Tıbbi Bitkiler

Ders 3

Tıbbi ve aromatik bitkiler, ilaç ve gıda/gıda

katkı maddesi arasında geçişlere sahip bitkilerdir. “Tıbbi bitkiler” genellikle belirli rahatsızlık ve hastalıkların önlenmesinde, tedavisinde ve ilaç yapımında kullanılırken “aromatik bitkiler” daha çok koku ve tat (= aroma) özelliklerine sahip olmalarından dolayı çeşni ve gıda veya içeceklerde katkı olarak kullanılır.

Hem koku ve tat özellikleri olan, ayrıca tedavi

özelliklerinden dolayı ilaç olarak kullanılan bitkilere tıbbi ve aromatik bitkiler denilmektedir. Bitkinin kokusu, genelde sahip olduğu uçucu bileşiklerden (uçucu yağ) kaynaklanmaktadır. Aromatik bitkilerden, genelde distilasyon ile elde edilen uçucu yağlar, koku ve tat özelliklerinden başka kozmetik ve parfümeride yaygın olarak kullanılır.

Örneğin, kültürü de yapılan pelin otu

(Artemisia absinthium L.) parazitlere karşı ilaç olarak kullanımı yanında özel tat ve kokusundan dolayı ayrıca absint, vermut gibi alkollü içkilerin üretiminde kullanılır.

Kısaca ilaç, “belirli standartları” olan, doğal veya

sentetik, özel bir madde / maddeler karışımıdır.

Dünya Sağlık Örgütü’ne göre ilaç; “fizyolojik sistemleri veya patolojik durumları, alanın yararı için değiştirmek veya incelemek amacıyla kullanılan veya kullanımı öngörülen bir madde veya üründür.” Tıpta kullanılan ve biyolojik etkinliği olan saf bir kimyasal madde ya da ona eşdeğer olan bitkisel veya hayvansal kaynaklı, standart miktarda aktif madde içeren bir karışımdır.

Eczacılık Bilimlerinin içinde geçen droglar,

genel anlamda tedavi amacıyla kullanılan her türlü doğal ve sentetik maddeyi ifade eder. Başka bir ifade ile ilaç, bir veya birkaç droğu içeren, hastaya en yararlı olacak şekilde uygulanabilecek, tedavi edici dozlar içinde toksik olmayan etkin madde veya maddelerdir.

Drog: İlaç yapılmasında kullanılan doğal

organik, inorganik veya sentetik kökenli, tedavi özelliği olan bütün ham maddelere verilen genel isimdir. Ancak daha çok bitkisel kaynaklı ham maddeler veya bitkilerin ilaç olarak kullanılan kısmı “drog” olarak tanımlanır.

Bitkilerde drog olarak kullanılan kısım veya ürünler

Bitki veya bitkisel kaynaklı ham maddeler, en

yaygın olan gıda veya aromatik özellikleri dışında bitkisel ilaç olarak kullanılırlar. Ancak tıbbi amaçlar ile kullanılacak bitkilerin etkilerini pratik, tekrarlanabilir, güvenilir olarak sağlayabilmek için, ilaç ham maddelerinde olduğu gibi, bitkisel ham maddelere ait özel farmakope standartlarına ihtiyaç vardır. Aksi halde, bitkisel ürünleri ilaç olarak standardize etmek mümkün olmaz.

Daha önce verilen Farmakope bilgileri

doğrultusunda anlaşılacağı üzere tıbbi bitkisel ürünler kısaca; hastalıkları iyileştirmek, şiddetini hafifletmek, hastalıklardan korunmak, tedaviye yardımcı olmak amacıyla bir veya birçok bitkinin çeşitli kısımlarının doğrudan veya çeşitli işlemlerden geçirilmesinden sonra hazırlanıp ambalajlanmış halde pazara sunulan doğal tıbbi ürünler veya preparatlardır.

