10. Bizzat muahedelerim. 11. Hormek eceresi. \

12. Dogu ilIerindeki Turk asan ve mezarlan.

,

Milli Egitim Bakanligl Talim ve Terbiye Kurulullun 29 Eyliil 1960 tarih ve 235 saYlh kararlan ile yaYlmlanmasl uygun goriilmii!ji ve YaYlm MiidiirliiiiinC1n '17 Ekim 1960 tarih ve 613lr4206,sayJ!1 emirleriyle 5000 sayl baSllml!ihr .

SUNU~

Bu eser, yalmz dikkatIe degil, ayru zamanda ibretle okunmaya deger b ir onem talmaktadlr. Bilgin ve idealist bir ogretmen olan yazan dogup UyUdUgU bOlgenin tarihi oluunu karanhktan kurtarmak gayreti ile kale

me sanlml; fakat parlattIiI me'alenin aydmlJimdall korkanlar tarafmdan insafslzca ehit edilmitir. tfade ettigi mana bakimmdan TUrk aydmlanrun bu olay Uzerinde dikli;atle durmalan icabeder.

Nerinden bir hafta 80nra bu kanh einayeti ileyen gizli eller aldtklan . tikam ile yetinmemi; kitabl da piyasadan toplayarak yok etmilerdir. ZavaIh yazar'm, hangi vatan ko~esinde gomUlU oldugunu 'dahi bilmiyoruz. DUmanllgm de.reeesine bakm ki, kitaplal'l gibi mezan da ortadan kaldtnltnltIr.

BugUn, Milli Egitim. Bakanhglmlzca 2 nei baskisl yaptlan bu eserin, bUtUn TUrk aydmlan tarafmdan okunmasl bUyUk faydalar saglayaeakur.

~iinkU, bu eser, Dogu Anadolu'da oturan, TUrk~eye benzemeyen bir dil konU!~tuklarl i~in kendilerini TUrk'den ayn sayan; bilgisizligimiz yUziinden hizim de oyle sandliImIz vatandalanmlZln su kattlmaml Tiirk olduklanru bir defa daha isbat etmektedir, Hem de inkanna imkan blrakmayan ilmi deliller ile .

Tarihin hi~bir devrinde, Dogu lUerimize bugiinkii sakinlerini tortu olarak blrakaeak yabanel bir go~ vaki olmaovur. DUnya Uzerind~ "KUrt" diye adiandmiabileeek mUstakil hUviyetli bir Irk yoktur. Kiirtler, yalmz vatan~Imlz degil, soyd3,muzdlr da.. Fakat, aslrlarca devam eden kotU idare ve ihmaller, onlann da kapah yaama itiyatlan maalesef bu netieeyi dog-ur

mu~tur. TUrk Milletini ve TUrk VatamDi par~layarak yok etmek sevdasmda olalllar, bundan faydalanmanm peinde kouyorlar.

BUtUn TUrk aydmlan, unu kesin olarak bilmelidirler ki, "KUrtlUk" tahriki dUman kaynaklardan flkl1'lnakta ve milli bUtUnlUgUmUzU sarsarak bizi ytkmaYl hedef tutmaktadlr. Buna elbette mUsaade etmemeliyiz. ~UnkU, Dogu lUeri vatammlzlD hem kaplsl, hem kalesidir. Biz ihmal eder, ger~ekleri bu oz kardelerimize gotUrmez, onlan aydmlatrnazsak, dUmaD propagandasl ka~lsmda silahslz ve mUdaCaaslz kahrlar. Sonunda al~ea yapilan bu propaganlarm tesiriyle ikiye bolUnUrUz. Dogu lUeri elimizden karsa Orta ve Bah Anadolu'da tutunmamlz kolay olmaz. Bu dava, TUrk

:!

Vatam ve TUrk Milletinin istikbali bakumndan son dereee miihim, SOD dereee ciddidir.

Biitiin TUrk aydmlanrun bu durum kal'~nsmda vazifelerinin ne olduiunu tayin etmelerl zamam ge1mitir. Bilhassa, bu v~ buna benzer asia &stan olmayan propagandalara kamrulj, a1dan1tulj, neticede yoUartm 311'JIIl Dogu TUrklerinin kendilerini aydmbga ~cak bu kitabl dikkatle . okumalan, can evine ~ek:ilip derin derin diiiinmeleri lizImdlr. Bu takdirde hakiki ve dogru yolu buIacaklanna inaDlyorum.

Tarihin karanbkIanna ilmin IliJDI tutarak bize mUll benligimizi gos-teren ve ogre ten biiyiik TUrk miitefekkiri Ziya Gokalp nerelidir? Tahrikplerin, propagandacdann "Kiirtliik"iin merkezi saydlklan Diyarbaklr'h detil mi? jBu ger~ek, bizi, b8b b8LDa bu kitapda yazdI olanlan kadar

d~iindiirecek ve aydmlatacak bir vakl~lr. DoiJIlu, Babb, Giiney ve Kuzeyli biitiin vatand8lar, arbk uyanmah

ve birbirimizi uyambrmalIytz. Biiyiik, onemli, ciddi ve hayati bir mesele oIan bu davaYI, Milli Birligimizi ve toprak biitiinliigiimiizii saglayacak doyga, diiiince ve imkan beraberligine ulatJrmadlk~a istikbalden em in 01maya haklomlz yoktur.

RahmeiH ve biiyiik idealist M. Serif Flrat'm ugrunda can verdigi bu iilkii. TUrk aydmlan tarafmdan bekamlzm teminat bayragl olarak ebedin"en dalgalandll'llmahdIr. Hem de imkanlannm son haddi olan yiiksekIiklerde.

Devlet B~kam ve Babakan Cerna' ~URSEL

4

ON sOz

(Dogu lUeri ve Varto Tarihi) bal1.g?, alt1.ru:W. yazd't(jtm bu eserde,

ilki:ince, dogu ible1'im-izde ot:uran dagl?, Turk Q,iretlerime ni~in Kurt denildigini, ve do gu iUerimizin Milattan Onceki durumunu, ve bu dagl't Turklerin tarihi ve ger()ek soylo:nm, ve bu hal~n sonradan hangi ~e~it zoriamalar alttnda kalarak Kormanci t'e Zaza dUlerini vucuda getirdiklerini VB ni'n oz Turk~e dilZerini itirmek veya bozmak ZlVra,nna ugrad'l.k70/l'lnt. 116 b'll halktn bi1'ka~ yiizyw once 1'I..eden kendilerini Turkten ayn bir 'JI'I.U1.n 8aM1.klanm, OS1nanl't siyasetinin, derebeylik ve Hamidiye alaylart devrinde dog'll illerimizde yaratt'tg't kotuliikleri, M e~rutiyet devri ve Birinci Dunya Sa'VQtnda, dogudaki tariM sCWCU} VB olaYUln, VB ~eyh Sait iB1/aottm a.nlatacagtm.

Y ine bu eserimde, dogu illerinin ()eitli bolgelerinde otU1'O/T/, A l.evi ve Bekta.:ji afi?'etlerin tarihi soylaJrtnt ve bu TU1'kierin yak'tn ~gda nerelerden dogu ' illerimize geMikl.e1'ini, ve bunlann b'll iUerde hangi zorlamalar oltmda OZ Tiirkt;e dillcri:ni lror1naka:rl'1.k edip Kormanci veya Zaza lisan1.nt (igrendiklerini. A levilik, B ektailik ve Kutlba.1ltgm ne demek oldugunu, VB bu a1cidelerin Turklere nastl Q,tlaind'Lg'Lnt., Osmanlt Imp(J)rato~'l'Ugunun Alevilik ve Bektl:u;ilige kar:;t guttiigu siyaseti, ve Bektafjiligin Turk killtur'iinde gordugu gorevleri, aytk74mJLoa ~1~1c, VB biUiint konuUtrtn tarihi olaylartnt SH'a ile kovaltyacagt1n.

Bu csm'imin 141i.hi ola.yla:rt; ilki:Ynce Varto il{'csinden. balamt!} ve dolaytsiyle dogu illerimizin tarihi hulxisa edilerek 8'trakunmt, en t;ok Varto'da oturan kabileler ve buWn dogu airetleri ve H O1'mek kabilesi 1w.kkmda geni bilgiler ve-rilmitir.

Tarihimin son boWmlerinde dogu illerimizdeki Turk boyllLn araslnda Iw.len Ya(J/tnakta. olan Turh,"iin eski ture, ort ve UdetZerini ve ~alnanili.kten g6le?t bir~o'c rniUi 'oyunlart s'Lralam't, Varto'nun ve dogu illerinde mehur olan Bin[Jol daglar'lJrnn ()ograti durumlannt geni o~ilde say?n okuyuculara sunmU1Lm.

Tan hin ilk devirlerimden baltyarak, en. "ok Se~kiler f{Q,gmdan 19!tJ .ff1Zlna kaJlaIr dogu illerimizde cereyan eden tariht o14l1lart ~ne alan b"

kurul~

"

kitabt 1Iazmaga bem zorl'U(lIatn biricik iillcii, gert;ekte a81.l Turk kanmt ta- _ ~'VQ/f/, ve Turk oUlu Turk ol4n Varto hallciyle dogu illerimizin t}eitli bODgelerinde oturon Tiirle 'lie Tiir kmen boyla:n/IUL mensup halhn, 'lie bu t;if tyi kiYJ/liimiiziin halen. K OTmatnC't 1)e Zaza tiil hamurlariyle 7wnUmaJo/n derd;"

olm~tur. Bu halhn hepsi de b1fgibn T'ii-rk S01fU/tldcm. ohlukbanm bildikleri haliLe~

Acem, A rap , Errneni, K eldani 1celim eleriyl.e dolmu ve bu st{'retle an~ maz bir hale gelmi, asltnda Tiirk t;e olan In{' k4 r'U}lk ve mafUl8tZ dilleri bir t'ii1'ZU 80leilp atamamtlardvr.

B en .bu eserimle, bu y"urtt~ ve kanda.'j/Janmtn fifcir lerini d4ha fazla (l,yd~nlatacak ve onTa l-a, aeroek soy 11e dilleri hck k."nd.a ncni. bilgilp"r sun

,ga 9Q-l~acaiilm. H er bir kaT'll} topraii't T urk ecdadtm1-Zlm. ka'l'lla11yle S'ulanWlt ve her biT

Ulnda, OVM7.71da., bel ve g~dinde binTerce Turk ~ehidi yatam. ve her yam bu ,ehitlentl adlariyle amlan, (l.aianlar ya1ag1 dogn illeri1nizin, dunyamn

'Undan ben Tiirkiin ozyurdu. Old1-tg ltlt1'- 00.11hi ka1fY/ak7Q,ra l)e ger~eklige da.ya'OOmk isbat etm~ bulun maktalltm.

BiiyiiJc At.atii'1'k, Milli $ ef l nOnii ve r!Lilli Cumh-uriyetin w;t'tU'L '"till. ~g..r iizerinde mini birlik 'lie biitilnliige doijru yii.1ihnek, bu. dault Turk kard~izin de yurdu ve mini iide't'leridir. fl u iidev, bize en douru 7101 1)1t,j6:filcat((Ju.mhuriyet l)e yurt sevgisini, mini bh-lik ve b1itiinlilgun ko

n~~ buyruklamt.1tl1'. TU?'m, Tiirl;1l lconu-acaUtz. T'ilr k CumhurilIeti Je Tiirlcyurdunun. sal)unma..s'l. i~in oVlLSlnda sapan iletecck, dau la,. ,,,,ruUt y eleli asEanlaT gibi, yurdumu,za saldlranlm'w, (wviiecek, ya gazi

lJ6 $ubat 1945 Mus ill Varto ll~esi Kasman Koylil

M. :;;. F IRAT

'V~(I ehit ol.'iiiYz .

~

B(}LDM : 1

Yakm ~agda Kiirt Adml Alan Daglt/'fiirklerimiz

Dogu iller imizin~~itli bolgelerinde ve en c;ok dag etekJerinde, sarp ve anzah arazide ve yuce daglarm ~evirdikleri ova ve zengin yaylalarda yalyan ve bu gun C;ift~ilik ve koyunculukla gec;inen eski Turk ve Tiirkmen airetler , bu gun KOl'11'1anCl ve Zaza dillerlyle soylctikleri i~ bunlara KtiJ;t den ilmektedi r . Gerc;ekien Turk soyundall olan bu dagh Tiirkler ha1ckmda ilIt once genel t arihlerin ve bilginler imizin gor iilerini inceledilrlen sonra, uzak ve yaklll ~g Tiir ldel'j hakunanrlan bunlan ~eit Ubelere ayrracagxz.

Turk en az yedi hin Yl1danbel'i Otokt.on ahali olaral~ i~ ve dog-u Anadolucla yerJeip buralan .kendilerine yurt edindiklerini, ve bu balka ait medeniyetin 1sa'nm dogulUldan 4000 y1l once bala.dltIru (TUrk tarihi ana hatlan ) adh gerc;ek tar ihimiz, c;ok kuvvetIi olarak ispat etmi!j, tarafSlZ ecnebi t.arihler i ve dogu Anadolu-Kafkas ilmi 'heyeti ; dogu illerimizin ve Kafkas sakinler inin yerli hin yI1 ollcenen TUrk ve Turani oldulclanm belirtmiler dir.

Gerc;ekten Yavuz Sul~ Selim ~gmda Kurt diye va,srflanan bu dagh TUrk kardelel'imiz ay!'l ayn uhelere mensup uzak ve yakm ~ag Tiirkleridir. Dogu illerimizdeki bu dagl1 Tiirkler , boy bakuumdan tiC; ubeye aynllJlllarcbr. Baba - kiirdiler, KOrlnancolar, Zazala'f. I

Biz, bu ubelerden ilk once Baba-kiirdileri...'l tallJJ1 lerini ele alal1m. Ahmet R efik umumi tarihi, Baba-ktirdilerin ihi bin yl1 milil.ttan

once Van golu, Iran, Irak hudndundald daglarda yalytm Kussilerin ahfa . dmdan olduklnn m, ve bunlann- Asurilerle ~arplarak birkac; muharebe '. kayJt ettilderini yazmakta ise de, Ahmet Refik'in "Kussi" dedigi bu halJon Hatti-Hitit Tti.rklerinden .kol)an HaIti'ler oldugunu ve miHit tan binlerce yll once Orarto havalisine yerle~ip, Topa-Van ehrinde btiytik bir TUrk bukfimeti kuran bu halkm Asuriler le 17 biiyUk muharebe yaptIk1an, bu giln aC;lhp okunan Asur kit&belerinden anl3lIID.ltJ.r. Bu huktimetin iilkesi olan Ororto, bildigimiz gibi, Mila ttan alb ytiz yll once doguya geJen Ermeniler tarafmdnn istili edilmi. Ermeniler bu TUrk halloyJa

7

birlik olarak bir hiikumet kurmUlardI . . Ermeni hiikilmetinin RomalIlar tarafmdan sona erdirilmesiyle, !ran hakimiyeti altma giren HaIti Tiirklerinin Lohorto-Kurtbaba ubesi !ran dilini OZ Tiirk~lerine karlbnp serhatlerin sert ikliminde Tiirk, Acem ve c;~tli dillerden topladlklan bir Kormanci dilini meydana getirmi, ve Kurtbaba ubesi, sonradan Baba kiirdi namun alnUbr. Bu ubeye mensup halkm bIr kIsnu; bugiin lran'm gilDey hududiyle Kerkiik ve Stileymaniyenin daglarmda, ve dogu illerimizin Pervari, GaVa!}, emdinan, Cizre, Hizan, Beiri, Garzan, Sason ve Mu daglannm bir c;ok kesimlerinde oturmaktadlr.

