1100

RİZE İLİ FOLARISINDA BULUNAN TIBBİ VE AROMATİK BİTKİLERVE KULLANIM ALANLARI

Gülsüm YALDIZ1 Turan YÜKSEK2 Nazım ŞEKEROĞLU3

1Rize Üniversitesi Pazar Meslek Yüksekokulu Tıbbi ve Aromatik Bitkiler Programı, 53300 Pazar-RİZEe-mail:gulsum.yaldiz@rize.edu.tr (haberleşme adresi)

2Rize Üniversitesi Pazar Meslek Yüksekokulu, Peyzaj ve Süs Bitkileri Programı, 53300 Pazar-RİZEe-mail:turan.yuksek@rize.edu.tr

3Kilis 7 Aralık Üniversitesi Fen –Edebiyat Fakültesi, Biyoloji Bölümü 79000 KİLİSe-mail:nsekeroglu@gmail.com

ÖZET

Doğu Karadeniz bölgesi farklı iklim, coğrafik ve topografik özellikleri ile büyük bir genetik bitki çeşitliliğinesahiptir. Rize ili florasında, yöre halkı için önemli bir role sahip tıbbi ve aromatik bitkileri, deniz seviyesindenitibaren çok farklı yükseltilerde görmek mümkündür. Halk arasında bu bitkiler gıda, doğal çay, boya, baharatve süs bitkisi olarak kullanılmakla birlikte geleneksel tedavide de kullanılmaktadır. Bu çalışmada, Rize ili doğalflorasında bulunan ve ekonomik değeri yüksek olan tıbbi ve aromatik bitkilerin neler olduğu, halk arasındanasıl adlandırıldığı, kullanım alanları literatür taramaları ve inceleme gezileri yapılarak belirlenmiştir. Bu çalışmaile yöre halkının tıbbi ve aromatik bitkilere ilgisinin artması ve doğal florada bulunan bu zenginliklerindeğerlendirilmesi amaçlanmıştır.

Anahtar Kelimeler: Etnobotanik, Tıbbi ve Aromatik Bitkiler, Rize Florası, Sekonder Metabolizma

MEDICINAL AND AROMATIC PLANTS IN FLORA OF RIZE PROVINCE AND THEIRUSAGE AREAS

ABSTRACT

Because of its distinctive climatic, geographic and topographic characteristics, Eastern Black Sea region has agreat plant genetic diversity. From the sea level to high mountains, Rize province has also wide rage of plantspecies. Of these plant species, medicinal and aromatic plants have been significant role in local people forcenturies. Besides food, herbal tea, dye material, spice and ornamental, these plants group has been usedespecially for traditional medicine. In this study, medical and aromatic plants that naturally grow in Rize florawere determined according to current literature and field surveys. Scientific, local and Turkish names,chemical compositions of used parts, and their usage purposes of investigated plants were also given. Inconclusion, it could be stated that Rize province is highly rich in medicinal and aromatic plants, and widerange of use has been known by the settlements.

Key Words: Ethnobotany, Medical and Aromatic Plants, Rize Flora, Secondary metabolites

GİRİŞ

Türkiye sahip olduğu yaklaşık 12 bin bitki taksonu ile dünyada önemli bir yeresahiptir. Mevcut taksonların yaklaşık 3 bin 800’ü endemik türlerden oluşmakta olup,Türkiye’deki endemizm oranı % 31’dir. Türkiye’den 25 kat daha büyük olan Avrupa’da isetakson sayısı 11 bin olup bunun da yaklaşık olarak 2 bin 600’ü endemik bitki türlerindenoluşmaktadır (Malyer, 1996).