Farmakope: Etkin maddelerin ve ilaçların

canlılarda koruma, teşhis ve tedavi amaçlı olarak kullanılabilmeleri için gerekli ve geçerli özellikleri bildiren resmi kaynak, kodeks. Tıbbi bitkilerin etkinliğini, kalite kriterlerini, güvenilirliğini kayıt altına alan çok sayıda kaynak vardır.

Bitkisel drog monografi örnekleri

Tarihsel gelişim içinde çok sayıda bitkinin

çeşitli biyolojik aktivitelerinden dolayı tedavide ve ilaç olarak kullanılmış olması, bu uygulamaların rasyonel ve doğru uygulamalar olduğunu göstermez.

Bu ders kapsamında daha çok tıbbi ve aromatik özellikleri olan bitkilerin kısaca tanıtımı, etkin maddeleri ve hangi tıbbi amaçla kullanılmakta olduğu konusunda kısa bilgiler verilecektir.

Bilimsel Adı : Berberis vulgaris (Berberidaceae) Türkçe Adı : Kadın tuzluğu, amber paris Boyları 2m.’ye kadar büyüyebilen, çalı görünüşünde,

dikenli ve yaprakları parçalı, oval, kenarları testere dişli, çiçekleri yaprak koltuğundan çıkan bir sap üzerine dizilmiş sarı renktedir. Meyvaların olgun hali kırmızı renktedir.

Kullanılan Kısımları : Kök ve kök kabukları kullanılır. Tıbbi Etkisi : İştah açıcı, ateş düşürücü, kuvvet

verici etkisi vardır. Etken maddesi : Berberin, Columbamin, Palmotin

gibi alkoloidler bulunur.

Berberis vulgaris

Bilimsel Adı : Alkanna tinctoria L. (Boraginaceae) Türkçe Adı : Havaciva 20-40 cm. boyunda, çok yıllık, sık tüylü bir bitkidir. Yapraklar

dar eliptik, tüylü, kenarları dişsiz, yaprak sapı yok yapraklar gövdeye bitişik çıkar. Çiçekleri gövdenin tepesinde mavi renktedir.

Kullanılan Kısımları :Kökleri kullanılır. Tıbbi Etkisi :Kabız ve yara iyileştirici etkisi vardır. Etken maddesi :Tanen, mum ve kırmızı renkli boyar madde

Naftokinon (alkannin) bulunur.Köklerinden elde edilen boyar maddede eczalıkta ve parfümeri sanayinde kullanılır.

Alkanna tinctoria L.

Bilimsel Adı : Achillea millefolium (Asteraceae) Türkçe Adı : Civanperçemi 30-100 cm. boyunda, tüylü, otsu bir bitkidir.

Yapraklar parçalı karşılıklı dizilmiş, kenarları dişsizdir. Çiçekleri sapın ucunda tepede, beyaz renktedir.

Kullanılan Kısımları : Yaprak ve çiçekleri Tıbbi Etkisi : İştah açıcı, gaz ve adet

söktürücü ve yara iyileştirici (özellikle basurda) etkiye sahiptir.

Etken maddesi : Bileşiminde bir glikozid olan Achillein bulunur.

Achillea millefolium

Bilimsel Adı : Arctium lappa L. (Compositae=Asteraceae) Türkçe Adı : Dul avrat otu 30-60 cm. boyunda, otsu bir bitkidir. Yaprakları cordate, özellikle taban

yaprakları çok büyük, yükseldikçe bu büyüklük azalır. Yaprak kenarları dişsiz olmakla birlikte eşit aralıklarla dikensi çıkıntılar vardır. Ayrıca taban yaprakların kenarları ondülalı şekildedir. Çiçekler yaprak koltuğundan çıkan bir sapın ucunda ve bu sapın ucundaki küre şeklindeki meyvanın üzerinde kırmızı renktedir. Meyva küre şeklinde olup, üzerinde dikenimsi çıkıntılar vardır. Bu çıkıntıların uç kısmı kıvrıktır, meyve olgunlaşıp kuruyunca bu çıkıntılar tüysü bir yapı kazanır. Tohum kahverengimsi-siyah renkte olup, her meyvada bir tanedir.