KitablmIZm dokuzuncu boltimiindeki tarihi olaylar arasmda, yerlerinden, ve aynldlklarl kabile ve boylarl; bu gtinkti mezhep ve tarikatlan haklonda bilgi veidigim bu ubeye mensupbuttin 8iretlerin ecdadl olan HaIti Tiirkleri, ilk once mllattan binlerce Yl1 evvel Qinin irnalinden, Hataydan gelip, iki Zap nehriyIe Van golti, Agrl- Kafkas daglan eteklerine kadar yayllan Orarta havalisine yerJerni. yukarlda yazdlglrnlz gibi Togpa ehrini htikiimet merkezi yaparak aSlrIarca Asurilerle ~rplmIljIardl.

Haltiler bir arahk, Anadoluda: Bogazkoy, Ka,rga.mi, Ankuva-Ankara da btiyiik bir imparatorluk kuran Hitit-Eti, hiikilrnetiyle rniiljterek bir idare kurup Kafkas daglarmdan Sakaryaya kadal' genilj bir iilkeye hiikiim etm.ilerdir .

~al~i1er ; sonradan Ermenilel'in idal'eleri alhnda slkJarak milli birlik ve dillerinden pek ~ok ey kaYlp etmilj, Errneni klralhglmn c;okmesiyIe bir mtiddet Orarto bOlgesinde ve dogu iUerimizin daglarmda topJu bir varlIk gosterip durumlanru di.ize\~lerse de, Partlal'la ll'anilerin savalarmda .!ramn hilkimiyeti altma girip ytiz Y1llarca Acemlerin rurs ve diU i~nde ezilerek, QZ Turk~e dillerini Acem ve sair dillerle doldurup milli benliklerinden u.zaklatll11mllardJ.

Halife Orner ~agmda, h-anilerle Arapiar arasmda yapllan mehur Kadijye savaIDdan 8om'a Arap ordularl fran tilkesini batan baa istili ederek, HaIti Lohor ta dagh Tilrlderi Acemlerin idaJ:esinden kur~, bu halk yIllarca dog-unull sar]) daglarlDdu Arap ordularma karl savunma'ya bahyal'ak en son Araplara teslim olup, bu daglal'da ~eitli beylikler ve agahk.lar halinde yaaDllh .

Dogunun lSSlZ daglarmda lslanuyeti kabul eden bu halk, haydutluk hayatma pek fazla baglamp din ve Isliimiyetten pel{ az bilgilel' edinmi, ve bu az bilgileri, ve Islam dinindeki Arap~.a kelimeleri , bir ziynet olarak kendi dillerine aln:u. Ttirk!;e, Acemce, Arapc;a ile kanlk bir Korman' dilini konWjm~dl.

RaItHel', Abbasiler ve Selc;ukilel' deviderinde bazan kendi hudutlarlDl ~memek iizere bu devletlerin ordulanna karJInl, ve fakat daima yer

8

lerinin sarphgmdan faydalanarak, e kendi kabugUDa c;ekilerek hain bir airet sistemi altmda ve bazan biri birleriyle kanh bogumalar yaparak yiiz yillarca ya!fanulardlr. .

Osmanh Padiahlan dogu illerine eI uzatIrken Halti-Lohorto dagh TUrklerin 0 gtin konutuklan Kormanci dilini, ve onlarm hayat ve haydutluklarml, ve bu airetlel'in birer deJ:ebeyi kuvvetlerini gozonUnde tutarak bunlarl ~ah tsmail'e ve Mevi TUrk kabilelerine kal'l bir silah gibi kullanml1Jlard!.

Yavuz Sultan Selim, 1514 yllmda ~ah I smail ordusunu QaldIran ovasmda yenip dogu illerimize donerken, Idris-i - BitIisi'nin (1) deliUetiyle Halti- Lohorto, dagh TUrK airetlerinin l'eislerini huzuruna kabul ederek, bunlarm ba~la1'l olan "Kurtbaba" airetine Baba-kUrdi adml takmi. BunIan ~eitIi derebeylilderine aymp "KUrt" naml altmda t e!;i ederek ~ lsmail ve Siilige cephe almalarml saglamltl. Dogu illerinin ytice ' daglal'mda bu ekil imtiyaz aytmda bag,mslz bir halde istedigini yapan bu air etler, tamamen milli birlik ve Ttil'ldiik duygusundan uzaklatmlarak, kendilerlni gt~r~ekt n Kiirt ve Bab -kiirdi sanmlf~lardl.

Yavuz Sultan Selim devrinden once y~zllml tanh ve haritalarda; dogu illerintizin yukan Jos.unlal'lna "OraI'to" denilmekte iken, Yavuzdan 80nra yaZllan tarihlel'de bu TUrk Jurduna; Kih'diistan, buradaki Tih'k halkma da Kurt diye ash a tarl ohmyan bu hayaJi adlar takJlmJo . Bu sahte adlar aHmda inleyen dogu iHerimiz biitiin Osmanh padiahlan devrince, yabancl1 gao ill'iillenm.i, Tiirk milli birliginden uzakla~tll'llnll, bu iIlerdeki Turk halkl feHikeLten f elakete sUriiklenmi!jtir,

Y vuz ulLtm Selim clogu seferinden Anadolya doner en Baba-kiirdilerini takviy etmek iin, ve nlaI'! ah lsm ile ve iilige . .~ koyacak bir usttinltige ~al'mak i~in, i~ nad lurlan bir k Tiirk airetlerini kaldll'1p dogu illerimize go dermi~tL Eu yakm ~ag Turk airetleri dogu ilIerinde erletikten soma Baba-h.i.irclilerle kaynaJp oz Tiirk~e dillerini ve milli varlt 'larillJ ~h'et v Kiirdii tan tinv nma fed a edip (J' ol'manco) tar arum alrmlal'dJ.

(I) tdrisi - Bitlisi H aIti - lohortu Tiirklerinin kurt - baba ubesine lJlensuptur. Bu adam 0 ~agda Him tahsili ic;io Bagdad'a gjtmi~, oradan Safii ve Nakai tarikatml ahp dogu iUerimize donerken bu mezhep ve tarikatl biitiin " Lohorto" kurt - baba lubesine mc:osup aliiretlere allaYlp biiyiik bir manev! nilfuz kazanml~. ve dolaYlsiyle o t;agda doiuda esen Alevili k ve Siilige karl klskanc; bir has1m olarak harc:kete Ke~miJ. bu f iki r ugrunda padi!}ahla goriierek kendis in e bagh olan biltiln a!jiret agalanDI padl,aha cotilriip hemen onlarm beyliklerini ve hem de SWiie karll koymalanDi temin etmiti.

9

10

KORM.ANCOL\R

Kormancolar, yukarlda a

...

balka ve hatta birbil'lel'ine aldm p. yIllarca a~iret ka galarmda yiizleree Tiirku.n kawm akltmIlardl,

Kit~bmlln dokuzuncu bOltimtinde ge1ecelc tar ihi olay lar arasmda a~lkladIiPm gibi Mil, ve Zil P artilerine ayrllan bu ubedeki aljiretlerln Mil partisi, ljeyhlerl olan ~ehy a it le 1 925 irtica adise lni w eude getirnti ve Zi1 partisi de Zilan ve Agrl'Cla isyan etmi.lerdi. Bu ubeye mens up airetler, Viran - ~ehlr. Ergani, Suruc;, Varto, Bulalllk, Huus, Rara azi, Tatos, Karhova, Mu PatnosJ Ele kirt, Agn , El'i~, Malazgirt il ve il elerinln b~ok kesimlerinde otunnaktadll'lar.

ZAZALAR

Miliittan ' nm aSl!' on 'e, Bu.hteriyan ve BeIh, havali 'in en Iran'a aka Part Ttirkleri. b gtil Zaza - dtimbeli dedigimiz dagh Ttil'klerin atalarldtr. Zazala In hir mmI da ' E ti" Tiirkle . den Iran hudutlarma qlkan boylara mensupilll'.

Part Tiirklel'i ilk one 11', n l Midya, Babil'i alml hatt~ ermeni veliahtl ikinci Dikran' esir gottil1lltilerdi. Bunlar bir mtiddet sonra yerlerine ~ekilip giderken, bunl rdan irka!; 'abile HaIt i Ttirklel"iyle !ran al'asmciald bolgede kabUl. , ve han t Ollragma yerle~milerdi. Bu Ttirkler. bir taraftan kendi lrkdalan Ian Haiti - Lohorto dagh Tiirklerle ibirligi yaprmijken, diger taraftan ' ranilerin i~till1ai hayatma kat~, cemlerin dll ve ktil ttir ~klugu kar!jl nda sar slla 'ak kendi diller ini Acemce iJ doldurmulardl.

Bugtin tizd altnu 1 emce ve art a kalaru ttlr) Qe. ve diger di lerle kurulmu~ bir ZB.U1ca He ]"onuan e Zaza Dtimbeli, Yezidi adlariyle adlanan bu eski TUrk halln , tarihin her devrinde gol{ yigitge davranmlf~, Ylllarca Acemle 'le savaml ve Kadisiye suvalndan sonra h-an'u girell Arap ordulariyle iddetli ga rplma)ar yaparak Irani serhatlel'inden dogu illerimizin. Sa on, Motki , apak

Arap ordulan onUnden daitlan Part Tiirkleri (Zazalar) ~ubesinden aynlan Yezidiler; 0 ~glarda dogu illerinin serhatlanndan gliney doguya ger;erek, cenupta Sinear datlanna, Alagoz daglariyle, Karabag ve ~engil ovalarma yayllnu~, ve bunlar son zamana kadar Arap ordu1a.nna ve Islimiyete karl koyduklarl igin bir tiirlti Islam dinini kabul etmeyip Yezidi rur mml alm1lardl. . Dogu illerindeki a!}iretlerin bir~oguna Zaza ve Dtimbeli ubesine, ~ii ve Nakiligi a1hyan Palolu ~eyh AU, Melekan ve ~an eyhleri, Zaza old ukIan ir;in bu ubenin eyh ve agalarl bu manevi iistiinltige kaptlarak kendilerini diger il i ubedeki a~retlerden daha kutsal bilmi, bunlar kendiIerlni "lia idi" ve' basi" diye vaslflanrurml, ve en son bu zehirli fikirler a1tmda birleip eyhleri olan ~eyh Sait'le Milli Hiikiimete karl isyan edip biiyiik za:rara ugraDll]ardl.

Gerc;ekte Ttirk. ve Ttirk soyundan olan, ve ancak yukanlarda ar;lklaruglm gibi 0 manh Padiahlarl tarafmdan KUrt diye vasrflandlrllan, ve yabancl,hga siirtiklenen u tiC; ul;>eye mensup dagh Tiirk airetler; yiizyillarca 1mh kahba girmi ve r;eit zorlamalar altmda ezilerek dogunun lS81Z daglarmda dillerini v'e milli varllklanm bozduktan sonra milliyetlerini tayin etmekte biiyiik gii

mem.itir. Bunun iC;in buradaki sozilmiin gerC;ekligini kuvvetlendirecek bir iki ornek daha yazayun : N e ibretle kalllanacak bu' ger~ektir ki; vaktiyle Konya, Karaman yayalalanndan Agn da&1 eteklerine gelip yerleen JI TUrmen Celati 8iret i denilen airetin bugiinkii ~ehresi goz oniinde duru- ,., . yor... Osmanh padiahlarmdan Yavuz Sultan Selim ~glannda XVI. yiiz- )0 ylimm b8larmda Orta Anadolu'nun Ankara taraflarmdan birc;ok Tiil'k . 'If oyrnaklan kaldmlarak Gaziantep ve DITa oylumlarma gotiiriiltip yerle~ti- '

rilm~lerdi. "'Itirk Yurdu. SaYI: 202. Sahife: 27" Bunlar 0 ~gda d~gudan >esen $iilik ve KIzIlbal}hk akmma karl bir t ampon vazifesini g'orsiin diye ~

gonderilmilerdi. ) Yine bu konu iizerinde birc;ok Alman ve Ingiliz eserlerini inceliyen, ve

Van tarihinden parverdikleri bilgiye go.!!!: Orarto'da oturan bu kavmin ilk once otto, yani ". kavgacl adIyla tamnml oldugunu, ve Gotto admm, suriler tarafmdan IGerdo'ya .;evrildigini ve Gerdo sOzUnun de done ola~a Ktirdo eklinde .)o Konuuldugunu ve tarih~i1erin n ~ogunun da, kiirdo soziintin (Lohorto) .,. dan almdlgml, kabul ettilderini an!abyor ve diyor ki: - Lohorto Ttirkle- >ri, Cengiz'in bey anlammda kuJlanrngl ktirt soztinii, kendi agalarma tak- >mtlardtr. Ve dol-tor Silli .c~e. KUrt kelimesinin, Lohorto'dan ~lkbwm ka- >bul etmj~tir. Hort, bugtinkii tiirk~ede (vigit) demektir. Bu halk e kid n >milli adlan olan Lohor to'nun bamdan (10) hecesini alarak, ktirtl1enin bii- Jo tun ismi haslarmda ve edat nidaSI yerinde kullanml.Wu:dIr. Ktirtler hali >birbirler ine. -lohordo, Lohorto yani ey yigit diye c;ag.nrlar ... ) )I

Saym M. Riza, bu konumaslm oylece bitiriyor: ( - Lo sozti, dagh Tiirkiin milli teranesi, sevimli ve tath hitabesidir.

Va 10 kti rcio, milli admm klsa bir ifadesi, her soze yapIlk irade ve kuvvet ni~nesidir. 1.0 sozti, dagh Ttil'ktin aCI , tath, sevin

illerinde Lohorto Ttirklerine Imn tlklro:lDl ve LollOrto Ttirklerittin, Hitit.HaIti, soy adlarml binlerce yll mukaddes bir tilkti. halinde saklachklannt. ve bunlarm lslarniyeti kabul t tikt en sonm, 1cendilerine dim bir /jeref vermek i~in, HaIti adllll, Ardap kurnandam BaHt - bini Velit , adlyla degitirip oylarma (Halidi) ne ebini yapltIrdtklarml, ve ger~ekte ise bu halla n "HalJdi" degil, "HaIti" olduklarml, ve hatta bu ltalktan bugtin

tuml zaytflattJktan tionra, Osmanhlann idareleri altma g~ ve Osman11 idaresinde her eyden once din e tslamiyet siyaseti yuriidugii i~in, buntar da kpndilerini Islamiyebn ve Araplarm tarunJDl simalarma bagbyarak, kendilerinin Haltoi olan oy adlanm Halidiye

16

rnizin konutuklan dile (kiirt~e) Kormanci ve Zazalann konuljtuklan dile zazaca denilmektedir. Kormanci dill ilk once - Kurt baba - Babaktirdiler arasmda konUulmu, Yavuz Sultan Selim tarafmdan doguya kaldmlan Tiirk airetleri yani Konnan~o ubesi bu dill Babakiirdilerden ogrenmi lerdir.

Kormam;i - kiirt

retler tamamen bu dille konuurlar , yukanda adlarmi yazdlgimiz bu air etlere Babakiirdiler denir . Bu ubenin Irak ve Sur iye hududunda olan airet leri, ya t amamen Arapc;a veyahut yansmdan fazlasl Arapc;a alan Konnanci dili He konuur lar.

