Upload
gueltekin-oencue
View
263
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
1/95
T.C.SLEYMAN DEMREL NVERSTES
SOSYAL BLMLER ENSTTSTARH ANABLM DALI
(YKSEK LSANS TEZ)
SEVR ve LOZANDA
ERMEN SORUNU
Danman
Yrd. Do. Dr. Ahmet HALAOLU
Hazrlayan
Barn KODAMAN
Isparta - 2002
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
2/95
I
NDEKLER
NSZ........................................................................................................................... III
GR ................................................................................................................................ 1A-TRK-ERMENLKLERNN BALAMASI:.....................................................1
B- TRK ERMENLKLERNN BOZULMASI ..................................................... 2
C- ERMEN SORUNUNUN BALAMASI (AYASTEFANOS ve BERLN
ANTLAMALARI...........................................................................................................3
BRNC BLM
SEVR VE ERMENLER
A. OSMANLI MPARATORLUUNU PAYLAMA PLANLARI:............................ 8
1- I. Dnya Savanda Avrupa Devletlerinin zledikleri Politika................................ 9
a-Rusyann Politikas............................................................................................... 9
b-ngilterenin Politikas .........................................................................................10
c-Fransann Politikas ............................................................................................ 10
d-Almanyann Politikas ........................................................................................11
2- I. Dnya Sava Srasnda Yaplan Gizli Antlamalar...........................................11
a-stanbul Antlamas(Mart-Nisan 1915): ..............................................................12
b- Londra Antlamas (26 Nisan 1915)................................................................... 12
c- Mc Mahon Mutabakat (Temmuz 1915- Mart 1916) .........................................13
d- Sykes-Picot Antlamas ( 9-16 Mart 1916) ........................................................ 13
e- Saint Jean de Maurienne Antlamas (19 Nisan 1917) .......................................14
B Sevr ncesi Ermenilerin Durumu............................................................................ 15
1- Wilson Prensipleri .................................................................................................. 17
2- Paris Bar Konferans ve Ermeni Talepleri........................................................... 183- Anadoludaki Durum ve General Harbordun Raporu ...........................................22
4- San Remo Konferans............................................................................................. 28
C SEVR VE ERMENLER .........................................................................................29
1- Sevre Doru Gidi................................................................................................. 29
2- Sevr Antlamas ve Anadolu'nun Paylalmas ...................................................... 30
3- Sevr Antlamas Neden Geersizdir....................................................................... 36
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
3/95
II
KNC BLM
LOZAN VE ERMENLER
A- MLL MCADELE DNEM................................................................................ 41
1- Ermeni Faaliyetleri ................................................................................................. 42
a- Fransz Ermeni likileri .....................................................................................44
b- ngiliz Ermeni likileri ......................................................................................46
2- Gmr Antlamas.................................................................................................. 48
3- Sovyet Rusya ile likiler, Moskova ve Kars Antlamalar....................................51
B LOZAN KONFERANSI VE ERMENLER............................................................54
1 Lozan Konferans ncesi Ermeni Faaliyetleri...................................................... 54
2 Lozan Konferansnn Toplanmas ve Ermeni Faaliyetleri.................................... 58
a-Delegelerin Tespiti............................................................................................... 58
b- Konferansn Balamas ve Ermeni Faaliyetleri .................................................. 60
3 Lozan Konferansnn Bitii ve Lozan Antlamasnn mzalanmas ...................70
SONU....................................................................................................................... 76
KAYNAKA.............................................................................................................. 80
EKLER........................................................................................................................ 83
HARTALAR .............................................................................................................87
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
4/95
III
NSZ
XVI. yzylda gcnn zirvesine karak bir dnya devleti haline gelen Osmanl
Devleti, rakibi Hristiyan Avrupa (ngiltereFransaRusya) karsnda, XVIII.
yzylda duraklamaya, XIX. yzylda da paralanma dnemine girmitir. Bunun
sonucu ilk nce Balkanlardaki gayrimslim toplumlar (Yunanllar, Srplar, Bulgarlar
vb.), Avrupann desteiyle Osmanl devletinden kopmular ve mstakil birer devlet
haline gelmilerdir.
Osmanl Devletinin Balkanlardaki geri ekilmesinden ve blgedeki Hristiyan
milletlerin bamszla kavumasndan g ve ilham alan Ermeniler de Avrupann
desteiyle bamszlklarn elde etmek iin harekete gemenin zamannn geldiine
inandlar. Bu inanla ve Avrupann destei, teviki ve tahriki ile ayrlk davranlara
giritiler. nce kltrel, dini, insani gibi masum istek ve amalarla imtiyazlar
kopararak rgtlenmeye baladlar. Aslnda bu dneme kadar Osmanl Devleti, millet-i
sadka dedii Ermenilere olduka toleransl davrand, onlardan hi endie ve phe
etmedi.
Fakat, 1877-78 Osmanl-Rus Savanda Osmanl Devletinin yenilmesi zerine
Ermeniler, Rusyann desteiyle Ayastefanos Atekes Antlamasna 16. ve
ngilterenin desteiyle Berlin Antlamasna 61. maddeyi koydurunca, meru tebaasolduklar Osmanl Devletine kar dmanca tavrlarn ortaya koydular. Bylece
Osmanlnn Asya topraklarnda(Dou Anadolu) ark Meselesinin uzants ve paras
olarak Ermeni Meselesi ortaya kt. Bunun sonucu ErmeniOsmanl dmanl
mcadelesikavgas balam oldu.
Bu mcadeleyikavgay, Ermeniler, 1891-1914 yllar arasnda meru hkmete
kar isyanlar, suikastlar, Avrupa ile ibirlii, Mslmanlara kar iddet, bask,
katliamlar eklinde devaml
olarak t
rmand
rd
lar. Nihayet I. Dnya Harbinde 1915ylnda Osmanl Devleti harp halinde iken ii toplu halde isyana, devlete ihanete ve
Rusya ile ibirliine kadar vardrdlar. Bunun zerine Osmanl Devleti geici olarak
Ermenileri blgeden SuriyeMusul vilayetlerine srgn etti (Tehcir Hareketi).
Osmanl Devleti, Anadolu Trkleri, Avrupal byk devletler ve Ermeniler iin
olduka nemli olan Ermeni Meselesinin Devletler Hukuku asndan nasl
sonuland konusu bizim ilgimizi ekti ve Yksek Lisans tezi olarak konuyu
incelemeyi uygun bulduk.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
5/95
IV
Bu bakndan almamzda Sevr Antlamas ve Lozan Antlamasnda Ermeni
Meselesinin diplomatik ve hukuki cephesini incelemeye altk.
Bu almada zellikle yaynlanm ilk elden kaynaklar kullanmaya zen
gsterdik. Ayrca almalarm esnasnda bana yardmlarn esirgemeyen Hocalarma,
zellikle, Prof.Dr. Bayram Kodamana, Danmanm Yard.Do.Dr. Ahmet
Halaoluna ve Yard.Do.Dr. Hasan Babacana teekkr ederim.
Barn KODAMAN
Isparta-2002
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
6/95
1
GR
A-TRK-ERMENLKLERNN BALAMASI:
Ermenilerle Trklerin mnasebetleri XI. Yzylda Seluklarn Anadoluya
gelmesiyle balamtr.Ermeniler daha nce Bizans hakimiyeti altnda yaamakta
idiler.Yani Seluklular Anadoluya geldiklerinde bir Ermeni devletiyle deil Bizans
Devleti ile karlamlardr. Bundan sonra Ermeniler Bizans hakimiyetinden kp
Seluklu Trklerinin hakimiyetine girmilerdir1.
Seluklular, Dou Anadoluya hakim olduklar zaman, blge halknn byk
ounluu (Ermeniler dahil) byk arazi sahiplerinin elinde adeta kle halinde
yayorlard. Bu yzden halk, kendilerine vergiden baka mkellefiyet yklemeyen, din
ve mezheplerine karmayan Seluklular bir kurtarc olarak karlamlard2.
Ermenilerin, huzurlu ve bnyesinde bulunduu devletin asl unsuru gibi ayn
hak ve hukuktan faydalanarak yaamaya balamalar Seluklular devrinde balam,
Osmanl Trklerinin yava yava blgeyi hakimiyetleri altna almalar ile devam
etmitir3.
Ermenilerin, Osmanllarla ilk mnasebetleri, Ermenilerin aznlkta olduu bat
blgelerinde olmutur. Ermenilerle meskn sahannn tamam, ancak Kanuni Sultan
Sleyman devrinde yani XVI. Yzylda Osmanl hakimiyeti altna girmitir4.
Ermeniler, Osmanl himayesine girdikleri XVI. yzyldan XIX. yzyln
balarna kadar Millet-i Sadka (Sadk Millet) olarak anlmlardr. 1835-1839
arasnda Trkiyede bulunan Helmuth Von Moltke stanbulda Osmanl seraskeri
(bakumandan)nin Ermeni tercman ve ailesinden bahsederken, Ermeniler hakknda
unlar
yazar: Bu Ermenilere, hakikatte, Hristiyan Trkler denebilir. Rumlar
n kendizelliklerini korumalarna karn Ermeniler Trk adetlerini hatta dilini
benimsemilerdi. Dinleri onlarn, Hristiyan olarak tek kadnla evlenmelerine izin verir,
1 Bayram Kodaman, Trk-Ermeni tilafnn Balangc (1878-1897), Tarih ve MedeniyetDergisi, Say. 15, 1995s.15.
2 Sadi Koa, Tarih Boyunca Ermeniler ve Seluklulardan Beri Trk-Ermeni likileri, Ankara,1970, s. 55-56.
3 Sadi Koa, a.g.e.., s.56.4 Sadi Koa, a.g.e.., s.57-58.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
7/95
2
fakat onlar Trk kadndan fark edilemez, ayrlamaz. Bir Ermeni kadn sokakta sadece
gzlerini ve burnunun st ksmn gsterir, dier taraflarn kapatrlar5.
Helmuth Von Moltkenin szlerinin benzerine Kazm Karabekirin hatralarnda
da rastlamaktayz.Kazm KarabekirErmeni Dosyas adl kitabnn giri blmnde
Ermeni aile yapsnn Trklere olan benzerliinden, kadnlarnn beyaz araf
giydiklerinden bahsetmektedir.
Osmanl Devletine sadakatleri, Trk adetlerini benimsemeleri, hatta iyi Trke
konumalar Ermeni yurttalarn Osmanl devlet kademelerinde yksek mevkilere kadar
gelmelerine imkan tanmtr. Bu sebeplerden dolay ayrca Osmanl Devletinin gl
olduu dnemlerde Trklerle Ermeniler arasnda hi bir problem grlmemitir. Ne
zaman ki Osmanl Devleti gcn, otoritesini kaybetmeye balad, sorunlar kmaya
balad. Osmanl Devletinin zayflamaya balad andan itibaren,dnyadaki
milliyetilik akmlarnn da etkisiyle Ermeniler kkrtlmtr. zellikle Avrupal
devletlerin politikas ark Meselesinin devam niteliindeydi. Hedefleri, Osmanl
tebaas olan Hristiyan haklarn korumak bahanesiyle Osmanl Devletinin topraklarn
paralayarak, blmekti6. Ermeni meselesinin ortaya kmasna sebep olan devletler;
Rusya, ngiltere, Fransa ve I. Dnya savandan itibaren de A.B.D. olmutur7.
B-TRK ERMENLKLERNN BOZULMASI:
Osmanl Devletinin gcnn zayflayarak dnya siyasetinden ekilmeye
balamasyla Osmanlnn hakim olduu blgelerde otorite boluu yaanmaya
balamt. (Ortadou, Afrika, Balkanlar, Kafkaslar, Anadolu ve Akdeniz.) Osmanl
Devletinin bu durumundan yararlanmak isteyen byk gler Osmanl topraklar
zerinde iddetli bir nfuz ve menfaat mcadelesine balamlard. Anadoluda yaayan
Ermeniler iin harekete gemilerdir8
.
Ermeni cemaati iin uygulamaya baladklar politika 1839 Tanzimat
Fermanyla birlikte balamtr. Sultan Abdlmecit tarafndan ilan edilen Tanzimat
5 Nejat Gyn, Osmanldaresinde Ermeniler, stanbul, 1983, s.50.6 A. Ssl, F.Krzolu, R Yinan, Y. Halaolu, Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara, 1995,
s.98.7 smet Binark, Babakanlk Devlet Arivleri Gen. Md. Ariv Belgelerine gre Kafkaslarda ve
Anadoluda Ermeni Mezalimi, Ankara, 1995, Sunu, XI.8 Bayram Kodaman, Ermeni Maceras (Siyasi ve Tarihi Bir Deerlendirme), Isparta, 2001, s.41.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
8/95
3
Fermannn amac Hristiyan ve slam tebaay birbirine yaklatrmakt. Bu Ferman iin
Tarihi Abdurrahman eref Bey yle demektedir: Btn rtbe ve makamlar gayri
mslmlere ald. slamlar iin ahitlikleri dinlemez iken slamlara hkm etmek zere
mahkeme yelikleri verildi. slamlarn nail olduklar nimetlere mazhar olduktan baka
daha fazla, daha nce olurlar ap ticaret ve sarraflk ileriyle para kazanp fikri
terakkilere ve refaha eritiler. Bu kendilerinde hrs ve ar istekler dourdu9.