Çiçek Açma Zamanı : Haziran-Ağustos Kullanılan Kısımları : Kökleri kullanılır Tıbbi Etkisi : Nikris (Halk arasında gut veya damla hastalığı

tıp dilinde ise podagra denir) hastalığında idrar söktürücü olarak kullanılır. Etken maddesi : Bileşiminde uçucu yağ, Tanen, İnulin bulunur.

Arctium lappa

Bilimsel Adı : Artemisia absinthum (Compositae) Türkçe Adı : Pelin otu 40-120 cm. boyunda otsu bir bitkidir. Yaprakları parçalı,

kenarları dişsiz, karşılıklı dizilmiştir. Çiçekleri yaprak koltuğunda çıkan bir sapın ucunda tek olarak, yeşilimsi-beyaz (kreme benzer) renktedir. Meyva küçük sarı renktedir.

Çiçek Açma Zamanı : Temmuz-Ağustos Kullanılan Kısımları : Çiçek ve çiçekli dalları kullanılır. Tıbbi Etkisi : Mideyi yatıştırıcı, kuvvet verici,

iştah açıcı, ateş düşürücü, idrar artırıcı olarak kullanılır. Aynı zamanda yüksek dozlarda kullanıldığında adet getirici ve kurt düşürücü etkileri vardır.

Etken maddesi : Bileşiminde uçucu yağ, Artabsin ve Absintin gibi acı maddeler ile flavon türleri vardır.

Artemisia absinthum

Bilimsel Adı : Centaurea montana (Compositae) Türkçe Adı : Peygamber çiçeği 20-60 cm. boyunda, tek yıllık, otsu bir bitkidir. Yapraklar

dar oval uzun, uç kısmı sivri, kenarları dişsizdir. Gövdesi ve yaprakları tüylüdür. Çiçek bir sapın ucunda tek olarak mavi renktedir.

Kullanılan Kısımları : Çiçekleri kullanılır. Tıbbi Etkisi : Kuvvet verici, iştah açıcı, ishal

edici (müshil), ateş düşürücü, göğüs yumuşatıcı, göz hastalıklarına karşı ve saç kepeklenmesine karşı kullanılır.

Etken maddesi : Bileşiminde renk maddesi, acı maddeler, sabit ve uçucu yağlar

Centaurea montana

Bilimsel Adı : Chondrilla juncea L. (Compositae) Türkçe Adı : Çengel sakızı 40-100 cm boyunda, 2 yıllık otsu bir bitkidir.Yapraklar tabanda

bulunur genelde, bu yapraklar büyük, loblu yapraklardır.Gövde yaprakları kısa saplı, oval,ucu yuvarlak, kenarları dişsizdir.Çiçekler dalların ucunda, yaprak koltuğundan çıkar ve sarı renktedir.Meyva tüy şeklinde olup bir araya gelince küre şeklinde gözükür.

Kullanılan Kısımları : Sakız elde etmek için ilkbaharda gövde, toprak seviyesinden kesilir. Meydana gelen süt bıçakla kazınarak alınır. Küçük parçalar haline getirilerek ve sertleşmemesi içinde su içinde saklanır.

Tıbbi Etkisi : Mideyi rahatlatır.(Sakız gibi çiğnendiğinde mideye rahatlık sağlar.) Haricen yara iyileştirici olarak kullanılır.

Chondrilla juncea L.

Bilimsel Adı : Gundelia tournefortii L. (Compositae) Türkçe Adı : Kenger sakızı 30-100 cm. boyunda, tüylü, sütlü, otsu bir bitkidir. Yaprakları

büyük ve loblu, yaprak sapı yoktur, yapraklar gövdeden sapsız çıkar, kenarlarında uzun veya kısa dikenler mevcuttur. Taban yaprakları büyüktür. Çiçekleri gövdenin tepesinde bulunur ve ilk önce morumsu kırmızı renkte olup olgunlaştıktan sonra sarımsı yeşil bir renk alır.

