Crna Gora Ministarstvo odrivog razvoja i turizma

Procjena tehnolokih potreba za ublaavanje klimatskih promjena i prilagoavanje za Crnu GoruNacionalna strategija sa akcionim planom

1

2

Procjena tehnolokih potreba za ublaavanje klimatskih promjena i prilagoavanje za Crnu GoruNacionalna strategija sa akcionim planom

Podgorica, oktobar 2012.

1

2

Sadraj 1 Saetak ......................................................................................................................8 2 Proces procjene tehnolokih potreba: kljune informacije.................... 17 2.1 Uvodne napomene................................................................................ 17 2.2 TNA u kontekstu nacionalne i meunarodne klimatske politike........................................................................................................ 18 2.3 Uesnici TNA Crna Gora........................................................................ 20 2.4 Razlika u pristupu kod smanjenja emisija i adaptacije.............. 21 2.5 Kljuni koraci u procesu........................................................................ 22 3 Identifikacija razvojnih prioriteta..................................................................... 24 3.1 Postojei razvojni planovi i prioriteti............................................... 24 3.2 Implikacije klimatskih promjena za razvoj u Crnoj Gori........... 26 3.3 Dugorona vizija razvoja u kontekstu klimatskih promjena... 30 4 Identifikacija kljunih pod-sektora za smanjenje emisija i osjetljivosti na klimatske promjene........................................................................................ 31 4.1 Identifikacija i opis pod-sektora....................................................... 32 4.2 Prioritizacija pod-sektora..................................................................... 36 5 Prioritizacija tehnologija za razvoj baziran na niskim emisijama i prilagoen klimatskim promjenama............................................................ 38 5.1 Identifikacija, kategorizacija i upoznavanje sa tehnologijama38 5.2 Prioritizacija tehnologija...................................................................... 42 5.3 Donoenje odluke.................................................................................. 51 6 Priprema strategije i akcionog plana za prioritetne tehnologije.......... 55 7 Zakljuci i preporuke............................................................................................ 68 8 Aneks 1: TNA akcioni plan za stvaranje povoljnog okruenja i ubrzanje primjene prioritetnih tehnologija................................................ 72 9 Aneks 2: Reference..............................................................................................100 10 Aneks 3: Zakljuci regionalnih sastanaka.................................................102 11 Aneks 4: Lista razvojnih dokumenata i prioriteta..................................107 12 Aneks 5: TNAssess izvjetaji...........................................................................112 Lista tabela Tabela 2-1: Koraci u TNA Crna Gora.................................................................... 22 Tabela 3-1: Primjeri razvojnih prioriteta identifikovanih u nacionalnim dokumentima............................................................................................................. 25 Tabela 3-2: Razvojni prioriteti u kontekstu klimatskih promjena............ 30 Tabela 4-1: Odabrani energetski i klimatski pokazatelji za 2008. godinu: Crna Gora, zemlje iz okruenja i EU.................................................................... 31 Tabela 4-2: Emisije GHG po najznaajnijim pod-sektorima...................... 33

3

Tabela 4-3: Pod-sektori relevantni za prilagoavanje na klimatske promjene ................................................................................................................... 35 Tabela 4-4: Prioritetni pod-sektori za smanjenje emisija i adaptaciju.... 37 Tabela 5-1: Odbarane tehnologije za smanjenje emisija i prilagoavanje (po kategorijama i pod-sektorima) .................................................................... 40 Tabela 5-2: Primjeri ocjena kriterija prioritizacije za kategoriju srednje do dugoronih tehnologija malog obima u pod-sektoru drumskog saobraaja................................................................................................................... 44 Tabela 5-3: Primjer dodijeljenih teina kriterijima prioritizacije za kategoriju srednje do dugoronih tehnologija malog obima u podsektoru drumskog saobraaja.............................................................................. 45 Tabela 5-4: Prioritetne tehnologije za smanjenje emisija........................... 52 Tabela 5-5: Prioritetne tehnologije i mjere za prilagoavanje na klimatske promjene.................................................................................................. 53 Tabela 6-1: Prioritetne tehnologije za smanjenje emisija: specifini ciljevi, trokovi i kljune barijere za primjenu................................................. 58 Tabela 6-2: Prioritetne tehnologije i mjere za prilagoavanje: specifini ciljevi i kljune barijere............................................................................................ 60 Lista ilustracija Slika 2-1: Koraci u TNA procesu............................................................................ 22 Slika 3-1: Promjene temperature na 2 m (u C) (paneli lijevo) i akumuliranih padavina (u %) (paneli desno) za DJF (gornji paneli) i MAM (donji paneli) sezonu na teritoriji Crne Gore za A1B scenario za period 2001-2030...................................................................................................... 27 Slika 3-2: Promjene temperature na 2 m (C) (paneli lijevo) i akumuliranih padavina (%) (paneli desno) za JJA (gornji paneli) i SON (donji paneli) sezonu na teritoriji Crne Gore za A1B scenario za period 2001-2030 ................................................................................................................... 28 Slika 4-1: Rezultati prioritizacije pod-sektora.................................................. 36 Slika 5-1: Grafiki prikaz prioritizacija u pod-sektorima proizvodnje energije i vodnih resursa........................................................................................ 46 Slika 5-2: Rezultati TNAssess prioritizacije u ketegoriji kratkoronih tehnologija malog obima u pod-sektoru potronje energije................... 47 Slika 5-3: Primjer analize osjetljivosti................................................................. 50

4

5

Lista skraenica AP akcioni plan AZS Agencija za zatitu ivotne sredine BDP bruto drutveni proizvod CHP kombinovana proizvodnja toplotne i elektrine energije CO2 ugljen dioksid COP Konferencija zemalja lanica UNFCCC CTCN Klimatski tehnoloki centar i mrea (Climate Technology Centre and Network) DJF decembar, januar, februar DNA Ovlaeno nacionalno tijelo EBRD Evropska banka za obnovu i razvoj (European Bank for Reconstruction and Development) EE energetska efikasnost EEA Evropska agencija za ivotnu sredinu EMEP Evropski program za monitoring i evaluaciju (European Monitoring and Evaluation Programme ) GHG gasovi staklene bate HE hidroelektrana HMZ Hidro-meteoroloki zavod IPCC Meuvladin panel za klimatske promjene(Intergovernmental Panel on Climate Change) ITS Inteligentni saobraajni sistem JIN Joint Implementation Network(partner na TNA projektu) JJA jun, jul, avgust JS javni saobraaj KAP Kombinat aluminijuma Podgorica kgen kilogram ekvivalentne nafte KMO kratkorone tehnologije malog obima KP klimatske promjene KVO kratkorone tehnologije velikog obima kWh kilovat sat MAM mart, april, maj MCDA analiza odluka na osnovu vie kriterija (Multi Criteria Decision Analysis) MSP mala i srednja preduzea Mt megatona MW megavat NAMA Nacionalno prikladne mjere za smanjenje emisija (Nationally Appropriate Mitigation Actions) NAP Nacionalni plan za prilagoavanje (National Adaptation Plans) NK Nacionalna komunikacija6

OIE obnovljivi izvori energije OR odrivi razvoj PDV porez na dodatu vrijednost ppm djelova na milion (parts per million) R&D istraivanje i razvoj SMO srednje do dugorone tehnologije malog obima SON septembar, oktobar, novembar SPV solarni fotonaponski paneli SRES Specijalni izvjetaj o emisionim scenarijima (Special Report on Emission Scenarios) ST Savjetodavno tijelo TNA projekta STE solarne termalne elektrane SVO srednje do dugorone tehnologije velikog obima TE termoelektrana TEC Tehnoloki izvrni komitet (Technology Executive Committee) ten tona ekvivalentne nafte TNA procjena tehnolokih potreba (Technology Needs Assessment) TNG teni naftni gas UNDP Program za razvoj Ujedinjenih nacija (United Nations Development Programme) UNEP Porgram za ivotnu sredinu Ujedinjenih nacija (United Nations Environment Programme) UNFCCC Okvirna konvencija Ujedinjenih nacija o klimatskim promjenama (United Nations Framework Convention on Climate Change)

7

1Saetak

P

roces i rezultati TNA Crna Gora predstavljeni u ovom dokumentu proizali su iz niza aktivnosti koje su organizovane u periodu maj 2011 - oktobar 2012. godine sa ciljem da se sve zainteresovane strane informiu i ukljue u ocjenu prioritetnih potreba za tehnolokim inovacijama, rjeenjima, znanjima i pristupima za smanjenje emisija gasova staklene bate na jednoj, odnosno za smanjenje osjetljivosti prirodnih i drutveno-ekonomskih sistema na oekivane promjene klime na drugoj strani. U TNA procesu uestvovali su predstavnici ministarstava nadlenih za klimatske promjene i povezana pitanja, predstavnici relevantnih agencija i institucija (kao to su Agencija za zatitu ivotne sredine, Uprava za ume, Hidro-meteoroloki zavod, Institut za javno zdravljei druge), lokalnih samouprava i privrede (iz energetike, industrije, umarstva, turistikih organizacija), kao i strunjaci sa Univerziteta, iz nevladinog sektora i meunarodnih organizacija. Prioritetni razvojni sektori su poljoprivreda, umarstvo, energetika i turizam; razvoj saobraaja i infrastrukture su takoe veoma znaajni. Meu socio-ekonomskim razvojnim prioritetima izdvajaju se smanjenje siromatva i regionalnih razvojnih razlika, a prioriteti ivotne sredine ukljuuju zatitu biodiverziteta, vodnih resursa i obalnog podruja, poboljanja u upravljanju otpadom itd. U sluaju umjerenog rasta globalnih emisija, postojei modeli i projekcije promjena klime za Crnu Goru govore da se do 2030. godine moe oekivati porast prosjeene temperature za najvie 1,3C u odreenim oblastima, dok se promjene u reimu padavina mogu kretati u rasponu od + 5% do 20% zavisno od sezone i oblasti. Ukoliko meutim globalne emisije budu intenzivnije rasle, u duem vremenskom periodu se mogu oekivati znatno dramatinije promjene osnovnih klimatskih parametara. Po najgorem scenariju, prosjene temperature na sjeveru zemlje mogle bi da porastu ak za 4,8C do kraja ovog vijeka, dok bi padavine na jugu bile prepolovljene. Nivo Jadranskog mora mogao bi da poraste maksimalno za 35 cm. Implikacije klimatskih promjena za razvoj su znaajne. Promjene u koliini i reimu padavina dugorono e dovesti do smanjenja protoka i izdanosti vodnih resursa, to prema nekim procjenama moe smanjiti potencijal za generisanje energije iz hidro izvora i do 25%. Raspoloive procjene teta od klimatskih promjena za crnogorsku ekonomiju govore da se u sektoru turizma mogu oekivati znaajna smanjenja prihoda (u rasponu od 33 do 68 miliona godinje) u daljoj budunosti, dok su tete od klimatskih promjena koje e trpjeti HE Piva procijenjene na blizu 7 miliona godinje ve od 2030. godine. Negativni uticaj klimatskih promjena na poljoprivrednu proizvodnju ogleda se u ogranienom rastu i razvoju biljaka odnosno u znaajnim smanjenjima prinosa usljed osjetljivosti biljne proizvodnje na promjene u temperaturi i padavinama, smanjenju raspoloivih poljoprivrednih povrina i smanjenju sadraja organske materije u zemljitu. Takoe su mogui smanjenje stoarske proizvodnje i pojava novih bolesti ivotinja usljed toplotnog stresa.