Daha sonra 1856 ylnda yaplan Paris Antlamasnn esaslarnda dayanlarak
1856da Islahat Ferman ilan edildi. Ermeniler iin mevcut haklara ilaveten daha ok
hak veren yeni hkmler getirilmiti10.
C-ERMEN SORUNUNUN BALAMASI (AYASTEFANOS VE BERLN
ANTLAMALARI)
93 Harbi (Osmanl-Rus Sava 1877-1878) Ermeni Meselesi iin bir dnm
noktasdr. Rusya bu harbi Osmanlda yaayan Hristiyanlarn haklarn korumak
bahanesiyle balatmt. Bu savaa en ok sevinen Ermeniler olmutur. nk
Ermeniler bu savata Rusyaya destek vermilerdir11.
Osmanl Devletinin bu savata yenilmesini ve Rus Ordularnn stanbul
(Yeilky) nlerine kadar gelmesini frsat bilen Ermeni Patrii Nerses Varjabedyan,
Emiyazin Katagigosoluu araclyla, Rus arndan igal edilen Dou Anadolu
topraklarnn Osmanl Devletine geri vermemesini ve bu blgenin Rusya tarafndan
ilhakn, olmazsa Ermenilere zerklik verilmesini, eer bu da gereklemezse Ermeniler
lehine slahat yaplmasn, slahatn gereklemesine kadar da Rus askerlerinin
blgeden ekilmemesini istemilerdir. Bylece istekleri kabul edilerek, 3 Mart 1978
tarihinde imzalanan Ayastefanos (Yeilky) Antlamasnn 16. maddesinde yerini
almtr12
.
Ermeni Meselesinin balangc olan ve Ermenilere siyasi avantajlar salayan
Ayastefanos Antlamasnn 16. maddesi u esaslar iine almaktayd:
9 Mehmet Hocaolu, Ariv Vesikalaryla Tarihi Ermeni Mezalimi ve Ermeniler, stanbul, 1976,s.25.
10 Sadi Koa, a.g.e., Ankara, 1970, s.2511 Bilal Erylmaz, Osmanl Devletinde Ermeni Sorunu, Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu zel
Says II, Say:2., Ankara 2001, s.640.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
9/95
4
Ermenistan denilen bir memleket vardr. Ermenistannn idaresi slaha, dzeltilmeye muhtatr. Ermenilerin gvenlii Krtler ve erkezler tarafndan tehlikeye maruzdur13.Bu Antlamayla birlikte Rusya Anadoluya mdahale etme hakkn kazanm
oldu. Antlamada Rusyann yararna bu kadar geni hkmler olmas dier Avrupa
devletlerini rahatsz etti. zellikle de ngiltere olduka tedirgin olmutu. nk Rusya,
Dou Anadoluda stratejik blgeleri ele geirerekngiltere iin ok nemli olan ticaret
yollarn ve blgelerini tehdit edebilecekti14. Bu sebepten dolayngiltere Berlinde bir
toplant yaplmasn istedi. 13 Haziran-13 Temmuz 1878 tarihleri arasnda Avrupal
devletler (ngiltere, Fransa, Almanya, Rusya, Avusturya ve talya) Berlin
Konferansnda yeni bir sulh antlamas imzalamak iin toplanmlard. Bu kongreye
Ermeniler de bir heyet gndererek isteklerini bildirmilerdi. Dou Anadolu Blgesinin
kendilerine verilerek bu blgenin mstakil bir eyalet olmasn talep etmilerdi. Ancak
ngilizler, bu blgede yaayan Ermenilerin ounlukta deil dank ve aznlk olarak
yaadklarn dolaysyla Ermeni taleplerinin hibir ekilde kabul edilemeyeceini
belirtmitir. 13 temmuz 1878de Berlin Antlamasna imza atlmtr.Ayastefanos
Antlamasndaki 16. madde fazla bir deiiklie uramadan Berlin Antlamasnn 61.maddesi olarak karmza kmaktadr.61. madde u ekilde idi: Babali, ahalisi
Ermeni bulunan vilayetlerde milli ihtiyalarn icap ettirdii slahat vakit geirmeksizin
yapmay ve Ermenilerin erkez ve Krtlere kar huzur ve emniyetlerini, temin etmeyi
taahht eder. Ve arasna bu babda alaca tedbirleri devletlere tebliedeceinden, bu
devletler zikr olunan tedbirlerin yaplmasna nezaret eyleyecektir15.
Ermeni Heyeti, btn abalarna ramen, Berlinden Dou Anadoluda
bamsz bir Ermenistan elde edemeden ayrlmak zorunda kald. Bir rivayete greheyet Berlinden ayrlrken bir protestoda bulunmu, sakin bir millet olduklar iin
12 Hasan Babacan, Mehmet Talat Paa (Siyasi Hayat ve craat) Doktora Tezi, YaynlamamIsparta, 1999, s.102.
13 Esat Uras, Tarihe Ermeniler ve Ermeni Meselesi, stanbul, 1987, s.208.14 Bilal Erylmaz, a.g.e.., s.640.15 Kazm Karabekir, Ermeni Dosyas, stanbul, 1995, s.133.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
10/95
5
taleplerini kimsenin dinlememi olduunu, bunun kendileri iin iyi bir ders tekil
ettiini ve derslerini renmi olarak geri dneceklerini bildirmilerdir16.
Osmanl Hkmeti 61. maddede istenilen slahat yapamad. Sadece blgeye
mfettiler gndererek halkn durumuna dair rapor hazrlatt. Ortaya kan gru idi;
blgede aznlk olan Ermenilerin lehine, Mslmanlarn zararna birslahat yaplmas
olanakszd. Ayrca erkez ve Krtlere kar da sert nlemler alnamazd. Ermenilerin
blgedeki Mslman halka ve Byk devletlerin Osmanl Hkmetine yaptklar bask
Mslmanlar arasnda ve Mslman halkla,Bab- Ali dayanma yaratmt. Padiah
Abdlhamitin politikas da bu birleme ve dayanma dorultusundayd. Yani blgenin
geleceinin kurtulmas, slamc bir politikada grlmekteydi. Zaten slahat yaplmasn
isteyen Rusya ve ngilterenin de esas zerinde durduklar Ermeniler deil,
Anadoludaki siyasi ve ekonomik karlar olduu anlalyordu.
Berlin Kongresinden sonra ngilterenin Osmanl Devletine kar izledii
politika devletin paralanma ve yklmas zerine kurulmu, bu nedenle de yklma
evresine gelmi olan bu devletten olabildiince ok toprak ele geirmek ya da kendine
bal devletlerin kurulmas idi. Bu durumdan cesaret alan Ermenilerin faaliyetleri gn
getike artmtr. Bunun sonucu hem Osmanl topraklarn da hem de Avrupada birok
Ermeni komite ve dernekleri kurulmaya balamt.
Rusya da Balkan topraklarnda istediini elde edemeyince scak denizlere inmek
iin Erzurum-skenderun hattn kullanabilecekti. Bunun iinde Ermenilerden
faydalanacakt. Berlin Kongresinde de bu sebeple Ermeni konusunun ele alnmas
istenmitir17.
ki byk Avrupal devletin desteini alan Ermeniler kurduklar cemiyetlerle
(Hnak 1887, Tanaksutyun-1890, Silahllar Cemiyeti-1880 gibi.) halk silahlayaklanmaya sevk eden rgtlenmeler meydana getirmilerdir18. Bu komitelerin
yaptklar olaylara bakacak olursak; Erzurum syan (1890), Musa Bey Olay (1890),
Kumkap Gsterisi (1890), Merzifon, Kayseri ve Yozgat Olaylar (1882-1893), Birinci
Sasun syan (1884), Bab- Ali Olay (1895), Zeytun (Sleymanl) syan (1895),
16 Kamuran Grn, Ermeni Dosyas, Ankara, 1983, s.112.17 K Young Lee, Ermeni Sorununun Douu, Ankara, 1998, s.82.18 Azmi Ssl, Trk Tarihinde Ermeniler, Ankara, 1995, s.144.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
11/95
6
Trabzon, Gmhane, Bayburt, Erzurum, Hns, Mu ve Bitlis Olaylar (1895) Birinci
Van syan (1896), Osmanl Bankassyan (1896), ikinci Sasun syan (1898), Sultan
Abdlhamite yaplan suikast (1904) ve Adana syan (1908).Bu olaylar birbirini
izlemitir19.
Btn bu olaylardan dolay blgede huzursuzluk artarken, Avrupal devletlerin
hasta adam diye nitelendirdikleri Osmanl Devletini paralama giriimleri gn
getike artmaktayd. Bu devletlerin yaylmac rekabetlerinin gn getike hzlanmas,
dnya apnda bir savan kacann belirtilerini gstermekteydi. Bu arada Osmanl
Devleti harbe girmeden nce, Patrikhane bata olmak zere Ermeni komiteleri
temsilcileri toplanm ve Ermenilerin Osmanl Hkmetine sadk kalmalar, askeri
vazifelerini yapmalar, harici tesirlere kaplmamalar kararn almlardr20.
Ermeniler, eer alnan bu karara uysalard, bugn ne bir tehcir davas ne de
katliam iddias olacakt. Ermeniler bu karara ramen sonradan fikir deitirerek
Osmanl Hkmetine kar isyan etme yolunu setiler. Bylece, Rusyann tahrikleri
ve komitecilerin gayretleriyle Kafkaslarda ve Dou Anadoluda Trklere kar byk
bir mcadele balamt.
Sava ncesi ve sonras
da Ermeniler, Osmanl
Devletini i kar
kl
klarlamegul etmitir. Sava dneminde ok daha byk sorunlar yaatmlardr. Kafkaslarda
Ruslarla savalrken, Ermeni komitelerin oluturduu silahl askerlerle de mcadele
edilmitir. Sava halinde olan Osmanl Devleti 9-10 ay mahalli tedbirlerle olaylar
yattrmaya alsa da istedii sonuca ulaamamtr. Osmanl Hkmeti son are
olarak,(II.Dnya Savanda ABD Hkmetinin Japon kkenli vatandalarna
uygulad ynteme benzer ekilde) Ermeni vatandalarn sava blgesinden alp,
lkenin emniyetli blgelerine sevk ve iskan yani tehcire tabi tutmutur. 27 Mays
1915 tarihinde Osmanl Hkmeti tarafndan Tehcir Kanunu karlmtr.
Balangta, yani I. Dnya Savanda Ruslarla beraber gnll alaylar ad
altnda yrtlen bu dmanlk, Milli Mcadele dneminde de ngiliz ve Franszlarla
birlikte Lejyon birlikleri ile srdrlmtr. 1920 ylnda Osmanl Devletine
imzalattrlan Sevr Antlamasnda niyetlerini ak ak ortaya koymulardr.
19 K Young Lee, a.g.e.., s.85.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
12/95
7
I.Dnya Sava, hem Trkler hem de Ermeniler iin byk felaketle
sonulanmtr. Milyonlarca Trk savalarda ve Ermenilerce yaplan katliamlarda, 200
bine yakn Ermeni de savalarda, isyanlarda ve tehcir srasnda hayatn kaybetmi.
Anadolu, en ufak yerleim yerlerine kadar yklm, yaklm ve harap olmutur. Bir
ok vaatlerle kkrtlan Ermeniler daha sonra Avrupal devletler tarafndan da
kaderlerine terk edilmilerdir Bu durumu daha sonra Kurtulu Sava sonunda
imzalanan Lozan Antlamasnda greceiz.
20
Necla Bagn, Trk-Ermeni likileri-Abdlhamitin Clsundan Zamanmza Kadar, Ankara,1970, s.62.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
13/95
8
BRNC BLM
SEVR VE ERMENLER
A. OSMANLI MPARATORLUUNU PAYLAMA PLANLARI:
Osmanl mparatorluunun Avrupal gler tarafndan paylalama planlar I.
Dnya Harbinden ok nce balamtark Meselesi yznden Osmanl Devletinin
gcn kaybetmeye balamasyla beraber, paylam planlar yaplmakta idi. 1815
Viyana Kongresinden sonra paylam planlar somut ekiller almaya balamt. 19.
Yzylda Avrupa diplomasinin temel sorunlarndan biri Osmanl mparatorluu
olmutu. Osmanl Devletinin uzun sre ayakta kalmasnn temel sebebi ise, byk
devletlerin paylamada elde edecekleri topraklar konusunda birbirleriyle
anlamamalarndan kaynaklanmaktayd. I. Dnya Savann eiine gelindiinde
durum deimeye balamt. 1913-1914 yllarnda byk devletler kendi aralarnda
anlamaya vararak, Osmanl Devletinin paylam sorununu zmlediler21.
I. Dnya Savan hazrlayan sebeplerin banda Avrupa Devletlerinin
smrgecilik yar idi. Bu durum Avrupay iki gruba ayrmt: Mttefikler grubunda;
Almanya mparatorluu,Avusturya-Macaristan mparatorluu ve talya;tilaf grubunda;
ngiltere, Fransa ve Rusya bulunuyordu. Smrgeci devletler karlkl savaacaklar ve
hangi taraf kazanrsa, paylalacak blgeler o tarafn eline geecekti. Yani Osmanl
Devletinin durumu olduka zordu. Hangi tarafa geerse gesin kendisini atee atm
olacakt. Osmanl hangi tarafn mttefiki olursa olsun topraklara sahip olma gc o
tarafn eline geirmi olacakt. ngiltere ve Fransa Osmanlnn ittifak teklifini
reddederken, Osmanl topraklarnn, aralarnda Almanya olmadan, paylalmasn kendi
menfaatlerine uygun bulmulard. nk, Almanyann Akdenize kmasn Rusyann
Akdenize kmasndan daha tehlikeli gryorlard22.