III. Ulusal Karadeniz Ormancılık Kongresi20-22 Mayıs 2010

Cilt: III Sayfa: 1100-1114

1101

Ülkemiz iklim, coğrafik yapı ve türlerin çokluğu ile Avrupa’nın en zengin florasınasahip olmasına rağmen ilaç sanayinin ihtiyacı olan hammaddelerin % 70’den daha fazlasıithal edilmektedir. İthal edilen droglar içinde yurdumuzda doğal olarak florada bulunan vekültüre alınabilme ihtimali olan bitkiler de bulunmaktadır. İhraç edilen drogların ise çoğuiçinde endemik bitkilerin olduğu ve doğadan doğrudan toplanan bitkisel materyaldenoluşmaktadır. Bu bitkilerin doğadan rastgele ve aşırı bir şekilde toplanması bitki türlerininnesillerinin devamını tehlikeye sokmaktadır. Ayrıca mevcut bitkilerden bu şekilde plansızve kontrolsüz yararlanması büyük ekonomik kayıplara neden olmaktadır. Bu bitkilerdentam olarak faydalanabilmemiz için bitki türlerinin tanınması, yayılış alanlarının bilinmesi,kültüre alınabilme yöntemlerinin araştırılması, bitki türlerinin etken maddelerine göresektörel kullanımının belirlenmesi, bitkilerin toplanması, yetiştirilmesi ve pazarlanması ileilgili usul ve esasların yasalarla güvence altına alınması ve bu konuyla uğraşan kişilerinteknik bilgi ve becerilerinin artırılmasına bağlıdır (Anonim, 1996).

Doğu Karadeniz bölgesi 440’ı Türkiye genelinde nadir olan 2239 bitki türünübarındırmaktadır. Mevcut bitkilerin 514 adedi endemik olup, bölgedeki endemizm oranı %23 seviyelerindedir. Endemik türlerin 428 tanesi çok nadir görülen ve 300 tanesi Türkiyeiçinde nadir görülen bitkilerdir (Anonim 2009). Doğu Karadeniz bölgesinde bitki türçeşitliliği bakımından en zengin olan illerin başında Rize ili gelmektedir. TÜBİTAKtarafından desteklenen bir araştırmada Rize ilinde, toplam 1430 bitkisel tür çeşitliliği,bunlardan 15 adedi Türkiye florası için yeni kayıtlar olduğu, 4 bitki taksonunun ise bilimdünyası için yeni olduğu, ayrıca 110 taksonun da Türkiye için endemik olduğu saptanmıştır(Güner vd., 1987). Bu sayı İngiltere dahil, birçok Avrupa ülkesi florasından daha zengindir.Rize yöresi tıbbi ve aromatik bitkiler bakımından oldukça zengin olmasına rağmen, neyazık ki bu bitkiler şu ana kadar değerlendirilmemiştir. Yörede tıp, eczacılık, kimya,kozmetik, içki, çay, gıda, baharat, boya, bitki koruma, işlenmiş gıdaların raf ömrünüuzatma, süs bitkisi ve gıda sanayinde yağları antioksidan ve antimikrobiyal olarakkullanılabilecek ve uluslar arası ticareti olan birçok bitki türü bulunmaktadır.

Tıbbi bitkiler ve bunlardan elde edilen bitkisel ilaç hammaddeleri üzerinde yapılançalışmalar son yıllarda büyük önem kazanmıştır. Bunların başlıca nedenleri, tedavidekullanılan sentetik ilaç hammaddelerinin bazılarında tehlikeli yan etkilerin görülmesi, bazıdoğal ilaç hammaddelerinin sentetik olarak yapılamaması ve bitkisel hammaddelerin yarısentez ürünlerde başlangıç maddesi kaynağı olması ile son zamanlarda önemli yeni bazıbitkisel drogların bulunması şeklinde sıralanabilir. Bitkisel drogların diğer bir üstün yanı dabirkaç etkiye birden sahip olmalarıdır. Sentetik bileşikler ise genellikle tek bir etkiyesahiptir. Dünya nüfusunun artması ve endüstrinin gelişmesi sonucu doğal kaynaklıbitkilerden elde edilen etken maddelerin kullanılabilirliğinin artması soncunda bu ürünlereolan talepte çok hızlı bir artış olduğu gözlemlenmiştir (Baydar, 2007).