8

Negativni uticaji klimatskih promjena na ume ukljuuju pomjeranje vegetacionih zona, smanjenje prirasta, smanjenje broja vrsta, suenje uma i uestalije umske poare. Gubitak vrsta (posebno u vodnim sredinama) i pad produktivnosti ekosistema neki su od glavnih oekivanih uticaja klimatskih promjena na biodiverzitet. Kad je rije o obalnom podruju, oekivani negativni uticaji ukljuuju gubitak prostora i biodiverziteta i eroziju plaa usljed podizanja nivoa i porasta temperature mora. Promijenjena klima ima direktne i indirektne, uglavnom negativne efekte na zdravlje, izazivajui promjene i zbivanja u organizmu koji mogu da dovedu do povreda i pojave zaraznih i nezaraznih bolesti, sa moguim smrtnim ishodom. Klimatske promjene dovode do rasta, brzog razvoja, razmnoavanja i geografskog irenja vektora prenosioca bolesti (komarci, krpelji itd.). Ouvanje i konzervacije vode, zemljita, uma i obalnih ekosistema, razvoj odrivih siishodom. Klimatske promjene dovode do za rasta, brzog razvoja, razmnoavanja i geografskog irenja stema u poljoprivredi, razvoj sposobnosti adekvatne odgovore na klimatske promjene u vektora prenosioca bolesti (komarci, krpelji itd.). zdravstvenom sektoru, planiranje i razvoj turistikih i energetskih kapaciteta u skladu sa uslovima izmijenjene klime su neophodni kako bi se osiguralo da razvojni ciljevi ne Ouvanje i konzervacije vode, zemljita, uma i obalnih ekosistema, razvoj odrivih sistema u budu dovedeni u pitanje.

poljoprivredi, razvoj sposobnosti za adekvatne odgovore na klimatske promjene u zdravstvenom sektoru, planiranje i razvoj turistikih i energetskih kapaciteta u skladu sa uslovima izmijenjene klime su Relevantni pod-sektori za smanjenje emisija ibudu prilagoavanje na klimatske promjene neophodni kakobiseosiguralo darazvojni ciljevine dovedeniupitanje. identifikovani su na osnovu podataka iz Inventara gasova staklene bate za 2009. godinu i informacija Prve nacionalne prioritetnih pod-sektora Relevantni podsektoriiz za smanjenje emisijakomunikacije. i prilagoavanjeIzbor na klimatske promjene identifikovani su na osnovu podataka izocjena Inventara gasova staklene bate zaPrioritizirani 2009. godinu isu informacija iz Prve nacionalne izvren je na osnovu uesnika TNA procesa. oni pod-sektori za komunikacije. Izbor prioritetnih podsektora izvren je na osnovukorisiti ocjena za uesnika TNA procesa. koje se oekivalo da bi intervencije u njima dale maksimalne ostvarivanje Prioritizirani suonipod sektori zakojese oekivalodabi intervencijeu njimadaleemisija maksimalne korisitiza razvojnih prioriteta (ivotne sredine, ekonomskih i socijalnih), smanjenje gasoostvarivanje razvojnih prioriteta (ivotne sredine, ekonomskih i socijalnih), smanjenje emisija gasova va staklene bate i smanjenje osjetljivosti na klimatske promjene. Pregled prioritetnih staklene bate i smanjenje osjetljivosti na klimatske promjene. Pregled prioritetnih podsektora dat je u pod-sektora dat je u tabeli A ispod: tabeliAispod: TabelaA:PregledprioritetnihTNApodsektora

Prioritetnipodsektorizasmanjenjeemisija Proizvodnja energije (41% ukupnih GHG emisija) Potronja energije u stambenom i sektoru usluga(9%emisija) Proizvodnjaaluminijuma(30%emisija) Drumskisaobraaj(12%emisija)

Prioritetnipodsektorizaprilagoavanje

Vodniresursi Javnozdravlje Poljoprivrednozemljite Poljoprivrednaproizvodnja Obalnopodruje ume

Sektore proizvodnje energije iiindustrije (proizvodnja aluminijuma) karakteriu zastarjele i neefikasne Sektore proizvodnje energije industrije (proizvodnja aluminijuma) karakteriu zastarjele tehnologije.Najzna ajniji pojedina ni izvori emisija gasova staklene bate su termoelektrana Pljevlja i i neefikasne tehnologije. Najznaajniji pojedinani izvori emisija gasova staklene bate KombinataluminijumaPodgorica(sintetikigasoviiz procesaelektrolize).Obapostrojenjaradesastarim su termoelektrana Pljevlja i Kombinat aluminijuma Podgorica (sintetiki gasovi iz proi nedovoljno obnavljanim tehnologijama koje za rezultat imaju visoke emisije. U podsektorima cesa elektrolize). Oba postrojenja rade sa starim i nedovoljno obnavljanim tehnologipotronjeenergije(domainstvaisektorusluga/graevinarstvo,saobraaj)takoedominirajuemisiono jama koje za rezultat imaju visoke emisije. ekonomijajeskorotriputaenergetskiintenzivnijaodEU intenzivne ineefikasne tehnologije. Crnogorska ekonomija(mjerenopotronjomenergijepojediniciBDPa). U dosadanjim analizama mogunosti za smanjenje emisija sugerisani su primjena tehnologija za poveanje efikasnosti u proizvodnji i potronji energije i orjentacija na obnovljive izvore. Tako 9e je preporuena zamjena goriva u saobraaju i kod generisanja toplotne energije, a od mjera vezanih za industrijske procese rekonstrukcija i automatizacija elektrolizera radi smanjenje trajanja i uestalosti anodnih efekata u proizvodnji aluminijuma. Primjena predloenih mjera i tehnologija odvija se dosta sporo, priemu su najznaajniji pomaci ostvareni kod pripreme projekata za korienje OIE i realizacije mjera energetske efikasnosti u sektoru domainstava i usluga/ graevinarstvu (npr. izolacija, efikasno osvjetljenje,energetskarevizijaobjekata,poetakprimjenesolarnihtehnologijaisl.).

U pod-sektorima potronje energije (domainstva i sektor usluga/graevinarstvo, saobraaj) takoe dominiraju emisiono intenzivne i neefikasne tehnologije. Crnogorska ekonomija je skoro tri puta energetski intenzivnija od EU ekonomija (mjereno potronjom energije po jedinici BDP-a). U dosadanjim analizama mogunosti za smanjenje emisija sugerisani su primjena tehnologija za poveanje efikasnosti u proizvodnji i potronji energije i orjentacija na obnovljive izvore. Takoe je preporuena zamjena goriva u saobraaju i kod generisanja toplotne energije, a od mjera vezanih za industrijske procese rekonstrukcija i automatizacija elektrolizera radi smanjenje trajanja i uestalosti anodnih efekata u proizvodnji aluminijuma. Primjena predloenih mjera i tehnologija odvija se dosta sporo, pri emu su najznaajniji pomaci ostvareni kod pripreme projekata za korienje OIE i realizacije mjera energetske efikasnosti u sektoru domainstava i usluga/graevinarstvu (npr. izolacija, efikasno osvjetljenje, energetska revizija objekata, poetak primjene solarnih tehnologija i sl.). Razvojni planovi u sektoru energetike uglavnom se baziraju na daljem korienju hidro-potencijala, prvenstveno preko velikih hidroelektrana. Takoe se planira izgradnja malih hidroelektrana, izgradnja vjetroelektrana i znatno bolje korienje energije sunca (to je za sad jedan od najmanje iskoritenih izvora energije). I pored fokusa na obnovljive izvore, planira se i trenutno je ponovo aktuelizovana izgradnja drugog bloka TE Pljevlja. Potencijalni uticaji klimatskih promjena i potrebe prilagoavanja nijesu dovoljno integrisani u razvojne planove u energetskom sektoru. Glavne karakteristike prioritetnih pod-sektora za prilagoavanje (kod kojih je veoma izraen nedostatak detaljnih, specifinih i kvantifikovanih podataka o osjetljivosti i potencijalu za adaptaciju) su: Nain korienja vodnih resursa ne zadovoljava u potpunosti kriterije odrivosti i nije zasnovan na procijenjenim rizicima od klimatskih promjena. Ne postoji strategija adaptacije za javno zdravstvo; informaciona osnova i kapaciteti nijesu dovoljni da bi se prevenirale bolesti uzrokovane klimatskim promjenama i smanjili rizici od ekstremnih vremenskih dogaaja. Potencijal za smanjenje osjetljivosti poljoprivrednog zemljita ne koristi se dovoljno budui da nedostaju potrebne informacije i kapaciteti; u podsektoru poljoprivredne proizvodnje nedostaju specifina nauna istraivanja, institucionalni i drugi kapaciteti da bi se osigurao sistematian odgovor na izazove prilagoavanja. Planiranje i upravljanje resursima u obalnom podruju su fragmentirani i ne ukljuuju oekivane uticaje klimatskih promjena.

10

Kapaciteti za planiranje i sprovoenje mjera odrivog gazdovanja umama (kao najprikladnijeg okvira za prilagoavanje) su nedovoljni. Za prioritetne pod-sektore identifikovane su prikladne tehnologije i klasifikovane u odgovarajue kategorije (od kratkoronih tehnologija malog obima primjene do srednje i dugoronih tehnologija velikog obima). Prioritizacija tehnologija u okviru razliitih kategorija raena je na osnovu ocjena koristi koje bi se ostvarile njihovom primjenom. Kao tehnika podrka za prioritizaciju odreenog broja tehnologija korien je program TNAssess koji omoguava ocjenu za najmanje etiri kriterija razvojne koristi za ivotnu sredinu, ekonomiju i drutvo, kao i koristi za smanjenje emisija ili prilagoavanje. U nekim sluajevima ukljuivani su i dodatni kriteriji kakav je npr. trini potencijal. Uesnici TNA procesa su dodjeljivali bodove i odgovarajue teine svakom od odabranih kriterija. Program je na osnovu ovih ocjena generisao ukupne korisiti od primjene date tehnologije i omoguio grafiki i tabelarni pregled. Uraena je i analiza osjetljivosti rezultata sa ciljem da se dobiju postojane ocjene. Na osnovu ukupnih korisiti i ranije procijenjenih trokova i smanjenja emisija napravljen je konaan izbor prioritetnih tehnologija. U kategorijama gdje je bilo manje od tri identifikovane tehnologije, prioriteti su utvrivani bez pomoi programa TNAssess na osnovu ocjena uesnika procesa o potencijalu konkretne tehnologije da doprinese ostvarivanju klimatskih i razvojnih ciljeva. Pregled prioritetnih tehnologija dat je u tabelama B i C u nastavku. U zavrnoj fazi TNA procesa postavljeni su specifini ciljevi (takoe prikazani u tabelama B i C) i identifikovane barijere koje usporavaju ili onemoguavaju primjenu tehnologija u eljenom obimu. Kao pandan barijerama, predloena su rjeenja i definisane mjere za stvaranje povoljnog okruenja i ubrzanje primjene tehnologija, ime je zaokruena nacionalna TNA strategija. Sastavni djelovi TNA strategije za Crnu Goru su: 1. Portfelji prioritetnih tehnologija za smanjenje emisija i prilagoavanje sa trokovima i koristima; 2. Specifini ciljevi odnosno eljeni nivoi primjene pojedinih tehnologija; i 3. Set mjera za ubrzanje transfera, primjene i irenja tehnologija (koje ine akcioni plan za sprovoenje strategije).

11

12

TabelaB:Prioritetnetehnologijezaublaavanjeklimatskihpromjenasaprocijenjenimpotencijalomzasmanjenjeemisija,ocjenomkoristi,ciljevimaprimjeneitrokovima

Podsektor/prioritetna tehnologija

Potencijalza smanjenje emisijauMt (za25g) Podsektor:Proizvodnjaenergije11,05 0,4 0,96 2,83 Nijeraena 70MW Nijeraena 50MW 241 309

Rezultat TNAssess ocjene koristi

Cilj(eljeninivoprimjene)

Procijenjeniukupni trokovitokom25godina u(zapostavljneciljeve)

Malehidroelektrane

Solarnifotonaponskipaneli

420GWhgodinje(92MWinstalisanesnage);10 15%ukupnog snabdijevanjaizMHE 50MW

228.969.600 191.226.750 244.182.100 1.199.519.300

Solarnetermalneelektrane

Plazmatehnologija

Podsektor:Potronjaenergije0,18 0,03 0,02 0,28 Nijeraena 222 Nijeraena 273

Solarnisistemizagrijanjevode

Izolacijazgrada Visokoefikasniklimaureaji

80%svihdomainstava(individ.objekti);irokorasprostranjena primjenakodkolektivnogstanovanjaiusektoruusluga 90%ukupnogstambenogfonda Sviposlovniobjekti,50%stambenihjedinica Svejavneustanoveivelikeposlovnezgrade,cca50%velikih stambenihobjekata(kolektivnostanovanje)

384.196.613 1.288.568.925 280.156.814 258.596.250

Automatizovanoupravljanje energijomuzgradama

Podsektor:SaobraajNijeraena 0,027 Nijeraena 0,027 0,009 0,134 Nijeraena 168 207 Nijeraena Nijeraena Nijeraena

Unapreenjesistemaidupliranjebrojaputnikado2025 g 30%kompletnogvoznogparka Izgradnjabiciklistikeinfrastruktureuurbanimcentrimainjeno umreavanjenanivouzemljeiregiona 3%(ili9.000vozila)odukupnogbrojaprivatnihvozilanaisteku25g 1,7%(ili5.000vozila)odukupnogbrojaprivatnihvozilanaisteku25g Pokrivenostglavnihsaobraajnihvorita Svielektrolizeritokom25godina

Nijeraenaprocjena 49.500.000 Nijeraenaprocjena 393.300.000 180.000.000 21.000.000

Poboljanjajavnogsaobraaja Teninaftnigas

Biciklistikestaze

Elektrinavozila

Pluginhibridi

Inteligentnitransportnisistem

Podsektor:Proizvodnjaaluminijuma3,525 3,525 Nijeraena Svielektrolizeritokom25godina Nijeraena Svielektrolizeritokom25godina 5.569.200 20.066.250 2.167.200

Poveanjeefikasnostiiradne temperatureuelektrolizerima Takastodoziranjegliniceibolja procesnakontrola

Inertneanode 3,525 Nijeraena Napomena:Procjenasmanjenjaemisijaupodsektoruproizvodnjealuminijumaod3,525Mtjezbirnaprocjenazasvetritehnologije.