21 Taner Akam, nsan Haklar ve Ermeni Sorununu, Ankara, 1999, s.330.22 Salahattin Selek, Milli Mcadele, stanbul, 1970s.9.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
14/95
9
1- I. Dnya Savanda Avrupa Devletlerinin zledikleri Politika
I.Dnya Sava baladnda, Osmanl Devleti ile ilgilenen btn smrgeci
devletler (Almanya, ngiltere, Rusya, Fransa, talya, Avusturya) Osmanl topraklar
zerindeki nfuz blgelerini yaptklar gizli anlamalarla belirlemilerdi. Ancak
ngiltere, Fransa ve Rusyann izledikleri ortak gizli politikalarda ve yaptklar
antlamalarda Ermeni konusu gndeme getirilmemekteydi.
a-Rusyann Politikas
lk ve ak bir ekilde Rusya isteklerini belirtmitir. Hem Boazlar, hem de
Ermenilerle ilgili istekleri bulunmaktayd. 1914 sonralarnda Rus ar Ermenileri
yeniden Trk egemenliine sokmayacan sylemekteydi. Ancak baz tereddtleri
bulunmaktayd.Bu tereddtleri Ermenilerin yaadklar Dou Anadolu blgesini Rusya
snrlarna katp katmama ve zerk bir Ermenistann kurulup kurulmamasndan
ibaretti. Daha sonra yaplan grmeler sonucunda - yzyllardrstanbul ve Boazlar
konusunda istekleri vard- Boazlara karlk, Kilikya blgesinde Fransz nfuzunu
kabul etmek zorunda kalmtr. Bununla birlikte Ermeniler lehine Rusya grmelerde
baz tezler ortaya atmtr.
1) Kilikya,tilaf Devletlerinin ortak koruyuculuu altnda zerk blge olmal.
2) Osmanl Devletine bal ama yine devletin ortak koruyuculuu altnda
zerk bir Ermenistan oluturulmal.
3) Dou Anadolu illeriyle Kilikyann birlemesinden oluan Osmanl
Devletine bal ama anlan devletin koruyuculuunda bir Ermenistan
oluturulmal23.
Bu tezler 1915de ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda grld. Ancak iler
1916da deimeye balamt. nk Rusya tehcir kararnn uygulanmasndan sonra
Ermenilerin boaltt blgeleri ele geirerek, Ermenilerin yerlemesini engellemek
23
Nuren Mazc, Belgelerle Uluslararas Rekabette Ermeni Sorununun Kkeni, stanbul, 1987,s.86.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
15/95
10
maksadyla buraya Rus Kazaklarn yerletirmeye balamtr. Bylece zerk
Ermenistan dncesi szde kalm idi24.
Fakat Rusyann btn istekleri ve yapmay planladklar 1917 Bolevik ihtilal
yznden gereklememitir. Dolaysyla emperyalist isteklerine de ulaamamtr.
b-ngilterenin Politikas
I.Dnya Sava baladnda ngiltere Ermenilerin yaad blgelerle
ilgilenmemekteydi. stedii Musul petrolleri ve Boazlar idi. Bu nedenle Fransa ve
Rusya ile kar atmalar ok fazla deildi. Dou Anadolu blgesinde ilgilendii tek
nokta Musulu gvence altna almak iin tampon blgeler yani bamsz Ermenistan ve
Krdistan istemekteydi. nk bu blgede gl bir devletin varl yerine kendikontrolnde kk devletler istemekteydi. 1916 ylnda yaplan Sykes-Picot antlamas
ile Fransay iyice Anadolunun i blgelerine sokmay amalamt. Bylece Rusya ile
ba baa kalmayarak kendi nfuz blgelerine kar Fransay set olarak kullanabilecek
ve Rusyann Akdenize inmesini engelleyebilecekti. Fakat Rusyann kar kmasyla
ngiltere yeni bir zm yollar nermiti:
1) Trk egemenlii altnda bir Ermeni Hkmeti kurmak.Bu proje ikinci bir
Bulgaristan yaratmak demekti ki, bu yeni huzursuzluklar gndeme getireceinden
zm yolu deildi.
2) Uluslararas denetim altnda Ermenistan kurmak . Bu da bir takm sorunlar
karr ve ilerde Almanyann bundan yararlanmas mmkn olabilirdi.
3) Ermenistann tmn Rusyaya vermek, bu zm ekli de bir ok yerlerin
Rus siyasal ynetimine girmesini gerektirirdi,dolaysyla kabul edilemezdi.
4) En iyi zm yolu, Ermenistan
Rusya ile Fransa aras
nda paylat
rmak, buiki devletin egemenlii altna sokmakt25.
c-Fransann Politikas
Fransa ise, skenderun Krfezi ve yresi olmak zere, Suriye ve Kilikya
blgesini istemekteydi. Fransada ngiltere gibi zellikle tehcir olayndan sonra zerk
bir Ermenistandan bahsetmemitir. Fransa, ngiltereden farkl olarak bu gnk
24
Nuren Mazc, a.g.e.., s.86.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
16/95
11
Trkiye snrlar iindeki topraklardan da pay istemekteydi. Ancak sava sonrasnda
istekleri biraz azalarak bugnk Trkiye snrlar dna kaymt. zellikle Suriyenin
mandasn istemekteydi.
d-Almanyann Politikas
Almanya, Osmanl devlet adamlar tarafndan olumlu yaklamlarla
karlamasndan dolay, Osmanl topraklarna girebilmek iin aznlklar kullanma
gerei duymamtr. Ayrca II. Abdlhamit dneminden beri Almanya Osmanl toprak
btnln savunmutur. nk Osmanlnn paralanmas, Almanyann Filistine
ulamasn zorlatrrd. Bu nedenle Ermenilerle ilgili tutumu da dier devletten
farklyd. (ngiltere, Fransa ve Rusya). Hatta tehcir kanununun uygulanmasnda Alman
subaylarnn katld ileri srlmtr26. Almanyann tek amac Osmanl
Devletindeki verimli blgeleri ele geirmekti ki, bunu da Badat Demiryollar ihalesini
alarak planlarn hayata geirmeye balamt.
zellikle ngiltere, Fransa ve Rusya gibi emperyalist devletlerin amalar kendi
siyasi ve ekonomik karlar dorultusunda Osmanl Devletini paylamakt. Bu ama
dorultusunda da Ermenileri kullanma yolunu gitmilerdir. Ancak hibir zaman
Ermeniler - bugn bile - kullan
ld
klar
n
n fark
na varmam
lard
r.
2- I. Dnya Sava Srasnda Yaplan Gizli Antlamalar
28 Haziran 1914de, Avusturya-Macaristan veliahd Aridk Ferdinandn
Bosnada bir Srpl tarafndan ldrlmesiyle I. Dnya Sava iin fitil atelenmiti.
Almanyann Rusyaya sava amasyla ngiltere ve Fransa mttefikleri Rusyann
yannda yer aldlar.Bunun zerine Almanya bu iki devlete de sava ilan etti. Osmanl
mparatorluu durumu tedirginlikle izlemekteydi. Sava kim kazanrsa kazansn sava
Osmanl Devletinin topraklar paylalmadan sonulanmayacakt. Durumu en az
zararla kapatmak iin Osmanl Devleti ngiltere, Fransa ve Rusyaya ittifak teklifinde
bulundu, fakat red cevab alnca Almanya ile ittifak kurma yoluna gitti ve 1 Kasm
1914de Osmanl Devleti I. Dnya Savanda mttefik grubun tarafnda savaa girdi.
Bylece, Osmanlmparatorluunun sonunu getirecek olan I. Dnya Savana girdi27.
25 Nuren Mazc, a.g.e.., s. 88.26 Nuren Mazc, a.g.e.., s.90.27 Mim Kemal ke, Ermeni Sorunu, Ankara, 1996, s.85.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
17/95
12
Osmanl Devletinin savaa girmesiyle birlikte, tilaf Devletleri gizli ve ak
olmak suretiyle ark Meselesini halledecekekilde antlamalara imza attlar.
a-stanbul Antlamas(Mart-Nisan 1915)
ngiltere ve Fransann anakkale Boazn gemeye almalarndan dolay
Rusya harekete gemitir. nk eer iki devlet anakkaleyi geerek stanbulu ele
geirirlerse, stanbulun Rusyaya braklmama tehlikesi ortaya kabilirdi. Ayrca
ngiltere himayesinde bu blgenin Yunanistana verilme olasl Rusyay rahatsz
etmekteydi. Bu olaslklar gerekleirse yzyllardr Boazlar ele geirmeye alan
Rusya bu blgeyi tamamen kaybedebilirdi.
Dier taraftan Osmanlnn mttefiki olan Almanya, Boazlarn ngiltere veFransann eline gemesi karlarna ters dmesi asndan, bu blgeyi Rusyaya teklif
ederek, bir bar antlamas yaplmas iin giriimlerde bulundu28. Bylece Rus
cephesini kapatarak, ittifak cephesini blecek ve batda sadece ngiltere ve Fransa ile
kar karya kalacakt. Tabii ki mttefik olan Osmanl Devlet adamlarnn bu olaydan
haberleri olmas imkanszd29.
Btn bu gelimelerin akabinde Rusya, Boazlar konusunda inisiyatifi ele
almak ve sorunu kendi lehine zmlemek iin, ubat 1915den itibaren giriimlere
balad. Uzun grmeler ve tartmalar sonucunda Rusyann Boazlar zerindeki
istekleri ngiltere ve Fransa tarafndan kabul edildi. Fakat buna karlk, iki devletin
Osmanl Devletinin dier blgeleri ile Asyadaki kar ve emellerini Rusya kabul
edecekti. Bylece, ngiltere ve Fransa yapm olduklar stanbul Antlamasyla
Boazlar ve evresini Rusyaya brakm oldular.
b- Londra Antlamas (26 Nisan 1915)
Bu antlama talya ile tilaf devletleri arasnda imzalanmtr. Bylece talyann
tilaf devletleri tarafndan savaa katlmas salanm oldu. Bu antlamayla, Ui
Antlamasnda (18 Ekim 1912) talyaya braklan On iki Ada zerindeki egemenlik
hakk tannm oldu. Ayrca Anadolu Trkiyesinin tamamen ya da ksmen taksimi sz
28 Rfat Uarol, Siyasi Tarih, stanbul, 1985, s. 396.29 Selahattin Selek, a.g.e.., stanbul, 1970, s. 17
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
18/95
13
konusu olduunda, talya Antalyaya bitiik Akdeniz havzasnda eit bir paya sahip
olacaktr...
Eer Fransa, Byk Britanya ve Rusya sava srasnda Anadolu Trkiyesinin
herhangi bir blgesini igal edecek olursa, Akdeniz havzasnn yukarda belirtilen
snrlar iinde Antalyay evreleyen ksmtalyaya ayrlacak ve talyann bu blgeyi
igal hakk olacaktr30.
c- Mc Mahon Mutabakat (Temmuz 1915- Mart 1916)
Msrdaki ngiliz vekili Mc Mahonun Arap liderlerle yapt bir dizi yazma
sonucunda Trklere kar ngiliz desteinde bir Arap hareketi gereklemiti.Buna
karlk Araplarn talebi ise randan Akdenize kadar uzanan blgede Arapbamszlnn tannmas ve desteklenmesi idi. Ancakngiltere Mersin, skenderun ve
Suriyenin Fransa nfuzunda olduunu,dolaysyla Arap deil mttefiki Fransann
nfuzu altnda olduunu kabul ettirerek bu blgenin dnda Arap isteklerini
desteklemeye ve bamszln tanmay kabul etmitir31.
d- Sykes-Picot Antlamas ( 9-16 Mart 1916)
Rusyaya Boazlarn, talyaya da Anadoludan pay verilmesi zerine ngiltere
ve Fransa arasnda dier blgeleri paylamak zere ikili grmeler balad.
Fransa,Rusyann Boazlara yerlemesine karlk Suriye ve ukurova blgesine
yerlemek istiyordu.ngiltere ise, Araplarla yaplan antlama sonucunda,kendi
koruyuculuu altnda Arap bamszln kabul ediyordu.
ngiltere ve Fransa Osmanl topraklarn paylamak amacyla 21 Ekim 1915de
bir araya geldiler.Grmelerin sonucunda ngiltere ve Fransa arasnda 3 Ocak 1916da
antlama yapld.Fakat yaplan bu antlama bir taslakt.Ancak Rusyann onayndan
sonra kesin eklini alacakt.Mart 1916da Rusyaya antlama bildirildi.Rusyada
Kuzeydou Anadoludaki topraklarn kendisine braklmas kayd ile ngiltere ve
Fransann yapt antlamay kabul edebileceini belirtti.Bu gelimelerin sonucunda
16 Mart 1916 tarihinde Sykes-Picot Antlamas kesin eklini alarak, ngiltere ve Fransa
arasnda imzaland.Antlamaya gre;
30 Paul C.Helmrech, Sevr Entrikalar, ev: erif Erol, stanbul, 1996, s.3.31 Taner Akam, a g.e., s.332.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
19/95
14
1) Adana, Antakya blgesi, Suriye kylar ve Lbnan Fransaya; Musul hari
Irakngiltereye braklyordu. Fransa ve ngiltere kendilerine braklan bu blgelerde
istedikleri trde ynetimler kurabilecekti.