Rize ili doğal florasında bulunan ve ekonomik değeri yüksek olan tıbbi ve aromatikbitkiler ve kullanım alanları;

Achillea millefolium L. (Asteraceae)Türkçe adı: Civan Perçemi, Binbir Yaprak Otu, Kandil ÇiçeğiBileşimi: Mavimtrak renkli bir uçucu yağ taşır. Bu uçucu yağda azulen, limonen,

sineol, borneol, pinenler, seskiterpenler vardır (Baytop, 1999).Etki ve Kullanımı: Solucan düşürücü, iltihap giderici, sinir yatıştırıcı, antiviral,

gebelik önleyici, idrar söktürücü, terletici, kadınlarda adet düzenleyici, ateş düşürücü,barsak fonksiyonlarını düzenleyici, uyarıcı, baş ve boğaz ağrılarında, panik atakta,romatizma ve mide ülserinde kullanıldığı bilinmektedir. Kuvvet verici, uyarıcı, diüretik ve

1102

midevi olarak bilhassa infüzyon (%5) halinde kullanılır. Çiçekleri çay gibi demlenip içkanamalarda kan durdurucu olarak kullanılmaktadır (Zeynalov, 2008).

Artemisia absinthium L. (Asteraceae)Türkçe Adı: Acı Yavşan, Pelin, Pelin Otu, Acı Pelin, Ak Pelin, Büyük Pelin, Şeyh

Horasani, Halep horasani ve Doğu Horasani.Bileşimi: Uçucu yağ (% 0,5-1,3), acı maddeler ve flavon türevleri taşımaktadır.

Glikozit, kumarinler ve tanen içerir.Etki ve kullanımı: Acı yavşan halk arasında mide ağrılarında, sıtmada çay gibi,

tıpta ise birçok Galen preparatları şeklinde iştah açıcı, kuvvet verici, ateş düşürücü vemidenin sindirimini kolaylaştırıcı ilaç olarak kullanılır. Acı yavşanda Fitonsid zengin olduğuiçin deri hastalıklarının tedavisinde deriye sürülen ilaç şeklinde kullanılır. Bitkinin halkarasında dahilen dizanteri ve vereme karşı haricen çıbanları iyileştirici olarak kullanıldığıkayıtlıdır (Baytop, 1999; Zeynalov, 2008).

Astragalus gummifera L. (Leguminosae)Türkçe Adı: GevenBileşimi: Basorin asit, arobin asit, selüloz ve bazı mineral maddeler.Etki ve kullanımı: Gevenin gövde ve köklerinde olan öz ışınlarında yürüyen

kimyasal işlemler sonucunda meydana gelen yapışkan madde (kitre) alınır. Bu maddeyibitkiden özel bir aletle gövde kabuğu yarılara alınır. Sıvı halde olan bu madde yavaş yavaşkurur ve yoğunlaşır ve giderek açık sarımsı renk alır. Sonra bu madde temizlenerekçeşitlere ayrılır ve satışa sunulur. Kitre kağıt endüstrisinde yapıştırıcı olarak yararlanıldığıgibi tekstil ve deri endüstrisinde de aprelemede ve kumaşa parlaklık verilmesindeyararlanılmaktadır. Tıpta geven kitresi birçok ilaç hammaddesinin içine katılır ve yapışkanmadde gibi kullanılır. Kitre eczacılık ta sadece suspansiyon, tablet, pastil vs. imalindekullanılmaktadır. Geven aynı zamanda balgam sökücü ve öksürükte de kullanılır.Azerbaycan’da bitkinin yapraklarından ve genç sürgünlerinden toplanarak demleme vepişirme yöntemi ile hazırlanıp suyundan yiyecek kaşığı ile günde üç defa içilmesi ile kalpdamar hastalıkları tedavisinde kullanıldığını bildirmişlerdir (Anonim, 1996).

Crocus sativus L.(Iridaceae)Türkçe adı: SafranBileşimi: Pikrokrosin ve krosin esas maddeleri içerir.Etki ve kullanımı: Safran çok eskilerden hoş kokulu iyi tat veren baharat gibi,

aynı zamanda çok değerli ilaç ve iyi boya maddesi gibi kullanılmıştır. Stigması kullanılanbitkinin uyarıcı ve rahim hareketlerini arttırıcı etkisi vardır. Renk, tat, koku verici olarakyemeklerde kullanılır. Safran tinktura şeklinde ve tiryek damlasının terkibinde midebağırsak hastalıklarında sakinleştirici ve ağrı kesici ilaç gibi kullanılır. Aynı zamanda kalpçarpıntısı, nefes darlığı, gut, iktidarsızlık, kansızlık gibi rahatsızlıkların tedavisindekullanılmaktadır (Baytop, 1999).