TabelaC:Prioritetnetehnologijezaprilagoavanjesaopisompotencijala,ocjenomkoristi,ciljevimaprimjeneikategorijamatrokova

Potencijalzaadaptacijuupodsektoru(tokom 25g.) Rezultat TNAssess ocjene koristiNijeraena Nijeraena 213 Niski Relativno niski Veoma visoki Visoki Umjereno visoki Niski Umjereno visoki Uspostavitisistemzanadzornovihiprijeteih bolesti Nijeraena Relativno niski Umjereno visoki Nijeraena Umjereno visoki Prenosznanjaizdrugihzemalja,planiranjei sprovoenjeprioritetnihmedicinskih istraivanjavezanozauticajeKPnazdravlje Izgradnjakapacitetazaadekvatanodgovorna izazovekojeKPnosepozdravlje

Podsektor/prioritetna tehnologija(ilimjera)

Cilj(eljeninivoprimjene)

Trokovi primjene (kategorija)

Podsektor:VodniresursiObezbjeenjevodezapieadekvatnogkvaliteta Smanjenjepritiskanapovrinskeipodzemnevode obezbjeivanjemdodatnihkoliina Ouvanjekvalitetavoda,utedaraspoloivihkoliina istevode Ouvanjevodnihresursa,poveanjeraspoloivih koliinavode Uteda do1/3koliinevodekojasetroiu domainstvu Nijeraena 176 Smanjenjerizikaodobolijevanjakao posljedice klimatskihpromjena Spreavanjepojave iirenjebolestikojeseprenose putemvode Kontrolairenjazaraznih bolestiusledklimatskih promjena(iirenjavektoraprenosiocabolesti) Doprinoszatitizdravljaismanjenjuosjetljivostina klimatskepromjene 166 Nijeraena 135 Osiguratiadekvatantretmanvodezapieu domainstvimakadjetopotrebno Boljaibezbjednijaprimjenatehnologijeu bezvodnimpredjelima

Tretmanpijaevodeu domainstvu Sakupljanjekinice

Preiavanjeiponovna upotrebavode

Smanjenjegubitakau vodovodima

Postrojenjazapreiavanjeotpadnihvodaza naselja>10.000stanovnikaod2025.godine; irokazastupljenostponovneupotrebe Prepolovitisadanjegubitkeuvodovodnim sistemimado2025.godine Eliminacijaneefikasnihaparatasatritado 2025.godine Izradastratekihdokumenata,unapreenje bazepodataka Do2025.godineprepolovitiprocenat stanovnitvakojitrenutnonijeobuhvaen redovnomkontrolomispravnostivodezapie

Upotrebaaparatakojitroe manjevode

Podsektor:Javnozdravlje

IzradastrategijaiAPza prevencijuiublaavanjeuticaja Kontrolaispravnostivodeza pie

Jaanjenadzoraikontrolenad zaraznimbolestima

Medicinskaistraivanja

Jaanjekapaciteta zdravstvenog Pravovremenodjelovanjezdravstvenihslubi sektora,posebnohitne ublaavaposljediceklimatskihpromjenapozdravlje medicinskepomoi

Podsektor:Poljoprivreda313 252 Optimizacijakorienjavodnihresurasa,poveanje proizvodnje,pomoproizvoaimauprilagoavanju Smanjenjeuticajatoplotnogivodnogstresanagajene kulture Sistemizanavodnjavanjenaoko50% pogodnihpovrinaili35,000hado2025.g Unapreenjesistemazakontroluplodnostii pravilnoubrenje Umjereno visoki Umjereno visoki

Navodnjavanjekienjemikap pokap Pravilnoubrenjeikontrola plodnosti

13

1

14

Podsektor/prioritetna tehnologija(ilimjera)

Potencijalzaadaptacijuupodsektoru(tokom 25g.)

Rezultat TNAssess ocjene koristi213

Cilj(eljeninivoprimjene)

Trokovi primjene (kategorija)Umjereno visoki Relativno niski Umjereno visoki

Kombinovanapoljoprivredna proizvodnja Smanjenjeosjetljivostiprimjenomsavremenih poljoprivrednihpraksiiznanja SmanjenjarizikaodKP,razvojnaseljaiekonomijena klimatskiotporannain 289 201

Smanjenjerizikauproizvodnjina manjim poljoprivrednimgazdinstvima

Praktinaobukazaproizvoae

Jaanjesistemapodrkezarazvoj kombinovaneproizvodnjekaovidaadaptacije naKP Unapreenjeiproirenjepostojeihprograma

Podsektor:Obalnopodruje

Integralnoupravljanje (ukljuujuisetbackliniju)

Zatitailirehabilitacijamovara Nijeraena

161

Sistematskoosmatranjei monitoring

Spreavanjeilismanjenjepoplavnihtalasa,smanjenje erozije Obezbjeivanjepouzdanihinformacijaopoetnom stanjuistalnimpromjenamauobalnompodruju

UspostavljanjesistemaICZM pravnii institucionalniokviriutvrivanjesetback linijeuskladusazahtjevimaBarselonske konvencijeunarednih5godina Unapreenjesistemazatitevrijednih movarnihekosistema Razvojobuhvatnogipouzdanoginformacionog sistemado2025.godineiuspostavljanje kontinuiranogpraenjaobalnihprocesa 238 Unapreenjegazdovanjaisprovoenje zatitnihmjeraradijaanjaotpornostiumana KP 186 Unapreenjesistemazaplaniranjegazdovanja dabiseublailibuduinegativniuticajiKPna umskeekosisteme

Relativno niski Umjereno visoki

Podsektor:umeMjerezatite(njegaizatitapostojeih,konverzija izdanakihuvisokeume,rehabilitacijadegradiranih uma,isl.)poveavajuotpornostnaKP Ouvanjeproduktivnostiuma,zdravljaumskih ekosistemaikonzerviranjezemljinihivodnihresursa Umjereno visoki Umjereno visoki

Odrivogazdovanje(mjere zatite)

Planiranjegazdovanja

TNAstrategijausektoruenergetikesesnanooslanjanaprimjenusolarnihtehnologija.Poduslovomdasesproveduadekvatnemjerepodrke,solarniizvori bi zajedno sa malim hidroelektranama u narednih 25 godina mogli dostii instalisanu snagu od oko 200 MW. U kombinaciji sa tehnologijama za efikasnu potronju energije koje su prioritiziraneu TNA procesu, ovo bi znaajno doprinijelo smanjenju emisija i uvozne zavisnosti u energetici, ali i postizanju drugih, veoma vanih ciljeva kakvi su usaglaavanje sa klimatskom politikom EU, poveanje EE i konkurentnosti ekonomije, razvoj trita i poveanje zaposlenosti, poboljanje kvaliteta stanovanja, i drugi.Kada je rije o TNA strategiji u podsektoru drumskog saobraaja, ona se zasniva na poboljanju javnog i nemotorizovanih vidova prevoza i postepenom uvoenju niskoemisionih tehnolokih rjeenja za vozila i regulisanje saobraaja. U sluaju da se nae dugorono rjeenje za jedino postrojenje u podsektoru proizvodnje aluminijuma i ono nastavi sa radom, uvoenje tri tehnoloke mjere prioritizirane u TNA procesupredstavljalobiefikasanitrokovnodjelotvorannaindaseznatnosmanjitrajanjeanodnihefekataatimeiemisijasintetikihgasova.

TNA strategija u sektoru energetike se snano oslanja na primjenu solarnih tehnologija. Pod uslovom da se sprovedu adekvatne mjere podrke, solarni izvori bi zajedno sa malim hidroelektranama u narednih 25 godina mogli dostii instalisanu snagu od oko 200 MW. U kombinaciji sa tehnologijama za efikasnu potronju energije koje su prioritizirane u TNA procesu, ovo bi znaajno doprinijelo smanjenju emisija i uvozne zavisnosti u energetici, ali i postizanju drugih, veoma vanih ciljeva kakvi su usaglaavanje sa klimatskom politikom EU, poveanje EE i konkurentnosti ekonomije, razvoj trita i poveanje zaposlenosti, poboljanje kvaliteta stanovanja, i drugi. Kada je rije o TNA strategiji u pod-sektoru drumskog saobraaja, ona se zasniva na poboljanju javnog i nemotorizovanih vidova prevoza i postepenom uvoenju niskoemisionih tehnolokih rjeenja za vozila i regulisanje saobraaja. U sluaju da se nae dugorono rjeenje za jedino postrojenje u pod-sektoru proizvodnje aluminijuma i ono nastavi sa radom, uvoenje tri tehnoloke mjere prioritizirane u TNA procesu predstavljalo bi efikasan i trokovno djelotvoran nain da se znatno smanji trajanje anodnih efekata a time i emisija sintetikih gasova. TNA strategija za prioritetne pod-sektore za prilagoavanje je komplementarna sa relevantnim sektorskim politikama i ciljevima i uglavnom se zasniva na tehnologijama i mjerama kojima e se: a) doprinijeti racionalnom korienju vodnih, zemljinih i umskih resursa i ouvanju njihovog kvaliteta; b) osnaiti javno-zdravstveni sektor da prui adekvatne odgovore u kontekstu klimatskih promjena; c) pruiti adekvatna podrka za prilagoavanje poljoprivrednim proizvoaima; i d) ojaati strukture za integralno upravljanje obalnim podrujem. Prioritetne TNA tehnologije se mogu primijeniti na eljenom nivou samo uz sistematine mjere podrke (koje su detaljno elaborirane u akcionom planu). Mjere koje su od znaaja kod vie pod-sektora i kojima treba posvetiti posebnu panju su: fiskalni (smanjenje carinskih i stope PDV-a) i finansijski (subvencije, povoljno kreditiranje) podsticaji; kampanje za podizanje svijesti i obrazovanje; obuke za prenos i irenje potrebnih specijalistikih znanja i sposobnosti; obeshrabrivanje neodrivih oblika ponaanja (donoenjem odgovarajuih politika i primjenom instrumenata, propisa i standarda); bolja saradnja i koordinacija meu nadlenim institucijama, kao i sa drugim drutvenim akterima (privatnim sektorom, nauno-istraivakom zajednicom, civilnim drutvom);

15

unapreenje baza podataka i informacionih sistema; sprovoenje studija, analiza i istraivanja za bolje razumijevanje implikacija klimatskih promjena za drutvo, ekonomiju i ivotnu sredinu. Proces EU integracije predstavljae znaajan podstrek za implementaciju TNA strategije i akcionog plana budui da su TNA rezultati zasnovani na istim premisama kao i evropske politike za smanjenje emisija i prilagoavanje na klimatske promjene. Implementacija TNA rezultata i preporuka e takoe dati sinergetske efekte za niz nacionalnih politika i programa, kakvi su na primjer nedavno usvojeni cilj za uee obnovljivih izvora od 33% u ukupnoj potronji energije i programi za poveanje energetske efikasnosti. Neke od kljunih preporuka za implementaciju strategije i akcionog plana su: problematiku klimatskih promjena i rezultate TNA procesa treba integrisati u sektorske politike i strategije; od posebnog znaaja je integracija TNA sa ostalim UNFCCC procesima kao to su nacionalne komunikacije, NAMA i NAP; klimatski i ciljevi odrivog razvoja mogu se postii koordiniranim naporima i saradnjom, uprkos ogranienim kapacitetima u administraciji i kod drugih drutvenih aktera; Nacionalni savjet za odrivi razvoj moe dati znaajan doprinos poboljanju meuresorne koordinacije i saradnje; potrebno je promovisati TNA rezultate i osigurati kontinuiran razvoj kapaciteta na svim nivoima; neophodno je uloiti dodatne napore i osigurati angaman kljunih aktera da TNA ne ostane samo na papiru; osiguravanje potrebnih izvora finansiranja zahtijeva modifikacije dosadanje dravne politike, snanu podrku tehnolokim inovacijama i aktivno uee svih aktera; prenos znanja putem umreavanja i saradnje (ukljuujui saradnju meu lokalnim samoupravama, nauno-istraivakim institucijama i predstavnicima civilnog sektora unutar zemlje i na meunarodnom nivou) takoe predstavlja vaan uslov za implementaciju rezultata TNA procesa.