2) Suriyenin dier blgeleri ile Musul ve rdn kapsayan Byk Arap
Krall kurulacak ancak bu Fransz vengiliz koruyuculuu altnda bulunacakt.
3)Filistine Rusya ve dier mttefikler ile erif Hseyin tarafndan
kararlatrlacak, uluslararas bir ynetim kurulacakt32.
e- Saint Jean de Maurienne Antlamas (19 Nisan 1917)
ngiltere, Fransa ve Rusya arasnda yaplan Sykes-Picot antlamas talya
tarafndan renilince, talyan Hkmeti bu antlamann dnda brakld iin
tepkilerini ve isteklerini bildirdi. Bunun zerine ngiltere, Fransa ve talya arasnda
diplomatik grmelere balad. Buna gre talya, Sykes-Picot antlamasn kabul
ediyor ve karlnda Antalya, Konya, Aydn ve zmiri alyordu.
Ancak, bu grmelere Rusya katlmad iin antlama Rusyann onayn
aldktan sonra kesinleecekti. Fakat bu srada Rusyada i karklklar kmasndan
dolay Rusya devre d kalnca antlamann yrrle girmesi konusunda sorunlar
kt33. Bu devlet (ngiltere, Fransa ve talya) arasndaki sorunlar Paris Bar
Konferans srasnda devam etmi ve bu durum Kurtulu Savanda talyanlarn Milli
Mcadele hareketini desteklemesine yol amtr.
Btn antlamalara baktmzda paylam projelerinde hibir ekilde Ermeni
isteklerinden veya bamsz bir Ermenistandan bahsedilmediini grmekteyiz.
Ermenilerin Byk Ermenistan dedikleri Dou Anadolu blgesi Rusyann nfuz
alan olarak tannmt. Kk Ermenistan denilen Kilikya blgesi ise Fransann
nfuz alan olarak belirlenmiti. Her ne kadar byk devletler kendi aralarnda anlam
gibi grnseler de Rusyann, Bolevik devriminin patlak vermesiyle savatan
ekilmesi antlamalarda baz deiiklikler yaplmasna sebebiyet verdi. Bu durumda
hem sava srasnda hem de sava sonrasnda devletleraras problemlerin kmasna
neden olmutur.
32 Rfat Uarol, a.g.e.., s.398.33 Rfat Uarol, a.g.e., s. 399
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
20/95
15
B Sevr ncesi Ermenilerin Durumu
Osmanl Hkmeti, I. Dnya Savana dahil olduktan sonra Ermeni
Komitelerinin dmanla ibirlii ettiine dair ald istihbarat ve Dou AnadoludakiErmeni isyanlar sonucunda tedirgin olmakta idi. Dnemin Dahiliye Nazr Talat Paa
Erzurum Mebusu Vartkes Efendiye Ermeniler bu eit muamelelere tevessl etmeye
devam ettikleri takdirde ok iddetli tedbirlerle karlaacaklarn bildirmi;
Bakumandan Vekili Enver Paa da ayn ekilde Patrikle grerek, cemaatine bar
nasihatnda bulunmasn istemi ve sz konusu hareketlerin umumi bir mahiyet ald
takdirde askeri hkmetin en sk tedbirleri almak mecburiyetinde kalacan da
vurgulamtr34. Bu szlerden anlalaca zere savata olan Osmanl Hkmeti
Ermenileri srekli uyarmakta idi. Ancakngiltere ve Rusyadan cesaret ve destek alan
Ermeniler hibir ekilde uyarlar dikkate almamlardr. Trkler tedbir almak
zorundayd. Hatta bu mecburiyeti batl yazarlar da getirmitir. Bir Fransz askeri yazar
olan Larcher Birinci Dnya Savanda Trk Sava eserinde yle demektedir;
Hareket blgesinde Ermeniler aktan aa Ruslarla ibirlii yapyorlard.
Erzurum vilayetindeki Hristiyanlarn (Ermeniler) bir ksm daha, Aralk 1914de
Kafkas tesine gmt. Ruslarca kurulmu olan Ermeni taburlar
na girmek iingnller, Trk hatlarndan kayorlard. Ermeni gnllleri sk sk Trk konvoylarna
(geri kollarna) ve yalnz bana gidenlere saldryorlard. Askerlik hizmetine ve teklifi
harbiyeye kar koyma genel bir olayd. Bu bazen silahla da oluyordu. Bir kale
durumuna getirilmi olan Van Ermeni mahallesi bir ay dayanmt ve ona kar bir
Trk bataryasn kullanmak gerekmiti. Askere alnm olan Ermenilerin sadakati de
pheli grnyordu.
Bu yzden Trk Hkmeti kesin tedbirler almaya karar verdi. 2 Haziran1915de karlan bir emirleu hususlar yrrle koydu:
1) Ermeni askerlerinin silahl birliklerden alnp silahsz birliklere ve geri hizmeteverilmesi,
2) Ermeni ahalisinin hareket blgesinden alnp Iraka yerletirilmes35.
34 Mim Kemal ke, a.g.e.., s. 114.35 Selahattin Selek, a.g.e.., s. 39
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
21/95
16
Gryorlar ki, batl yazarlar bile Osmanl Hkmetinin byle bir karar almaya
mecbur olduunu belirtmektedirler.
Ayrca, I. Dnya Savay srasnda Anadoludan birka milyon insan g etmek
zorunda kamtr. lk olarak Trkler silahl Ermenilerin saldrlarna maruz kalnca Orta
Anadoluya g etmeye mecbur kalmt. Sonra da Ermeniler Irak ve Suriyeye g
ettirilmitir.
Tehcir Kanunu 27 Mays 1915de Talat Paa tarafndan geici bir kanunla
karlmt. Daha sonra 15 Eyll 1915 Meclis-i Mebusan tarafndan onaylanmtr.
Kanunun onaylanmasndan sonra Osmanl Hkmeti uygulama aamasnda da tehcirin
dzenli ve gvenli bir ekilde uygulanmas iin gereken nlemleri almtr. Hkmet
iskan blgelerinde Ermenilerin barnma, yiyecek, gvenliklerini temin
edecekti.Ermeniler tanabilir mallarn da yanlarna alabileceklerdi. Ayrca tehcir
srasnda yal, hasta, kadn ve ocuklar demiryolu ile, kalanlar ise muhafz birliklerin
refakatiyle iskan blgelerine gtrlecekti.
Avrupal devletler tehcir kanunundan dolay da Osmanly sulamlardr.
Tehcir kelimesinin anlamna bakacak olursak. Tehcir kelimesi Arapa olup, hicret
kknden gelmektedir. G ettirme manas
ndad
r. Bu kelimede temerkz kamp
nakoymak manas yoktur, yer deitirmek manas vardr. Bu sebeple Fransz ve
ngilizlerin tehcir karl kullandklar Deportation kelimesi kasten yanl
kullanlan bir kelimedir. Bu kelime cezaen bir yerde mahfuzen ikamete mecbur edilmek,
yani srgn edilmek manasna gelir. Srgnde, yani deportationa gnderilen kii
gittii yerde serbest deildir, belirli bir mekan iinde, hapishanede, kalede veya kampta
ddnya ile irtibat kesik olarak yaar36.
ngiltere ve Fransa zellikle tehcir kelimesini kendi anladklar anlamdakullanarak Osmanl Devletini cezalandrma yoluna gitmilerdir.
Bu cezalandrma iini I. Dnya Sava sonrasnda yaplan antlamalarda nasl
uyguladklarn grmekteyiz.
36 Kamuran Grn, a.g.e.., s. 208.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
22/95
17
1- Wilson Prensipleri
1914de I. Dnya Sava baladnda, tilaf Devletleri, Bolevik ihtilali
yznden Rusyan
n savatan ekilmesiyle ok zor bir duruma dmlerdi. te buskk anda A.B.D., tilaf devletleri saflarnda savaa girdi. (6 Nisan 1917). A.B.D.,
Trkiye ve Bulgaristana sava amad. ngiltere ise, sadece Trkiyeye sava
almasn istiyordu. Amerika Hariciye Vekili Robert Lansing ise Trkiyeye sava
almasna taraftar deildi ve u nedenleri ileri srmekteydi. Harbin Trkiyedeki
Amerikan misyoner tekilatna byk zararlar olacakt. Amerika her ay arktaki
Ermenilere 2 milyon Trk liras tutarnda yardm yapyordu. Harp ald takdirde bu
tekilat bozulacak misyonerler memleketten srlecek ve servetleri msadere
edilecekti. Esas sebep bu idi. kinci sebepte; Trkiye Amerika ile siyasi
mnasebetlerini kestii halde; Amerikaya kar hibir tecavzi harekette
bulunmamt. Bu byle olunca hangi sebeple Trkiyeye harp alacakt37.
Amerikann Trkiyedeki menfaatlerini tehlikeye sokmas ok mantkl bir
hareket olmayacakt. Ayn zamanda, Trkiyeye sava amakla, ark Meselesine de
karm olacakt. Ayrca Bakan Wilsonnun d politikada farkl bir dncesi vard.
Amerikann hedefi btn milletler ile, kuvvete deil de, hak ve adalete, eit
menfaatlere dayanan bir mnasebet kurmakt38. Bu dnceler dorultusunda
A.B.Dnin ngiltereye nazaran esnek dncelere sahip olduunu grmekteyiz.
1918 ylnn balarnda artk savaan taraflarn hemen hepsi bar istemeye
balad dnemde, A.B.D. Bakan Wilson 18 Ocak 1918de 14 maddelik bir beyanat
yaynlamtr. Bu ilkelerin temelinde halklara egemenlik hakknn tannmas vardr.
Ancak Osmanl mparatorluu gndeme geldiinde Paris Bar Konferansnda bu
ilkelere pek uyulmad
n
grmekteyiz. Wilsonun sava s
ras
nda verdii beyanatlar
nOsmanlmparatorluu iin pek de geerli olmamtr.
14 maddelik Wilson Prensiplerinin 12. Maddesi dorudan Osmanl
mparatorluunu ilgilendirmekteydi. yle ki: Osmanlmparatorluunun Trklere
meskun ksmlarnda tam bir hkmranlk salanacak, fakatimdi Trk hakimiyetinde
bulunan dier milletlere tam bir yaama emniyeti ve muhtar bir gelime imkan temin
37 Mine Erol, Trkiyede Amerikan Mandas Meselesi, Giresun, 1972, s. 1.38 Mine Erol, a.g.e.., s. 2.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
23/95
18
edilecektir39. Bu maddeye ramen Yunanllarzmire kartma yapm ve Ermeniler
ise Dou Anadoludaki toprak isteklerini yrrle koymaya kalkmlardr.
2- Paris Bar Konferans ve Ermeni Talepleri
I. Dnya Sava sona ermi ve yenilen devletlere kabul ettirilecek bar
antlamalarnn hazrlanmas iin, 18 Ocak 1919da Paris Bar Konferans toplanmt.
Bu konferansa isteklerini iletmek zere Ermeniler hemen harekete geerek, Parise bir
heyet gndermilerdir. Ermeniler, Pariste birisi Baos Nubar Paa bakanlnda,
dieri ise 1918 Maysn da kurulduu ilan edilen Ermeni Cumhuriyeti adna Avetis
Ahanronian nderliinde temsil edilmekteydiler40. 24 ubat 1919da Pariste Ermeni
ttihd Kongresi topland. Bu toplant, 22 Nisana kadar srd. Konferansa sadeceRusya ve Osmanl Ermenileri deil, ran, Msr, Suriye, Avrupa ve Amerikadaki
Ermeni temsilcileri bulunuyordu. Kongrede btn Ermeni iddialar tespit edildi ve
Baos Nubarn bakanlnda alt kiilik heyet seildi. Delegeler Heyeti yeni Ermeni
hkmetinin siyasi statsn konferansta anlatacaklard41.
Baos Nubarn heyeti dnda, Avetis Aharonian liderliindeki dier heyet de,
1918de Rus mparatorluunun kmesinden sonra kurulan Ermenistan Cumhuriyetini
temsil ediyordu. Bu iki ana delegasyona ek olarak krk kadar Ermeni delegasyonu daaba gsteriyordu. Yani Pariste youn bir lobi faaliyeti vard.
Yzlerce gazeteci, yazar, arkc, profesr, senatr ve eski bakann Ermeni
davas lehine uzun konumalar yapt konferanslar dzenliyorlard.Wilson,Lloyd
George ve Clemenceaunun peinden bir dakika bile ayrlmayanErmeni delegeler,
devaml olarak Ermenistana borlu olduunu hatrlatyordu. Arszlklar herkesi
kzdracak bir noktaya varm ve dostlar etrafndan kaybolmaya balamt. Loris
Melikov... Pariste konferansn Ermenistana herkesin yrekten bir sempatiyle baktnyazmaktadr (ama) bir trl bitmek bilmeyen talepleri ve bunlar ifade edi tarzlar en
sonunda insanlar kendilerinden nefret ettirmiti. Bu gidile, kazanmalar gereken
kiileri kendilerine dman edeceklerdi42.