Castanea sativa Miller (Fagaceae)Türkçe adı: Anadolu KestanesiBileşimi: Tanen, gallik asit, inositol, pektin, şeker, fosfor, magnezyum ve demir

içerir.Etki ve kullanımı: İnfüzyon, tentür, sıvı ekstre ve şurup halinde; yapraklar,

kabuk ve meyvesinden yararlanılır. Çiçekleri arıcılıkta, bazen de kokulu pipo tütünününharmanlanmasında, ekstre taneni dericilikte kullanılır. Yapraklarından elde edilen şampuansaçlara altın sarısı bir renk verir. Yapraklarının demlenmesi ile elde edilen çay, boğmacahastalığının tedavisinde çok etkilidir (Chiej, 1988). Yaprak ve kabuktan hazırlanan % 5’likinfüzyon kabızlık verici ve tansiyon düşürücü olarak günde 2-3 bardak içilerek kullanılır.

1103

Kestane meyveleri gerek çiğ, gerekse suda kaynatılarak veya ateşte kızartıp yenilerektüketilmektedir. Ayrıca şekerleme ve pasta yapımında bütün ya da un halinde kullanıldığıgibi pirinç pilavına katılarak da tüketilmektedir. Yine meyvelerin haşlanıp ezilmesi ile eldeedilen püre, hindi yemeklerinin yanında iyi bir tamamlayıcıdır (Baytop,1999).

Colchicum autumnale L. (Liliacea)Türkçe adı: Acı Çiğdem, Güze Çiğdem, Vargit, KalkgitBileşimi: Soğanı ve tohumları colchisin, nişasta, katı yağ, galik asit ve kolkamin

alkaloidi içerir. Kabuklarında ise tanen bulunmaktadır. Uçucu yağı zehirli etkidedir (Baytop,1999).

Etki ve kullanımı: Kullanılan kısımları yumrularıdır. Yiyeceklere renk verir,tıkanıkları açar, böbrek ağrılarını gidermede kullanılır. Deri kanserine karşı etkilidir(Bozdoğangil, 1996). Ağrı kesici, ateş düşürücü, kanda üre artışını önleyici ve kusturucuözelliklere sahiptir. Sıvı ekstre, tentür, hap ve merhem olarak özellikle haricen cilthastalıklarına karşı, ağrı kesici ve sinirleri yatıştırıcı etkileri de vardır (Anşin ve Okatan,1994). Colchicum türleri zehirli alkaloitler içermeleri nedeniyle insan ve hayvanlar için çoktehlikelidir. Colchisin maddesi eski çağlardan günümüze dek kanda üreyi düşürmekamacıyla gut hastalığında kullanılmıştır. Tohumları dış ülkelere satılmaktadır. Antiseptiközelliği nedeniyle Doğu Karadeniz yaylalarındaki bayanlar bitki çiçeklerini kaynatıpsüzdükten sonra elde ettikleri sıvı ile ineklerin memelerini yıkayarak sağımdan öncesihijyenik bir ortam sağlandığı belirtilmiştir.

Cylamen coum L. (Primulaceae)Türkçe adı: Siklamen, Yer Somunu, Domuz elması, Domuz TurbuBileşimi: Nişasta, zamk, organik asitler ve saponin sınıfı glikozitler taşırEtki ve kullanımı: Leke ve güneş yanıklarında, çıban tedavisi, gut, görme

bozukluğu, sarılık ve zehirli hayvan ısırmalarına kadar pek çok hastalığın tedavisindekullanılır. Siklamen yumrularından elde edilen bir madde olan saponoziteye siklamin adıverildiği ve saponizit’in kandaki kolesterol seviyesini düşürdüğü, antitümoral veantimikrobik etki gösterdiği bulunmuştur. Yine bu yumrulardaki saponizitlerin diüretik,antieksüdaif etkili olduğu ve kulak çınlamasında etki gösterdiği bildirilmektedir (Tanker veTanker, 1985). Ayrıca siklamen bölgede sabun gibi de kullanılmaktadır.