Çiçek Açma Zamanı : Nisan-Mayıs Kullanılan Kısımları : Ağustos ayı sonunda bitkinin üst kısmı

tamamen kuruduktan sonra, kökün etrafındaki toprak açılır. Kökün baş kısmı bıçakla çizilir. Çıkan süt görünüşündeki sakız bir günde koyulaşır ve fındık büyüklüğünü alır. Toplanan sakızlar sıcak su ile yıkanarak temizlenir. Sonra su içinde saklanır.

Tıbbi Etkisi : Diş etlerini kuvvetlendirici ve iştah açıcı olarak çiğnenir.

Gundelia tournefortii L.

Bilimsel Adı : Helichrysum arenarium (Compositae) Türkçe Adı : Ölmez çiçek, Saman çiçeği, Sarı çiçek 20-45 cm. boyunda, beyaz tüylü, çiçek durumları bozulmadan

uzun zaman saklanabilen özel ve hafif kokulu otsu bir bitkidir. Çiçekler gövdenin tepesinde sarı renktedir.

Çiçek Açma Zamanı : Haziran-Temmuz Kullanılan Kısımları : Çiçek ve çiçekli dalları kullanılır. Tıbbi Etkisi : İnfüzyon veya dekoksiyon halinde

idrar ve safra söktürücü, kum ve taş düşürücü olarak kullanılır. Bu etkiler yapısındaki flavon türlerinden gelmektedir.

Etken maddesi : Bileşiminde uçucu yağ, Rezin, acı madde, Kumarin, serbest veya glikozid halinde flavon türleri bulunur.

Helichrysum arenarium

Bilimsel Adı : İnula helenium (Compositae) Türkçe Adı : Andız otu Otsu bir bitkidir. Yapraklar obovate , dizilişleri nöbetleşe,

kenarları testere dişlidir. Çiçekler tepede yaprak koltuğundan çıkan bir sapın ucunda tek olarak bulunur ve sarı renktedir.

Kullanılan Kısımları : Yaprakları, kökleri ve çiçekleri kullanılır. Tıbbi Etkisi : Safra söktürücü, idrar artırıcı, öksürük

kesici, göğüs yumuşatıcı, kuvvet verici, kurt düşürücü etkisi vardır. Çiçekli dalları ve kökü dizanteriye karşı, yapraklı dalları iştah açıcı ve basura karşı kullanılır. Ayrıca taze yaprakları yara üzerine konularak yara iyileştirici olarakta kullanılır.

Etken maddesi : Bileşiminde İnulin ve uçucu yağlar vardır. Uçucu yağda Alantolakton türevleri bulunur.

İnula helenium

Bilimsel Adı : Matricaria chamomilla L. (Compositae) Türkçe Adı : Papatya 20-50 cm. boyunda, çok dallı, güzel kokulu, bir yıllık otsu bir bitkidir.

Yapraklar parçalı, karşılıklı dizilmiştir. Çiçekler dalların ucunda kapitulum halinde bulunur. Kapitulumun orta kısmında tüp şeklinde, sarı renkli ve hermafrodit çiçekleri; kenarlarında ise dilsi, beyaz renkli dişi çiçekler bulunur.

Çiçek Açma Zamanı : Nisan-Eylül Kullanılan Kısımları : Çiçek ve çiçek durumları kullanılır. Tıbbi Etkisi : İştah açıcı, yatıştırıcı, idrar çoğaltıcı, gaz ve

safra söktürücü, etkileri vardır. Boğaz iltihaplanmalarına gargara halinde, iltihaplı yaralara (basur) karşı ise pansuman halinde, ağrı kesici, ateş düşürücü ve yara iyileştirici olarak kullanılır.

Etken maddesi : Bileşiminde uçucu yağ, Rezin, acı madde, flavonlar ve Kumarin bulunur.

Matricaria chamomilla L.