39 Mine Erol, a.g.e.., s. 6.40 Nejat Gyn, Sevresden LausanneaBelleten Cilt:XLVI Ankara, s.552.41 Ahmet Hulki Saral, Ermeni Meselesi, s.257.42 Paul C. Helmreich, a.g.e, s.535.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
24/95
19
Byle bir durumda Ermeni delegasyonlar, Paris Bar Konferansnda
isteklerini sunmulardr. ngiltere ve Fransann, konferans srasnda ve sonraki
politikalarna baktmzda, Ermenilerin karlarndan ziyade kendi karlar iin
altklarn ve Ermenileri kullandklarn gryoruz.
Ermeniler, 12 ubat 1919da konferansa verdikleri muhtra ile isteklerini
bildiriyorlard:
1) Kafkas Ermeni Cumhuriyeti arazisi ile beraber Kilikya ve yedi vilayetten
mteekkil olmak zere mstakil bir Ermenistan hkmetinin kurulmasn, kefil
devletler delegelerinden meydana gelecek ve Ermeni komiserleri tarafndan yardm
olunacak snr izme komisyonlar, Ermenistann kesin snrlarn yerlerinde tespite
memur olacaklard.
Bu komisyonlar harita zerinde izilmi olan ksmlarn uygulanmasnda
hudutta bulunan lkelerle doacak anlamazlklar tarafsz olarak zmlemek
konusunda tam yetkiye sahip bulunacaklardr.
2) Bu suretle kurulacak Ermeni hkmeti, tilaf devletlerinin ve Amerikann
yahut katlmasn istedii Cemiyet-i Akvamn mterek kefaleti altna konacaktr
3) Sulh konferans tarafndan bir intikal devresi iin devletlerden birisine
Ermenistan hakknda zel bir manda verilmelidir. Kendisine manda verilecek
devletin seilmesi hakknda halihazrda Paris de toplanan ve btn Ermeni milletini
temsil eden Ermeni konferansnn mtalaas alnmaldr. Mandann mddeti en ok
yirmi sene olacaktr.
Sulh konferans tarafndan, Ermeni milletinin katliamlar,srgnler, gasplar,
tahripler dolaysyla maruz kalm olduklar zararlara kar bir tazminat tespit
olunmaldr.
Ermenistan da kendi tarafndan, Osmanl hkmetinin harpten ncesine ait
bulunan Duyunu Umumiyesine (devletin genel borlar) itirake hazrdr.
Manday kabul edecek devlet, manda iinunlar yapacaktr:
a) Halen memleketi igal etmekte olan Trk hkmet memurlarn, askerlerini ve
dierlerini buralar boaltmaya zorlamak.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
25/95
20
b) Ahalinin genel olarak silahtan arndrlmas.
c) Katliamlara itirak, halka taarruz, yamaclk yapm ve madurlarn
eyasndan istifade etmi olanlarn cezalandrlmas ve kovulmas
)Dzeni bozanlarn ve bozguncu gezgin airetlerin blgeden karlmalar
d) Sultan Hamid ve Jn Trklerin idaresi esasnda getirilmi ve yerletirilmi
olan slam muhacirlerinin memleketten karlmalar, dahilde ve harite her taraftan
zorlaslam edilmi ve aile arasna sokulmu ocuk gen kz ve kadnlarn eski dinlerine
dnmelerinin temini iin icap eden tedbirlerin alnmas.
e) Trklerin Ermenilerden zapt ve msadere etmi olduklareylerin muhakkak
bir tazminatla birlikte sahiplerine iadesinin, kendi arazisi iindeki tanamaz
mallarnn ve herhangi bir ekilde olursa olsun Ermeni cemaatinden alnm olan
kilise, mektep, manastrlarn eyalaryla,mal ve binalaryla birlikte geri verileceinin
Trkiyeye garanti ettirilmesi,Trkiyeye gemi durumda bulunacak zel ve milli
yaplara gelince;stanbul Ermeni ruhani idaresinin bunlar satmak ve gelirini cemaatin
ihtiyalarna sarf etmek hakkna sahip olmalar,aslnda Ermeni olan ve yaban lkelere
yerlemi veya o memleketler tabiiyetine girmi bulunan ahslarn be yl iin gerek
kendi adna, gerek ocuklar adna her iki memleket memurlarn nceden yazl olarak
haberdar etmek suretiyle yeni Ermeni hkmeti tabiiyetine girerek Ermeni vatanda
olmak hakkna sahip olmaldrlar43.
26 ubat gn konferansta Ermeni delegasyonu dinlendi. Taleplerini tekrarladlar.
Lloyd George, Baos Nubar Paann bu talepleri iin; Baosun peri masallar,
Ahanronian iin ise Baos Paa gibi tenakuz ve karklk iin deydi der44.
Akas tilaf devletleri, Ermeni taleplerini ar bulmulard. Buna ramen
konferanstaki devletlerin niyetleri de Ermenistan bir devletin mandas altna vermek
idi.
Ermeni delegasyonun bu istekleri btn Ermeni cemaati tarafndan
memnuniyetle karlanmad. Ermeni parlamentosunda bulunan Vahan Minakhoryan,
Ermeni ovenizminin tehlikeli olmaya baladn sylemiti. Ona gre Osmanl
43 Ahmet Hulki Saral, a.g.e., s.258.44 Kamuran Grn, a.g.e., s.249.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
26/95
21
mparatorluunun paralanmas ve bu paralanmaya Ermenilerin yardmc olmas
emperyalizme hizmetten baka bir ey deildi45. Ancak hibir ekilde Vahan
Minakhoryann szleri Ermeniler tarafndan dikkate alnmad. Aksine toplantlar,
kongreler hzl birekilde yaplrken, propagandalarla heyetlere destek veriliyordu.
Ermeni isteklerinin konferansta aklanmasndan sonra devletler cephesine
baktmzda Ermenilere belirli bir taahhtte bulunmakta olduka isteksizlerdi. Bir
Ermeni devleti kurulmas konusunda ngiltere, Fransa ve talya anlayorlard. Fakat
hibir devlet Ermenistann kurulmasnda ve desteklenmesinde dorudan yer almak
istemiyorlard. nk Ermeniler yardmsz bir devlet kurabilecek kapasiteye sahip
deillerdi.
Bir devletin kurulabilmesi iin snrlarnn belirlenmi olmas gerekmektedir.
Ama Ermeni devletinin snrlar belli deildi. Ermenistann neresi olaca aka
bilinmiyordu. Dier bir husus ise, nfus ounluunun salanmas gerekmekteydi.
Ermenilerin hak iddia ettikleri Dou Anadolu blgesinde Ermeni nfusu Trk
nfusundan azd. En kalabalk olduklar yerlerde bile %30 u gemiyorlard46. Son
nokta ise, ekonomik ve askeri gcn bulunmamasyd. Ama Ermeniler buna da sahip
deillerdi. Byk devletlerden medet ummaktaydlar, ama istediklerini yaptrmakta pek
baarl olamamlardr.
Btn bu sebeplerden dolay da byk devletler Ermenistana destek iin ok
fazla istekli deillerdi.Zira onlar iin ekonomik ve askeri adan ok byk klfet
getirmekteydi.
Ayrca konferansta, Dou Anadoluda kurulacak olan Ermenistan devleti iin
byk devletler arasnda da sorunlar ortaya kmt. ngiltere, Ermeni isteklerine
destek veriyordu. nk Ruslarn Dou Anadoludan Akdenize inmesini engellemekiin bu blgede Ermenistan devletinin olmasn uygun grmekteydi. Bu arada
Fransann igali altnda bulunan Kilikyay Ermeniler isteyince Fransann destei
Ermenilerden ekildi. Bylece Ermenistan konusunda ngiltere yalnz kaldndan
yava yava ekimser kalmaya balamt.
45 Mim Kemal ke, a.g.e., s.137.46 Bayram Kodaman, Cumhuriyetin Tarihi-Fikri Temelleri ve Atatrk, Isparta 1999, s.15.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
27/95
22
Dier taraftan byk devletleri rahatsz eden bir durumda u idi: I. Dnya
Savayla birlikte Ermeniler tehcir ve firar yznden Dou Anadolu Blgesinden
ayrlm olduklarndan blgede hemen hemen Ermeni nfusu kalmamtr. Bu durumda
Trk ounluu blgeyi savunmaya hazrd. Savatan yeni km bir Avrupa baka
bir millet iin Dou Anadoluda savamayacakt. Bu nedenle A.B.Dye Ermenistan
mandasn kabul ettirmek gerekliydi.
Bunun iin, 14 mays 1919da toplanan Drtler Konseyi ve A.B.D. bakan
konutuktan sonra; Ermenistan devletinin manda altna alnmasna karar verildi.
Bu arada Amerika hkmeti, stanbulda vazife halinde bulunan Amiral Mark L.
Bristolu 12 austos 1919da Yksek Komiserlie atad. Yapt incelemeler sonucunda
Amiral Bristol, Osmanl mparatorluunun mukadderat hakknda kesin hkmde
bulunmutu. Ona gre: Trkiye bir btn halinde muhafaza edilmeli ve hkmete,
genel eitime kavuturulmal, halk kendileri hakknda karar verecek kadareitildikten
sonra Self-Determinationa gidilmeli ifadesiyle A.B.D. hkmetine fikrini
iletmitir47. Fakat A.B.D. bakan Wilson, Amiral Bristol ile ayn grte deildi.
nk Wilson Ermenilerin ve misyonerlerin propagandalarnn etkisiyle Dou
Anadoluda bir Ermenistan kurulmasna destek veriyordu ki, zaten Mays 1919da
;Drtler Konseyinin karar ile Ermenistan mandasn kabul etmiti. Dou Anadoludaki
durumun incelenmesi iin King-Crane Komisyonunu ve General Harbord
bakanlndaki heyeti grevlendirmiti.
3- Anadoludaki Durum ve General Harbordun Raporu
General Harbordun raporunun incelemelerine gemeden nce Anadoluda
Trklerin durumuna bakacak olursak; zmirin igalinden sonra Anadoluya geen M.
Kemal dmana kar direni rgtleri kurarak ulusal mcadeleyibalatmt.M.Kemalin hedefi,yabanc devletleri veya Osmanl hkmetini bir tarafa
brakarak ulusal egemenlie dayal, kaytsz,artsz, tam bamsz bir Trk devleti
kurmakt.
47
Ercment Kuran, Amiral Bristol Raporu ve A.B.D. de Trk Aleyhtar Ermeni PropagandasnnTarihesi Yeni Trkiye, Ermeni Sorunu zel Says, Say: 37, s.484, Ankara 2001.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
28/95
23
Hatta bu sayede Trklerin bamszlk sava bir sre sonra,Avrupa kamuoyunun
da desteini almaya balamtr.Byle olmasnda,yabanc gazetecilerin M.Kemal ile
yaptklar rportajlarn rol byk olmutur.
Nitekim, M.Kemal 15 Ekim 1919da Fransann Temps gazetesi muhabirine
Ermenistan ve manda konusu ile ilgili grlerini yle aklamaktayd:
- Ermeni Meselesi zerine ne dnyorsunuz?. Van, Bitlis vilayetlerinden
pek snrl lde bir miktar arazi terkine itiraz ederler mi?.
- Osmanl snrlar dnda kurulacak bir Ermenistan memnunlukla karlarz.
- Yabanc yardm ve destei olmadan Trkiyenin canlandrlmas mmkn
olaca kanaatinde misiniz?. Byle bir desteklemeyi ne tarzda anlyorsunuz. Bir veya
birka yardm zerine grnz nedir.
- Bu yoldaki temel dnce ve grmz aklayan Sivas Kongresi
beyannamesinin yedinci maddesini aynen zikretmekle yetiniriz.
Yedinci maddeyle diyordu: Milletimiz, insani, modern gayeleri stn tutar ve
teknik, endstri ve ekonomi alanlardaki durum ve ihtiyalarmz taktir eder. Devlet ve
vatanmzn btnln korumak zere altnc maddede aklanm snrlar iinde
(Misak- Milli snrlar), milliyet esaslarna bal ve memleketimize kar istila emeli
beslemeyen herhangi bir devletin teknik, bilim, endstri, ekonomi yardmlarn
memnunlukla karlarz ve bu adil ve insani artlar iine alan bir barn da, acele
olarak gereklemesini insanln selameti ve dnyann huzuru adna milli
emellerimizinbanda sayarz48.
Mustafa Kemalin beyanatna baktmzda, lke topraklarn hibirekilde baka
bir millete veya baka bir devletin mandas
na b
rak
lamayaca
n
gryoruz. Austos1919da Anadoluya gelen General Harbord ve heyetinin yapt inceleme sonularna
baktmzda da Mustafa Kemalden de ok farkl bir sonuca varmadn gryoruz.
General Harbord ve heyeti 1919un Austos ay sonunda Anadoluya gelmitir.
Bir aylk gezisi boyunca Harbord, blgedeki Ermenilerin durumu ve manda konusu
48
Yakn Tarihimiz Dergisi, Atatrkn Btn Sylev ve Demeleri, say:5, stanbul, 1962,s.159.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
29/95
24
hakknda gzlem yapacakt. Bu geziye karken general Harbord gerekten bir
Ermenistan ve katliamlar grmeyi beklediini itiraf etmitir49.