Daphne pontica L. (Thymelaeaceae)Türkçe adı: Karadeniz defnesiBileşimi: Flavonoit, Kumarin, Steroit ve TerpenikEtki ve kullanımı: Halk arasında değişik amaçlarla kullanılan Daphne pontica

diüretik, terletici, romatizma ağrılarını dindirici, abortif, pürgatif, ekspektoran, nematisidaletkilerinin yanında, topal hayvanların tedavisinde kullanımlarına dair bilgilere derastlamaktayız. Ayrıca, diş ağrılarında, sıtma ve lösemide, ülser tedavisinde, derihastalıklarında kullanımları da literatürde kayıtlıdır. Ayrıca, bazı türlerin kağıt endüstrisindeve boyamada kullanılışına da rastlanmaktadır (Tosun, 2006).

Datura stramonium L. (Solanacae)Türkçe adı: Şeytan elması, Boru çiçeği, Tatula, Diken elmasıBileşimi: Yaprakları, Folia Stramonii, hiosiyamin, atropin ve skopolamin taşır. %

4-7 tanen ve % 0.1-0.6 alkaloit taşımaktadır. Başlıcaları hiosiyaminolup az miktardaatropin ve skopolamin taşımaktadır. Yaprakta % 0.13, tohumda % 0.12 alkaloit bulunur(Baytop, 1999).

Etki ve kullanımı: Spazm çözücü etkisinden dolayı astıma, öksürük ve kramplarakarşı kullanılan bir drogtur. Bütün bitki zehirli alkaloitler taşıdığından ancak doktorgözetiminde kullanılmalıdır. Bazen sigara halinde astıma karşı kullanılmaktadır. Bu drogun

1104

sersemlerştirici, uyuşturucu etkilerinden de faydalanılmaktadır. Yapraklarından hazırlanantinkturdan ise homeopatiyada, ruhsal hastalıklarında, sinir hastalıklarında ve ayrıca felçtekullanılır (Baytop, 1999).

Digitalis lamarckii İvan (Scrophulariaceae)Türkçe adı: Doğu yüksükotuBileşimi: Glikozitler (lanatosit A ve C, digoksin, digitoksin ve gitoksin)Etki ve kullanılışı: Halk arasında kullanılmamaktadır. Etkisi kalp ve böbrekler

üzerinedir. İyi bir kalp kuvvetlendirici ve idrar arttırıcıdır. Çok etkili bileşikler taşıdığı içinancak hekim tavsiyesi ve kontrolü altında kullanılabilir. Taşıdığı kalp üzerine etkiliglikozitler ile insan ve hayvanlar için zehirli etkilere sahiptir. 10 gr kuru veya 40 gr tazeyaprağın alınması insanlarda ölümle sonuçlanan zehirlenmeler meydana getirir. Yapılanfarmakolojik toksilojik araştırmalar sonunda en aktif olan türün, kedi için 0,025 g/kgöldürücü doz ile D. Lamarckii Ivan. (syn: D. Orientalis Lm.) olduğu saptanmıştır.Yüksükotu kalp hastalıkları dışında böbrek, idrar kesici ve prostat rahatsızlıklarına karşı dabaşarıyla kullanılabilir (Yenikalaycı, 1996; Baydar, 2007).

Galanthus ikariae L. (Liliaceae)Türkçe adı: KardelenBileşimi: Soğanları, toksik alkaloitler içerir.Etki ve kullanımı: Tıp ve eczacılıkta çok kullanılmaktadır. Bu amaçla sökülerek

ihraç edilmektedir. Özellikle, galanthamin alkaloit içeriğinden dolayı bitki sökülmektedir(Uzun, 2006). Bu alkaloit adale çalıştırıcı özellikte olup bu amaçla çocuk felci hastalığınakarşı fizik tedavide kullanılan Nivalin ampül preparatı yapımında kullanılmaktadır (Baytop,1984).