Van ilinin Muradiye, Patnos, Seray ilc;elerinde A~'l - Karakose, Elekirt, Erci, MaJazgirt havalisinde Bulam.lt, Hlms, Kar bovR, Karayazl, Viraneh 'l', UIfa, SUl'U

e~yasl Qift kOllniU hayvanlan ehlileljtirme i~n kullarulan malzeme. kll~]ar ve yabani hayvanlarrn ve eski hastallk ve ila~lann, otlarm. yUzde dol{san adlarl TtirkQedir. Bn dillerde, en fazla zerdU~t dinini kutsal tiirelerinden olan Farisice kelimelerle. e claha somadan Arap~adan ~lrnan din.i tablrler vard:r. Fakat bu dagll Ttirkler bu kelimeleri de yine kendi ~j elerine g"re rlegitiTip konumu~lard1I'. Mesela ; Farisice, asuman, Kormanc;oda. azman, Zazacada asmm, ve Ara c;ada ard - arz, Kormancoda erd Zazacada har , ArapQc'1.da ciran (komu) Kormancoda cin r, Zazacada cirani, Farisice htidA, K01mancide hudl, Zazacada homa - hakIm, gibi.

KUrt dili bahsinde : M. Riza, Benlik ve Dil Birligimiz adh eserinde: KUrt diy an Ian bu dagII Ttirklerin Zaza ve Kormanca diye ikiye ayrlldlkarm! ve u her ild dilcle, ayrl ve c;e~it1i lehc;eIerin mevcut bulundugunu, va KUrtc;enin ba~ll bama bir dil olmaYlp, Qe itli dillerden Ylgllan bir dil

~ru oldugunu, Rus ve Alman dillerince bastmlan lo.gat kitabmda yazlh o\::ln 873 s6zden 3080 kelimesinin eski TUrk ve Tiirkmence ve ger i kalanm Rabi ve F ar is} dillerinden ahndliJm, ve bu dagh Tiirklerin dillerinin Qok degi mesi dolaYlSiyle, bu eski Asya TUrkc;eslni bugiin Qok ge ve yanb larak konutuklanm ve iklimin sertligi dolay~siyle bu halkm daima kelimeler i bogazlarmdan sert ve kanlk I,;lkardlklarml, ve misal olarak KUrt~ ren 'n "1 unt" dedi leri koy, admm a hnm K nt oldugunu, ve do dor Firi~ 'f ile Profesor Veberin, "K'ut dili bir dil hamuru degil. bir soz YIgID dl r." ., dedikler ini ve Kiirt dilinin hlgbir tarihi veya herhangi bir milletin bellibah

varltgml gosteren bir dB oImadlglID ve bu dilin ancak bazl a~iret kavgalan )I oven destanlardan ibaret kaldlgml, ve ashnda TiirkQe olan btl dilln, Acem '" kOnlulugunda Fars elili ile doldugunu ve hiikumetin zoriyle yUz benzeti~ "I lerini ve dillerini fazlaca deg~tirmek ve kendilerine KUrt demek zorunda )' kald klarml, ve sonradan bu dilin Lohordo Tiirkleri (KUrtler) vasltasiyle ., dog'll ve orta Anaelolu'daki yalnn ~ag TUrk ve TUrkmenleri (Korman!;olar) )0 arasl nda yaYlldlgml ve bugiin bu Tiirklerden Iran hududunda olanlarm I

)0 fazIas! Farisice ve Arap hududunda bulunanlann ArapQa konutuklanru. )' uzun uzadlya anlabyor.

Bugiin yakmdan konu~up inceledigimiz !Cormanci ve Zaza dilleri, yukarlda a ~llk vard'r. Bu dill konu'lan Ba akiir di ve Kormanco ve Zaza ubelerine ~ . mensup a'\iretlerin her biri ayrl a. 'n ivelerle konu ur, bun1ardan pek c;okJe hm birbirlerinin konu~malal"lm anlamakta biiyiik bir zorluk .

girmi, bir hocanm konu~tugu yarun Arabi ibareli bir iislup, derhal balk tarafmdan ezberlenml bu dillere kar1IDlbr.

Hatta Cumhuriyet devrinde biiviiklerjmizin dile verdikleri onemin tesirleri, hemen bu dillerde l

~OLOM: II.

Dogu nIerindeki Aleviler, KIzIlb~lar, Bektailer

Butun tar ih ve bilginlerimizin bildirdikleri gibi, bugun dogu illerimizin bir c;ok kesimlerinde oturan, Korman

Sele;ukllerden once dogu iUerimize gelip medeniyet kuran Ttirklerden oldugunu, ve bu Ttirklerin sonradan bu ISSIZ ve sarp daglarda benliklerini kaybettiklerini, yazlyor.

Besim Atalay, (Eektailik ve Edebiyat) adh eserinde: Dogu yay1asmda bulunan Alevi ve Eektailerle Anadolu'nun ;eit yerlerine yayilan Bekta!~i Ttirkler hep bir soydandlr. Yalmz Ie; Anadolu'daki Bektailer, komularl olan Stinni Ttirklerin varhgmdan faydalanarak Ttirk

22

alan bu halk, Hinis, Varto, Kigi, Dersimi gec;tikten sonra, 'Fll'8tm sag tarafmda Tercan, Bayburt arasmdaki daglardan, Cardakh Bogaziyle, Refahiye, Kurur;ay ve Koc;gir i'den Hafik ve Toros klyIlarma e E~'in imalinden, FU'atm sagma gec;erek Arapkir, Divrigi, Kangal daglanndan Malatya'nm garbinden Ak

eriata mugayir. miIli bir vicdan, iHihi bir duyu. ve Turk kulttirtinu. yabanci dillerin tesir inden Imrtarmak i ~in. milli bir tilkti eklind~ tanzim edilmitir . Haca Ahmet u tal'ikat ve tilkityti kenclisinin damadt ve SIrdal olan Haei Bektai Veliye teslim etmiti.

Dalla Had Bekt~ dogrurunilcen yukarJda adlarInl slraladlglmlz Ttirk tekiye e bilginlerinin elinden bu tarikab kabul eden bir~ok Hat'Zem e Scl~uk kabileleri Miladm 12-nci yi.izylh ba .. mda HOl'a an'c!an dog'll illerimize goc;mtilerdL Aaglda gelecel{ boliimlel"de, dogu illerimizin tariM olaylan arasmda gosterecegim bilgeJel' en anJalIacagl gibi, IIOl'asan' an dogu yaylamlZa go

24

lar olmutu. Bu yeni kanlar doktildUkc;e daglardaki bu TUrk &iretleri yUr eginde iC;li kin ve dii.~manhklar kokle~mj, bunlarm TiirklUge dogru mill! duygulan tamamen siIinmiti.

Bu dagh ve Alevi TUrlder Yavuz Sultan Selim devrine kadar tamamen TUrk!;e onllsur ve TUrk oldllidarmi biIirlerdi. Yavuz'un Sivas, Erzin.. can ve Kemah kale inde ve Dersim eteklerinde bu halkl klrmaya balaYlp ka tli - Amlar yapmasl, bu airetieri TUrklUkten iirkUtmU, bunlar artIk kendilerini TUrk degiI, Alevi olarak kabul ederek miIIi birlige karl nefret duymu. ve 0 agda Palo, 9apakc;Ur bolgelerinde oturan ve Yavuz Selim' den iyilikler gormU olan eski Part Tiirklerinin Zaza, Diimbeli ubesi halkIyla temasa gelmi ve bunlarm Zaza diIini, oz Tiirkc;eleriyle karltmp yiizde yetmii Tiirkc;e olan bir Zazaca Be konumaga balamllardl.

Bu Alevi airetler, Aleviligin kendileri ic;in dogurdugu bu felaketten blkmayarak, devlet ve Siinnilikten gordiikleri yoketme siyaseti karlsmda. onlara Osman ve Yezit, diye hitap etmi, kendilerini de ne Tiirk, ne Kiirt, ne Islam, yalmz Alevi, Bektai ve Hiiseyni olarak bilmilerdir.

Sultan Hamit devrine kadar KiirtlUk bu airetierin hatIr ve hayalinden gec;memi, ancak Sultan Hamit, dogudaki Kormanc;o ubesine Hamidiye alaylan kaymakamhk ve paahk riitbelerini da~tIrken, Aleviler de bu payelere imrenerek Erzincan'a yakm olan bir taklm airetler, biz de kiirdiiz demile.rdir. Bunlardan Koc;girili Mustafa Paa Be Qarekli Haydar beye birer riitbe verilmekle iktifa ediImiti.

Yllkarlda aC;lkladlglm gibi TUrk ktiltiiriinden ve miIIi duyutan uzak]a~tlri lan Aleviler: Zazaca ve Kormanc;o dillerini ogrenmek zorunda kald klarl halde, yine de Tiirkiin inan ve ekidesini, ve Tiirk dilini kutsal bil. ve Be

hinde Dersim'deki TUrl{ airet agalarmm bir klsmml Erzincan'da hU7.uruna kabul ed reI" bunlarm dogu yaylasmm geni ovalarma "lkmaSlnl teklif etmitir. Bu tarihten sonra Dersim'den aynlan yirmi kadar TUrkmen ~ireti, Hmls, Varto, Tercan, Kigi, Bayburt, Erzincan, Erzurum, Sivas'lD ova ve dag eteklerine yaYllmllardlr (1).

Bu airetler, bu suretle dogu illerimizin bir"ok geni yaylalarma yaYlldlktan sonra yine Osmanh padiahlarmm ve en "ok Sultan Hamid'in bil"ok zultimlerine ugramllardl. Sultan Hamit, dagh Tiirklerin Kormanl1Q Jjubesinden 36 siivari Hamidiye aJaYl tekil etmi, bu alaylan Alevl airetlere saldlrmlbr. Sultan Hamit'ten aldlklan paye, riitbe, silah ve salahiyetle d.'!liren Hamidiye alaylan, K.lZllba Tiirklerin mal ve canma kastedip b unlarm koylerine saldlrml Ylllarca ardl arkaSl gelmeyen akmlar olmu~, sellercesine kanlar akmlbr. Sultan Hamid'in i"i bu kadarla serinlememi, b ir kerre de biitUn Hamidiye a laylarml Dersim Uzerine tahrik etmitir.

Dogu illerimizdeki bu Aleviler hari"ten bu c;eit zorlamalar altmda slkllrken, i" yaaYllarmda da, bir"ok gU"IUkler altmda ezilmi TiirklUkten gelen saf akide ve inanlarml bozarak miHi birlikten uzaklamllardJ.

~oyle ki, yukarllarda a"lkladlglm gibi bunlarm kendilerini yalmz Alevi bilmeleri, ve Alevi - Bektai akidesine gore Hazreti Peygamber ve Imam Ali evlatlarma karl sonsuz bir sevgi ve saygl gostermeleri, rastgele ben Seyyidim diyen bazl Alevi babalarmm ilerine yaraml, bunlar aslen Tiirk olduklarl halde neseblerini Peygambere kadar uzabp halk Uzerinde bUyUk b ir nUfuz kazanmllar ve aSlrlarca halkl birtaklm vergilere bagladlklan

gibi, Bektailik ve Tiirk innam ve akidesinin ashndan olmayan bir"ok hUrafat ve babl tUreleri Alevilik ayinine sokarak, onlarm maddcten, manen zarar gormelerine ve TUrk milletinden tamamen kiiskUn kalmalarma yardlm etmilerdir.

Bu suretle babalarm, ve toplu yaamak ic;in de airet agalarmm nUf uzlarl altmda slklan Aleviler, dogu illerimizin

samrlm. Biraz da, bu zUmrenin inanllan, Alevi ve Bekta.,i esran , ve airet ndlarl Uzerinde durmaYI ve bunlar haklanda yazllan muhtelif eseflerde yiiriit Ulen t tirlti dti~Unceleri karll~tmp bu konuyu daha fazIa geni~letmeyi faydah buluyorum.

11k "nee bu konuyu, ve en fazla nogu illerimlzdeki Alevi - Bektai haHn ilgilendiren El-.lincan tarihini ele alaltm : 15- gu tos-lOSl de bu tar iJli yaz n eski Erzinean Valisi Ali - Kernali, bu eserini abanci i1' silah gilJi Dersim halkm n ellCl'ine uzatmt, onlan KUrt, K1Zllba diye vaslflandmp TUrkllik duygulal'1nl tarnamen silmi!}, yanh duygularml ka artml~h ve e1ki de bu halkm son felakete sUrliklenmelerine sebebolmutur. Soyle ki :

Ali - Kemali, tarihinin bir ok boltiml inde Dersim'deki TUrk a~iret lerini, :f lirt, Seyyit, Ernev!, Arap diye vas f landmrl,en, milli hilrafeler bahsin e ; bu hallon hi~blr tar ikat ve eski TUrk ananesine bagh Olmadlgml ve ancak bunlarm kendilerinee iea t ettilde1'i birta mi batt I akideler a)tmda yaadLklar m iddia ettikt en sonra, IrklarI hakkmdaki hUrafede :KalmarnsIT, adh bir Ktirt veya Seyyidin. Horasan'dan gelerek Dersim'in Kalmamsu' koyUnde oturdugunu ve bu koyde Inzml yamndaki hizmet

girt civarmda oturan Izollu airetini Hazollo diye kabul ediyor. Halbuldt ElaZlg'la Malatya arasmda e Diyarbaklr'la Siver k' in bjr~ok koylerini dolduran Hazol1u aireti dagh TUrl1er imizin Korman!;o ubcsine mensup SUnni bir airettir. h oI ka ilesi, Ko!;gir i, Hornek, Hlmn ubesine dahll Alevi e TUrkmen boydandIr.

Erzincan tarihinin Kurt diye va5lflandr rdIgI HOl"mek, HIran, Ko~giri, lz01, lL"lrsanh, ~adili, Anli, Alanh, Demenanh &jil"etlerinin Horasan'dan gelip Dersim daglarma slgmdlklarml, Ahlettini - Keykubat tarafmclan Der

vi~ Beyaz adh bir Alevi babasma verilen t ariM bir secere ispat etmekte dir (1).

Erzincan tarihini Dersimli ve KalmamsIr ubesine aYIrdlii Balaban air etinin Dimtoka'dan gelerek evvela Dersim'e ve som a da Balaban deresine yerle~tiklerini birgok tarihler yazar.

Yine E rzincan turih inin, KalmamSlr ve D rsimli ubesine aytrd' i?;l Hasananh, Ok~iyanh, Gazili, Zimteldi, Ler tikli aiiretlerinin de, ne DersimIi ve Kalmamsuh ve ne de Alevi oldl1l larmI ve bu a~iretlerden Hasananli

a~ireti: Dogu Malazgirl'te oturan Kormanc;o ubesine mellSUp on bin nufusIu bir kabiledir. Ak~iyonh, Lertikli, Zimtekli, Leltikli oymaklarl ZazaDum Ii ubesine mensup SUnnY airetlerdir.