Heyetin yol gzergahzmir, Konya, Adana, Tarsus, Mersin, skenderun, Halep,
Mardin, Diyarbakr, Tiflis, Baku-Batum ve Karadenizden stanbula dn olarak
saptanmtr50. Bu gzergahn en nemli noktalar Sivas ve Erzurum olmutur. nk
Sivasta, Mustafa Kemal ile yapt grme ve Erzurumdaki incelemeleri sonucunda
hazrlayaca raporda Trklerin hakl olduunu oraya koymutur.
General Harbord gezisine balad dnemlerde de Anadoluda Mustafa Kemal
milli direnii rgtlemek zere kongrelere balamt. Heyet Sivasta iken, Sivasta
toplanan kongre henz sonulanmamt. Bu rastlantda kongrede de manda konusu
gndeme gelmi, hararetli tartmalar yaanmt. nk kongreye manda taraftarlar
katlm ve A.B.D.in mandasnn kabul edilmesi iin basklar yaplmt. Mustafa
Kemal, Erzurum kongresinin altnc maddesinde Manda ve himaye kabulolunamaz
kararn Sivasta da tekrarlam ve manda konusu ile birlikte Dou Anadoluda bir
Ermenistann gndeme gelmeyeceini syleyerek, hibir ekilde vatann
btnlnden vazgeilemeyeceini vurgulamtr.Buna ramen sonuta, Amerika
senatosuna bir mektup gnderilerek Trkiyenin durumunun senatoda grlmesi
istendi.Bu konuyla ilgili telgraf metni, 11 Eyll 1919da Amerikaya gnderildi.
Telgrafn ierii yle idi:
Birleik Amerika Devleti Ayan Meclisi Reisliine, Rumeli ve Anadolunun btn
Mslman halkn temsil eden ve Osmanlmparatorluunun Anadolu ve Rumelideki
vilayetlerinin temsilcilerinden mrekkep olan Sivas Milli Kongresi, 4 Eyll 1919 da
bir araya gelmiti, gayeleri unlardr: Memleket halknn ekseriyetinin arzularn
yerine getirmek, btn aznlklar himaye altnda bulundurmak, btn vatandalara can
ve adalet yolundaki haklarn teminata balamak.
Sivas Milli Kongresi, Osmanlmparatorluu halknn ekseriyetinin arzularn
ifade eden bir karar suretini, 9 Eyll 1919 da rey birlii ile kabul etmitir. Bu kararn
havi olduu prensipler, Sivas Kongresinin, kongre dalmazdan evvel azas arasndan
seecei merkez komitesinin ve imparatorluk hudutlar iinde btn tali tekilatlarn
49 Seil Akgn, Kurtulu Sava balangcnda Trk Ermeni ilikilerinde A.B.D.nin Rol,
Tarih boyunca Trklerin Ermeni Toplumu lelikileri, Ankara 1985 s.338.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
30/95
25
istikbaldeki hareketlerine rehber olacaktr. Takip edilebilecek siyasetle alakal olan bu
karar mucibince, Sivas Milli Kongresi, Birleik Amerika Devletleri Ayan Meclisine u
ricada bulunmay, bugn yine ittifakla kararlatrmtr. Azanzdan mrekkep bir
komiteyi Osmanlmparatorluunun her kesine gndermenizi diliyoruz. Bu komite
tarafsz olarak, Osmanlmparatorluunda fiili suretle hkm sren hal ve artlar
tetkikten geirmelidir. Byle bir tetkik, Osmanlmparatorluuna ait nfus ve arazi
hakknda bir sulh muahedesi mucibinde keyfi kararlar verilmesine meydan
brakmazdan evvel yaplmaldr51.
Bylece manda taraftarlar, istekleri iin bir adm atm oluyordu. Bu telgrafn
gnderilmesinden ksa bir sre sonra, 19 Eyll 1919da Harbord ve Heyeti Sivasa
geldi. Heyet, Mustafa Kemal ile hararetli bir grme yapmtr. Gerek manda, gerekse
de Ermeni konusunda Mustafa Kemalin szleri Heyet tarafndan yle nakledilmitir:
.Maksat; Osmanl mparatorluunun btnln, tarafsz, byk bir
devletin ve hepsine tercihen Amerika devletinin mzahereti altnda muhafaza etmek
olduunu syledi. Topladklar kongrede verdikleri karar, Cumhur reisimize telgrafla
bildirilmi ve senato tarafndan buraya tahkik heyeti gnderilmesi rica edilmi. Lakin
onlarn manda hakkndaki fikirleri bizimki gibi deil, onlar bunu yalnz, bir byk
kardein nasihati veya yardm gibi dnyorlar. idareye veya d mnasebetlere
hi mdahale etmemek zere hafif bir aabeylik hakimliini tanmak istiyorlar.
Ayrca Trkiye de vuku bulan facialarn (Ermeni olaylarnn) sorumlusunun
ecnebi entrikalar olduunu tekrar ve srarla ifade etti52.
General Harbordun, Mustafa Kemal ile grmeleriyle ilgili notlarnda bu
ifadeler bulunmaktayd. Ayrca General Harbord grmeden sonra yle bir ifade
kullanmt; Anlalyor ki: Trkiye meselesini halletmek iin, milli hareketilerihesaba katmak lazm geliyordu53.
Bu grmede Mustafa Kemal, Osmanl snrlar dndaki bir Ermenistan
memnuniyetle karlayacaklarn da ifade etmitir.
50 Seil Akgn, agm, s.338.51 Mine Erol, agm, s.94.52Yakn Tarihimiz Dergisi, Rauf Orbayn Hatralar, say:32, stanbul 1962, s.179.53Yakn Tarihimiz Dergisi, agm, s.179.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
31/95
26
Bu grme sonucunda heyette yle bir intiba uyand; iki toplum kendi hallerine
brakld taktirde bir arada ve bar iinde yaayabileceklerdi.
Heyetin Sivastan sonraki dier nemli dura Erzurumdu. Bu blgede Kazm
Karabekir ile grmeler yapld. Erzurum Trk ili olduu sylendi. Ayrca yaplan
geziler srasnda Belediye Bakan Zakir bey, Harborda gezi mahallini ve kavak
mezarlklarn gsterereku ilgin konumay yapt.
u geni talklar gryor musunuz?. te bunlar Trk mezarlklardr. ehrin
br yanlarnda daha bunun on misli mezarlklarmz var. imdi iyice bak. urada
etraf duvarlarla evrilmi kk bir mezarlk var. O da Ermeni mezarldr. imdi
Ermenilerin mi yoksa Trklerin mi ok olduunu anladn m?. Bunlar llerini
yemediler ya54. Bu szler zerine Albayrak gazetesinin sahibi Sleyman Necati Bey
de Romallardan beri bu blgede bamsz bir Ermeni devleti olmad, on asrlk bu
Trk yurdunda Ermenilerin %10 u gemediini syledi55. Btn bu somut kantlar
General Harbordu dier aklamalardan daha ok etkiledi.
General Harbord ve heyeti, gezi bitiminde tarafszlk koullarna uyarak,
gzlemlerini ve edindikleri bilgilerini deerlendirip ayrntl bir raporla Amerikan
Senatosuna sundular.
Harbord, raporunda olduka tarafsz davranarak sadece Trklerin Ermenilere
saldrmadn, birok yerlerde Ermenilerin Trklere saldrmakta olduklarn
rnekleriyle belirtmi ve Ermeni yardm kurulular ile Ermeni davasn destekleyen
Amerikan politikaclar, Rusya Ermenistanna snan Ermeni mltecilerin saysn
700-800 bin olarak iddia ettikleri halde, General Harbord bu miktarn 300 bin
civarnda olduunu sylemiti.
Manda konusunda ise Ermeni sorunu Ermenistan da zlemez diyen
Harbord, Fransa ve ngiltere tarafndan igal edilmi olmalar sebebiyle Suriye ve
Mezopotamya hari,stanbul ve Rumeli dahil, btn Osmanlmparatorluu topraklar
zerinde bir manda kurulmas gerektiini ileri srmtr.
54.Ergn Aybars, Trkiye Cumhuriyeti Tarihi, zmir 1984, s.167.55 Seil Akgn, a.g.e., s.341.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
32/95
27
Ama bu ifade Harbordun manda konusunu destekledii anlamna gelmiyordu.
Generale gre, manda ynetimini zerine almakla Amerika en az bir kuak boyu bu ie
bulam olacakt ve askeri bakmdan da 25.000 ile 200.000 arasnda bir askeri
kuvvetle hem milli mcadelecilerle uraacak hem de bu rejim korunacakt ve
nihayetinde manda rejiminin ilk be ylnda Amerikann 756 milyon dolarlk bir mali
yk kabul etmesi gerekmekteydi56.
Sava btn lkeleri yorgun brakmt Amerikann Anadolu topraklarnda
herhangi bir sorumluluk stlenmesi, Amerikan halkna byk bir sorumluluk
getirecekti. Savan mali skntlar Amerikay da etkilemiti. Btn bu sorunlarla
birlikte, akas Trkiyede herhangi bir manda rejimi Amerika iin her hangi bir
kazan tekil etmiyordu. Aksine ekonomik olarak zarar ok olacakt.
Amerikan Senatosuna sunulan General Harbord raporunun da etkisiyle, A.B.D.
ne Ermenistan ne de Trkiye mandaterliini kabul etmitir. Bylece General Harbord
ve Heyeti Amerikan Bakannn kiisel isteine ramen, tilaf devletlerinin Trk
topraklarnda oynamak istedikleri oyunun ierisinde olmay reddetmitir. Bunun
zerine Ermenistann snrlarnn izilmesi iin Wilsona hakemlik teklif edildi.
Wilson bu hakemlii kabul etti. Bunun iindir ki, Austos 1920de yaplacak olan Sevr
Anlamasna Ermenilerle ilgili maddeler konmutur.
Bundan sonraki grmelerde artk A.B.D. bulunmamaktayd. ngiltere baka
ekilde Ermeni sorununu zmlemek zorundayd. 12 ubat 1920de toplanan Londra
Konferans Trk topraklar iin zm aramaktayd. Londrada bulunan devletlerin
temsilcileri akas bamsz bir Ermenistana okta hogrl deillerdi. A.B.D.nin
Ermeni mandaterliini kabul etmeyecei kesinletii iin yeni bir mandater bulunmas
gerekliydi. Konferansa katlan hibir devlet manda kabul etmek veya uzun vadede bir
destek taahhd altna girmek istemiyorlard.
Bunun zerine Ermenistann bamsz olmasna ve Milletler Cemiyetinin
himayesine girmesine karar verildi. Ancak Milletler Cemiyeti Konseyi de bu durumu
ho karlamad. nk hem Ermenistan finanse etmek hem de gvenlik iin asker
temin etmek gerekliydi. Bu durum Londra Konferansnn kesin bir sonu vermesini
56
Fahir Armaolu, Amerika Sevres Antlamas ve Ermenistan Snrlar, Belleten, cilt:LXI,Ankara 1997, s.135.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
33/95
28
engelledi. Sorun Nisan aynda San Remoda toplanacak olan Yksek Konseyin
deerlendirilmesine sunulmak zere ertelendi.
tilaf devletleri arasnda Osmanl mparatorluunun kaderi ile ilgili grmeler
yaplrken Anadoluda milliyeti hareketler hzla yaylmaktayd. San Remo
Konferansnda yaplan grmelerde, milliyeti hareketin tedirginlii yaanmaktayd.
Ancak sahil blgeleri iin endie yoktu.Onlara gre Ermenistan dndaki blgeler ok
rahat ekilde elde tutulabilirdi.
16 Mart 1920 tarihinde stanbulun igal edilmesiyle birlikte Anadoludaki
milliyetilerle stanbul hkmeti arasndaki iliki kesilmitir. Bu durum Mustafa
Kemale Anadoluda yeni bir hkmetin kurulmas iin imkan tanmt. 23 Nisan
1920de Byk Millet Meclisi Ankarada topland. Yeni meclisin amac lkenin
bamszln salamak, padiah ve hilafet makamn dmann elinden kurtarmakt.
30 Nisanda Anadolu topraklarnda yeni bir hkmetin kurulduu ve bu tarihten sonra
Mttefik devletlerin muhatabnn Ankara hkmetinin olaca resmen bildirilmitir.
Fakat San Remo Konferansnda Anadoluda oluan bu gelimeler fazla dikkate
alnmad.tilaf devletleri Osmanl hkmetini muhatap olarak aldklar iin hazrlanan
antlama metni Osmanl hkmetine iletilmiti.
4- San Remo Konferans
18 Nisan 1920de San Remoda Yksek Konsey toplanarak, Londra
Konferansnda zmlenemeyen konular, zellikle Ermenistan sorununu halletmek
istiyordu. Ancak San Remoda bulunan devlet bakanlar Ermenistan konusu
aldnda durumdan honut kalmadlar. Fransa ve talya ne mali ne de askeri
yardmda bulunmayacaklarn, nk hazrlkl olmadklarn ifade ettiler. zellikle
talya Boazlar konusu dnda Kk Asya ile ilgili antlamalarda hibirekilde askerisorumluluk almay kabul etmiyordu. ngiltere de ayn ekilde Ermenistana asker
gndermek konusunda isteksizdi.