16

2

Proces procjene tehnolokih potreba: kljune informacije 2.1 Uvodne napomene

P

rocjena tehnolokih potreba (ili TNA, od engl. Technology Needs Assessment) je set aktivnosti kojima se utvruju prioritieti za smanjenje emisija i za adaptaciju na klimatske promjene jedne zemlje. Svrha TNA je da se identifikuju tehnoloke potrebe (potrebe za novom opremom, tehnikama, praktinim znanjima i sposobnostima, pristupima i sl.) i pripreme programi i projekti koji e pomoi i ubrzati prenos tehnologija i znanja, u skladu sa pregovorima koji se na globalnom nivou odvijaju pod okriljem UN Okvirne konvencije o klimatskim promjenama (UNFCCC) i preporukama koje iz njih proistiu. Proces procjene tehnolokih potreba je konsultativan i podrazumijeva ukljuivanje irokog spektra drutvenih aktera kako bi se razmotrili prioriteti, identifikovale barijere i predloile prioritetne mjere za primjenu tehnologija sa niskim emisijama i za prilagoavanje na promjene klime. TNA za Crnu Goru sprovedena je kroz projekat koji je u periodu maj 2011 - oktobar 2012. godine realizovalo Ministarstvo odrivog razvoja i turizma Odjeljenje za podrku Nacionalnom savjetu za odrivi razvoj. Finansiranje projekta je obezbijeeno kroz fond za ivotnu sredinu programa G2G1 holandske Vlade koji ima za cilj da pomogne zemljama kandidatima da ispune kriterije za lanstvo u Evropskoj uniji (EU), preko NL Agencije koja djeluje u okviru holandskog Ministarstva za ekonomske poslove, poljoprivredu i inovacije. Projekat je realizovan u skladu sa novim TNA Prirunikom2 koji su pripremili UNDP i UNFCCC na osnovu mandata koji im je povjeren od strane COP13 (trinaesta Konferencija zemalja lanica Konvencije). Prirunik sadri detaljna uputstva i preporuuje metode za sprovoenje TNA procesa uz multi-sektorski pristup i imajui u vidu dugoronu razvojnu viziju zemlje i povezane ekonomske, socijalne, i prioritete u oblasti ivotne sredine. Pored TNA Prirunika, alatke i pomona sredstva koji su korieni u raznim fazama procesa ukljuuju jo i: - Program TNAssess, koji izmeu ostalog omoguava ocjenu prioritetnosti sektora i tehnologija na osnovu vie kriterijuma i biljei rezultate procesa; - Climate TechWiki online bazu podataka sa opisom velikog broja tehnologija3 ; - Publikacije UNEP Risoe centra4 , itd. Cilj projekta bio je da ojaa kapacitete Vlade Crne Gore i ostalih relevantnih aktera da definiu strategije razvoja zasnovanog na niskim emisijama i prilagoenog na klimatske promjene identifikacijom prioritetnih tehnologija koje e obezbijediti:

G2G je skraenica za program Government to Government Vlada Vladi. TNA Prirunik je dostupanna web sajtu UN Okvirne konvencije o klimatskim promjenama http://unfccc.int/ttclear/jsp/TNAHandbook.jsp 3 http://climatetechwiki.org 4 http://tech-action.org/guidebooks.htm1 2

17

- najvee koristi u smislu ekonomskih, socijalnih i poboljanja vezanih za ivotnu sredinu; - doprinos smanjenju emisija gasova staklene bate u kontekstu nacionalnih, EU i UNFCCC politika; i -doprinos poveanju otpornosti na promjene klime u prioritetnim sektorima. 2.2 TNA u kontekstu nacionalne i meunarodne klimatske politike Crna Gora je ratifikovala UNFCCC sukcesijom 2006. godine i postala je lanica Konvencije kao ne-Aneks 1 zemlja 27. januara 2007. godine. Kjoto protokol je ratifikovan 2007. godine usvajanjem Zakona o ratifikaciji (Slubeni list RCG br. 17/07). Juna 2012. godine otvoreni su pristupni pregovori za lanstvo u EU, u kojima e oblast klimatskih promjena imati vano mjesto u okviru poglavlja o ivotnoj sredini. Iako posebna nacionalna politka o klimatskim promjenama do sada nije postojala, temelji ove politike postavljeni su kroz izvjestan broj strategija i planova. Nacionalna strategija odrivog razvoja (2007) je, na primjer, postavila opte ciljeve i pravce djelovanja za oblast klimatskih promjena, a ovoj temi je, kao globalnom prioritetu, posveena posebna panja u Nacionalnoj politici ivotne sredine (donesenoj 2008. godine). U poslednje vrijeme evidentni su napori da se pitanje klimatskih promjena integrie u sektorske politike, strategije i planove. Prva nacionalna komunikacija o klimatskim pro mjenama zavrena je i podnijeta UNFCCC 2010. godine i predstavlja znaajan poetni dokument za razumijevanje i praenje fenomena klimatskih promjena u Crnoj Gori. U toku je proces pripreme Druge nacionalne komunikacije. Na globalnom nivou, politika klimatskih promjena se definie kroz UNFCCC pregovore i sprovodi u skladu sa preuzetim obavezama zemalja lanica. U poslednje vrijeme, znaajna panja za zemlje u razvoju poklanja se pitanjima pripreme nacionalnih strategija nisko-karbonskog razvoja, identifikaciji nacionalno prikladnih mjera za smanjenje emisija (NAMAs ili Nationally Appropriate Mitigation Actions), te pripremi nacionalnih planova za prilagoavanje (NAPs ili National Adaptation Plans). Akcenat se stavlja na identifikaciju potreba kroz participativne procese voene unutar samih zemalja. Takoe, vie panje posveeno je mehanizmima za finansiranje klimatskih politika zemalja u razvoju i transfer tehnologija. Napori da se uspostavi mehanizam za unapreenje razvoja i transfera tehnologija relevantnih za klimatske promjene pojaani su tokom poslednjih 5 godina (poslije COP13 odrane na Baliju 2007. godine). Odluka o osnivanju Tehnolokog mehanizma donijeta je 2010. godine u Kankunu na COP16. Mehanizam obuhvata Tehnoloki izvrni komitet (TEC) i Klimatski tehnoloki centar i mreu (CTCN) dok se na razvoju operativnih modaliteta Mehanizma i vezama sa mehanizmima za finansiranje i dalje radi.

18

Sve je prisutniji stav da se napori u oblasti klimatskih promjena moraju zasnivati na nacionalnim strategijama koje nee obraivati problematiku klimatskih promjena izolovano, ve u kontekstu odrivog razvoja odnosno postizanja ekonomskih, sociijalnih i ciljeva zatite ivotne sredine uz smanjenje emisija gasova staklene bate i poveanje otpornosti na klimatske promjene. TNA proces nudi detaljan metodoloki okvir upravo za ovakav pristup. TNA proces je veoma znaajan i za pridruivanje EU. Paket za energiju i klimu EU usvojen decembra 2008. godine naglaava neophodnost smanjenja emisija gasova sta- klene bate (emisije GHG) i poveanja udijela nisko-karbonskih ili bez-karbonskih energetskih tehnologija u ekonomskim i energetskim sistemima zemalja lanica i zemalja koje su u procesu pridruivanja. EU Mapa puta (A Roadmap for moving to a competitive low carbon economy in 2050) postavlja ambiciozan cilj smanjenja emisija GHG za 80-95% do 2050. godine i procjenjuje da su investicije potrebne za ostvarivanje ovog cilja na nivou od oko 270 milijardi godinje (odnosno oko1,5% BDP-a). Istovremeno, procijenjene koristi od mjera za smanjenje emisija su veoma znaajane i u velikoj mjeri nadoknauju (ili ak prevazilaze) neophodne investicije. Utede na trokovima goriva se tako procjenjuju na 175 320 milijardi godinje, dok ostale znaajne koristi ukljuuju nova radna mjesta u inovativnim industrijama, veu konkurentnost kroz razvoj i transfer tehnologija sa niskim emisijama, poboljane uslove za ouvanje zdravlja stanovnitva (kroz npr. bolji kvalitet vazduha usljed prelaska na saobraaj sa niskim emisijama ugljenika), itd. TNA proces se veoma dobro uklapa u nacionalni kontekst budui da moe odigrati znaajnu ulogu u procesu usaglaavanja domae sa EU politikom i praksom u oblasti klimatskih promjena i doprinijeti ispunjavanju obaveza prema UNFCCC (kroz, na primjer, doprinos u formulisanju NAMAs ili NAP, ukoliko tj. kad se ti procesi sprovedu u zemlji). Vrijeme sprovoenja TNA Cna Gora poklapa se sa porastom znaaja koji se na globalnom nivou pridaje transferu tehnologija i porastom globalnih fondova za problematiku klimatskih promjena. Rezultati procesa mogu takoe posluiti i kao input za reviziju Nacionalne strategije odrivog razvoja i pripremu Druge nacionalne komunikacije prema UNFCCC.

Izuzetak su bili predstavnici Ovlaenog nacionalnog tijela i Privredne komore koji, zbog ogranienih kapaciteta u okviru svojih organizacija nijesu mogli uskladiti uee u TNA procesu sa ostalim obavezama.5

19

2.3 Uesnici TNA Crna Gora

Tokom TNA procesa u Crnoj Gori uloeni su napori da se informiu i ukljue svi relevantni akteri. Proces informisanja zainteresovanih strana i potencijalnih partnera u projektu poeo je juna 2011. godine sastancima sa predstavnicima pojedinih institucija i odravanjem tri regionalna sastanka za upoznavanje sa projektom (na Cetinju, u Beranama i na abljaku; zakljuci sa regionalnih sastanaka mogu se nai u Aneksu 3). Polaznu osnovu za poetnu identifikaciju aktera predstavljale su aktivnosti na pripremi Prve nacionalne komunikacije prema UNFCCC i drugim projektima i inicijativama u oblasti klimatskih promjena. Tokom pripremnih informativnih aktivnosti kontaktirana su ministarstva sa kljunim nadlenostima vezanim za smanjenje emisija i prilagoavanje na klimatske promjene, Vladine i naune agencije i institucije relevante za problematiku klimatskih promjena (kao to su Agencija za zatitu ivotne sredine, Uprava za ume, Hidro-meteoroloki zavod, Institut za javno zdravlje, Biotehniki institut, JP Morsko dobro i sl.), predstavnici lokalnih samouprava, predstavnici privrede (preko udruenja kao to su privredna komora i turistike organizacije, kao i pojedinani privredni subjekti u sektorima energetike, industrije i umarstva), strunjaci sa Univerziteta, nevladin sektor i meunarodne organizacije. Veina aktera je pokazala interesovanje za projekat i ostala aktivno ukljuena tokom cijelog procesa tako da je oko 50 pojedinaca, predstavnika razliitiih institucija i organizacija, uestvovalo u projektnim aktivnostima (lista svih uesnika procesa nalazi se u Aneksu 5 koji sadri detaljne izvjetaje iz TNAssess programa). Savjetodavno tijelo (ST) projekta konstituisano je septembra 2011. godine sa svrhom da prui podrku TNA procesu. ST se sastoji od 14 lanova iz Ministarstva odrivog razvoja i turizma (odjeljenja za klimatske promjene i Ovlaenog nacionalnog tijela DNA), Ministarstva ekonomije (sektori za energetiku, energetsku efikasnost i industriju i preduzetnitvo), Ministarstva saobraaja i pomorstva, Ministarstva poljoprivrede i ruralnog razvoja (sektor za umarstvo), Agencije za zatitu ivotne sredine, Hidrometeorolokog zavoda, Instituta za javno zdravlje, Metalurko-tehnolokog fakulteta, Privredne komore, nevladine organizacije Green Home i UNDP-a. lanovi ST su tokom procesa: -Podravali i olakavali pripremu i sprovoenje radnih planova i programa; -Davali sugestije i inpute u toku pripreme nacrta i revizije relevantnih dokumenata, ukljuujui konani TNA izvjetaj i akcioni plan; -Aktivno uestvovali u projektnim aktivnostima , promovisali TNA proces i pruali informacije o njemu; -Doprinijeli ukljuenosti svih relevantnih drutvenih aktera.

20

Veina lanova ST je aktivno uestvovala u radu tokom cijelog procesa5 . Za koordinaciju projektnih aktivnosti i njihovu realizaciju bili su zadueni predstavnici Odjeljenja za podrku Nacionalnom savjetu zaodrivi razvoj (iz Ministarstva odrivog razvoja i turizma), nacionalna TNA kooridnatorka i holandski partneri (predstavnici NL Agencije i konslutantske kue JIN - Joint Implementation Network), koji su inili ui TNA tim. iri TNA tim sainjavali su jo i lanovi Savjetodavnog tijela. 2.4 Razlika u pristupu kod smanjenja emisija i adaptacije

Tokom TNA Crna Gora jednaka panja je poklonjena i sve projektne aktivnosti su sprovedene i za oblast smanjenja emisija i za prilagoavanje odnosno adaptaciju na klimatske promjene. Zbog dostupnosti podataka (kako na nacionalnom nivou tako i u alatima i izvorima preporuenim kroz TNA Prirunik) i prirode tehnologija, dolo je meutim do odreenih razlika u detaljima procjene za smanjenje emisija i adaptaciju. U najkraim crtama, ove razlike se mogu prikazati na slijedei nain: 1. U fazi identifikacije tehnologija, informacije dostupne na ClimateTech Wiki-ju za tehnologije i mjere adpatacije pokazale su se kao dosta ograniene, tako da su uglavnom koriene publikacije UNEP Risoe centra i drugi raspoloivi izvori, posebno Prva nacionalna komunikacija. Ovo je za rezultat imalo injenicu da je opis tehnologija za adaptaciju bio znatno uopteniji i sadrao manje kvantifikovanih elemenata u poreenju sa tehnologijama za smanjenje emisija. 2. U mjerama i tehnologijama koje se propoznate kao poeljne za prilagoavanje na klimatske promjene bilo je znatno vie netrinih ili takozvanih mekih tehnologija6 . U kombinaciji sa potekoama kvantifikovanja odreenih parametara za primjenu tehnologija, ova injenica je rezultirala time da trokovi tehnologija i mjera za adaptaciju nijesu mogli biti procijenjeni. Umjesto pune procjene trokova, procijenjene su kategorije trokova od niskih (sa procijenjenim ukupnim kapitalnim i operativnim trokovima ispod 6,25 miliona tokom 25 godina primjene), preko relativno niskih, umjereno visokih i visokih do veoma visokih (preko 62,5 miliona eura u periodu primjene). Za svaku tehnologiju/mjeru, u TNAssess program (u opis tehnologija) unijete su odreene vrijednosti u okviru ovih 5 kategorija trokova, kako bi se mogao nastaviti proces prioritizacije uz pomo TNAssess-a. Meutim, odnos trokova i korisiti kao jedan od rezultata prioritizacije tehnologija nije korien za dalja razmatranja (ve su prioritetne tehnologije/mjere utvrene samo na osnovu prioritizacije koristi) u oblasti adaptacije. Za razliku od toga, kod tehnologija za smanjenja emisija trokovi su detaljno procijenjeni pa je i pokazatelj o odnosu trokova i koristi uziman u obzir kod donoenja konane odluke o prioritetnim tehnologijama.