Erzincan tarihi, btittin klSlmlal'da, Erzincan. Dersim, Sivas ve dog-unun muhtelif bolgelerinde otul'an ve bu i llerde Ttirk unsurunun ~okl ug,.mu te!]kil erlen biittin Alevi a~iretleri Ktirt diye vaslflandlrdudan sonra. Yavuz Sultan Selim'in icraatl f aslllarmda hiUa dogu ilIerimize de Ktirdil'1tan demekten kendisini alamamIl}, bu halka KUrt, Klzllba ve yurllarma KUrdistan adlarm! per

Jlar c;asldll'. 0 erefli yurt parc;aSl, karl, karl biitiin tarih boyunca Tiirk kani Ie sulanmltIr. Dogu illerimizin yiiksek daglarmda, dar gec;itlerde, ozel t epeler, pmarbalarmda yapIlml binlerce mezar ve c;evirmelerde yiizbinlerce Tiirk ehidi yatIyor. Bu illerin bUtUn dag ve ovalarl hala bu mukaddes TUrk ehi tlerinin adlariyle amhyor, Munzur daglarl, Baglr - baba, DUzgiinbaba, Sultanbaba, Baymdlrbaba ve bunlara benzer yiizlerce canlI eser meydanda gozleri kamatIrmaktadll'. Bu canh eserler ve gerc;eklik, yalmz Alevilerin bulundugu bolgelerde degil, dogu illerimizin biittin ke simlerinde biitiin ihtiamiyle kendisini gostermektedir. Dogunun her da

~bnda, ovasmda, koyiinde, kasabasmda birer TUrk ham, hakam, boybeyi, ,

ilag-asl yatIyor. Daha diin yani 1938 Ylhnda Atatiirk heykelinin kuruluu ic;in, Mu hiikumet konagl karlsmda aC;llan meydanda bir metre derinlikte meydana C;lkan Halil bey ibni Belitan adh bir Turk hanmm mezar tal iizerinde u Arapc;a yaziiar goriildii:

(Hazihi, liravzatul- muttahara velmiratiil - eelilil- miinever, Biemril~elil merhum, birrahmetil eelilil- miibin. Elneziril - meur. Halil bey ibni magiurul - Biltan. Ve hiivve min sulaletiil Baymdlrhan. Tabe .sacah, kad hakemedu fil - Medinetii Mu. Mahsura leireteyni.

Mate fiehri miibarek gayeyi abanu - Muazzam Ft, tarih, Saba Samanine mite hicri.)

Baymdlr han sul5.lesinden olan Halil bey ibni Biltanm 780 inei hieri tarihinde Mu'ta hiikumet siirdiigii ve orada vefat ettigi sabit oldu.

Ele aldlglmlz bu konu uzerinde gerc;ek bir eser yazan Kadri Kemal Kop, Doguda AratIrmalarIm adh eserinin onuncu sahifesinde:

(13 - iincii asrm sonlarmda Oguz ailesinden olan Ak ve Karakoyunlu Tiirkleri, akm, alon dogu vilayetlerimize ve ezciimle Van goIii garbma ve Dersim cihetlerine ta:tIlar, ve istila ettiler. Fu'at ve Dicle vadilerinin yukarl klslmlarma yerletiler. Hatta Karakoyunlular bu slrada Ahlat ve Ma, lazgit'te kuvvetli bir hiiklimet kurdular.)

Kadri Kemal, yine bu eserinin Alevilere ait fashnda: (Mara, Dersim, Akc;adag yaylalarmda oturan birc;ok Tiirk kSlbiIelerl

Klzllbahgl almllardlr diye Osmanhlar Tiirkten ayrl bir YIgm sanml!~lard 1'. Bunlar da. kendilerini oyle sanml ve zamanla oz dillerini itirmekten bir aCI ve endie duymaml~lardll'.) Diyor.

Saym bilgin Besm Atalay, Bektailik ve EdebiyatI adh eserinde:Oz Tiirk oyundan olan Bektai, Alevi ve KlZllbalarm bir blU;uk milyon niifuslarl oldugunu ve bu miktarm yediyiiz bininin Zazaca ve Kiirtc;e, sekizyiiz bininin de Tiirkc;e konumakta olduklanm, ve Anadolu'da buhman . Bekta i Tih'lderin, ll'kda~l arl olan Siinni Tiirklerin varhgmdan faydalanarale ana lisanlarml kurduklarml, dogu Anadolu'da bulunan Alevilerin de

kom~ularl olan Kiirt kabailinin adetlerine uyarak ve fran edebiyatmm tesiri altmda kalarak lisanlarml karmakarllle bir hale getirdiklerini, ve bu

28

klS1m Alevilerin kom~~makta olduklan ZazacaDln yUzde altnulmn or Tiirk~e kelimelerle dolu bulundugunu hUla a ederek Dersim'deki airet1eri bu lnsma dahil ediyor.

Erzincan tarihi, bir~ok kesimlerde, mezhep bakurnndan dogu illerinde ve Del'sim'de bulunan Alevilerin ~Hl. ve Irani akideli olduklarml ve bunlarm bu gayretIe $ h Ismail'e yardun ettiklerini , ve btl yUzclen Yavuz'un kahrma ugradlklal'lm yazmaktadlr, Ralbuki: tarih bize gosteriyor ki, Fa t ih ~ultan Mehmet, Akkoyunlu htikiimdarl Uzun Hasan llan'l Ba bur t Ot luk belinde yendikten sonra Osmanh idaresine ge

10

Arap sanrnl, ancak Alevi olduklanm ka ul edel'ek Osrnanll Ttirklerine, Osman, Yezit, diye hitabe~lerdi. I-latta onlar son zamana kadar Osmanh Itanedan:ru Halife Osrnamn ztirriyeti olarak bilmi~lerdi. Ve bu gayretle de hi

yaset Tiirkmenleri Osmanhlardan sogutmu~ ve uzakla~ttrnu ve oninn i)z ulusal varltklarml gizlemeye, hele Ttirk~eden ayrl diller bile ogrenip konomaga zor lamlhr.) diyor.

Kadd Kemal Kop, 17-nci aSlr Bektai ozanlannd.an Ph'sultan Abdal'm, HIdlr Paa'nm zulmuna karl haylnrlml aa~bdaki beyitle bize gosteriyor.

Hldlr P~a bizi berdnr etmeden

A~ kapJ.iar Saha gidelim.

Siyaset "nleri geJip yetmeden,

A~Ilm zindanlar Aliye varallm.

Kalenin kapIsl da~tIr a(,;Ilmaz,

YUI{sek penceresi fjaha bakIlmaz

Bir benim oliimtimle cihan Yllulmaz

A(,;lhn kapIlar Aliye gidelim.

Her nereye gitsem yolom dumandlr,

I{ement b:>ynum kesmi~ halim yamandIr.

Bizi boyle lulan ikrar - imandlr.

A(,;lhn kapIlar Hakka gidelim.

Bu zindanda Hakka eylerim niyaz,

YlkIlsm viran olsun u kanh Sivas

Katip ahvalimi ~aha boyle yaz;

Ylklhn zindanlar fjaha varahm.

Goniil c; kmak ister fjahm kokiine,

Can boyamak ister gonUl miikiine;

Kim bakacak benim gibi dii~kiine (1)

A(,;lhn kapIlar Saha varallm.

Pir Sultan Abdahn hey Hldlr Paa

Gorki, neler geliir sag olan ba8,

Hasret koydun bizi kavmu - kard.

Katip ahvalimi Saha boyle yaz.

Biz, Bektai edebiyab ntimunelerini incelerken ceit Gag-larda sov'pnrnt buna bem~er aClkh deyi ve nefeslere slk. slk rasthyoruz. Yine Sivas'ta Abdal P ir Sultan'dan sonra aSllan Kanber oglu ile Selfmik'ten Kiitahya'ya

(1) Kadri Kemal Kop eserinde Pir Sultan Abdal'm iki deyiini birletirerek :razmltl. Ben bunlarm eksik kalan paq;alannl da ekledim.

gelip oru~ yedig; i

Imam Zeynel bakIr ile goriindii, Imam Caler hill yiiziine biiriindii, Aleviler yiiz iistiine siiriindii, Aliyi sevenin derdi mi olur.

Imam Kaz.m, Riza ~ahi Horasan, Imam Taki Naki dertlere derman Bizden yakm bize oIahi merdan Aliyi sevenin derdi mi olur.

Imamm Askeri, Mehdiyi zaman

Erenler etmekte daima cevlan,

Deli ~ii1\rii dertsizlerin bu meydan,

Aliyi sevenin derdi mi olur.

GorillUyor ki: Bu korkunc; dava, yiizyIllarca ulusal bh'ligi kemiren tehlikeli bir mikrop gibi Tiil'kliigii kemirmi ve YlkmltIr, Alevi ve Bekta~i1er; Osmanh Tiirklerin goziinde, mah, cam helal birer kafir Klzl1ba, ve Osmanh Tiirkler de; Bektailerin goziinde; Yezit, Osman, diiman goriinmiilerdir. 0 c;agda yapIlan yoketmeleri vaslflandll'an OsmanlI tarihc;ileri, Bektai Tiirklere ve hatta Ak ve Karakoyunlu padiahlara; ErtakiN apak. taifei - bagiye, Ziimrei - rafiziye, guruhii - ekiya. Ve Osmanl1 padiahlarma; - Sultaru Akalimi - rUIn, ve Sipahilere Dilaverani - rum diye ad takmllardl.

Bu sakat siyasa yiizyIIlarca Tiirkun milli va.r gml baltalaml. bir t araftan Turk idare ve toplulugunun layIk oldugu iis.ttinItige erimesine engel oldugu gibi, diger taraftan da saYISlZ Turk airetlerini, milli biitunliikten aymp onlan yabanCl lrklara kadar siiriikletmi, milli duygularml yoketmitir.

Yavuz'un Mlslr'dan Hilafeti ahmdan sonra Osmanh devleti idaresinde giidiilen dini siyaset; Siinni ve Bekta~i ayrlhgml temin etmi, saltanat, hilafet ve eriatin amanSlZ fetvalan pek c;ok Tiirk kamni dokmiitiir. Bu korkunc; ve kanlI siyaset, Tiirk milletinin yediyiiz Yll gerilemesine sebebolmutur.

Tiirk milletinin tarihte gec;irdigi bu duraklama ve gerileme kal"ISmda aCI bir iiziintii duymak her Tiirk vatandam milli bir Mevi, Vali Ali KemaH Cumhuriyet devrinde yazdlg. Erzincan tarihinin c;eit yerlerinde hala dogu illerimize ' Kiirdistan, demekte ve eserinde bir Siinni - Klzllba davasl giitmekte, Erzincan, Dersim ve dogu Anadolu'daki Alevi airetlere

F: 3 II

Kurt, Klzllba diye gelmi~ bu TUrk kabilelerinin milli birli ve biitiinlfikten ayrumalarma ve feIakete iir iiklenmelerine sebebolmutur (1).

BUl'aya kadal' verdigimiz bilgiler en anlalbyor ki, Er zincan tnrihlnin Alev! ve Bekta ileri, Kiirt. Kwlba. Irani ve it diye vaslilanc1mnasl ve onlan ~ah !smail 'hi aslmri tarumasl t"amamen yanillltIr. E asen ~ah Ismail'in TUrk topluluguna ve Tiir kiiltlir tine karl bil' kasti yoktu. Esld Erdebil tekiyesinin sahibi olan l;lah Isrnail'i, Iran hal'S ve edehiyatmdan fazla bir TUrk airi olarak :etimi~i. Ta vvuf alddesine biirtinen bu zat ~ah olduldan sonya yazdlgl biit iin ih, nefes, ko~ma, deyi ve gtilbnnlderinde Anac101u' a -i Alevi airler gjbi k nllmU, bir!jo ayin-cem ttirelerini kurmuqtur. U ozan )utun deyilerine bir lq~lime Arabi ve Fari$! katmadan eski Tiil' t

nteu'e ve Imamet ruml Hazreti Ali'ye ge~i~ . Bu boltinen nur FatIma'da' tel" 'ar bir le1iffii, Imam Hasan ve Imam Hiiseyin He on iki imamda (1) dolar::a.rak son imam olan Mehdi'de ] arar kllmlh r. Mehdi ise, Sermen Ray kasabasmd Sll" olmu, kiyamette zuhur edecektir.

Ilazreti P eygamberle Ali bir nurdan ve slrdan yaratIldIlclart ic:;in daha Ali ana rahrnin e iken peygambere itaat etmi ve onun kucagmda btiytimti, btitiin e rarl ilahiye ve mir ac:; ha,.disesi onlarm da arasmda gej mitu', Bu sebeple, Peygamber, Ali 'ye : "Enne ve Ali Min nuru vah.Qin." L:llunike, lahmi. Cismike, cisma. Hiihike, ruha diye buyurmutur. Peyamber, son ha~ Yill RUbe' i tavafa gidel'J,en Ga lrhum mevkiinde; (Men

kiinte mevIahii feilli me ~ hiJ ) harusilli okuyam k Ali'yi kendisinden sonra 1. lamlann mevlas) ve v-l'i t fLy in etmi, Kur'amm ve evU\wm lslamlara emanet etmi v " -- Benden soma s km ktiffar gibi iki partiye ayrlhp bir "inizin boynunu l' aym" diye emir buyurrnu. Ve hazlr olan btitun es lap bunlarl kabul ve il- 'ar et tilderi halde, Ebubekir , Orner, Osman, Peygambe ' vefatmda eenazesi bamda Ali'yi yalmz bll'akaml Hilafeti

ga~p etmiler , Ali Peygamberin emiI'lerine sadlk kalarak kIlic:; ~ekmemi ve ller tiC; lrlife evrinde bu haklom aramamltI r :- HilMetin bu suretIe hakkt olrr,~yanlura g~mesinden, ve unInI' an, Emevilel'in eline dti~mesinden BtUI'll Pe garnber aiIesinin m erine belalar yagnl l ve Kerbela facin1m dogurml1~tur, Kur'anm ayetine ve Peygamberin hadisine karl ay11'1 hnreket edil Peygamber ve evladma cefa edenler hakkmda Tevena

teberrll, her !slam i

16

~ii1erin mezhebinde tasavvuf akidesi de mevcut olmalda beraber, Cafed mezhebi iizerine kurulmu bir eriatla, Kur'anm ahkamma tamamen riayet ediIir. O.nlar ancak bir ahkfunda ehlisiinnet ve flklh ilimleriyle ugramaz ve Kur'am ellerindeki diisturla tefsir' eder. Onlar ehli flklh bilginlerinin, Kur'am Muaviyenin teziyle tefsir ettiklerine ve kullandlklarl hadiselerin birc;;ogunun uydurma olduguna, ve ehli beytin fazileti haklnnda inen Kur'a,n ayetlerinin yanh tefsir edildigine, ve hatta Halife Osman c;;ag1da Kur'anm ayetleri toplamrken Ali'nin elinde bulunan tam Kur'anla ilem yapllmlyarak toplanan flrada ehli bey tin anma inen birc;ok ayetlerin yok edildigine inamrlar. Imam Ali'den Cafed Sadlk'a gec;;en tefsirin, Fatimiye halifelerinden lran'a gec;;tigini iddia ederler. ~ii mezhebin de; Mita usulii ve dokuz kadm alrnak helal saYlhr.

Alevi ve Bekt~ilerin mezhep ve tarikatlanna gelince: Alevi ve Bektailerin itikadma gore, diinya var olmazdan once ye~f

kandildeki Bezmi - elestte hak, Muhammed - Ali arasmda olan bu eSl'a ezeli, Peygamberin zuhurunda meydana

ir -ve mtir~it tutulur. Ikrar verilir, nasip ahmr. Talib, diinyadan ge~er, marifet kaplSmda irfana erer, oradan hakikat ehrine girer. Hakikat Hak, Muhammed - Ali'ye vasIl olur. Tanrl ile birleir, (fenafilliah) ve (bakabillah) olur. 0 can diinyada imtihamm baarl Be verdigi i~in, ona manevi oliim yoktur. Oliirken, don degitirir, vahdet aleminde, ar, ve kiiste seyran eder, her yerde haZlr ve nazu' olur. .