Bu yzden Konferansta artk ana sorun Ermenistann himaye ve finanse edilmesi
olmutu. Fransa, kurulacak Ermenistana subay ve tehizat gndermeyi kabul etmi,
ama gereken mali yardmda bulunmuyorlard. dnp dolap A.B.D.in
Ermenistana mali destek vermesine geliyordu. Akastilaf devletlerinin Ermenistan
konusunda isteksiz olmalarnn sebebi u idi: Almak istedikleri blgeleri zaten ele
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
34/95
29
geirmilerdi, buralara ulamak kolayd. Ermenilerin dnda btn azlklarn hepsi
deniz kysndaki blgelerdeydi ve onlar korumak basitti. Ama Ermenistan iin
istedikleri blgelerde, ounluk Trklerden olumaktayd ve Trklerle mcadele etmek
gerekliydi. Bu da askeri ve mali yardm gerektirmekteydi. Bu sebeple Ermenistan
konusunda okta istekli deillerdi. Bu nedenle Lloyd George Ermenistandan Trk
milliyetilerini karmak iin A.B.D.den yardm istemeyi uygun grmtr. Eer
A.B.D. bu neriyi kabul etmezse, daha kk bir Ermenistan kurulmas uygun olurdu.
Byle bir Ermenistan devletinin snrlarn izme yetkisinin, bakan Wilsona verilmesi
uygun olacakt. Bu durumun Lloyd Georgeu memnun edecek yararlarunlardr:
Birincisi, Birleik Devletler manday reddetse bile Ermeni meselesine bulam
olacakt. Ve bu, Lloyd Georgeun ne zamandr amalad bir durum idi.
kincisi,Amerikann hakemlii sonunda, kimseyi memnun etmesi beklenmeyen bir
snrn izilmesi gibi tatsz bir grevi mttefiklerin zerinden alacakt.
ncs,kendilerinin yapmad bir toprak dalmnn icrasnda ngiliz ve
Franszlarn daha az sorumluluklar bulunacakt. Sonu olarak,ileride Ermenistann
hi Trk topraedinememiti gibi olas bir baarszln sebebingilterenin ve daha
dolaysz biimde Lloyd Georgeun zerinden hi deilse ksmen kalkm olacakt57.
Bu arada manda A.B.D. tarafndan kabul edilmedi. Beklenildii gibi bakan
Wilson Ermeni snrn izmeyi kabul etti. Wilson izdii snrlarda Erzurumun yan
sra Erzincan ve Trabzonu da Ermenistana veriyordu.
C SEVR VE ERMENLER
1- Sevre Doru Gidi
Pariste grmeler devam ederken 17 Haziran 1920de Osmanl Hkmetini
temsilen Damat Ferit Paa grmelere katld. Konferansta yapt konumada, I.
Dnya Savana girmekle su ilendiini, bu suun sorumlularnn ttihatlar
olduunu, Osmanl mparatorluunun paralanmasn kabul etmeyeceklerini, fakat
Ermenistan devletinin kurulmasn grmeye hazr olduklarn belirtmitir. Damat
Ferit Paann bu aklamalar konferans bakan Clemanceaunun sert tepkisine sebep
oldu. tilaf devletleri, Yunan ordusunun Anadoluda elde ettii baarlara gvenerek
57 Paul C. Helmreich, a.g.e., s.225.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
35/95
30
Osmanl Hkmetinin teklifini reddetti. Pariste daha fazla kalmalarnn mmkn
olmayacan bildirdi. Kazm Karabekir sonradan bu olay Sadrazam Paristen
kovulmutur. olarak anlatr58. Ayrca Damat Ferite verilen yantta, I. Dnya
Savanda Osmanl Devleti yznden ok fazla kayplara uradklarn ve hazrlanan
antlama metninde hibir deiiklik yapamayacaklarn belirttiler. Antlamann en ge
Temmuz sonuna kadar imzalanmas iin Osmanl Hkmetine sre tannd. Eer
antlama kabul edilmezse stanbulun Trklerin elinden tamamen alnaca bildirildi.
Bu grmelerden sonra San Remoda yaplan antlamann son ekli
kararlatrld. Osmanl Hkmetinin bu metne verdii cevap zerine 16 Temmuz 1920
de durum incelenmek zere Spa Konferans topland. Fransa Cumhurbakan Millerand
toplantda Ermenilerle ilgili u iin aklamay yapt:
Uzlaan devletler, artk Trklerin br uluslar zerindeki egemenliine son
vermelidir. imdiye dein yaplan Bab- Ali ve Byk Devletler grmeleri,
Bulgaristan , Makedonya ve Ermenistan iin bir zm getirememi , zellikle 20 yldr
Ermeniler , barbarca ilemlerle karlamtr. Bu nedenledir ki , Trklerin ounluk
olarak bulunmadklar Trakya, zmir ve Suriyede Osmanl egemenliine son
verilmitir, Bu kararn maddeleri hibirekilde deitirilemez59.
Zaten I. Dnya Sava dnemine baktmz zaman kendi aralarnda yaptklar
gizli antlamalarda Ermenistana bir pay ayrmamlard. Ermenileri diplomasi
oyununda bir maa gibi kullanyorlar ve Osmanl mparatorluunun i ilerine
karabilmek, onu zayf drebilmek iin kkrtyorlard. Ermenilere gsterdikleri
dostluun ne kadar sahte olduunu Sevr Antlamasndan sonra Kurtulu Sava
srasnda ve sonrasnda yaplan antlamalarda grmekteyiz.
2) Sevr Antlamas ve Anadolunun Paylalmas
San Remo Konferansnn bitmesiyle, artk Osmanl hkmetiyle yaplacak olan
antlamann ana hatlar tamamlanmt. 11 Mays 1920de Trk delegasyonuna
antlama maddeleri sunuldu. Yine ayn gn antlamann bir zeti basna verildi.
58 Nejat Gyn, a.g.e., s.552.59 Nuren Mazc, a.g.e., s.104.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
36/95
31
Avrupa basnnn tepkisi genel olarak olumlu idi. Antlama maddeleri genel
olarak ar olduu kabul edilmekle birlikte, Trklerin bunu hak ettiklerini
sylyorlard. ok az basn organ antlamaya kar kt. Manchester Guardian, bar
koullarnn haksz olduunu sylyor. Westminster Gazette, Mttefiklerin zmeye
muvaffak olmadklar sorunlar maskelemek amacyla kaleme alnm, hatipe bir metin
yorumunu yapyordu. Observer Gazetesi,antlama iin yapay, gvenilmez ve geici
ifadelerini kullanrken, Outlook, Yksek Konseyin ba edemedii sorunlar iin Milletler
Cemiyetini p sepeti olarak kullanlmasnn sevimsiz olduunu yazyordu60.
Bu arada baz basn organlar antlamay adil olarak deerlendirirken, devletlerin
uygulamada ne derece baarl olabilecei konusunda pheleri vard. Dier taraftan
antlamann Venizelos ve Yunanistan iin bir zafer olduunda btn basn organlar
hemfikirdi.
Fransz ve talyan basn bu antlamadan pek fazla memnun kalmamt.
Yunanistandan ziyade bu antlamann ngilterenin zaferi olduunu dnyorlard.
zellikle talyan basn antlamaya kar byk bir fke duymaktayd. Franszlar
politik karlar uruna Yakndouyu ngilizlere satmakla sulamaktaydlar. Fransz
basnnda da antlama cokuyla karlanmad. ngilizlerin avantajl bir konumda olduu
konusunda talyan basnyla hemfikirdi.
Trk basnnn tepkisi ise fke ve dehetti. Ama teslimiyet sz konusu bile
deildi. Trklere idam cezas verildii sylenmekteydi. Bu antlamay Kuvay
Milliyecilerin kabul etmesine imkan yoktu. Zaten ardndan da Mustafa Kemal, halk
direnie ard. ardan sonra on binlerce Trk stanbulu terk ederek Milli
Mcadeleye katlmlard.
tilaf devletleri ve Trk basn organlarndan sonra Osmanl Hkmetininantlamaya bakna gz atacak olursak; 11 Mays 1920de tilaf devletleri tarafndan
antlama metni Trk delegasyonuna sunulmutu. Delegasyonun banda Tevfik Paa
bulunmaktayd. Tevfik Paa antlamann Fransa ile ngiltere arasnda sorunlar
kartacan dnmeye balamt. nk basnn ve Fransa Hkmetinin de
onaylad fikir, ngiltere'nin daha avantajl olduu idi. Bu durumda iki devlet arasnda
problem yaratyordu. Ayrca Milli Mcadele Anadoluda glendike Fransa,
60 Paul C.Helmrech, a.g.e., 236.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
37/95
32
milliyetilerle temasa gemeye balamt. Kilikyadaki mcadeleden bunalan Fransa,
Mustafa Kemal ile atekes imzalamak zere temsilci gndermiti. 30 Maystan geerli
olmak zere atekes saland. Ancak yirmi gn gemeden atekes milliyetiler
tarafndan bozuldu. Yine de nemli bir durumdu atekesin imzalanmas. nk Fransa
fiilen Milli Hareketi tanmt.
Artk Fransa ile ngiltere arasnda uyumsuzluk ba gstermiti. te Tevfik Paa
bu durumdan faydalanmak istemitilaf devletleriyle grmeleri olabildiince uzatma
yoluna gitmiti. Ancak Tevfik Paann bu taktii stanbul hkmeti tarafndan
onaylanmad iin yerine delegasyon bakan olarak Damat Ferit Paa getirilmitir.
17 Haziran 1920de Damat Ferit Paa Paristeki grmelere katlmtr.
Konumasndan sonra olduka sert tavrlarla karlam ve tilaf devletleri tarafndan
hibirekilde antlama maddelerinin deitirilemeyecei cevabn almtr. Mttefikler
bar imzalamak veya imzalamamak iin 27 Temmuza kadar Osmanl Hkmetine
vakit vermitir. Osmanl Hkmeti, eer bar kabul etmedii taktirde ynetimin tilaf
devletlerine geecei, Anadoludaki savan iyice byyecei ve yedi yz yllk
Osmanl mparatorluunun yok olaca korkusuyla antlamay imzalamay kabul
etmitir.
Antlama ile Osmanl Devletinin ok kk toprak paras zerinde egemen
kalaca ileri srlmekteydi. Ancak antlamann koullar incelendiinde, Osmanl
Devletine braklacak olan topraklarda bile egemenliin kullanlmas
engellenmektedir.61
Anadolu'nun paylalmas ve Ermenilerin Dou Anadoluda bir devlet kurmas
yolundaki en ileri adm, 10 Austos 1920 tarihinde Pariste Sevrde yapld. Sevr
Antlamasyla, tilaf devletleri, Dou Anadoluda ark Meselesinin Ermenilerle ilgiliksmn tamamen zmeye almlardr. Sevr Antlamasnn altnc blmnde
Ermenistan ile ilgili alt maddeye (88-93) yer verilmitir.
Sevr Antlamasndaki bu alt maddeyle idi:
88. Madde: Trkiye, Mttefik Devletlerin tand gibi, Ermenistan hr ve
mstakil bir devlet olarak tandn beyan eder.
61 Toktam Ate, Trk Devrim Tarihi, stanbul, 1999, s.243.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
38/95
33
89. Madde: Osmanl Devleti ile Ermenistan ve dier imzas bulunan devletler,
Erzurum, Trabzon, Bitlis vilayetlerini de Trkiye ile Ermenistan arasndaki hududun
tayini Amerika Birleik Devletleri, Cumhurbakannn hakemliine havale etmeyi ve
Onun verecei karar ve Ermenistann denize knda ve ad geen hududa komu
olan Osmanl arazisinin askerden arndrlmasyla ilgili olarak belirleyecei btn
hkmleri kabul etmeyi kararlatrmlardr.
90. Madde: 89. Madde gereince,tayin edilecek hudud, ad geen vilayetlerin
ksmen veya tamamen Ermenistana terkine yol at takdirde,Osmanl Devleti karar
tarihinden itibaren, terk edilen arazi zerindeki btn hak ve hukukundan vazgetiini
imdiden beyan eder. bu antlamann, Trkiyeden ayrlan araziye uygulanacak
hkmleri, sonradan Ermenistana terk edilecek araziye de uygulanacaktr.
Ermenistann kendi hakimiyeti altna giren arazi sebebiyle,slenebilecei
Osmanl Devletine ait mali ykmllklerin ya da iddia edecei haklarn oran ve
nitelii,ibu antlamann sekizinci blmnde (Mali Hkmler) 241-244. maddelere62
uygun olarak tayin edilecektir.
bu antlama ile zlmemi ve dzenlenmemi bulunan ve sz konusu arazinin
intikalinden doabilecek olan btn meseleler, ileride dier szlemelerle hledilecektir.
91. Madde: 89. Madde belirtilen arazinin bir ksm Ermenistana intikal ettii
takdirde, Osmanl Devleti ile Ermenistan arasnda, (ayn maddede ngrlen karara
dayanarak) belirlenecek olan hududu, arazi zerinde izmek zere, ad geen kararn
verilmesinden on be gn sora, teekklekli sonradan tayin edilecek olan bir Hudud
Belirleme Komisyonu kurulacaktr.
92. Madde: Ermenistann Azerbaycan ve Grcistanla olan hududu, ilgili
devletler tarafndan uzlama yoluyla belirlenecektir. 89. maddede aklanan karar
alndktan sonra, alkadr devletler uzlama yoluyla hudutlar tespit etmede muvaffak
olamadklar takdirde, ibu hudud Mttefik Byk Devletler tarafndan tayin
edilecektir ve bu hududun arazi zerinde izilmesi de bu devletlere ait olacaktr.