Bilimsel Adı : İsatis tinctoria L. (Cruciferae) Türkçe Adı : Çivitotu 50-100 cm. boyunda, otsu bir bitkidir. Yapraklar ovate,

ucu sivri, kenarları düzdür. Yaprakların sapı yoktur, gövdeden sapsız çıkarlar. Çiçekler tepede, parlak sarı renkte bulunur.

Kullanılan Kısımları : Çiçekleri ve yaprakları kullanılır.

Tıbbi Etkisi : Yara iyileştirici ve kabız etkisi vardır.

Etken maddesi : Bitkinin yapraklarında sarı renkli bir glikozid olan İndikan taşır. Bu glikozidin hidrolizi ile mavi renkli bir boya olan indigo meydana gelir.

İsatis tinctoria L.

Bilimsel Adı : Bryonia alba L. (Cucurbitaceae) Türkçe Adı : Ak asma Dioik, tırmanıcı otsu bir bitkidir. Yapraklar palmate

durumundadır. Çiçekler yeşilimsi-sarı renktedir. Meyvaları ilk önce yeşil renkte, olgunlaşınca siyah renkte olup küre şeklindedir.

Kullanılan Kısımları : Kökleri kullanılır. Tıbbi Etkisi : Taze kökler dıştan romatizma

ağrılarına ve basur memelerine karşı kullanılır. İdrar artırıcı ve kuvvetli müsil etkisine sahiptir.

Etken maddesi : Kökün bileşiminde nişasta, şekerler, Rezin, alkoloidler ve glikozidler (Bryonin) bulunur.

Bryonia alba L.

Bilimsel Adı : Tussilago farfara L. (Compositae) Türkçe Adı : Öksürük otu 30-40 cm. boyunda, çok yıllık otsu bir bitkidir. Yaprakları

özellikle tabandakiler büyük, cordate şekilde olup, kenarlarında aralıklı küçük sivri çıkıntılar vardır. Çiçekleri gövdenin tepesinde, ilk önceleri beyaz tüy şeklinde olup daha sonra asıl rengi olan sarı renge dönüşür ve tüysü yapısını kaybeder.

Çiçek Açma Zamanı : Mart-Nisan Kullanılan Kısımları: Yaprakları çiçekleri kullanılır. Tıbbi Etkisi : Öksürük kesici, göğüs yumuşatıcı

olarak kullanılır. Etken maddesi : Yapraklarda Musilaj, glikozid yapısında

acı maddeler, Tanen, organik asitler, İnulin ve şekerler vardır.Çiçeklerde glikozid hariç aynı maddeler vardır.

Tussilago farfara L.

Bilimsel Adı : Gentiana lutea L. (Gentianaceae) Türkçe Adı : Centiyane 80-120 cm. boyunda, otsu bir bitkidir. Genel olarak 1500 m.’nin

üstünde olan yerlerde yetişir. Yaprakları gövdeye bağlı, sapsız, alt yapraklar büyük, üst yapraklar daha küçüktür. Yaprak kenarları düzdür. Gövdeye yaprakların bağlanışı bir çifttir. Bu çift yaprak çiçeği dış kuvvetlere karşı olgunlaşıncaya kadar bir kalkan gibi korur. Çiçekler yaprak koltuğundan çıkan sapın ucundadır.

Çiçek Açma Zamanı : Temmuz-Ağustos Kullanılan Kısımları : Kökleri kullanılır. Tıbbi Etkisi : Zehirli olmayan çok iyi, acı bir ilaçtır.

Sindirim sistemi sinir uçlarını uyararak iştah açar. Dıştan yara iyileştirici olarak ta kullanılır. Alyuvarları artırıcı etkisi vardır. Ateş düşürücü olarak ta kullanılır.

Etken maddesi : Köklerin bileşiminde yağ, Pelatin, Tanen ve acı glikozidler

Gentiana lutea L.