Hippophae rhamnoides L. (Elaeagenaceae)Türkçe adı: Yalancı iğde, Cıcılık, Çay dikeniBileşimi: Falavonik glikozitler, B gurubu, A, E ve C vitaminleri, karoten ve organik

asitler (malik asit) içerir.Etki ve kullanımı: Çiçekleri halk tarafından çay gibi demlenerek, mide, bağırsak

ve yel hastalıklarında kullanılır. Meyveleri kabız yapıcı, kuvvet verici, antiseptik etkileresahiptir. İçerdiği yüksek oranda C vitamini sayesinde grip ve soğuk algınlıklarına karşıbaşarıyla kullanılır. İnfüzyon, şurup veya reçel halinde kullanılır. Hipertansiyon, diyabet,karaciğer hastalıkların tedavisinde, ayrıca kan azlığında ve antibiyotik ilaçlarla uzun zamantedaviden baş veren çeşitli hastalıklarda olumlu etki yapar. Etkili ve zararsız bir drogtur(Baytop, 1999). Ayrıca kanamayı durdurmak amacıyla acil müdahalelerde lapa halindeetkilidir. Mayhoş tadı olan meyveleri lezzetli olup yenilir, reçeli ya da marmelatı yapılır,hoşaf halinde kaynatılıp içilir. Meyveleri ezilip açık yaralar üzerine sürülerek yaraların vekötü karakterli şişlerin tedavisinde kullanılır. Tohumları mide ve bağırsak organları içinyumuşatma amacı ile kullanılır (Zeynalov, 2008).

Humulus lupulus L. (Cannabaceae)Türkçe adı: Şerbetçi otu, Ömerotu, Mayaotu, Bira ÇiçeğiBileşimi: Myrcene, humulene, myrcenol, linalol, tanen, reçine, uçucu yağ, mum,

acı maddeler içerir.Etki ve kullanımı: Ateş düşürücü, ağrı kesici, hazmı kolaylaştırıcı etkiye sahiptir.

Genç sürgünler kuşkonmaz gibi kaynatılıp yenilebilir. Lupulis reçinesi tablet halinde emzikliannelere süt çoğaltıcı olarak verilir. Kozalakları herbal çay olarak içildiğinde dilde acımsı biraroma bırakır ve mide salgısını artırarak sindirime yardımcı olur. Ayrıca geleneksel olarakbiraya acı tat vermek için dişi çiçekleri kullanılır. Aynı zamanda iştah açıcı, idrar artırıcı,

1105

terletici, sakinleştirici, uyku verici ve yatıştırıcı etkilere sahip zararsız bir drogdur (Baytop,1999).

Hypericum perforatum L. (Guttiferae)Türkçe adı: Sarı kantaron, Koyun Kıran, Binbir Delikotu, Mayasıl otu, Kanotu.Bileşimi: Uçucu yağlar, tanen, hypericine, hyperoside ve flavon türevleri içerir.Etki ve kullanımı: Sarı Kantoron idrar söktürücü, parazit giderici, göğsü

yumuşatıcı, kabız, haricen antiseptik ve yara yileştirici, özellikle yanıkların tedavisindeetkilidir. Dahilen idrar söktürücü, parazit giderici, göğüs yumuşatıcı, antispazmatik, kabızyapıcı, haricen antiseptik ve yara iyileştirici özelliktedir. Çiçekli dalları zeytin yağındabekletildikten sonra elde edilen karışım, özellikle yanıkların tedavisinde çok etkilidir(Baytop, 1999). Taze çiçekli uç sürgünleri kullanılır. Ayrıca yapraklar çay gibi içilebilir.Aromatik kokusu ile likör içkisinin destilasyonunda kullanılır. İnfüzyon, sıvı ekstre, şurup,yağ, tıbbi şarap halinde kullanılır (Chiej, 1988). Eskiden birçok evde bu bitkiden birkaçsürgün güzel koku vermek için odaların duvarlarına asıldığı belirtilmektedir.

Galanthus ikariae L. (Liliaceae)Türkçe Adı: Kardelen, Akdaş.Bileşimi: Soğanları, toksik alkaloitler içerir.Etki ve Kullanımı: Haricen taze yumrular ezilerek lapa halinde, mide ve bazı

kadın hastalıklarına karşı kullanılır. Bitkinin yumruları kusturucu, çıbanları olgunlaştırıcı,kabızlığı gidericidir. Ancak dahilen kullanılması Otsu kısım ise kalp kuvvetlendirici ve bazıkadın hastalıklarını tedavi edici etkisi vardır. İskelet adalelerini kuvvetlendirici olarakkullanıldığı gibi bazı kliniklerde çocuk felcine karşı etkisi incelenmekte ve başarılı sonuçlaralınmakta olduğu literatürde yer almaktadır (Baytop, 1999).