Alevilik, Hasan-IBasri'den sonra, Emeviler ve Abbasiler devrinde Tiirkistan'a ge~en Imam Ali evlatla;:iyle Tiirklere ge~mi, Horasan, Niabur ve Tiirkistan'm Iran'a yakm klSlmlarmda yayIlmlbr. Erdebil'de- Safeviler, Zahidi Geylani ve Belh tekiyeleri, ~ehy Osmam Magribi, EbiialiHasan, ~eyh Ebiilkasuni Giirgani, FazIl ibni Muhammedil-Tusi, BayezidiBestami, Hace - Yusufiilhemedani, ;;eyh Lokmanil- Horasani, ve Ebiilha-sani - Harkani, gibi Tiirk bilginleri Aleviligi ve tasavvufu gittik~e geniletmi ve bu akidelere eski atalarmdan kalml ~amanilikten bazl ttireler katarak, Tiirk halkml irada balamllardll. Hace Ahmedi Yesevi, son bir -diizeltme ile bu tarikatI kendisinin slrdal ve damadI olan Sadattan Hacl Bektai Veli'ye devir etmitir. Hacl Bekta Aleviligin ana hatlarma dokunmadan ona bazl edep, erkan kaidelerini katarak (Bektai) tarikab adiyle illti8.ra balaml, ve 680 - 1264 tarihinde Anadolu - Klrehrine ge~erek tarikabm dogu ve I~ Anadolu ve Rumeli'ndeki Tiirklerin ~oguna aIla-mltIr. .

Yukarlda a~lkladlglmlz gibi aslmdan bir olan Alevilik ve Bektailikte: Biitiin meveudat ve mahliikattan kutsal insandlr. Ulu Tanrl, Adem'i yar atIrken, kendi nllrunu ve cemalini ona vermitir. Tanrl insani - kamilin oziinde ve yiiregindedir. Cihan varolmadan Cenabl Hak, Muhammed, Ali, Fatima, Hasan, Hiiseyin -ervahlm yaratml, bunlarl fezada yeil kandilde asml, on iki imam on dort masiimu bllnlarda saklaml, ve esrarl - ilahi elest - bezminde bu kandilde Hak, MuhamJ1led - Ali arasmda konuuImu, bu muhabbet - ak, esrarmdan dogan muhabbet cevherinden kainat varolmutur. Bu sebepten ehlibeytin, on iki imam ve on dort masiimu pakin sevgisi mahliikata farz olmutur. Her kul i~in bu sevgi ve akl ezeli He kendini yaklp Allaha kavumak miimldindiir. "-Menamfa, nefsehu fekadarafa rabbehu." kelamine uyup nefsini bilenler Allahml bilir. Hlrs, nefs, ohret, ehvet, biitiin kotiiliikIerden ve diinyadan el ~eker. Kahbml kotiiliikten silerek Tanrlya mekan eyler. Kalbin goziinti a~ar, zahir batIn her ey ona aikar olur. Boyle bir insani - kamilin ilegi, ozti sozti haktIr. Bu makama er ienlere, "insani - kamil" denir~ Eger Peygamber evladl ise "miiridi - kamil" olur. Talibin bu mertebeye erimesi, ve 0 miiride varhglm teslim ederek ikrar ve nasip almasl, Hak, Muhammed - Ali, on iki imam, on dort masiima iman etmesi arttlr, denilmektedir.

tkrar ve nasip: Hak, Muhammed - Ali'ye il{rar, iman, ve biitiin gils Wara tovbe, eline, beline, diline sahip olmak demektir. Bektailik esran

37

18

haklonda yazlJan aZI eserlerde okudugumuz gtbi ikrar alacak can, rneydamn kapIsma kadar ge1ir. burada re berin kestigi nasip kurbammn karuna oyanrnl on iki t elli bi1' ip (tigibent) r ebber tarafmdan bogazma takllarak meydann, pirin huzuruna getilHir . DM bi1' mel'asimle tovbe ettirilir. Cern t utulur, sazlar i1' lo~-ma var. Eunlar pirin

elDl'iyle r iitUa gelil'. ir taraftan verilen Tiirk~ hir giilban.- duus'nda sonra pid tav5:f ederek e bUWn eruafit tam toplandtktan sonra pir eya miirRit t ar afmdan niki hizmet !;i t ut lIur. Bun1arm leI" birisinin n '1 ayn hi!" Tiirk~e giil ankle du;lal'l ve odev1eri verili r.

HiZ1tWt~i1er ~unlru;d : H. life, kaplel, ~iragc;I, niyazcl, agl, saka, selman. tiznii1u;ii, gavtl, zakir, kurb nCldlr. Bel{ta~i ve . eviler serini vel', SllTlID verm llyruihma fazla bagh oldllklan i ~in, ilk once ka~ICIYl kaplya diker ve u suretle abanCllal'm fiyin - ceme girme erine mimi 01 rIal'. C~l.Vu~ iyin - cemi gozler. Birisinden . olsuzluk ~akar, v ya birisinin bir bacrva kotii goz e bakt~~m gorUl'Se hemen piJ-'e haber 'e.l'ir. Ceza tertip edilir. Diger hizmetgilerin hel' biris i OZ hizm tine canla ba~la ba~la1. Zal-ir PU'in emriyle sazml ele ahr , kulhUDlJ!let , tayi, Vir nit Nesirni, Noksani, Seyrani. gibi Alevi - Bektai ozan armm deyi~ve nef slerini oyler, herl{es susar ve vecitIe dinler. Bo fastldan so ra, saki SU, eya dem daglttr. lkinci fasllda sernA deyileri soylenil', semruar doner ph'den a~ka bUtUn cem ay if kalkar, haIr. hale sedalul'l ortaltgl C; nlabr. Serna an soma, diz iisUi dep. e1'l(3.n otUl'ulur. Onild irnamlarm Hak, Muhammed. Ali'nin adlarmr terenniim eden deyi~ e Defesler soylenir. Imam HUseyin aJkmda . aztlan mersiyeler okunarak goz ya~larl al' bIll', ve pilin e~'(ligi bi7 dun ile rnerasirne son veri erek, et. pila , niyaz ve loJanaJar ceme dag,tllaI'ak son bir gUlban kle ceme son verHiI'.

Deyi~ soylemede niyaz dag,tmada. gUlbunk vennede. sigm'a i~mek, su istemek konl1~mak yasakhr. B" .~Ie yapanlar dara kalkar, c me niyaz ge-tirirler. Yol ve erkan i~in ph'in cemdeki buyruguna it iraz yo d uro

Bektailikte bade helaldir. Alka alc, fnslka f lskhr. Hak ~lona il;lTirse, gontil cila buIuI'. Ceme ilahi altgelir. Gozlerden ya~ akar. AllahJn,

yarattlg, kullardan hict Idmse hor ve kafir degildi r . Her m iIIetin rum ve siiregi kendisine haktll'. Bunlar ru'asmda kcndisini bilenler ve ehli-I A olanlar Allaha kavu!jR il' . Oztinti piirmiyenler yabanda kalIl', ve hak.k4l didarma yetmezler. Bir talib herkesten a~agl olarak kenclini goriir. Yalruz Ali ve evladma ka deden yezit, kanlldlr ve domuzdur. Yezide, Muhammed. Ali diimcml~u'ma karl teberra a.rttlr , Ali 'yi sevenlere ve hakikata 'cnIere karl tevella - muhabbet, buYl'111dandn'. Bll' alib, herkesten once kendi kusurlanru gormeli ve kendisini cemd oturanlann hep inclen ku~iik bilmelldlr. BUWn cern, bir 5z, bir eset . e bi1' canarr. Bu birlik pir, veya muridin oziinde bi1'le~mitir. P il'in buyrugu, azu, sozu hakbr. Rehbel', pirin buyrugiyle tallb ere hak yolunu gostel'en bir t arikat delilidir. 0 her yJ.l biltiin tallbleri geza" yoklar, iledikleri sll .hll'l ir'e haber veru', Aglr suit ~leyen1er hak yolnndan sap::mlar varsa; bnnlal'l pirin huzuruna getirir, ezalar verDir, ve tDvbe ettriilir. Yal n, gIybet, zina, hlrSlzhk, katil i

40

Adem'in yiiziinde (sebalmesani) denilen yedi kat ile (esmai-hiisna) vardlr. Bu sebepledir ki, bir insan, bir insam-kamil bir kainattIr. Ger~ek Kabe, (beytullah) bir miiridi-kamilin oziidiir.

Biitiin Alevi - Bektai tiirelerini ve bu yolun gizli inamlanm kitabllmza alamadlk. Qiinkii, bu uzun bilim konumuzun dlma ~lkabilirdi. Bu bilgi ve izahtan kastIm, Erzincan tarihinin iddia ettigi gibi, Alevi ve Bektaile.rin Kiirt, Irani ve ~ii olmadlklarml belirtmektir. Ve .bu tarikatm ancak Tiirklere mahsus bir yol oldugunu, Alevi - Bektai airlerin ge~mite ede.biyat ve kiiltiiriimiize ve Tiirkliige onemli hizmetler gordUgUnU, ispat et-. mektir. Ve bu klSlm Uzerinde biraz daha duracaglm.

Alevi ve Bektai ozanlar, TUrk devleti idaresinin ve resmi dilin Arap.. ~a ve Acemce ile doldugu ~glarda bile, deyilerini mill! vezinle soylemiJ, yabancI kelimelerden sakmarak TUrldiikleriyle oviinmiilerdir. Binlerce ornegi olan bu deyilerden yalmz Elmali tekiyesi sahibi Abdal Musa S~ tan'm bir deyiini kitablma alaYlm:

Kim ne bilir bizi nice soydanuz, N e zerre ottan, ne hod sudanuz.

Bize meftun olan marifet sOyler, Biz Horasan mUlkiindeki boydanuz.

Hlzlr nyas bizim yoldalmIzdlr, Ne zerre giinden ne hod aydanuz.

Yedi tamu bize nevbahar oldu, Sekiz u~mak i~indeki koydeniiz.

Yedi deniz bizim ke~kiiliimiizde, Hacem umman ise biz de gOldentlz.

Bizim zahmlmlza merhem bulunmaz, Biz kudret okuna gizli yaydaniiz.

Turda Musa durup miinacat eyler, Neslimizi sorsan bizi (Hoy)daniiz.

Ali geldim Musa adlm bahane, Giiver~in donunda kondum cihane.

Abdal Musa oldum geldim zamane, Arif anlar boo nice sirdaniiz.

Yalmz bu deyi, Alevi ve Bektailerin, TUrk dili ve milli duygulara ne bi~im bagh bulunduklarml bize gosteriyor.

Bu konu tizerinde onemli aratIrmalar yapan Aksaray mebusu saytD Besim Atalay, (Bektailik ve edebiyatI) adh eserinde diyorki:

(Bektailikte hemen btittin istiUihlar TUrk~edir, nefesler, ilahiler, Ttirk~edir. Baka tarikatlardaki Iran hars ve lisanmm tesiri Bektailikte gortilmez. Bu hemen Ttirklere mahsus bir tarikattIr. Harsl, diU, vezni, duygusu ve edebiyatI TUrktindtir ve Ttirk~edir. Hatta Bektailigin mevcut bulunmadlgl zamanlard a bile, Anadolu TUrkleri arasmda bugtinku Bektai edebiyatma benz,eyen bir edebiyat vardl. Bektailigin TUrk halla tl.rasmda bu kadar saglam yaYllmasma bahca sebep, Bektai babalarmlD halktan dogmu, ve halk gibi ~de, basit ve teklifsiz bulunmalarldlr. Filhakika, arktan gelen babalar, Seyyitler, Nakipler, Pirler, Mtiritler, Alevil~i Anadolu'da 0 kadar ehemmiyetle nere baladllar ki, Yavuz Sultan Selim'in zavalh TtirklUge c;aldlgl keskin klhcmdan olmasaydl, bugUn bUt tin Anadolu'da yahllz bir Bel{tai tarikatI vardl. Bu tarikat Ttirklerin os mahdu'. Bazl tortularm karlml olmasl bu htiktim ve kaideyi bozamaz.. Turk bu oz edebiyatmm karlsmda derin bir vecit duyar. Bedii bir haz alJ.r arleta gaoJul'.)

Yine Besim Atalaybu eserinde Turklerin ni~in Alevllig'i kabul ettikleri bahsinde: - Ttirklerin Kuteybe tarafmdan eahil blraklldlklarml, ve kitaplarmm yaklldlgml, yazllarmm yagma edildigini, ve akh erenlerin (sldtirtildiigiinii, ve hallnn tamamma dinin telkin edilmedigini ve Tiirkmenierin dint telkinattan c;ok uzak kaldlldarml, ve bunlarm eski dinlerinden pek ~ok eyler unutmaYlp Anadolu'ya ge~ic;lerinden sonra Iran'da teesSllS eden kuvvetli bir Tiirk edebiyatIm, TUrk dilinden soylenmi mersiyeleri, nefesleri, arktan gelen TUrkler vasltasiyle ogretdiklerini, ve eski dinler inden metriik kalan bir~ok adetleri bunlarla birletirerek bir felsefe halitasml vucude getirdiklerini, hiiIasa ederek ve:

( - Zaman zaman, arktan Anadolu'ya gec;mi olan davetc;ilerden bir isi, bu suretle etrafma be on koy toplamll}, ve onlara rehber olup kalml!}, ve bu davet~ilerin en son gelenleri de, Haci Bektai VeH'nin U1'aya, buraya gondermi oldugu halifeleri ve arkadalarl olmutur.) diyor.

Kadri Kemal Kop, (DUiince ve AratIrmalarlm) adh eserinin 46-nCl sahifesinde:

(13 - Unell yiizYlldan sonra Tiirkmenler arasmda ashnda ~amanilikten alman birtaklm yeni akideler sokmaga balamldl. Bunlarm hepsi de koylu kafasmm kolayea anhyabilecegi eylerdi. Aym zamanda ~ii kaide ve inan llarma c;ok uygundu. Anadolu Tiirkmenleri bu kaide ve ananelerin tesiri altmda kalarak c;eitli adlarla adlandllar. Babailer, Bektailer, KIzllbalar, ' Tahta~iler ve

42

Turkler in m~m nasll Aleviligi ka ul ettikleri hakkmda bende tari him de bu' bilgi enneyi faydalI buluyorum,

Tiirklerin Aleviligi kabnl etmelerinin irinci sebebi : Tarihin her bu' ~agmda gerektikc;e. dii~kiinlere, ve hal S1ZlJga ugra

Dlllara yardun etmekle insani ve vicdani bir zevk duyan mert ve fet1alS~r Tur k milletj, Emeviler ve Abbasiler tarafllldan yo ~etme iyasetine ugrayan ve bu sebeple Tilrklere sIgma Peygamber evIa rna karl uyUk bir i gi ve sevgl gosterel'el onlun Araplarm saldmlarmd::m kurturm1:slardu',

Huzl'eti Muhammed'in ,'efatmm u'inci gtintin e Eruevilerin entrilmlariyle ba~laya.n IIilfUet duvaslnda ve kan dokmelden, manevi, ir es1'a1' ve insan1. bir kemalle uzalJuan, ve maddi saltanat ve ohretten el ~eken lmam Ali, He kendi'inden soma aym yo da yiirUyerelc azilet, hak ve adalet ugrl1nda c::mluTInl fe la eden Ii vliitlan Imam Hasan ve lmam IIUseym 'e evlJ.dmm l nn11ya kuvumak i

Bu kanh hadiseler karlsmda Horasan ve biitiin Tiil'kistan'da ardl a rkasl gelmiyen isyfmlar balarru .., ve Ali evlailln tahta ge~mesi ist enilmitL Eu sjyasi durumdan korkan Abba i Haluesi Memun, Ali evlfL tlarmdan seldzinci imam olan Imam Ali - RizaYI veUaht t ayin ederek "Rey" ehr ine gottirrni.i~ti.l. Memnn'un bu siya eLi, btit lin A as ogullarllll t eU\.a ti~iirrni.i!}, bunlar Memun'u kmayaral yapbgma piman kllmI larch. Memunun bu zOl'luk hrlslllda !mam Ali - Riz:..'l11m hayabna kastedip, 22 - 786 t rUtin e Tus ehrinde lmall11 zehirliyel'el\: old"l'mut"' , Imam Ali-Rizanm kimsesiz kalan ve yoketmek istenilen evlftlarl, ve karde~teri IIorasan ve Ni.abur'a a~lp TiirkIel'e slgmnularru. 0 ~agdan sonmd ' ki, Tiirl,jstan'da Alevilik tam yer e~mi~, Bailm, Ahi, Hurmu, gl i-ayru inan UZel'ln e kul'ulan

;tlkarmllardlr. Kurulu, inam, t Ure, edep, erkan ve hUtUn mernsimi hirir. Bu gerc;ekligi daha fazla geniletmek, Alevi ve Bektai erkanmm toarml yazmak konumuzun dlmda kaldlgmdan tarihimizin diger klsun

:.anna ge~iyorum (1).