Izuzetak su bili predstavnici Ovlaenog nacionalnog tijela i Privredne komore koji, zbog ogranienih kapaciteta u okviru svojih organizacija nijesu mogli uskladiti uee u TNA procesu sa ostalim obavezama. 6 Netrine ili meke tehnologije podrazumijevaju aktivnosti na polju izgradnje kapaciteta, promjena u ponaanju, razvoja informativnih mrea, obuke i istraivanja i sl.5

21

3. Konano, identifikacija barijera koje trenutno koe ili usporavaju primjenu prioritiziranih tehnologija/mjera za adaptaciju raena je generalno, bez analize posebnih kategorija barijera (povoljno okruenje, trini lanac i usluge podrke), kao to je bio sluaj kod smanjenja emisija. 2.5 Kljuni koraci u procesu 2.5 Kljunikoraciuprocesu TNA Prirunik predvia da se proces u pet osnovnih koraka (prikazanih slici TNA Priru nik predvi a da se proces odvijaodvija u pet osnovnih koraka (prikazanih na slici 21) na koji se 2-1) koji realizuju na nain to putem sa ukljuivanjem realizuju nase participativan naparticipativan intojestputemradionica sajest uklju ivanjemradionica svihrelevantnih aktera. svih relevantnih aktera. Slika21:KoraciuTNAprocesu Opti cilj

Identifikacijanajboljihtehnolokihopcijazarazvoj saniskimemisijamaiuz manjuosjetljivostnaklimatskepromjeneOrganizacija procjene Razvojni prioriteti Prioritizacija podsektora Prioritizacija tehnologijaIzrada nacionalne strategijeiAP

Odlukao strukturi Nacionalnog tima Organizovanje ukljuivanja drutvenih aktera Izradaplana rada

Razumijevanje razvojnih prioritetazemlje Diskusijao implikacijama klimatskih promjenana razvojne prioritete Grupisani prioritetirazvoja

Prvobitna identifikacija podsektora Procjenapod sektorana osnovu razvojnihi klimatskih prioriteta Izbor prioritetnih podsektora

Identifikacija tehnologija Procjena tehnologijana osnovuvie kriterija Donoenje konanih odlukao prioritetnim tehnologijama

Postavljanje ciljeva Identifikacija mjeraza stvaranje povoljnog okruenja Nacionalna strategijaiAPza ubrzanje primjenei transfera tehnologija

Nacionalna strategijaiakcioni planzaubrzanje tehnolokih inovacijaufunkciji klimatskihi razvojnihciljeva Inputzadruge razvojnei klimatskeplanove Projektii programiza transfer tehnologija Inputzarazvoj kapacitetaza inovacije

Alatke za podrku procesu: TNAssess i ClimateTechWiki

Izvor:TNAPrirunik,2010

Polazei od ovakvih preporuka, za TNA Crna Gora sprovedeni su svi predvieni koraci Polazei od ovakvih preporuka, za TNA Crna Gora sprovedeni su svi predvieni koraci kroz niz aktivnosti kroz aktivnosti ueg i ireg TNA tima, angaovanje tehnikih strunjaka za identifiueg iniz ireg TNA tima, angaovanje tehni kih strunjaka za identifikaciju tehnologija, procjenu trokova i kaciju tehnologija, procjenu trokova i smanjenja emisija, te kroz organizaciju tri prosmanjenja emisija, te kroz organizaciju tri projektne radionice i vie konsultativnih i radnih sastanaka za vrijeme trajanja projekta. Pregled konkretnihkoraka irezultata datjeuza tabeli 21. trajanja projekta. jektne radionice i vie konsultativnih i radnih sastanaka vrijeme Pregled konkretnih koraka i rezultata dat je u tabeli 2-1. Tabela21:KoraciuTNACrnaGora Korak22

Svrha

Rezultati

16

Tabela21:KoraciuTNACrnaGora Korak Svrha Pripremaplanaaktivnosti, Pripremneaktivnosti upoznavanjeakterasasvrhomi (majoktobar2011) nainomrealizacijeprojekta, mobilizacijaaktera,formiranjeTNA tima Razmatranjeprioritetaodrivog Iprojektnaradionica,Kolain razvojaukontekstuklimatskih (novembar2011) promjenaiprioritizacijasektorai podsektorazasmanjenjeemisijai prilagoavanje Angaovanjestrunjakaza Identifikacijatehnologijaza identifikacijutehnologijaza smanjenjeemisijaiprilagoavanje; prioritetnepodsektore predlogdugihikratkihlista (januarfebruar2012) tehnologija Sastancizaodabirtehnologijaza prioritizaciju,Podgorica (februar2012) Upuznavanjeuesnikaprocesasa tehnologijama;utrivanje tehnologijaprikladnihzaCrnuGoru ipripremaIIradionice

IIprojektnaradionica,Podgorica (mart2012)

Prioritizacijaodabranihtehnologija pokategorijamaipodsektorima

Sastancizaanalizuokruenjaza primjenutehnologija/mjera, Podgorica(maj2012)

Identifikacijabarijerairjeenja/ mjerazaprimjenuprioritetnih tehnologijaiutvrivanjeciljeva (eljenogobima/nivoaprimjene odreenetehnologijeilimjere) Agregacijairacionalizacijamjera, predlogprioritetnihmjerainjihov opis,pripremaprvognacrtaTNA izvjetaja

Aktivnostinasumiranjurezultata procesaipripremizavrne radionice(junseptembar2012)

Zavrnaradionica,Ulcinj (oktobar2012) Okonanjeprojekta (oktobar2012)

Validacijaprethodnihrezultata, dogovorosmjernicamaza nacionalnustrategijuiAPza ubrzavanjeprimjenetehnologija Integracijazakljuakaipreporuka zavrneradioniceunacrtTNA izvjetaja

Rezultati Pojedinaniiregionalnisastanci Informacijeoprojektu distribuirane FormiranoSavjetodavnotijelo PripremljenaIradionica Listarazvojnihprioritetazatri stubaOR(ekonomski,socijalni, ivotnesredine) Listaprioritetnihpodsektoraza smanjenjeemisijaiprilagoavanje Predlozidugihikratkihlista tehnologijazaprioritetnepod sektore Opistehnologijasakratkeliste Procjenasmanjenjaemisijai trokovatehnologija Prihvatanjelistatehnologijaili predlozizakorekcije/dopune Uesniciupoznatisa tehnologijamakojeebiti prioritizirane Opistehnologijaunesenu TNAssess PripremljenaIIradionica PrioritizacijapomouTNAssessa zakategorijeukojimaje identifikovanovietehnologija Konanaodlukaoprioritetnim tehnologijamazasmanjenje emisijaiprilagoavanje Listebarijerakojeometaju primjenuprioritetnihtehnologija Utvreniciljevizaprimjenu tehnologija/mjera Identifikovanarjeenjaodnosno mjerezaprevazilaenjebarijera Listamjeraagregiranihpo sektorima,sapredlogom prioritetnihmjera Razradaprioritetnihmjeraza akcioniplan PrvinacrtTNAizvjetaja Pripremljenazavrnaradionica Utvrenemjerezaakcioni plan Utvrenanacionalnastrategija SugestijezarevizijunacrtaTNA izvjetaja KonaniTNAizvjetaj Prevoditampanje

17 23

3

Identifikacija razvojnih prioriteta 3.1 Postojei razvojni planovi i prioriteti

U

strukturi crnogorskog BDP-a u 2010. godini dominantnu ulogu imale su usluge sa oko 57% ukupnog BDP-a, dok je industrijska proizvodnja (ukljuujui rudarstvo i energetiku) uestvovala sa oko 14 a poljoprivreda i umarstvo sa oko 9%. Petina drutvenog proizvoda je (za istu godinu) stvorena u javnom sektoru (administracija, obrazovanje, zdravstvo). Prioritetne razvojne grane su turizam, poljoprivreda, energetika, saobraaj i umarstvo, dok se meu socio-ekonomskim razvojnim prioritetima izdvajaju smanjenje siromatva i regionalnih razvojnih razlika. Znaajna panja se, makar deklarativno, poklanja zatiti ivotne sredine (prioriteti ukljuuju zatitu biodiverziteta, vodnih resursa i obalnog podruja, poboljanja u upravljanju otpadom itd.) i pitanjima odrivog razvoja. Od optih dokumenata koji tretiraju razvojnu problematiku zemlje najznaajniji su Nacionalna strategija odrivog razvoja, Prostorni plan Crne Gore i Strategija regionalnog razvoja. Pored ovih, postoji i veliki broj sektorskih strategija i planova, iji ciljevi i prioriteti nijesu uvijek konzistentni. Klimatske promjene su relativno nova oblast politike. Kao to je ve reeno, Prva nacionalna komunikacja prema UNFCCC-u zavrena je 2010. godine, a istovremeno sa njom raena je i preliminarna procjena moguih uticaja klimatskih promjena na ekonomiju. Stepen integracije problematike klimatskih promjena u sektorske strategije je jo uvijek na nezadovoljavajuem nivou, s tim to su odreeni pomaci napravljeni kod energetike, umarstva, biodiverziteta, turizma i regionalnog razvoja 7. Primjeri razvojnih prioriteta utvrenih u stratekim dokumentima i planovima dati su u tabeli 3-1, dok su lista stratekih dokumenata i politika korienih u ovoj fazi TNA procesa (za identifikaciju razvojnih prioriteta) i iscrpna lista njima utvrenih prioriteta prezentirane u Aneksu 4. Identifikovani prioriteti (prikazani u Tabeli 3.1 i Aneksu 4) posluili su uesnicima TNA procesa kao referenca za razmatranje dugorone vizije razvoja u kontekstu klimatskih promjena i definisanje okvira za dalji tok TNA Crna Gora.