Laurocerasus officinalis L. (Rosaceae)Türkçe adı: Karayemiş, TaflanBileşimi: Yapraklarında ve meyvelerinde Laurocerasin (prulaurasin), tanen ve

şeker vardır.Etki ve kullanımı: Kasılmalara karşı ağrı kesici ve zehir dağıtıcı etkisi vardır. Buğu

yapılarak, çay gibi demleme şeklinde, şurup ve toz halinde kullanılır. Prulaurosinhidrosianik asite dönüştüğü için zehirli bir bitkidir. Kokain, kafein ve kazeinle kullanılmaz.Meyve olgunlaşmadan önce yeşilken oldukça zehirli, ancak olgunlaştığında başta likörolmak üzere çok değerli içkileri yapılır. Badem kokusu bir tat verir. Tohumu kırılmadanmarmelat yapılır, bu lapa haricen kullanıldığında ağrıları giderir ve Antipruriginous etkiyapar. Buğu yapıldığında öksürük nöbetlerinin önlenmesinde yadsınamaz olumlu bir etkisivardır. Tüm organları prussic asit içerdiği için, kırılmış yaprakları entemolojistlerceböcekleri öldürmek için kullanılır (Anşin ve Okatan, 1994). Ayrıca yaprakları çelenkyapımında kullanılır.

Lilium monadelphum Bieb. (Liliaceae)Türkçe adı: Sarı çiçekli Zambak, Zigana ZambağıBileşimi: Tanen, sciline ve müsilaj maddeleri içerir.Etki ve kullanımı: Soğanları, dekoksiyon, lapa merhem ve uçucu yağ halinde

değerlendirilir. Yatıştırıcı, yumuşatıcı, balgam ve adet söktürücü etkilere sahiptir. Çiçekleriiçin süs bitkisi olarak kullanılmak amacıyla yetiştirilir. Egzamaya karşı oldukça etkilidir.Tepallerinin yağlı maserasyonu ile elde edilen sıvı karışım egzama yaralarına sürülerekuygulanır. Ezilen soğanları abselere sürülerek tedavi edici olarak kullanılır (Anşin veOkatan, 1994).

1106

Malva sylvestris L. (Malvaceae)Türkçe adı: Büyük ebegümeciBileşimi: Besin değeri yüksektir.100 gr Ispanakta bulunan demir miktarı,

ıspanakta 8-11 mg arasında değişirken, ebegümecide bu miktar 5-15 mg’dır. Toplam katımadde miktarı pazı, ıspanak ve semiz otundan daha yüksektir. Bitkinin yaprağı % 15-20oranında müsilaj, glikoz ve pektin taşır.

Etki ve kullanımı: Doğadan toplanarak yeşil sebze olarak tüketilir. Boğazağrılarını giderir,diş ve ağız apselerinde gargara, bazı deri hastalıklarında ve çıbanlardalapa halinde kullanılmaktadır. Bağırsak koruyucu ve yumuşatıcı etkiye sahiptir. Solunum vesindirim sistemi tahrişleri ve iltihaplarında koruyucu olarak kullanılır. Taze yapraklarındanve köklerinden, hazırlanan çay; sinirleri kuvvetlendirici ve sakinleştirici etkilidir. Çapak vearpacık için losyon olarak, bağırsak kurdu içinde kaynatılarak özünden ilaç olarakyararlanılır (Gürhan ve Ezer, 2004).

Matricaria chamomilla L. (Asteraceae)Türkçe adı: Papatya, Tıbbi Papatya, Mayıs Papatyası.Bileşimi: % 0,2-1 arasında uçucu yağ, rezin, acı madde ve fenolik bileşikler

(flavonlar, kumarin) taşımaktadır. Uçucu yağı içerisinde; chamazulen, terpenik, veseskiterpenik bileşikler taşımaktadır (Baytop 1984).