0== . I

(I) AlevUik - Bekta~ilik, tarihi 'Ie esran i~in ,ullan eserlerin en &,er~ekelerl stat Ziya $ikir'in mezhepler tarihi ile oiretmen M. Tevlik Oytan'ln Bektaliliiia Ii yiizii adl1 eserleridir.

BOLOM: In

Tarih Balummdan Dogq ruen ve Varto

Bu konu Uzerinde birer kitap yazan birc;ok tarihgilerimizin gorti~Ie .. rini, ve dogu iIIerimizin eski bir TUrk yurdu oIdugUllU, bu kitablmlzu: bir inci bOltimtinde tarihi kaynaklara dayanarak belirttigimi samyorurn. Kitablmlzm tariM oIaylarma gec;erken yine bu konu Uzerillde tamamla YlCI bilgiler vermeyi gerekli buldum.

Bu bahis tizerinde arabrmalar yapan Kadri Kemal Kop, (Doguda ' Arabrmalarlm) adh eserinin 9 - uneu sahifesinde:

(- Dtinyanm dort koesinde Ttirk kavimlerinin akmlarma baladlgl, Maverayi - nehir, taraflarmdan imale, babya, eenuba dogru Ttirl{ k~bilelerinin go~ ettikleri gUndenberi, dogu; ve eenupdogu Anadolu, Tiirk lmbile ve boylarmm yol ugra!h ve zaman, zaman yerleip oturdukhm bir diyar olmu~tur. Hazer klYllarmdan orta Asya'dan, AnadoIu'ya, garb uzanan Turk kabileleri, tarihin her devresinde buralardan ge~erek bah Anadolu'ya ve sail' memleketlere yaYllmlJarchr.) diYor.

Muhtelif tarihlerin verdikleri genel biIgilere gore: Turk ve Turani kavimle mes {(m bulunan dogu ilIerimiz, Isa dogu~undan alb ytizyl1 onee~ den Mila m 89 - uneu tarihine kadar Asuriler, l;r'aniler, Ermenilerin ve en son Romablarm istilasma ugramlbr. Bu ilIerdeki , Turk kavminin bir klsml, c:;etin bogw~malardan sonra tUrIti kafileler halinde ic:; Anadolu'ya goc;mti ve yurtlarmdan ayrllmlyan diger TUrk boylan da en son Romahlarm idareleri altmda yine toplu bir varhk gostermilerdlr.

Halife Orner c;agmda Araplarla Iraniler arasmda yapllan Kadisiye sava~mda, Hied tarihin 90 - mel Ylhlla kadar arkaSI kesilmeden doguya. yurUyen Arap ve Islam ordularl, Aras menbalarma kadar i1erlemi, dog-u' iIlerindeld ~e~it milletlerin hakimiyetine son vermi ve bu illerin eski sahipIeri olan TUrk boylarl sarp daglarda Araplara kaI'l gelmilerdi.

Milfldm 640 - mel yllmda Bitlis ve havalisini fetheden Arap kuman dam "Iyaz-bini-Ganem" Romahlarm son istilflsmdan sonm dogu iIlerindeld Turk kabailinin komulugcmdan kalan ermenileri dogu iIleriilden siirmti, bunlarl 0 c;agda Rumlann Erzincan valisi bulunan' (Sempat) aj,. ilticaya zorlatml~tIr (1).

(1) Ahmet Refik Umumi Tarihi. Cilt: 5. Sahife: 60 eta RomaIllanD fran v

Erzincan havalisinin '6 M. tarihinden Araplann idareleri altma girmesiyle, ermeniler, lslfunlan n adaletini r um lara tercih ederek Erzinean ve bilhassa Ttabzon'cfan dogu illerimizin Mu ve Van havalisine donerek buradaki Turk haIklna SlgmDll1ar 1',

Amp komuta anndan Racca ite Kutey e'uin ge~ istil filan sonUDda Sent nehrlyle Trabzon arasmd' ki GIle nin t amamen Arapla.rm eline gil'digj, ve Ttil'klerin t am lslamlyeti kahnl ettikleri giinden itibaren, 'umIa1'm dogu iIlerin ela hftltimiyetleri, ona ermi ve dogu illerimizde kaIan ermeniler klsmen stil'tilmul}, ve In :len de !fift~i larak bu iller c kaI

nn~I..'\rdL l\fiHidm se izinci yiizYlhmn aill a ve E emHerin son h ifeleri

Mel'van ' - Rimar ~agmda Hazer Tiil'kl 'i do - illerimlze i etli ir akin ya )a.rak A.rnpl..'U'l ye ip . ra menbamd n Kaflms daglarmn. karlal" btittin dogu bolgesine hakim olmulard!. Du Slra Ebtilmti limi Hor1l!'lani Emeviler' ortadan ka! Inrken, elogu illerinde bulunan Hazer Tilr boylann an uyda nnml, "Meru" de Ebiilmtislim'le ctah~an birka~ rzemli oymagl som'a an ingOl daglarmR ka ill' gelmilerdi.

Harunu Re!iid'in hilafeti devrin e bir~oIe TUrk serdarl ve berme dler, A as! de,r\etinin n biiyiik ricali Slrasma gelml lerdi, bunbr d ~ iDer imizdeki TUrk ne . i in bol mn amaha go~termi, logudaki Turk kubneleI' birer del' beyi gibi ya ,amI5Il . rdl . Bir miiddet som a ikinci de a olarak Hazer Tiirld eri M. 76 t ar ihinde dogu illerine kat'i bir ' Ion ~rapru;a1{ bu

Dogu Anadoluyu is tiHilannda. Romab larl Part TUrkleri ve ermeniler arasmca yapllan savaslan goste:-en u yazi var Ir :

(- u esnada Roma.llan n ear a istilasl ve bil.'1assa Silifkeli1ere galebcsi iizerine ( '1 . 190) P artlann nUfuzu artnu , b irinci Ferhat ile biraderi birin::i M' udat. Lam nm a sa tvet ve niifuzlarl devri kemiHe va. tl 01 Ulj u. Part sUvarileri ilk c'lvel Mihirdat maiyet inde lduklan halde Mezopotamya" dolaljml!jlar I. Part a r Silifkclilerden edinci Antokyos'un, ordusunu r.o: ezopotamy 'da mag'lup ctmi~lcr, 0 tarihtc:Il iti aren Romah aria hembudut olmu!jlardl. Bu esnada P a r tIal' AsiyaYI viistadan ilerleyell T iirkler e karljl memlekeUer 'ni miidu3aya mecbur olmuljlardt. T Urkl rin Yu-c;i kabilesi, H iyung - n ii lerin, aanuzu i.iz~rine

biSlgeyi tamamen istilii etrnilerdi. Bu ist ila sonunda dogudaki Ermenilerin Bizans hududuna ya}{m olanlarl izansWal'a SIgm Illi, ve dogu illerinde kalanlar da, TUrk beylerinin id,areleri altmda yaamllardl.

Dogu illerimizde kalan 0 bir avu~ ermeni halkl, hi bir akm ve hakslzhga ugTamadan koylerd e ehirlerde t;ogalml, ve bUWn hayatlarmda eldncilik, ve t icaretIe ugr~arak zenginiemi, ve TUrk idaresi altmda refiih ve safdet 1m u~mu~IrudI. Van, Mu , Bit lis, gap.lq;i.i r , Var to Eliizlg havalisinue ~ogunlukla yuayan errneniler t ruihin her devrinde Tilrl beyHkleri, Sel~uk ve OsmanlI hUhiimetlcl'ine tebahl yap1l11, hale ve hUrriyetlerine sal ip 0 ar' k yal)aIlli bul nduklarl halde, 'lurklin herhangi bir nazik dtU'llnmnda yurda hiyanet tm yi unutmamllal'dlr.

Varto Kasahasl ve Varlo Adl

Varto kasabasl 19 4 Yllma kadar bete dOl'dii Tiirk, ve be~te Jrl ermenilerle meskfmdu. Ermenilerin btl il

48

tikten sonra bUtUn ~oluk ve ~ocuklariyle 1915 yJlmda Rus ordusuna kanlIP yurdumuzdan ~ekilip gittiler.

Tarihi incelemelere ve bugUnkU duruma bakIhrsa; Varto bir kasab~ veyahut koyUn am degil, geni bir bolgenin adIdIr. Kasabanm asIl am "GomgUm" dUro

Varto admm Orarto'dan geldigi soylenmektedir. Bu iddiayJ ~ok kuvvetli olarak ileri sUrebiliriz. QUnkU; genel tarihlerin verdikleri bilgilere gore; milattan binlerce yll once Hiti - HaIti, "Lohordo" Eti, TUrk kavminin yerletikleri, Ararat, Van gOlU ~evresi, ve dogu illerimizin bir klsmma; Asuriler (Orarto) diye ad takmllardl. Bu bOlgenin en eski yerli halkI olan bu TUrkler, Van-topa ehr ini yeniden kurmu, ve hUko.met merkezi yapmllardl. 0 ~agda bu TUrk hUkUmdarlarma Orarto klrallal'l denilmekte idi. Btl I{]rallar, Iran hudutlarmdan i~ Anadolu'ya kadar bUtiin araziye hUkUm etmilerdi. Bu TUrk devleti yUzYlllarca Asurilerle c;arplarak zRYlf dUtiikten sonra, milattan albyUz Yll once ermeniler, Firikyahlarla birlik olarak doguya gelip Orarto TUrk hUko.metinin saltanatma konmu, TUrklerle birlik olarak kendilerini Orarto hUkUmdarlal'l Han etmilerdir.

Ahmet Refik. eilt; I. Sa. 346. Umumi tarihinde; (Asuriler bu havaliye, -Orarto-, Beni - Israil ise, -Ararat- naml verirlerdi. Hint ve Avru payi cinsinden olan ermeniler buray::>. yerlemezden evvel, burada "HaItI" nammda. bir kavim otururdu. Bu kavim Hititlerin bakayasl idi. "Hero dot "un, (alarut) tesmiye ettigi bu kavim, Van ve Topa ehirlerini ma karn hUkftmet ittihaz eylemiti.) diyor.

Yine Ahmet Refik, bu tarihinin 347-nci sahifesinde: (Orarto ahaIisi, Mabutlal'l -Haldi-nin ismini HaYlk suretinde hlfzet

milerdi. Hayik ismi He kadimen burada oturan, Hatti - Heti - Hitit, isimleri arasmda bir mtinasebct vardl. Albncl asra dOgI'll Hint ve Avrupayi cinsinden olan ermeniler, Firikyahlarla beraber AsyaYl - Sugraya g~tilderi zaman, bu havaliye gelmi ve Orarto'nun eski ahalisiyle bir lemilerd i. Binaenaleyh, altmcl aSlrdan sonra Orarto havalisinde bulunan ahali , eski Halti-Ier yani Ararat ahalisi He, garpten gelen ermenilerden mtiteekkil idi.) diye yazmltlr.

Emekli miralaylaI'lmlZdan SayJn M. Riza: (Benlik ve Dilbirligimiz) adh eserinde oyle konuuyor:

(Tarihinde on devirlerinde Urmiye ve Van golleri araSI, ve imal mmtakasma -Orarto- denirdi. Beni lsrail, Ararat diyorlardl. Bayezit imalindeki mehur Agn dagmm bir adl da ArarattIr. Buradaki Ttirklerden cok sonra, ve Milattan alb aSlr evvel buralara gelen ermeniler, bu tarihi Ttirk adml milli timsal yapml&lardI. Milattan on tiC; aSlr evvel. buralarda Asurileri slklbracak kuvvetle, -lohUdo- Lohtirdo, adh bir Ttirk kavim ve htikftmeti bulundugu Asuri kitabelerinden anlallmliibr. Bu Ttirk htiko.meti Asurilerin inkIrazlarl tarihine (624 M. Ev.) kadar yani

v

yedi a Ir AsuriIerIe ltarplmJ~ ve 17 btiytik muharebe yaparak, yenmi!} V~ yenilmi~Ierdir. Fakat yerIerinin yardlmiyIe istikIaIler ini kaybetmi erdir. Bir arahk Anadolu'da Hitit kaImtlsl "EtiIer" birIeerek Urmiye'den Sakarya'ya kadar btiyU - bir TUrk htikUmeti kurmuIardll'.}

Erzinean tarihi II - nei sahife.., inde: (Orarto hUktimdarIan ki , Ttil'k ittihadma ~allan Ratti Inrallarl idiIer. BunIara ermenistan htikiimdal'larl da drmilmektedir.) diyor. .

Bunlarla beraber daha bir~ok t arih, ve bilginlerin belirttikIeri genel gorti~te: Ol'ur to hava!isi ve d gu ilIerimiz, esl i bir TUrk yurdudur. Bu iller, mili ttan once, 39 - 93 ermeni Im'allan Hayik ve Dikran'm eline ge~mlij, fakat bu TUrk yurdunun adl yine Orarto olarak kaImltIr. TUrklel'le ermeniIer burada muterek bir jdal'e eklinde yaamllal', ve ermeni hUkfunetinin Romahlar tarafmdan sona erdiriImesiyle Ttirklel' yine dogu illerinde ba~mslz derebeylilder halinde yaamllardlr.

Biz bu gorti kar:;)lsmda: Varto adlllm pek eski bir ad oIdugunu ve bunun Orarlo'dan ayrlldlgml ve hatta Orm'to htikUmdal'larmdan birinin Varto bolgesine geldigine inanabiIiriz. Orarto, kU

50

In orii1:nU~ , dUzenli bir eUe ~evrilmitir. Ite bu makberde yatan zata Ko~ldiL' - baba derler.