Sektorska strateka dokumenta kao to su Energetska politika do 2030, Nacionalna umarska politika, Nacionalna strategija i akcioni plan za biodiverzitet, Strategija razvoja turizma, Strategija regionalnog razvoja u izvjesnoj mjeri tertiraju pitanja klimatskih promjena.7

24

su lista stratekih dokumenata i politika korienih u ovoj fazi TNA procesa (za identifikaciju razvojnih prioriteta)i iscrpna lista njima utvrenihprioriteta prezentirane u Aneksu 4. Identifikovani prioriteti (prikazani uTabeli 3.1 i Aneksu 4) posluili su uesnicima TNA procesa kao referenca za razmatranje dugoronevizijerazvojaukontekstuklimatskihpromjenaidefinisanjeokvirazadaljitokTNACrnaGora. Tabela31:Primjerirazvojnihprioritetaidentifikovanihunacionalnimdokumentima

Razvojniprioritetizaivotnusredinu Cilj Efikasnakontrolaismanjenjezagaenja Opis Poboljanjekvalitetavazduhauurbanimcjelinama, jaanjeinstrumentaupravljanjaivotnomsredinom, poboljanoupravljanjeotpadomirazvojpolitike klimatskihpromjena Ouvanjeprirodneravnoteeiotpornostiekosistema

Zatitamoraipriobalnogpodruja,zatita biodiverziteta Prilagoavanjenaklimatskepromjene DefinisanjemjeraprilagoavanjakaoodgovornaKP Primjenaniskokarbonskihtehnologija,odrivo Zatitaivotnesredineukonteksturegionalnog razvoja;posebnapodrkapodrujimakojazaostajuu korienjeresursairazvojkomunalneinfrastrukture 7 razvoju strateka dokumenta kao to su Energetska politika do 2030, Nacionalna umarska politika, Nacionalna Sektorska Odrivenergetski razvoj biodiverzitet, Strategija razvoja EE, OIE,racionalno kori enjeenergetskih resursa uzmjeri strategija i akcioni plan za turizma, Strategija regionalnog razvoja u izvjesnoj uvaavanjeprincipazatiteivotnesredine tertirajupitanjaklimatskihpromjena. Minimiziranjenegativnoguticajarazvojasaobraajne Planiranjeiizgradnjasaobraajnica,kontrola infrastruktureisaobraajanaivotnusredinu zagaenja Zatitaiunapreenjesvihkomponentibiolokog Osnovnipristupnakomesezasnivazatita diverziteta,injihovoodrivokorienje biodiverzitetajeekosistemskipristup;KPprepoznate 18 kaoprijetnja Ostvarivanjedugoroneotpornostiiproduktivnosti Odrivoupravljanjeumskimresursima(socijalne, umaipovezanihekosistema ekonomskeifunkcijevezanezaivotnusredinu) Jaanjeulogeumausmanjenjuemisijai IspitatipotencijalezavezivanjeCO2,rizikezaumeod prilagoavanjunaKP KP;ukljuitiKPuplaniranje

Ekonomskirazvojniprioriteti Cilj Ubrzanjeekonomskograstairazvojaismanjenje regionalnerazvojnenejednakosti Ravnomjernijirazvojjedinicalokalnesamoupravei regiona Smanjenjeuvoznezavisnosti uenergetici Opis Razvojusluga;razvojMSPipoveanjezaposlenostiu sjevernomregionu(planinskiturizam,prozivodnja zdravehrane,odrivoumarstvo) Razvojljudskihresursaiinfrastrukture;razvoj konkurentnostiodrivimkoricenjemprivrednih, ruralnihikulturnihresursa Racionalnokorienjehidropotencijalanaslivovima rijekaMorae,Zete,Lima,Pive,Tare,Ibraiehotine; izgradnjaTEPljevlja2(itoplifikacijaPljevalja) Poredhidropotencijala,prioritetjeenergijasunca; razvojkogeneracije Utedaod9%prosjenefinalnepotronje(bezKAPa) do2018 Istraivanjepotencijala,krerianjepovoljnog ambijenta Unapreenjejavnogprevozaieljeznikog saobraaja;energetskiefikasnainiskoemisiona vozila,integracijakriterijumaEEuprojekte Poboljanjabezbjednostiikvalitetahrane,zatita ivotnesredine,zatitaivotinjaizdravljabilja Razvojiprimjenatehnikihstandarda Razvojsaobraajneikomunalneinfrastrukture, izgradnja/poboljanjeturistikihkapaciteta Diverzifikacijaponude

20%ukupnepotronjeprimarneenerijeizobnovljivih izvora8 PoveanjeEE IskoriavanjeOIE Racionalnokorienjeenergijeusaobraajui promocijamjeraEE Unpreenjeprimarnepoljoprivredneproizvodnjei prerade Kvalitetugraevinarstvu Stvaranjepotrebneturistikeiprateeinfrastrukture RazvojCGkaocjelogodinjeturistikedestinacije Konkurentnostdrvopreraivakeindustrije,doprinos socijalnomiekonomskomrazvojururalnihpodruja

Na sastanku Ministarskog savjeta Energetske zajednice odranom oktobra 2012. godine usvojeni su novi ciljevi za udio OIE do 2020. godine u zemljama lanicama Zajednice; inovirani cilj za Crnu Goru je 33%.8

8

NasastankuMinistarskogsavjetaEnergetskezajedniceodranomoktobra2012.godineusvojenisunoviciljeviza udioOIEdo2020.godineuzemljamalanicamaZajednice;inoviraniciljzaCrnuGoruje33%.

25

19

Drutvenirazvojniprioriteti Smanjenjesiromatva Cilj Opis Smanjitisiromatvo;obezbijeditijednakostupristupu uslugamairesursima Vea dostupnoststanovaiobezbjeivanjekvalitetnog stambenogfonda,posebnozaekonomskiugorenei siromane Zagaenjevazduha,dimodcigareta,olovougorivima Prioritetneoblastisu:naukaiobrazovanje,ivotna sredina,turizam,poljoprivreda,zdravljestanovnika, energetika

Raststandardaidostupnostistanovanja

Smanjenjeizloenostidjecezagaenjuvazduha Razvojnaukeitehnologije,poveanjenjihovog doprinosarazvojudrutvauznajveumoguu primjenunovihikreiranjesopstvenihznanjai tehnologija Smanjenjenezaposlenosti

Otvaranjenovihradnihmjesta,podsticaji zapoljavanjumladih,podsticanjepreduzetnitva Jaanjesocijalnekohezije Zapoljavanjeena,prevencijasocijalneiskljuenostii siromatva Izvori:Nacionalnastrategijaodrivograzvojaisektorskastratekadokumentauoblastimaivotnesredine, energetike,poljoprivrede,umarstva,saobraaja,graevinarstva,stanovanja,turizma,zdravlja,naukeitd.

3.2 Implikacije 3.2 Implikacije klimatskih promjena za razvoj u Crnoj klimatskih promjena zarazvoj uCrnoj Gori Gori Projekcije klimatskih promjena za podru Crne Gore raene su raene uz pomo regionalnog klimatskog Projekcije klimatskih promjena zaje podruje Crne Gore su uz pomo regionamodela EBU POM. Model je razvijen na osnovu globalnih emisionih scenarija definisanih u Specijalnom lnog klimatskog modela EBU-POM. Model je razvijen na osnovu globalnih emisionih sceizvjetaju IPCCa (SRES)9. Rezultati klimatskog modela EBUPOM fokusirani su na scenarije A1B i A2. U narija definisanih u Specijalnom izvjetaju IPCC-a (SRES)9. Rezultati klimatskog modela EBUodnosu na koncentraciju gasova staklene bate, A1B je okarakterisan kao srednjiaA2 kao visoki POM fokusirani su na scenarije A1B i A2. U odnosu na koncentraciju gasova staklene scenario. Projektovane koncentracije CO 2 na kraju dvadeset prvog vijeka za scenario A1B kreu se oko bate, A1B je okarakterisan kao srednjia A2 kao Projektovane 690 ppma za A2 oko 850 ppm (to je priblino 2 odnosno 2,2visoki puta veascenario. vrijednost od sadanjih 385 ppm). koncentracije CO2 na kraju dvadeset prvog vijeka za scenario A1B kreu se oko 690 ppma za A2 oko 850 ppm (to je priblino 2 odnosno 2,2 puta vea vrijednost od RezultatiizmodelazateritorijuCrneGoreanaliziranisuzavremenskeperiode20012030i20712100za sadanjih 385 ppm). dva osnovna meteoroloka parametra temperaturu i padavine. Oekivane promjene ovih parametara do 2030. godine prikazane su u odnosu na srednje vrijednosti baznog period 19611990 (slike 31 i 32) Rezultati modela teritoriju Crne Gore analizirani su za periode 2001zascenarioiz A1B zaetiriza sezone: DJFdecembar, januar, februar; MAM vremenske mart, april,maj; JJA jun, jul, avgust i SON septembar, oktobar, novembar. 2030 i 2071-2100 za dva osnovna meteoroloka parametra temperaturu i padavine. Oekivane promjene ovih parametara do 2030. godine prikazane su u odnosu na sre

dnje vrijednosti baznog period 1961-1990 (slike 3-1 i 3-2) za scenario A1B za etiri sezone: DJF decembar, januar, februar; MAM mart, april, maj; JJA jun, jul, avgust i SON septembar, oktobar, novembar.

9

TheSpecialReportonEmissionsScenarios,NakicenovicandSwart,2000.SRESprepoznajeetirifamilijeemisionih scenarijaitoA1,B1,A2iB2.

20

The Special Report on Emissions Scenarios, Nakicenovic and Swart, 2000. SRES prepoznaje etiri familije emisionih scenarija i to A1, B1, A2 i B2.9

26

Slika31:Promjenetemperaturena2m(uC)(panelilijevo)iakumuliranihpadavina(u%)(panelidesno)zaDJF (gornjipaneli)iMAM(donjipaneli)sezonunateritorijiCrneGorezaA1Bscenariozaperiod20012030

Izvor:Prvanacionalnakomunikacija,2010

Prema rezultatima modela, promjene (porast) srednje sezonske temperature do 2030. Prema rezultatima promjene (porast) sezonske temperature do2030. godine kretajeese godine kretaemodela, se u rasponu od 0,6Csrednje do 1,3 C zavisno od sezone i oblasti. Izuzev u rasponu od 0,6C do 1,3Czavisno od sezone i oblasti. Izuzev jesenje (SON) sezone, promjene senje (SON) sezone, promjene temperature bie znaajnije za sjeverni, planinski, dio temperature bie znaajnije za sjeverni, planinski, dio Crne Gore nego za oblastiblie Jadranskom moru. CrneGore nego za oblasti blie Jadranskom moru. Najvei temperature Najve i porast temperature moese oekivati tokom ljetnje sezone (JJA)porast i to za 1,3 C na sjeverumoe i 1C u se oekivati tokom ljetnje sezone (JJA) i to za 1,3C na sjeveru i 1C u priobalnoj oblasti. priobalnoj oblasti. to se ti e promjena u u padavinama, modelom su prognozirane i negativne i pozitivnei promjene u to se tie promjena padavinama, modelom su prognozirane i negativne pozitivne zavisnosti od dijela zemlje i sezone. Veoma mali porast padavina (do 5%) u pore enju sa vrijednostima promjene u zavisnosti od dijela zemlje i sezone. Veoma mali porast padavina (do 5%) zabiljeenim u periodu 19611990 moe se oekivati za ljetnju sezonu (JJA) u sjevernim/centralnim u poreenju sa vrijednostima zabiljeenim u periodu 1961-1990 moe se oekivati za djelovima i za proljenu (MAM) sezonu na krajnjem sjeverozapadu zemlje. Za ostale oblasti i sezone ljetnju u sjevernim/centralnim djelovima i za proljenu (MAM) sezonu na moe sesezonu oekivati(JJA) smanjenje padavina u iznosudo 10%, dok se izraeniji deficit sa smanjenjem i do20% krajnjem sjeverozapadu zemlje. Za ostale oblasti i sezone moe se oekivati smanjenje predvia za centralni ka junom dijelu tokom ljeta (JJA) i na gotovo cijeloj teritoriji Crne Gore tokom jesenje sezone (SON). do 10%, dok se izraeniji deficit sa smanjenjem i do 20% predvia padavina u iznosu za centralni ka junom dijelu tokom ljeta (JJA) i na gotovo cijeloj teritoriji Crne Gore

tokom jesenje sezone (SON).

21

27

Slika32:Promjenetemperaturena2m(C)(panelilijevo)iakumuliranihpadavina(%)(panelidesno)zaJJA (gornjipaneli)iSON(donjipaneli)sezonunateritorijiCrneGorezaA1Bscenariozaperiod20012030

Izvor:Prvanacionalnakomunikacija,2010

Najdramatinije promjene osnovnih klimatskih parametara mogu se oekivati krajem Najdramatinije promjene osnovnih klimatskih parametara mogu se oekivati krajem ovog vijeka tokom ovog vijeka sezone u sluaju globalnog porasta emisija CO2 po scenariju scenario ljetnje sezone tokom u sluajuljetnje globalnog porasta emisija CO 2 po scenariju A2. Ukoliko bi se ovaj A2. Ukoliko bi se ovaj scenario ekonomija prirodni sistemi materijalizovao, stanovnici, ekonomijamaterijalizovao, iprirodnisisteminastanovnici, sjeveruCrneGore bipremairezultatima EBU POM modela morali se suo sa porastom prosjeneEBU-POM temperaturemodela od 4,8C dok bi padavine jugu sa na sjeveru Crne da Gore bie prema rezultatima morali da se na suoe bile prepolovljene (iznosile bi samo 50% prosjeka za period 1960 1991). NivoJadranskog mora bi prema porastom prosjene temperature od 4,8C dok bi padavine na jugu bile prepolovljene rezultatimamodelamogaoporastimaksimalnoza35cm. (iznosile bi samo 50% prosjeka za period 1960-1991). Nivo Jadranskog mora bi prema rezultatima modela mogao maksimalno 35 cm. Raspoloive informacije ukazuju porasti na to da e klimatskeza promjene imati znaajne implikacije na perspektive razvoja ne samo u Crnoj Gori ve u cijelom regionu kome zemlja pripada. Podaci izetvrtog IPCCizvjetajagovore dajejugoisto naEvropa jedna ode oblasti ukojojse oekujuneke odnajizraenijih Raspoloive informacije ukazuju na to da klimatske promjene imati znaajne

implikacije na perspektive razvoja ne samo u Crnoj Gori ve u cijelom regionu kome zemlja pripada. Podaci iz etvrtog IPCC izvjetaja govore da je jugoistona Evropa jedna od oblasti u kojoj se oekuju neke od najizraenijih manifestacija klimatskih promjena. Procjenjuje se, na primjer, da se do 2070. godine u ovom regionu moe oekivati 22 smanjenje potencijala za proizvodnju elektrine energije na postojeim elektranama za vie od 25%10 .Izvor: The IPCC Fourth Assessment Report for Working Group II (Kundzewicz et al., 2007) , objavljeno u UNFCCC/ UNDP TNA Priruniku iz 2010.10