62
Bkz. Seha L.Meray-Osman Olcay, Osmanlmparatorluunun k Belgeleri, Ankara,1997, s.117.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
39/95
34
93. Madde: Ermenistan hkmeti; Ermenistanda rk,dil veya din bakmndan
ahalinin ekseriyetinin (tekil eden nfusun) dnda kalan aznlklarn menfaatini
korumak iin, Mttefik Devletlerin lzum grecekleri hkmleri ve bu devletlerce
yaplacak olan antlamaya da bu hkmlerin yazlmasna muvafakat etmek suretiyle
kabul eder.
Ermenistan, Mttefik Devletler ile akt edilecek bir antlamaya,transit hrriyetini
temine ve dier milletlerin ticareti iin adil bir usul tesisine dair olmak zere ad geen
devletlerin lzum grecekleri hkmlerin konulmasna dahi muvafakat eder63.
VI. Blmn dnda Sevr Antlamasnn IV. Blmnde aznlklarla ilgili
hkmler vard. Bu hkmlerde yine Ermenilerin bahsi gemekte idi. 144. Madde sevk
ve iskana tabi tutulan Ermenileri kapsamaktayd. Buna gre: Osmanl Hkmeti
Emval-i Metruke konusundaki 1915 tarihli yasa ile ek hkmlerin hakszln kabul
eder ve bunlarn tmyle hkmsz ve gelecekte olduu gibi gemite de geersiz
olduklarn bildirdi. Osmanl hkmeti 1 ocak 1914den beri topluca ldrlme
korkusuyla ya da baka herhangi bir zorlama yznden yurtlarndan kovulmu, Trk
soyundan olmayan Osmanl uyruklarnn yurtlarna dnlerini ve yeniden ilerine
balayabilmelerini olabildii lde kolaylatrmay resmen yklenir. Sz edilen
Osmanl uyruklaryla bunlarn yesi bulunduklar topluluklarn mal olan ve yeniden
bulunabilecek tanr ya da tanamaz mallarn kimin elinde bulunurlarsa bulunsunlar,
biran nce geri verilmesi gerektiini Osmanl Hkmeti kabul eder64.
Sonu olarak iki yla varan srecin sonucunda tilaf devletleri ile Osmanl Devleti
arasnda bir antlama imzalanmt. Ayrca bu antlamayla Ermeni Devletinin varl
ilk kez bir antlama ile kat zerinde onaylanmt. Bu antlama Osmanl hkmeti
tarafndan imzalanmt. Ama tilaf devletlerinin gz ard ettii bir nokta vard.
Anadoluda 1919da balam olan Milli Mcadele hareketi ve Ankarada 23 Nisan
1920de Kuvay Milliyecilerin kurduu T.B.M.M. hkmeti vard. Bir Ermeni
devletinin kurulmas yan sra Sevr Antlamasnda Anadolu topraklar paylalyor ve
Osmanl topraklarndan koparlan blgelerde yeni devletler kuruluyordu. Bu artlar
altnda Sevr Antlamasnn T.B.M.M. tarafndan kabul edilebilir yan yoktu. Bu
63Sevr Muahedesi, 1920, Orijinal Metinden eviri (Asl Ekler Blmndedir)
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
40/95
35
sebeple de antlamann uygulama aamasna gemek imkansz idi. T.B.M.M.nin
Anadoludaki direniin, Sevr ile birlikte hz kazanm olmas bu antlamann l
domasna sebep olmutur. nk stanbul hkmetinin Anadolu halkn ne kadar
temsil ettii tartlr bir noktadr. Anadoluyu temsil etme yetkisi 1919un Mays
ayndan itibaren fiilen Osmanl Hkmetinden kmt. Bu nedenle Sevr Antlamas
Ankara iin kabul edilmesi imkansz bir antlamadr. Bu arada Sevr Antlamas sadece
Trkiye de sorun olmamt. tilaf Devletleri arasnda da sorun yaanmasna sebep
olmutur.
I. Dnya Savann bitmesinden hemen sonra yenik devletlerle tilaf Devletleri
antlamalar imzalama hazrlklarna girmilerdi. Osmanl Devleti ile yaplacak olan
antlamann grme sreci dier antlamalardan daha uzun srmtr. zellikle
Almanlarla yaplan Versailles Antlamas Haziran 1919da ok hzl bir ekilde
imzalanmtr. Bu antlama ile Almanya Avrupadaki topraklarnn bir ksmn,
smrgelerinin tamamn elden karmt. Ayrca siyasi, ekonomik ve askeri adan
ok fazla ykmllk altna sokulmutu. Hatta tilaf Devletleri Almanya ile yaptklar
bar grmelerinin ok abuk bir ekilde sonuca ulatrlmas yznden eletirilere
maruz kalmtr. Eer daha sakin bir ekilde sorunlara zm arasalard, barn
devamlln salayacak bir antlama ortaya karabilirlerdi65. Ancak bu eletirilerin
ok fazla hakl olmadn neredeyse iki sene sren Trklerle yaplan bar
grmelerinin sonucunda gryoruz. nk Sevr Antlamasnda Mttefiklerin
tarafsz olmadklarn ve intikam peinde olduklarn grmekteyiz. zellikle ngiltere,
Osmanlmparatorluundan intikam almak istiyordu. nk Osmanlmparatorluu I.
Dnya Savana Almanyann mttefiki olarak girince savan seyri deimiti. Sava
uzam yeni cepheler almt. Bu yeni cephelerin almasngilterenin hem ok fazla
insan hem de para kaybna uramasna sebebiyet vermiti. te bu kaybn acsnyaplacak antlamayla tazmin etmeyi dnmekteydi.
Sevr Antlamasnn, Versailles Antlamasna gre daha uzun srede olumasna
ramen hibirekilde makul, mantkl ve hogrl olmadn gryoruz.
64 Temuin F.Ertan, Ayastefanostan Lozana Siyasal Antlamalarda Ermeni Sorunu, YeniTrkiye, Ermeni zel Says, Ankara, 2001, Say:37, s.253.
65 Paul C.Helmrech, a.g.e., s. 249.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
41/95
36
Sevr Antlamasnn grme aamasnn uzamasnda iki sebep grmekteyiz.
Birincisi; ark Meselesini, XIX. yzyl zihniyetiyle gren kiiler tarafndan zlmek
zere grmeye tabi tutulmutur. Bylelikle iki yla varan bir gecikme olmu ve bu
srede Yakndou da yepyeni sorunlar ve olaylar gndeme gelmitir. kincisi ise; Sevr
Antlamas, bu yeni sorunlar delegelerce tam olarak anlalmadan oluturulmutur.
Yani antlama imzaland dnemde varolan sorunlar henz zlmemiti. Sava
sonras sorunlar vard. Hibir bir antlama uzun dnemli istikrar ve bar ortamn
salayamazd. Mttefiklerin siyasi tutumlar, ekimeleri Yakndoudaki sorunlarn
hesaba katlmamas sebebiyle bar pek mmkn grnmyordu66.
Sevr Antlamasn emperyalist devletlerin yklm; gc tkenmi olan Osmanl
Devletine ksa srede uygulatmalar tek artlar idi. Fakat Avrupa devletlerinin ve
A.B.D.nin grmelere katlmas ii iinden klmaz hale getirmitir. Emperyalist
devletlerin rekabetleri Anadoludaki uyuyan devi uyandrm ve kendilerine kar
byk bir milliyeti mcadele balatmt. Sevr Antlamasyla birlikte bu milliyeti
g iyice byyerek Anadoluyu savunmaya balamt. Osmanl Hkmetinin
Avrupal glerle Sevr Antlamasn imzalamas,Anadoluda tepkiyle karlanmtr.
Misak- Milli kararlar dorultusunda milliyetiler, tilaf devletlerinin Anadoluyu
paylama planlarnn gereklemeyeceini gstermilerdir.
3- Sevr Antlamas Neden Geersizdir
Bugn bile Avrupa ve A.B.D.deki Ermeniler propagandalarla Sevr
Antlamasnn kendileri asndan hala geerli olduunu ileri srmektedirler. Bu fikre
dayanarak Sevr Antlamasnn 88-93.maddelerinde kendilerine braklan Ermeni
topraklarnn Ermenilere geri verilmesini istemektedirler.
Antlamay imzalayan devletlere gz atacak olursak: Sevr Antlamas T.B.M.M.hkmeti ile deil stanbul hkmeti ile imzalanmtr. T.B.M.M. hkmeti
antlamann taraflar arasnda yer almyordu. T.B.M.M.nin antlamada taraf olmamas
Sevr Antlamasn hukuken geersiz klmaya yeterli sebep tekil etmektedir.
Ayrca bu antlama Osmanl Hukuku asndan da geersizdir. 8 Austos 1909
tarihinde Kanun-i Esaside yaplan deiiklik ile 7. maddeye bar antlamalarnn
66 Paul C.Helmrech, a.g.e., s.249.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
42/95
37
parlamento tarafndan onay arttr. hkm konmutur. Sevr Antlamas
imzalanmadan birka ay nce 1 Mart 1920de stanbul igal edilmi, parlamento
baslmt. Bunun zerine padiah 11 Nisanda parlamentoyu tamamen datt. Bir daha
hi toplanmayan parlamento doal olarak Sevr Antlamasn onaylamamtr. Bu
sebeplerden dolay Sevr Antlamasnn hibir ekilde yine hukuken geerlilii
yoktur67.
Btn bu hukuksal gereklerin dnda, bu antlama yrrle konulmadan
antlamaya imza atan Osmanl hkmeti ortadan kalkt ve daha sonra Anadoluda
kurulmu olan yeni Trk Hkmeti ile tilaf devletleri arasnda Lozan Antlamas
imzaland iin zaten geerliliini fiilen ve hukuken kaybetmitir.
Ayrca Ermenilerin devlet olarak imzaladklar antlamalar vardr. Bunlarn
banda Batum Antlamas vardr. 28 Mays 1918de Erivanda bir Ermeni Cumhuriyeti
kurulmutur. Osmanl Devleti, Ermenistanla 4 haziran 1918de Batum Antlamasn
imzalayarak bu devleti tanmtr.
Bu antlamadan sonra Ermeni Cumhuriyeti Dileri Bakan Hadisyan unlar
sylemitir:
Trkiye Ermenileri artk Osmanlmparatorluundan ayrlmay dnmyorlar.
Trkiyede ki Ermenilere ilikin sorunlar Osmanllar ve Ermeni Cumhuriyeti arasnda
grme konusu bile yaplamaz. Osmanl mparatorluu ile Ermeni Cumhuriyeti
arasndaki ilikiler mkemmeldir ve gelecekte de byle olmaldr. Bu iyi komuluk
ilikilerinin srdrlmesi Dileri Bakan olduum Ermeni Hkmetince izlenen
programn balca noktalarndan biridir68.
Yine Batum Antlamasndan sonra Tanak yayn organHairemik 28 Haziran
1918 tarihli nshasnda yle yazmtr.
Rusyann Trkiyeye kar gtt dmanca politika Kafkasya Ermenilerini de
cesaretlendiriyordu. ki dost unsur arasnda atmalara Kafkas Ermenileri neden
oldu. okkr ki bu durum ok uzun srmedi. Rus devrimi sonrasnda Kafkasya
Ermenileri selametlerinin yalnzca Trkiyede olduunu anladlar ve ellerini
67 Ahmet Mumcu, Devletler Hukuku Asndan Ermeni Sorunu Var mdr?, Atatrk ve Hukuk,Ankara, 1982, s.15.
68 D Politika Enstits, Dokuz Soru ve Cevapta Ermeni Sorunu, Ankara, 1989, s.32.
7/30/2019 SEVR VE LOZAN'DA ERMEN SORUNU
43/95
38
Trkiyeye uzattlar. Trkiyede gemite olanlar unutmak istedi ve uzatlan elivalye
ruhuyla skt. Artk Ermeni sorununu zmlenmi ve tarihte kaldn kabul ediyoruz.
Yabanclarn ajan birka maceraperestin eseri olan karlkl gvensizlik ve dmanlk
duygular ortadan kalkmaldr69.
Bu iki Ermeni ifadelerine baktmzda Ermeni meselesinin hem Osmanl
mparatorluu hem de Ermeniler tarafndan kapandn gryoruz. Ayrca bu iki
ifadeden kan arpc bir sonu daha var ki Trklerin haklln ortaya koymaktadr.
Bu sorunlarn sebebinin Trkler olamad, Ruslar ve Kafkas Ermenilerinden dolay
sorunlarn ktn kabul etmektedir. Hakszla urayanlarn Ermeniler deil aksine
Trkler hakszla uramtr.
Btn ifadelerin sonucunda Trklerin hakllklarn grmekteyiz. Ancak daha
sonraki olaylarn geliimine baktmzda meselenin hibir ekilde kapanmadn
grmekteyiz. Zira, Batum Antlamasndan sonra da Ermeni komitalarnn hareketleri
devam etmitir.
Osmanl Devletinin I. Dnya Savana girmesiyle Dou Anadoluda ete
faaliyetlerini Ermeniler arttrmlardr. Savan bitip Osmanl Devletinin yenik
devletler aras
nda bulunmas
dolay
s
yla atekes imzalanmas
ndan sonra (MondrosAtekes Antlamas 30 Ekim 1918) Ermeniler tm hzyla devam etmit