Tepenin ~evresinden dolaarak Kokar koyti onUnden, Varto dUzUne ka bu taIOll dereye ' 'Kokar nehri, Kour deresi" derler . Eu nehrin

Kok3.r - Lab tepesiyIe Kokar koyU arasmda ulunan der e i kenarmda, yal m kayallklar da e nehir agzmda yapl11m I ek eski magaralar varplr. Bu magaralarm p k ski devirlere ait oldugu taJ tmin edilmel(tedir. K"kar koyUniin vaktiyle eski bir medeniyet kurag,. 01 ugu, ve onradan bu koyUn o ar - baba tal'afmdun t ekrar enlendirildig i ve adml bu k~ye taktlg.,

ve oltirken evdigi Kokar lepesine kaldmldlgl samlmaktadlr. !slfuniyet ten soma Ko kar ve civarmdakl koylere yerle~en halkm Ak

1eyahut Karakoyu Iular a mensu ) oymaklar oldugunu, ve Ko~kar-babamn bunlara h tikiimdarhk ettigini, bu koylerin bugiinkii durumundan anhyoI'UZ, ~iinkii bu dag eteginde olan Kokar, Ke~an - Ka~an, Kimir, Kestemert, Tapak, Kar~, SIluan oylerinin eski mezarla 'mda biiyiik bir sanatla yapllml ko~ heykelleri var dll' (1).

rek tarih ve gerek e Vm~to tOl l'agl iizerinde yaptIglmlz inceleme lerde : Ko '~r - a a ve urto i

'IeIlliKJerin hepsj; eski Tiirklerin orf ve adetleridir. Ko~kar - baba ve tteves.indeki yerler halis TUrk adml ta~lyor. Tiirkler pek eskiden atalarma

;tapm1 va hiikiimdarlarma biiyiik bir saygl gostermilerdir. lkincisi: Varto ilc;esiyle, V r to bolgesinin esiz ve geni yaylalarl olan

Dingol ve $erafettin daglan ; tarihin er devrinde, Asya'dan Anadolu'ya ge~n TUrk go

Bu ad ve kelimeler, bugiin neyi ifade ederse etsin. Bunlarm eskideu TUrk leh

~en pek eski cadden in kenarlarmda, uzun c;aylr ve ;;evti mmtakalarmda, lUrk - pmarlar bo)gesinde ve "Eski han" civarmda, binlerce Turk mezan gozlere ~arpmaktadlr. "Eski han" adml talyan yerde pek buyuk ve Ylklk bir ehir harabesi mevcuttur. Her yam enkaz altmda kal~n bu eski ehir harabe5inin yukan klsmmda binlerce mezar ve harabenin i~inde, geni,

~evirmeler, su yollarl,oyulmu talar, amml yazlh kemerler vardlr. Bu harabenin yanm saat uzagmda, bir Slra Bizans mezarlan vardlr.

Bo ehir harabesinin bugunku durumuna baklldlk~a: Turk atalarm eski' devirlerde bu ehri yapbklarml ve burada yuzYlllarca barmarak Turk sanat ve medeniyetini buraya ilediklerini ve ancak bu ehrin Bizans, veyahut Ermenilerle yapllan savalarm birisinde Ylklldlglm ve bu Turklerin ~ehir haricinde durnan ordusunu karlhyarak, burada savatIklarml tahmin .ediyoruz.(;unku ecnebilere ait oldugu anlallan mezarlar, ehird.Jn IlZak ve sava yerinde, Turklere ait olan mezarlar da ehrin arkasmdadlr. o ~gda Turkler IsHi.miyeti kabul etmi olmahdlrlar ki, mezarlar Islam aden -ile kaldlillnutIr.

--_=0===--- 1

53

54

BOLOM: IV

Varto Hallo ve Kabileler

Varto ilc;esinde yerli olarak be~ kabile vardlr. Toplu DIarak hlrer

hada yerlemi bulunan bu Turk, oymaklar unlardlr:

A. Cibran - B. LoIan - C. Abdalan - D. ~erkesler - ,E. Hormek. A. Cibranhlar: Kadri Kemal Kop, (Doguda AratIrmalal1.m) adh eserinde bu aiJ"et

hakkmda diyor ki: (Kamusu - Islam, Anadolu'nun dogu vilayetIel'inde buyuk bir Yliln

olarak yalyan Cibranh airetinin aslen Turk olduklarml yazmald:achr_ Cibranhlar eskiden beylerine nagasl derlermi. Cibranhlar, buyuk Acun Savamdan once Bulamk kazasmm Karaagac;, Ko~ak, Akak ko lecinde ve Varto kazasmm Durabey, Alagoz, Kalecik, Anal', Kar~ koylerinde kesa fetIe ve daha birc;ok koylerinde da~mk bir halde yaarlardl. KurdukTan Hamidiye ath alaylarma 31- 33 numaralar vel'ilmiti. Bu koylerin hepsin i de 0 c;aglarda, bu taraflarm en zengin koyleri saythrdl. Eu alaylann merkezi, Varto kazasmm 0 ~gda merkezi olan ve 1899 nufus )raznmnda 85evli, birkac; diikkanh ve 1933 de 735 nufuslu ve 147 evIi bulunan Gomgiim

t,sabasl idi.) , Kadri Kemal Kop'un belirttigi gibi, Cibran airet inin Turk ,7e yakm i-..Turkleri olduguna tiphe yoktur. Kitablmm aagl bOlumlerinde, gele

celf tarihi olaylar arasmda aC;lkladlglm gibi, bu a iret halkl, Konya, Ka

raman, Teke ve Ankara taraflarmdan Yavuz Sultan Selim'in kaIdlnp,..

dogu iller ine gonderdjgi a~iretIer arasmda gelmi ve bu Turk airetler

~mlige karl Iwysun diye, dogu illerine gonderilmiti. Bu Turk a. iretler b

illerde HaIt i - lohordu Tiirklerinden olan "Kurt - baba" Eaba Kun ' ube

siyle temasa gelerek onlarm Kormanci dilini ogrenmilerdi.

Bu airetin, yahlarmm verdikleri bilgiye gore; Hicretin ommeu: yUzyIlmda Anadolu'dan Urfa'ya ve sonradan Viranehir'e ve Viran ehir'den Hagalan olan ehsuvar'm idaresi altmda goc;ebe olarak dogu daglanna geldiklerini ve sonradan Varto, Bulamk ve Karhova ilc;elerindeki koyier tf

yerle~tiklerini anlatIyorlar. Eu airet agalarl eskiden ataIal1.nI oyle sayarlar

var, ogIu "Budak", Budaktnn Topal Haydar, Topa1 Haydar'dan Suvar dogmutul', Suvarm, Halil, Teymurg Fenell, Sincar, Maksud ve Ali adh oglu ve tOl'unlarmdan aym adiarl talyan hirer kabiIe v boy tUl'emj~tir, ASlrIarea Cibranll al?iretinin dig-er ara - boyianm idal'e eden bu boylarm hepsine Suvar oguIlar! denilmel te ' , Suvar ogulial'l, t arihin her ~eit devrinde ve Hamidiye t ekiJatmda butiin Cibran air tine bakanhk etmilerdir,

Diger bil' gorlie gore: Cibl'anhlarm, Ikinci Bayezit devrinde Osmanlt devietinin Anadolu'daki Turk oymaklariyle c;arpl tJgI sirada, pndi~ah bir kolu olal'ak bir~ k asi a ' 'et ler uzerine yiirtiyen mehur ~ahsuval' zade Ali beyin a)retinden olduklan ve bunlarm sonrndan bilindigi gibi padiahm gazab1na ugr . at'a bu zorlama altmda Telre'den Urfa'~Ta e Ul'fo'dan Varto ve Bulam ilc;elerin galip bu salla a erlet ikler i sarulmaktachr,

Cib 'anblar, Hangi zorlama ile dog-u illerine gelmi o[ alar dahi, ,atiyetle bil 'gimiz bir hakikat varsa, 0 da, bu k" bilenin c10rt asn' onee Anadolu'dan dogu illerine go~mii bir Turk airet i oldun'udul', Kom~ularlm olan u halkm, bugtinkii tip, sinla, orf, det ve ayn ldI larl arn oylar akiA Turkc;e adlardan tamam n Turk old lklan Rnlallnll . t ll"; Bu a u'et, asu'lm't a ~dlr altmda yaanm~ ve aneak H . 11 inei iizyIl amda Varto havali

sinde Yllrtlanm.1 e ekincilik hayat a gilnll~lll'. Bn halkm gone e i (en hang} mezhep ve tarikat a bagh ulllndugn l"estinlemez, Aneak b a u'et halla, Varto, Karl ova, Bulamk ilc;elel'inde ) Ul't landlktan soma, 0 ngda, ~afil mezhe ve Nakl t al'ilmt ini Bagda t'tan get irip , Qauakc;ur, Palo, Genq, Sollian, Vat'to, KaillOva muhitindel ' halka a~llayan Palolu seyh All elinden Safii ve Nakl t at'ikatini kabul edel' k bu nileye mili'it olmu~lardlr (1), Bn halk, eslti inaru~lal'lm pek c;abuk unutara ' bu mezhep ve tarikatin f e aileri kesilmilerdir,

Cibranh au'et ine ba.!lkanhk yapan Suvar ogullal'l , ~afii mezhep ve Nakl tarikatini kabul ettil ten som , milli v I'h JarIm t amamen T lam e Ar ap tilktisiine feda ederek, kendilerini takti maksadiyle, dede1erj olan ~ahsuvar'm ve Derv~ Budagm aslen Arap ve Seyyit oldu lanm iddia etmek sur t iyle, kendilerini Ci ran m~iretinden ayn e iistiiri gormil , bu iddia ile kendilel'ini ( 'gel' a.~ir t eratmc1an ytiksek tutmaya ve onlarl kendilerine manevi v idari hir ekilde baglamakta biiytik bafjar l gostermisler ' . En gOl'ii titiin ilag-aJarl ve uiret erab " raSlD a kOkle"mi bunlar her eyden once ~ehy)erine ve N ak i taril(atinin Arap hIrsiyl yliriiyen

(1:) Aslen P art Tiir lerinin Zaza-dUmbell !lubesine m nsup olan Seyh Ali, rivayete gore il im tahsili i

umdelerine baglanarak Tiirkliiklerini. milli varhk ve benlilderini ve OJ dillerini unutB:rak, Osmanh siyaseti iginde dogu illerinde esen zehirli fikil-Jere ka Ilarak, Kiirtliik ve Kiirdistan iiIklisiinii talmllardlr.

Aajpda, geleeek bOliimlerde ac;Ildayaeag.m gibi, bu tiirlii ve aSllslZ fikirler le zehir lenen bu airet halkl, Tiirkliiklerini tamamen unutarak H. 1307 yIlmda manh padiahl Sultan Hamid'in tekil ettigi Hamidiye alay t ekilatma girerek 1200 meveutlu ii~ tane Cibran airet ath alayml kurmw~ ve bu nlaylar kaymakam ve binbalhklarma hep Suvar ogullarl gee;

mi~lerdir. Cibran airet alaylarl, 1914 Cihan Savamda, dogu eephesinde biiyiik

yararhklal" gostermi. IeI've fakat milli hareket ve uyanma balaymca ve biiytik Atntiirk, milli bir inan ve Ulkii ile meydana t;lklP hilafet ve eri. atin temeline el uzatmea, Cibran agalarl ve airet halIn, dint akide V8 eyhleri 01 n ~eyh Said' in manevi tesiri altmda ezilerek, derhal mim ci dalin al yhinde harekete ge~mi ve en son 1341 - 1925 Ylhnda eyhleri olan HIDlSll ~eyh Sait'le isyan ederek ve bu irtica hadisesinin en bama ge~e rek. dinin, eriatin, hilafetin, birer fedaileri kesilmi vegergekten bu adlar altmda ash astan olmlyan Kiirtliik ve Kii -distan daVaSl igin gahmllardl. UC;yiiz Yll oneesine kadar tiirkc;e konuan ve halis Tiirk soyundan olan bu Riret halkl, dint telkinat ve eyhlerinin yanh duygularma uyarak bil memezlikle, mensup bulunduklarl Tiirk milletine ve Tiirkliige karl koymulardl.

Cibran aireti, yapbklan hatayI tez kavraml, biiytik tecil affmdan sonra Curnhuriyet idaresinin efkat dolu kollan arasma ablarak, Tiirkliik v m'm birIiklerini idra\ edip, airet ve ekavet sisteminden hiirriyet, adalet ve Tiirk milli birligine ge~mi ve bugiin Cumhuriyetin yiiksek idare ve rejimine igten baglanmllardlr.

Suvar ogullarl, torunu ~ibili ogullarl, Araboy, Biliki, Aliki, :M:emiki. Sinear ve Teymur oymaklarma ayrllan Cibranh aireti, halk nm Karhova ve Bulamk il

Un'dan boylarma ayrllml, eski 01"1', adet, inam, tip -

58

ve tarihin her devrinde civar a~iretl :rin boyunduruk ve idarcleri altmda. yaamllardlr, J

Hamidiye alaylarl t ekiHitmda, Abdalanhlar, Varto merkezine ve Hamidiye kumandanlarma yakm olduklan i~in, Cibran a.~iretinin nUfuzlan altmda Sltaffi1, YIll rca bu airet agalarl emrinde ~all!~mllarchr, Bu zor artlar altmda y~Jyan AbdalaullIar, yaPllmaSl gere1 n Ttirk~tiltik Odevlerini laylkiyIe baurama lklm'l gibi, ~eyh Sait is anmda Insmen Alevi ail'et lel'e katIlara k, htikumete yardlm ve In men asilere katllarak milliyetlerine luyanct eb ilerdir,

Bu a1}iret halkl, otede beri ekinci ve koyuncu o1arak ya .amlIardl r , Bunlar da Alevi ve Bektaidil'ler. Son ~aglal'a kadar sadettan "Baba - lIJansurlu" Seyyitlerine gmlk ve lokma hakkml ernii.lerdl , Bu halk, pir j { mtiritlik eihetinden Baba Mansurlulara ve rehberlik klsmmda, ocaldan bamda kalan bir ai eye V El bazIlarl da KUl'ey Seyyitlerine baglannll~l ardu',

Varto bOlgesinde herhangi bir kabile veya airete mensup olmlyan tek bi!' halk ferdi yoktur, Yuk nda aellarl ge~el1 bu kabilelerden ba!}kap yin:'! i1c;e merkezine bagh Kovik, Ta

adan'lln arkasmda devlet hizmetine girmilerdi. ~ogu sanatkar, aZl c;iftc;i ve koyuneu olan bu halle, kendi aralarmda ~erkes , ~ec;en, Lezgi dilIeriyle konuur ve bu her iiC; ube de, birbir iler inin dilIerini bilmedikleri ic;in genel kur ullal'da ve birle~tikleri yerlerde ttil'kc;e konuurlar . ~erke lerin hepsi de ttirkc;eyi OZ ana dilleri kadar bili!' ve her aile oeaklan bamda c;oluk c;ocuklariyle ttir kc;e konu~maYI act t edinmile:rdir.

Emekli Miralaylar1Dllzdan M. Rjz , esel'inde c;ok hakh olarak biitiin ~erkesler haklcmda oyle diyoI':

"Bun ar , ll1um~ yel'!erde c;el'ke

60

Hormek airetinin Horasan'dan Erzincan'a ve oradan Nazmiye ilC;eine ve Hormek ko tine ve daha sonra Varto ve Kigi iIf$eierine dagIidlkiarl, !>ligtin bu il ve ilc;elerdeki boigelerde topiu oiarak ym~ayan bu halkm varbgmdan anlal}llmaktadlr. Bu gerc;eklikie beraber aagdarda ort;leklerini :yazacaglm bazl tarihi belgeler, bu goriilerimi bir kat daha aydmlatacak, ve Hormek kelimesinin ashnm, Harzem adl oldugu kendisini gosterecektir.