28

Prema Prvoj nacionalnoj komunikaciji, promjene u koliini i reimu padavina u Crnoj Gori dugorono e dovesti do smanjenja protoka i izdanosti vodnih resursa. Na drugoj strani, u kombinaciji sa pojavom ekstremnih vremenskih dogaaja, oekuje se poveana uestalost i intenzitet poplava. Negativni uticaji klimatskih promjena na ume ukljuuju pomjeranje vegetacionih zona, smanjenje prirasta, smanjenje broja vrsta, suenje uma i uestalije umske poare. Gubitak vrsta (posebno u vodnim sredinama) i pad produktivnosti ekosistema neki su od glavnih oekivanih uticaja klimatskih promjena na biodiverzitet. Kad je rije o obalnom podruju, oekivani negativni uticaji ukljuuju gubitak prostora i biodiverziteta i eroziju plaa usljed podizanja nivoa i porasta temperature mora. Negativni uticaj klimatskih promjena na poljoprivrednu proizvodnju ogleda se u ogranienom rastu i razvoju biljaka odnosno u znaajnim smanjenjima prinosa usljed osjetljivosti biljne proizvodnje na promjene u temperaturi i padavinama, smanjenju raspoloivih poljoprivrednih povrina i smanjenju sadraja organske materije u zemljitu. Takoe su mogui smanjenje stoarske proizvodnje i pojava novih bolesti ivotinja usljed toplotnog stresa. UNDP studija koja je raena u sklopu pripreme Prve nacionalne komunikacije o klimatskim promjenama11 bavila se, na osnovu dostupnih modela i podataka, procjenama ekonomskih teta koje mogu nastati u pojedinim sektorima zbog uticaja klimatskih promjena, za scenarije umjerenih (A1B) i snanih (A2) klimatskih promjena, u blioj (do 2030. godine) i daljoj budunosti (do kraja ovog vijeka). Procjene su izmeu ostalog raene za vodne resurse (analiziran je uticaj smanjenog protoka usljed promjene klime na prihode od prodaje elektrine energije iz HE Piva) i turizam (analiziran je uticaj porasta temperature na posjetu i prihode od turizma). Rezultati su pokazali da se za turizam mogu oekivati znaajna smanjenja prihoda (u rasponu od 33 do 68 miliona godinje) u daljoj budunosti, dok su tete od klimatskih promjena odnosno smanjenje prihoda HE Piva od prodaje elektrine energije procijenjene na blizu 7 miliona godinje ve od 2030. godine. Promijenjena klima ima direktne i indirektne, uglavnom negativne efekte na zdravlje, izazivajui promjene i zbivanja u organizmu koji mogu da dovedu do povreda i pojave zaraznih i nezaraznih bolesti, sa moguim smrtnim ishodom. Klimatske promjene dovode do rasta, brzog razvoja, razmnoavanja i geografskog irenja vektora prenosioca bolesti (komarci, krpelji itd.). Imajui u vidu mogue promjene klime i povezane uticaje, za ostvarivanje razvojnih ciljeva i postizanje dugorono odrivog razvoja u Crnoj Gori od velikog je znaaja da se identifikuju i primijene tehnologije, pristupi i znanja koja omoguavaju razvoj sa niskim emisijama uz smanjenje osjetljivosti na klimatske promjene. Ouvanje i konzervacije vode, zemljita, uma i obalnih ekosistema, razvoj odrivih sistema u poljoprivredi, razvoj sposobnosti za adekvatne odgovore na klimatske promjene u zdravstvenom sektoru, planiranje i razvoj turistikih i energetskih kapaciteta u skladu sa uslovima izmijenjene klime su neophodni kako bi se osiguralo da razvojni ciljevi ne budu dovedeni u pitanje.11

UNDP Crna Gora, The Economic Impacts of Climate Change in Montenegro: A First Look, 2010 29

3.3 Dugorona vizija razvoja u kontekstu klimatskih promjena

Jedna od prvih aktivnosti u TNA procesu u Crnoj Gori bilo je razmatranje razvojnih 3.3 Dugoro nada vizija razvoja ukontekstu klimatskih promjena prioriteta i pokuaj se definie dugorona vizija odrivog razvoja u kontekstu klima tskih promjena. Sa ovim ciljem, uesnici prve projektne radionice u Kolainu razgovarali Jedna odprvihaktivnosti uTNAza procesu uCrnoj Goribilo jerazmatranje razvojnih prioriteta ipokuajda su o razvojnim prioritetima ivotnu sredinu, ekonomski i drutveni razvoj. Zakljuci se definie dugorona vizija odrivog razvoja u kontekstu klimatskih promjena. Sa ovim ciljem, uesnici diskusije su zatim uporeeni sa pregledom razvojnih prioriteta iz zvaninih planskih prve projektne radionice u Kolainu razgovarali su o razvojnim prioritetima za ivotnu sredinu, i stratekih Na kraju je napravljen konaan izbor razvojnih prioriteta za iz ekonomski idokumenata. drutveni razvoj. Zaklju ci diskusije su zatim uporeeni sa pregledom razvojnih prioriteta TNA proces i ubiljeen u program TNAssess (vidjeti Aneks 5 za detaljniji izvjetaj). Izbor za zvani nih planskih i stratekih dokumenata. Na kraju je napravljen kona an izbor razvojnih prioriteta jeTNA prikazan u tabeli 3-2 i posluio je kao okvir u odnosu na koji su provjeravane dalje u proces i ubiljeen u program TNAssess (vidjeti Aneks 5za detaljniji izvjetaj). Izbor je prikazan tabeli3u 2TNA iposluio jekaoukljuujui okviruodnosu nakojisuprovjeravane dalje odlukeuTNAprioritizaciju procesuukljuujui odluke procesu utvrivanje prioritetnih pod-sektora, utvr ivanje prioritetnih pod sektora, prioritizaciju tehnologija za smanjenje emisija i prilago avanje, i tehnologija za smanjenje emisija i prilagoavanje, i utvrivanje nacionalne strategije utvr ivanje nacionalne strategije zaubrzanje tehnolokih inovacija u funkciji ostvarivanja klimatskih za ubrzanje tehnolokih inovacija u funkciji ostvarivanja klimatskih i razvojnih ciljeva. irazvojnihciljeva. Tabela32:Razvojniprioritetiukontekstuklimatskihpromjena

Socijalniprioriteti Smanjenjesiromatva Edukacijaoklimatskim promjenama Poboljanjausistemujavnog zdravljaukontekstuklimatskih promjena Poveanjekvalitetaivotaza najugroenijekategorije Poboljanjestandardau graevinarstvu Jaanjesocijalnekohezije SmanjenjeosjetljivostinaKPu poljoprivrediiumarstvu Jaanjesistemauprave,posebno nalokalnomnivou

EkonomskiprioritetiSmanjenjeuvoznezavisnosti u energetici Poboljanamobilnost stanovnitva Unapreenjepoljoprivredne proizvodnjeiprehrambene industrije Poboljanjekonkurentnosti drvoprerade Unapreenjestandardau graevinarstvu(planiranjei izgradnja) Boljaiskorienostturistikih potencijala Smanjenjenezaposlenosti

PrioritetizaivotnusredinuOdrivoupravljanjeumama Kvalitetvazduha Poboljanjauupravljanju otpadom Odrivoupravljanjevodama Zatitabiodiverziteta

Odriviobnovljivi(novi)i alternativnividovienergije

Razvojnaukeitehnologije Izborpovoljnihopcijai tehnologijauenergetici

Crna Gora je mali emiter gasova staklene bate kako u apsolutnom iznosu tako i kad su u pitanju relativni pokazatelji. Ukupne emisije ugljen dioksida (CO2) kao najznaajnijeg gasa sa efektom staklene bateu2008.godiniiznosilesu2,7Mtpriemujeemisijapoglavistanovnikabilazaoko1,8putamanja od evropskog prosjeka (tabela 41). Ostali gasovi staklene bate koji se emitiju u Crnoj Gori su metan

4 Identifikacijakljunihpodsektorazasmanjenjeemisijai osjetljivostinaklimatskepromjene

2430

4

Identifikacija kljunih pod-sektora za smanjenje emisija i osjetljivosti na klimatske promjene

C

rna Gora je mali emiter gasova staklene bate kako u apsolutnom iznosu tako i kad su u pitanju relativni pokazatelji. Ukupne emisije ugljen dioksida (CO2) kao najznaajnijeg gasa sa efektom staklene bate u 2008. godini iznosile su 2,7 Mt pri emu je emisija po glavi stanovnika bila za oko 1,8 puta manja od evropskog prosjeka (tabela 4-1). Ostali gasovi staklene bate koji se emitiju u Crnoj Gori su metan (koji uglavnom potie iz poljoprivrede i od organskog otpada), azot suboksid (poljoprivreda upotreba mineralnih ubriva) i ugljentetrafluoridi ugljenheksafluorid (sintetiki (koji uglavnom potie iz poljoprivrede i od organskog otpada), azot suboksid (poljoprivreda upotreba gasovi iz proizvodnje aluminijuma).Tabela41:Odabranienergetskiiklimatskipokazateljiza2008.godinu:CrnaGora,zemljeizokruenjaiEU Bruto Energetski Potronja potronja u intenzitet elektri ne CO emisije CO2emisije Zemlja 2 zemljiper (ten/BDPu energijeper (Mt) percapita(kg) capita(kgen) miliz00) capita(kWh) Albanija 701 400 1,372 3.9 1,227 BosnaiHercegovina 1,296 2,385 19.5 5,181 Hrvatska 2,062 293 3,497 20.9 4,720 Kosovo 1,104 619 2,038 7.15 3,405 Makedonija 1,455 673 3,161 9.0 4,333 CrnaGora 1,866 488 6,029 2.7 4,355 Srbija 2,102 3,751 49.2 6,695 EU27 3,641 169 5,731 3,849.5 7,719 Izvori:Nacionalnestatistikeienergetskibilansi,odgovorinaECUpitnike,i http://ec.europa.eu/energy/publications/statistics/statistics_en.htm

mineralnihubriva)iugljentetrafluoridiugljenheksafluorid(sintetikigasoviizproizvodnjealuminijuma).

Podaci iz tabele 41 pokazuju i da je 2008. godine u crnogorskoj ekonomiji korieno 1,7 puta vie energijenegouHrvatskojdabiseproizvelajedinicaBDPa,dokjeuodnosunaEUekonomijucrnogorska Podaci iz tabele 4-1 pokazuju i da je 2008. godine u crnogorskoj ekonomiji korieno bila skoro tri puta energetski intenzivnija (troei 488 tona ekvivalentne nafte po milionu BDPa 1,7 puta energije nego u Hrvatskoj bi se proizvela jedinica dok je u izraenogvie ueurima iz2000. godine, uodnosunada prosjek od 169tenza evropskuBDP-a, dvadeset sedmorku). odnosu na EU ekonomiju crnogorska bila skoro tri puta energetski intenzivnija (troei 488 nafte3.2, po milionu BDP-a izraenog u ieurima 2000. godine, u Kaotona tojeekvivalentne vereenou odjeljku prirodnookruenje, ekonomski socijalniiz sistemi su visoko osjetljivi naoekivane negativne uticaje klimatskih promjena, tonaglaavapotrebuzatemeljnimakcijamausferi odnosu na prosjek od 169 ten za evropsku dvadeset-sedmorku). prilagoavanja. Kao to je ve reeno u odjeljku 3.2, prirodno okruenje, ekonomski i socijalni sistemi 4.1 Identifikacija iopispod sektorauticaje su visoko osjetljivi na oekivane negativne klimatskih promjena, to naglaava potrebu za temeljnim akcijama u sferi prilagoavanja. Kao polazna taka za identifikaciju prioritetnih sektora za smanjenje emisija u TNA procesu uzeti su

InventargasovastaklenebateAgencijezazatituivotnesredine(AZS)za2009.godinuipodaciizPrve nacionalne komunikacije (NK). Inventar Prve NK raen je za 1990 i 2003. godinu na osnovu IPCC klasifikacije sektora, gdje su kljuni sektori energetika, industrijski procesi, poljoprivreda, promjena korienja zemljita i umarstvo, i otpad. Program TNAssess koji je korien kao podrka TNA Crna Gora predvia istu (IPCC) klasifikaciju sektora, ali takoe omoguava modifikacije sektora i podsektora zavisno od raspoloivosti nacionalnih podataka. Zboginjenice da disagregirani podaci (podaci na nivou podsektora) iz inventara Prve NK nijesu bili dostupni kao i zbog toga to ovaj dokument nije sadrao podatke novije od 2003. godine, odlueno je da se za TNA iskoristi inventar AZS, dopunjen procjenom emisija sintetikih gasova (iz aluminijumske industrije)na osnovu podataka iz Prve NK. AZS vodi emisione inventare gasova prema EMEP/EEA Uputstvu za Inventare emisija zagaujuih materija u 31 vazduh iz 2009. godine (EMEP/EEA Air Pollutant Emission Inventory Guidebook 2009) i IPCC Uputstvu za Nacionalne inventare gasova sa efektom staklene bate iz 2006.godine (2006 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Invetories). Inventar AZS za 2009. godinu sadri podatke za kljune gasove