Bilimsel Adı : Ajuga chamaepitys L. (Labiatae) Türkçe Adı : Yer meşesi, Yer çamı 5-20 cm yükseklikte, limon sarısı renkli çiçekleri olan,

reçine kokulu (Türkçe ismini buradan alır) otsu bir bitkidir. Anadolu’da birçok alttürüne rastlanabilir.

Kullanılan Kısımları : Çiçekleri kullanılır. Tıbbi Etkisi : İdrar artırıcı, kuvvet verici,

terletici, yara iyileştirici ve zehirli hayvanların (akrep, yılan gibi) sokmalarına karşı panzehir olarak kullanılır. Halkımız lapa halinde yara iyileştirici olarak kullanır.

Etken maddesi :Çiçeklerin bileşiminde uçucu yağ, Rezin ve acı maddeler vardır.

Ajuga chamaepitys L.

Bilimsel Adı : Teucrium chamaedrys L. (Labiatae) Türkçe Adı : Kısa mahmut 15-50 cm boyunda, tüylü, çok yıllık çalı görünümünde olan

otsu bir bitkidir. Yaprakları görünüş olarak meşe yaprağına benzer, yaprak sapı çok kısa olup, gövde üzerine karşılıklı dizilmiştir. Çiçekleri yaprak koltuğundan çıkan kısa bir sapın ucunda kırmızımsı pembe renktedir.

Çiçek Açma Zamanı : Haziran-Eylül Kullanılan Kısımları : Çiçekleri kullanılır. Tıbbi Etkisi : İştah açıcı, mide ağrılarını giderici,

uyarıcı ve kuvvet verici etkilere sahiptir. Türkiye’de mide hastalıklarına ve şeker hastalığı için çok kullanılan bir drogtur.

Etken maddesi :Bileşiminde Tanen, acı madde, Rezin, Saponin ve uçucu yağ bulunur.

Teucrium chamaedrys L.

Bilimsel Adı : Persea gratissima (Lauraceae) Türkçe Adı : Avakado 15-20m. yükseklikte, doğal olarak ülkemizde olmamasına rağmen,

Alanya, Antalya, Adana çevresinde yetiştirilen bir ağaçtır. Yaprakları oval, kenarları düzdür. Çiçekleri beyazımsı-yeşil renktedir. Meyvası elips şeklinde bir küre olup, ilk önceleri yeşil daha sonra olgunlaşınca siyah bir ren kalır. Her meyvada bir tohum bulunur.

Kullanılan Kısımları : Yaprakları ve meyvası kullanılır. Tıbbi Etkisi : Meyvalarından elde edilen yağ, cilt bakımı

için kullanılan merhemlerin yapısına girer. Yaprakları taşıdığı tanen dolayısıyla kabız etkiye sahiptir. Son yıllarda yaprakları aynı zamanda börek taşlarını parçaladığı görülmüştür.

Etken maddesi : Meyvalarında bir sabit yağ ile A,D ve E vitaminleri, yapraklarında Tanen bulunur.

Persea gratissima

Bilimsel Adı : Cassia (Fabaceae) Türkçe Adı : Sinameki 60-100 cm. boyunda, çalı görünüşündeki bitkilerdir. Yaprakları

oval, çift tüysü şekilde, paripinnate dizilişli, kenarları düz, ucu sivridir. Çiçekleri gövdenin tepesinde, sarı renktedir. Meyva fasulyeye benzer, içerisinde 4-5 adet tohum taşır. Cassia acutifolia (İskenderiye sinamekisi) ülkemizde yetişir. Diğeri ise Cassia angustifolia (Hindistan sinamekisi); bu türden ülkemizde drog halinde bulunur ve piyasada yaprakları mevcuttur.

Kullanılan Kısımları : Yaprakları ve meyvası kullanılır. Tıbbi Etkisi : Kalın bağırsak üzerine etkisi olan bir

müshildir. Etken maddesi : Meyve ve yaprakların bileşiminde, Rezin,

Flavon türevleri ve etkili madde olarak da serbest veya glikozid halinde Antrasen türevleri bulunur.

Cassia