Bu gerc;eklik karlsmda bile son ~aglarda bu airetin ilagalarl, kendi'lerini Hamidiye alaylarma karl}l kudretli gostermek ve manevi bir duygu ile al}ireti erahm kendilerine baglahp toplu bir idare kurmak ve kendi; lerini halktan tistiin tutmak ic;in: - Evet, biz Harzemli Mehmet ~ah'm ;Rna cihetinden torunlarlYlz .. Lakin babamlz. Hazreti Peygamberin amcaSl Hamza pehIivanm torunlarmdan Feramuz ~ahhr. Bu zat, EbtilmtisIim'in .ordusunda serdar iken Hazreti Muhammet, ~ahm klziyle evlenmitir. Biz, bu ikisinin c;ocuklarlYlz .. Bunun if$in bize Feramuzdan kinaye olarak Fereat - fero ogullarl denilmektedir .. diye ovUnmUlerdir.

Araplarda Feramuz ~ah adh bir kumandanm olmadlgml ve bu ada:mm bil' TUrk serdan oldugunu 'bilmekle dahi, bu iddianm biitUn inceligiyla yine TUrk soyuna dogru akhglm ve bu airet haIkmm, aagl yukan, bUtUn menkibelerini, durum ve gorenekierini eide ettigimiz tarihi beIge'lerie yUzle~tirince, Fero - fereat ogullarmm da bUtUn al}iret halkiyIe bir1ikte TUrk bir babadan olduklarml ve bu al}iretin Mehmet pehlivani Elhar,zeminin ogullarl oidugunu kesin olarak soyliyebiliriz.

1928 Yllmda Varto ilc;esi kaymakaml olan Ankarah Ramiz Beyin ya'nmda gordUgUmUz Harzem tarihinin 118 inci sahifesinde:

- Selc;uk Padialu Aiparsian oglu Melikah'm 1069 - 1072 Miladi yIlmda, Anadolu fethille memur ettigi akrabasl, KutuImu oglu serdaI' SU 'leyman ~ah'la beraber Mehmet Pehlivani Elharzemi adh bir emirin Er,zincan'a geldigi ve SUleyman ~ah Erzincan'l fethederken, bu zah buraya Bey dikerek bahya dog,."u seferine devam ettigi ve bugUnkii Hornlek kabilesinin bu adam dan tUredigi yazIlml; bu gerc;eklik meydana C;lkmlh.

Yine 1928' Ylhnda Hmls ilc;esinin Alagoz koyiinde oturan ve Hormekli Ril'etinden Hasali boyuna mensup olan Mehmet oglu Alinin evinde okudugumuz H. 950 tarihinde yazllml kiiC; iik bir secerede: Hormek kabilesinin ilagalarl hakkmda u yazl vardl:

"Iptidasl Harzem detinden gelen Mehmet Pehlivani Elharzemi, ErzincaR diyarma bey oImu ve sene fi rabiiilevvel 540 tarihinde Erzenil'rum'da vefat eylediginden yerine oglu 'Melik ~ah Bey olup, kac;an Tatar GelUnca oglu CafeI' ~ah c;erisini alup Stilbiis dagma otag kurmu ve Cafer 6ah, 629, oglu Karazeynel 664, oglu Beir Bey 701, ve ogJu Miimin Bey 726, oglu Zeynel Bey 769, oglu Ayna.i Bey 804, oglu Kara Yakup 835, oglu Malhas aga 878, tarihinde fevt olmulardlr."

Hamailin ait klSmmda, H. 1065 tal'ihinde yazlldlg, anl~llan diger bir. yazlda:

"Alhas aga oglu Mustafa aga, 956 senei hicriyesinde vefat edip yeri ne oglu Haydar nga Ua -aSl oldu. Mezburun 1019 tarihinde vefatiyle Hor-mek ilaga~l 0 - lu Glilabi'ye ge t i. Bunun

62

oplnyal"ak bu seyyitlerden mucizat ist emi. bunlardan ~ah Mensur duvar ytirtitrnti ~, Haci Kurey Ue Derv~ Beyaz da fm ndaki ate~e girm~lerdir (1). Sultan Alaet tin bUnlal'l bu mu izele ini e erede tesbit edip silsile1erini tastik etmi ve bu on iki Tur k ai refni il'lik ve mtirjit li bakl ~ mmdan ~ah l 'lansur'la Hacl KUl' y 'e ve rehb r li

4 - Muhammet Min kabileti Milli. Elmusamma Bozlur. 5 Abdullah Min kabileti hoI. Elmusamma ii~ ayak bIlakabl iki

'bOliik. 6 Ali. Min kabileti Haydar. Elmusamma Bedirkan. Yulakkabu

karavel. 7 - Mustafa Min kabileti Karsan. Elmusamma hanc;er dik. Yulak

kabu az. 8 - Ibrahim Min kabileti Lal. Elmussamma bayi-kara yulakkabu

y iirti . uzun. 9 - Mahmut Min kabileti Qabr Tahir . 10 - Muhammed min kabileti Dada. Borek uzun. Ibtidasl bucaktan

gelmedir. 11 - Yusuf min kabileti zor veliyan. Elmusamma duvardelen. 12 - Abbas min kabileti Merdis. Elmusamma ldi lah dik. Bu ecerenin verdigi bilgi de: 0 I;agda Hormek kabilesi lakabmtn

Hurum - began eklinde oldugunu gostermektedir. Azerbaycan yakmlarmda Harz m TUrklerin'n kondukiarl bir ova vardu' ki, buraya Hu 'urn-dUzii vc bu ovadaki TUrk agalnr na da Hurum beyleri denihnektedi..r . Bu kabile halkmm bu ad altmda SiilbUs eteklerine goc;tiikleri ihtimali vardJ r.

Secerenin toplu olarak erdigi bilgilere baklhrsa, Selc;uk hiil Umdan S ult an Alaettin, tasavvuf ve alevilige bUyUk bir onem vermitir (1) ve tarikat halifeleriyle birlikte Hicretin yedinci YIll ba larmda dogu illerine gelen bi..r~ok TUrk air eUerini ok~a-rD1 ve onlardan faydalanmltlr. 0 c;aga E rzi..ncan ve Bagm kasabaJan arasmdaki ve i..mli yerlere yerle~en bu

TUrk oymaklar , sonradan Osmanh Padialll Orhangazi ve Sultan Murat tR.rafmdan bile himaye edilmi , ancak bunlar Ya uz Sultan Selim c;agmda

a~aglda gelecek boliimlerde aC; lkhyacHglm gibi, bu verimli ve aC;Ik yerleren kaC;lp Dersim'in karanltk daglarma lmc;nlllardll. '

Btl ecerede adlan yazlh olan air etler, bugUn bildigimiz, pirlik bakImmdan bu babalara bag'lanmllardl.

lz01, Hayderan, Ka rsan, ~ahveliyan, Arili, ~adili, Milan e iki karde~ kabile olan Hormek ve Hn'an a~i..ret1eridil". Diger U

64

koylerini yeniden kurdugu soylenmekte ve bu cihet Alagoz koyUnde buluDan ecereden anla~Jllmaktadlr. SilepUr bucagmda Mehmet Pehlivani'nin kurdugu bliyUk koy, Dalay ve Savek adh U~ koy vardu'. Bu koyler hal en Hormek airetinin Alikan kabilesiyle meskUndur.

Cafer ve kabil si , Bagill civarmdaki koylerde ~ogalml, aagl bolUrulerdeki taril i olayl r arasmda a~lkladlglm gibi buradan par~alamp Kigi, Varto, Refahiye ve Kuru~ay il~elerine dagIlmllardlr.

l\Iehmet Pe livan'm Erzincan'da ne kadar kaldlgl ve burada ne gibi iler gordUgU hakkmda elimizde higbir tarihi beIge yoktur. Yalmz Erzincan'm Kutulmu oglu SerdaI' Siileyman ~ah tarafmdan zaptmdan bir aSlr 8om'a, Ali MenkU~ekle, Sel~uki1erin elinde dolanchgml ve nihayet Sel

tuntiikten aynlmadan zaman zaman, dogu illerinde esen herhangi Y' banel . ir v.e eel' yanlal' uymadan, bil' TUrk koyltisU ve

66

BOLOM: V

Sel~u iter ve llhantler Devrinde Dogu tlleri. Dersim'e SIgman TUrk Airet!eri ve Hormek Kabilesi

Hazer Till'der inin dog-u illerim ize yapb klan akmlardan sonra Horasan ve Ni...ubur'da kuvvetlenen Se ukiler in ilk htikiimdarl Sultan 'I ugrul, 10M M. tal'ihinde dogu illerimize kuvvetli bir ordu ile gelerek M !azgirL kasab lID mu lasara a1t~na ulrnlbr (1),

Btl ~agdan sonra, Sel

Sel~uk Sultanlan dini ve m"illi b ir duygu Be, babda, Ehli Salip ordu'yle y Illarca kahl'amanca ~arpllp Avrupa milletlerini hayret ve dehet

er i~inde bll'aklrken, diger taraftan TUrk birligine ve TUrkUn milli akide ve ananelerine bagh olarak, dogu illerimizdeki TUrk halkma karl iyi dav:I'aIllDllardlr. Dogu illerindeki TUrk beylik ve airetleri, bu devletin sayesinde ya anCI saldmlar dan kurtulup istiklaline kavutuklarl gibi, TUrkis-t:m va Horasan'dan bu illere gelen Alevi ve TUrkmen airetler de, Selc;uk ultanlarmdan ve en c;ok AHiettini Keykubat'tan himaye ve kabul yUzUnti.

gil . Ierdi. YUkarJda gosterdigimiz tarihi bir ecerenin metnine gore, .5ultan Alaett in, Horasan'dan gelen bu TUrk airetlerini bizzat tefti edarek, bilim, tasavvuf ve tarikatc;ilige karl bUyUk bir ilgi gostermitir.

Bu tc -iill ece~ede adlarl yazdI bulunan on iki TiirkUn aireti Del'sim ve Erzincan civarmdaki dug eteklerine yaYllnw~lardl. ~e ere ve Alago7. amailinln Iraydet t ikler in e gore, 0 ~agda Hormek kabilesi, Erzincan'm Sipur buc giyle, Nazimi e'nin Civarik, Hormek ve BalIk koylerini kurmurdl. Hormek ilagasl Cafer , H. 629 da Hormek koyUnde olmUt U.

Selc;ukiler devr inde tUl'kc;e ,'e Del'sim'in ic;ine girdikten sonra da Zaza'CA konuljmaga bahyan TUrk a~iretlerinin, 0 c;agda hangi zorlamalar al. mda geni ovalan blrakarak Dersim ve dogu daglarmm sarp bOlgelerine ekil iklerini aratIrahm.

Tarihi incelemelerden bilindigi gibi, Selgukiler, Horasan'dan dogu illeine gelen bu TUrk aljir etlerine iyi yUz go ter erek kendilel'inden faydalanm~lardlr. Mogollarm dogu illerine akmlal'l baljlaymca, btl airetler MogoUarm saldtrllarml! ugraIDl, onlarla c;arplarak par~lanml ve kendileini knrtarmak igin Dersim'in sarp dag eteklerine gll lP burada kendilaini kurtarchklal'l gibi, zaman zaman, l"logol ordusunun yollarml keserek ~ ~l~lard:tr.

Bu slrllda dogu bOlgesi, yaYl]{ gibi ~alkamyordu. Mogollar, 628-1212 ihlnde sel'hatlerden Dersim ve Erzincan ve Sivas'a dogru aklyor, zaten

'kmek uzere bulunan Sel

Erzincan Tarihi; 46 nCI sahifede bu oIaYI oyle anlabr: "Celalettin: Dersim tar afmda KUrt ekiyasl eline dUUp soyulmu~ ve

oldiiriiliirken, haydut KUrd'e adml soyleyip hayatma dokunmazsa , Ia.n yapacagml vadetmitir. Bu vait iizerine Kiirt, Celalettill'i ~adlrlna gotiirUp, kal'lsma muhafaza etmesini soyler. Kendisi daga, at aramaga giderken, bu esnada ~adlra elinde kargl, bir kUrt gelip, (Bu Harzemli kim ? eye OldUl'll1tiyorsun 7) del'. Kadm da, (Kocam aman verdi, ~iinkU Sultan. dlr.) cevabull verir.. Kiirt, (Dunlar benim kardelerimden bir ini old' rdu.. Ier ve 0, bundan ~ok klymetli idL) del', elindeki karglYl vurur ve oy).e b ' vurur ki, ikinciye ltizum kalmaz. Celalettill yere serBil'. Soma Dersirnner Celalettin'e aClylp mezan!la bir tiirbe yapmu~lar, elan oraSI Zazalarca ziyaretgahtIr. Ve pek mukaddestir. Ve Sultan baba namiyle t esmiye edilir (1).

641 - 1225 Yllmda Sel~uk HUkUmdan Mugisstiddini Keyhusr ey, Sivas'm Kosedag mevkiinde Mogollarl yenmi ise de, ardl arkasl gelmiyen Mogol akmIarl bir tiirIti duruduruIamamltIr. MUgissiddini Keyhusrev. 644 - 1228 de vefat etmi, dogu illerimiz ve Erzincan, tamamen Mogollann eline diimUtUr. 657 -1259 yllmda Mogol HUkUmdarl Hiilagu, her yandan AnadoIu'ya baskmlar yapml ve Erzincan'da oglu Yemut'u vali dikerak Ttirk boyJanna sonsuz zultimler yapml, dogu illerindeki Harzem, Sel~uk ve digex Tur airetlel'inden canlarml kurtaranlar dogu illerimizin yiiksek daglan Dersim, Ak~adag, Mara ve Sivas havalisinin sarp yerlerine slgmmIlardlr. Rivayete gore, Yemut, Dersim TUrkleri tizerine bir ordu gondernri , ordu iki ayNazimiye civarmda, buradaki Tiirk airetierle ~al"pIarak n elde edemeden geri donmiitiir.

Mogollarm korkusundan, dogu illerillin yiiksek daglanna ve Dersm:r bOlgesine TUrk halkmm slgmdlgl 0 ~aglarda idi ki, tarikatini TUrk boyl' n arasmda saglamak i~in Niabur'dan ~lklP gelen Haci Bekta~i Velir 680 - 1264 de Erzincan'dan ge

a.diahlarmdan gordUkleri kotiiluk ve yoketme karlSmda, kendile~ini yaOOnCl sanarak, ve Palo bolgesindeki Diimbeli Zaza airetlel'le temasa gelerek bunlnrdan Zaza dilini ogrenmilerdi. Dersimliler bu dil halitesine say!6lZ miktarda eski tiirk

HOLUM: VI

Osmanhlar ve Akkoyunlular Devrinde Dogu lIIeri ve Dersi

Hicretin sekizinci' yUzyIlmm balarmda Osmanh Devleti, Ie; Anadolurda gittik

takmlb (1). Hac} Bekta, bu suretle tarikatini dogu ve bab Anadolu'da kokletirdH.ten sonra 737 - 1321 de Kll"ehir'deki tekkesinde vefat etmitil'. Bektai tarikati lkinci Beyazit devrine kadar Yenic;eri ordusunda, Anadolu koylerinde ve Istanbul saraylarmda kutsal bir tarikat olarak yalamlb.

80.:. - 1387 tm'ihinde dogu illemize dogru Aksak Teymur'un ordulan akma baIamltI. Dog'