4.1 Identifikacija i opis pod-sektora

Kao polazna taka za identifikaciju prioritetnih sektora za smanjenje emisija u TNA procesu uzeti su Inventar gasova staklene bate Agencije za zatitu ivotne sredine (AZS) za 2009. godinu i podaci iz Prve nacionalne komunikacije (NK). Inventar Prve NK raen je za 1990 i 2003. godinu na osnovu IPCC klasifikacije sektora, gdje su kljuni sektori energetika, industrijski procesi, poljoprivreda, promjena korienja zemljita i umarstvo, i otpad. Program TNAssess koji je korien kao podrka TNA Crna Gora predvia istu (IPCC) klasifikaciju sektora, ali takoe omoguava modifikacije sektora i pod-sektora zavisno od raspoloivosti nacionalnih podataka. Zbog injenice da disagregirani podaci (podaci na nivou pod-sektora) iz inventara Prve NK nijesu bili dostupni kao i zbog toga to ovaj dokument nije sadrao podatke novije od 2003. godine, odlueno je da se za TNA iskoristi inventar AZS, dopunjen procjenom emisija sintetikih gasova (iz aluminijumske industrije) na osnovu podataka iz Prve NK. AZS vodi emisione inventare gasova prema EMEP/EEA Uputstvu za Inventare emisija zagaujuih materija u vazduh iz 2009. godine (EMEP/EEA Air Pollutant Emission Inventory Guidebook 2009) i IPCC Uputstvu za Nacionalne inventare gasova sa efektom staklene bate iz 2006. godine (2006 IPCC Guidelines for National Greenhouse Gas Invetories). Inventar AZS za 2009. godinu sadri podatke za kljune gasove staklene bate ugljen dioksid, metan i azot suboksid12 . Proces inventarisanja i sistematskog praenja GHG se i dalje usavrava. Emisije po pod-sektorima za 2009. godinu koje su koriene u TNA Crna Gora prikazane su u tabeli 4-2. Ukupne emisije iznosile su 5,6 Mt CO2 ekvivalenta, pri emu je najvee uee imala energetika (prozivodnja energije i potronja u saobraaju, rezidencijalnom i sektoru usluga) sa preko 60% ukupnih emisija, zatim industrija aluminijuma (sintetiki gasovi) sa oko 30%, dok su doprinosi iz poljoprivrede i od otpada bili na nivou od, redom, 5% i 1% ukupnih emisija. Pod-sektor umskih poara ukljuen je zbog znaaja uma i sve izraenijeg problema poara, iako su dostupni podaci o emisijama izuzetno niski.

U klasifikaciji sektora prepoznato je 11 kategorija i to: 1) Sagorijevanje u energetici, toplanama i transformaciji goriva; 2) Sagorijevanje u ne-industrijskim postrojenjima; 3) Sagorijevanje u preraivakoj industriji; 4) Proizvodni procesi; 5) Vaenje i distribucija fosilinih goriva; 6) Upotreba razreivaa i ostalih proizvoda; 7) Drumski saobraaj; 8) Ostali pokretni izvori i mainerija; 32 9) Tretman i odlaganje otpada; 10) Poljoprivreda; i 11) Ostali izvori i ponori.12

Emisije po podsektorima za 2009. godinu koje su koriene u TNA Crna Gora prikazane su u tabeli 42. Ukupne emisije iznosile su 5,6 Mt CO2 ekvivalenta, pri emu je najvee uee imala energetika (prozivodnja energije i potronja u saobraaju, rezidencijalnom i sektoru usluga) sa preko 60% ukupnih emisija,zatimindustrijaaluminijuma(sintetikigasovi)saoko30%,doksudoprinosiizpoljoprivredeiod otpada bili na nivou od, redom, 5% i 1% ukupnih emisija. Podsektor umskih poara ukljuen je zbog znaajaumaisveizraenijegproblemapoara,iakosudostupnipodacioemisijamaizuzetnoniski. Tabela42:EmisijeGHGponajznaajnijimpodsektorima

Podsektor

Napomene

GHGemisije uMtCO2ekv u%odukup.

Proizvodnjaenergije

Potronjaenergije (rezidencijalnisektori usluge) Proizvodnja aluminijuma Drumskisaobraaj

Za2009.godinuemisijezabiljeeneurelevantnoj kategorijiinventaraAZS(kategorija01,vidjeti fusnotu12)odnosilesusegotovoiskljuivonaTE Pljevlja Odnosisenapostrojenjazasagorijevanjeu rezidencijalnomisektoruusluga(kotlovi10.000stanovnikaod2025.godine;iroka zastupljenostponovneupotrebe) 4. Upravljanjegubicima,otkrivanjeiopravka oteenjanavodovodnimsistemima (Prepolovitisadanjegubitkeuvodovodnimsistemima do2025.godine) 5. Upotrebaaparatakojitroemanjevode (Eliminacijaneefikasnihaparatasatritado2025. godine)

Kljunebarijere Nepostojepropisiisavjetizatretmanvodeu domainstvu Ogranienaupotrebljivostsakupljenekinice (moguapotrebadaljegtretmanailiupotrebau poljoprivredi),regionalnoprimjenljivatehnologija Potrebnomjerenjepotronjeiekonomskacijena vode(ukljuujuiiseoskapodruja) Zastarjelivodovodniikanalizacionisistemi Nedostatakfinansijskihsredstava Kapacitetzaupravljanjeivlasnitvonadseoskim vodovodima Tradicijaisocijalnevrijednosti:nenamjensko troenjevodezapie;nedovoljnasvijestopotrebi ouvanjavode Nedovoljnoznanjeomogunostimaponovne upotrebe,nedovoljnazainteresovanost Nemainfrastrukturezakorienjetehnikevode Finansijskazahtjevnostpreiavanjaotpadnihvoda Priutivostefikasnihaparata,neodstupnost informacija

VODNIRESURSI

60

50

Prioritetnetehnologije/mjere(saciljevima)1. StrategijeiAPzaprevencijuiublaavanjeuticaja (Izradastratekihdokumenata,unapreenjebaze podataka) 2. Kontrolaispravnostivodezapie (Do2025.godineprepolovitiprocenatstanovnitvakoji trenutnonijeobuhvaenredovnomkontrolom ispravnostivodezapie) 3. Jaanjenadzoraikontrolenadzaraznimbolestima (Uspostavitisistemzanadzornovihiprijeteihbolesti) 4. Medicinskaistraivanja (Prenosznanjaizdrugihzemalja,planiranjei sprovoenjeprioritetnihmedicinskihistraivanjavezano zauticajeKPnazdravlje) 5. Jaanjekapacitetazdravstvenogsektora,posebno hitnepomoi (Izgradnjakapacitetazaadekvatanodgovornaizazove kojeKPnosepozdravlje) 1. Navodnjavanjekienjemikappokap (Sistemizanavodnjavanjenaoko50%pogodnih povrinaili35,000hado2025.godine) 2. Pravilnoubrenjeikontrolaplodnosti (Unapreenjesistemazakontroluplodnostiipravilno ubrenje) 3. Kombinovanapoljoprivrednaproizvodnja (Jaanjesistemapodrkezarazvojkombinovane proizvodnjekaovidaadaptacijenaklimatskepromjene) 4. Praktinaobukazaproizvoae (Unapreenjeiproirenjepostojeihprograma)

Kljunebarijere

JAVNOZDRAVLJE Nedostatakpodatakaiznanjaooekivanim efektimaklimatskihpromjenaiuticajimanazdravlje NedovoljnasaradnjairazmjenaizmeuAZS,HMZi zdravstvenogsistema Neredovnakontrolavodezapieizlokalnihsistema vodosnabdijevanja,bunaraidrugihindividualnih izvora Nepostojisistemzanadzornovihiprijeteihbolesti Nedovoljnikapacitetinadlenihslubi:neodstatak kadra,posebnoljekarskog,nedovoljnaopremai tehnikasredstava NedostajuznanjazadjelovanjeuuslovimaKP

POLJOPRIVREDA Smanjenadostupnostvodeubudunosti Relativnovisokiinvesticionitrokovizanaprednije sistemezanavodnjavanje(kappokap),nedostatak podsticaja Nedostupnostinformacijanaterenu,nedovoljno savjeta Slabainformacionaosnova(registri)o poljoprivrednicima,plodnostizemljitaiprimjeni ubriva Nedostatakznanjaoupravljanjuzemljitemu kontekstuklimatskihpromjena,nedovoljnasaradnja (uzemljiisameunarodnimistraivakimcentrima) Neadekvatnakontrolaprimjenevjetakih, nedovoljnaiskorienostorganskihinedostatak iskustavasaprimjenommikrobiolokihubriva Nerazvijenaudruenjaproizvoaa Postojesocijalneikulturnebarijerekojeusporavaju prihvatanjenovihznanjaivjetina Problematikaklimatskihpromjenanijedovoljno integrisanauprogramepodrke,obukeiprenosa znanja Lokalnomznanjuispecifinostimasenepoklanja dovoljnopanjeuobuciproizvoaa Ogranienikapacitetizaprimjenunovihpristupa kodsvihaktera,ogranieniistraivakikapaciteti Ogranienasvijestoneophodnostiodrivog gazdovanja Kratkoronekorisitiodnoseprevagunaddugorono odrivimgazdovanjem Potrebnoprilagoavanjetehnikaimetodaza

UME 1.

Sprovoenjemjeranagazdovanjuumamana odrivimosnovama (Unapreenjegazdovanjaisprovoenjezatitnihmjera radijaanjaotpornostiumanaKP)

51

61

Prioritetnetehnologije/mjere(saciljevima) 2.

Kljunebarijere planiranjeuumarstvunalokalneuslove Potekoesaukljuivanjemprivatnihumau planove Nepostojirazvijenotritezamanjevrijednedrvne sortimente Slabakontrolaeksploatacije,nesprovoenjepropisa iplanovauprocesurealizacijekoncesionihugovora Nedostatakinformacijazapodrkuprimjeni savremenihtehnologija,nedostatakznanjao klimatskimpromjenama Nedovoljnameuresornasaradnja Nedovoljnorazvijenpravniiinstitucionalniokvir NerazvijenasvijestouticajimaKP Pritisakzagradnjuuzsamuobaluiuosjetljivim podrujima Konfliktnipropisiinadlenostiinstitucija Neadekvatnikapacitetinanacionalnomilokalnim nivoima Sistemprostornogplaniranjaneintegrierizikeod KP Nedostataksvijestiovanostimovarnihpodruja Nedostupnost/nesistematizovanostbaznih podatakaoobaliimoru Nedostatakprojekcijaotrendovimauzrokovanim KP Nedovoljnalokalnaekspertiza

Planiranjegazdovanjaumamanaodrivim osnovama (Unapreenjesistemazaplaniranjegazdovanjadabise ublailibuduinegativniuticajiKPnaumske ekosisteme)

OBALNOPODRUJE 1. Integralnoupravljanje(ukljuujuisetbackliniju) (UspostavljanjesistemaICZMpravniiinstitucionalni okviriutvrivanjesetbacklinijeuskladusa zahtjevimaBarselonskekonvencijeunarednih5godina) 2. Zatitairehabilitacijamovarnihpredjela (Unapreenjesistemazatitevrijednihmovarnih ekosistema) 3. Sistematskoosmatranjeipraenjepromjenau obalnompodruju (Razvojobuhvatnogipouzdanoginformacionogsistema do2025.godineiuspostavljanjekontinuiranogpraenja obalnihprocesa)

Nedostatak detaljnih znanja i informacija o osjetljivosti i najprikladnijim odgovorima za adaptaciju na Nedostatak detaljnih znanja i informacija o osjetljivosti i najprikladnijim odgovorima klimatske promjene kao i nedovoljni kapaciteti prepoznati su kao najznaajnije barijere kod primjene za adaptaciju na klimatske promjene kao nedovoljni kapaciteti prepoznati kao tehnologija i mjera prilago avanja. Stepenukome seime unarodnopoznate moderne strategijeisu mjere najznaajnije barijere kod primjene tehnologija imjera prilagoavanja. Stepen adaptacije koriste i prilago avaju lokalnim uslovima je ispod zadovoljavajueg nivoa.u kome Slaba organizovanost, nedostatakkoordinacije i saradnje me nadlenim institucijama i drugim akterima u se meunarodno poznate moderne strategije iu mjere adaptacije koriste i prilagoavaju raznim pod sektorima su tako e naglaeni kao zna ajan problem, zajedno sa nedovoljnim stepenom lokalnim uslovima je ispod zadovoljavajueg nivoa. Slaba organizovanost, nedostatakkontrole sprovoenja propi