Etki ve kullanımı: Kamazulenden dolayı, drog; taş düşürücü, spazmçözücü,yatıştırıcı ve terletici, bağırsak gazlarını giderici olarak infuzyon halinde, diş eti vebademcik iltihaplarına karşı ayrıca saç boyası olarak dekoksiyon halinde kullanılır (Baytop,1999). Mide, bağırsak yaralarını izole eder, sinir sistemini düzenler. Uyarıcı, antispazmotik,idrar çoğaltıcı, iştah açıcı, yatıştırıcı, gaz ve safra söktürücü etkilere sahiptir. Hariceninfüzyonu boğaz iltihaplarına karşı gargara halinde, ağrı kesici ve yara iyi edici olarakkullanılmaktadır (Zeynalov, 2008).

Melissa officinalis L. (Lamiaceae)Türkçe adı: Oğulotu, Limon nanesi.Bileşimi: Tanen ve uçucu yağ taşır. Uçucu yağ içinde özellikle; Oleum melissae

sitral, sitronellal, sitronellol ve linalol bulunmaktadır.Boyar maddeler, reçineler, ursol,oleanol asitleri, askorbin asidi bulunur.

Etki ve kullanımı: Yatıştırıcı, midevi, gaz söktürücü, terletici ve antiseptik etkileresahiptir (Baytop,1999). İştah açıcıdır, sindirim organının işlevini düzenler, karınyumuşatıcıdır. Mide ve bağırsak ağrılarını keser, kalbi kuvvetlendirir. Bronşiyal astımda,nevraljide, kansızlıkta, göz tansiyonunda ve uykusuzlukta kullanılır. Hazımsızlık, başağrısı,migrende de faydalıdır. Melankoli, sara, baş dönmesi, kulak çınlaması ve sinir krizlerindeşikayetleri ortadan kaldırır. Bayılmalarda kullanılır. Hafıza zayıflığında kuvvetlidir. Oğulotuyağı aynı zamanda parfüm ve kozmetik sanayiinin önemli maddelerinden biridir (Baydar,2007).

Mentha piperita L. (Labiatae)Türkçe adı: Bahçe Nanesi.Bileşimi: Rezin, tanen ve uçucu yağ (% 0.5-1) taşımaktadır. Uçucu yağ miktarı

yetiştirilen ırka ve yetişme koşullarına göre büyük değişiklikler gösterir. Uçucu yağ içindeterpenler, serbest ve ester halinde mentol (% 40-60), menton (% 8- 10) ve mentofuranbulunmaktadır (Tarımcılar ve Kaynak, 1996).

Etki ve kullanımı: Özellikle sinirsel kökenli mide bulantılarını kesici, gazsöktürücü ve koku verici olarak kullanılmaktadır (Baytop, 1999). Mide ağrılarına, kusmayaiyi gelir, sarılık tedavisinde kullanılır, dil tutukluğunu giderir. Felç tedavisinde kullanılır. Gazsöktürür, ateş düşürücüdür. Uykusuzluk, baş dönmeleri ve ağrılarında faydalıdır. Nefes

1107

yolları enfeksiyonları tedavisinde kullanılır. Öksürüğü geçirir. Nefes kokuları, diş eti ve dişhastalıklarında gargara yapılarak kullanılır. Bel soğukluğu tedavisinde kullanılır. Kalbeferahlık verir. Şişkinlikleri indirir, ağrıları keser. Suyu ile yıkanılırsa kelliği önler. Görmebozukluklarını tedavi eder. Yılan ısırmaları, böcek ve akrep sokmalarında kullanılır. Midesarkmasını tedavi eder Ayrıca nane yapraklarından alınan “nane özü”nün yatıştırıcı, midevi,gaz giderci, bulantıyı önleyici ve ishale karşı olumlu etkileri vardır (Başbağ, 1993).

Plantago major L.(Plantaginaceae)Türkçe adı: Büyük yapraklı sinir otu, Büyük Sinirli Ot, Damar otu.Bileşimi: Aucubin, pektin, saponin, sitrik asit, oksalik asit, glikozit, musilaj,

flavonoit, saponin, acı maddeler, karotin ve C vitamini içerir.Etki ve kullanımı: Plantago major, soğuk algınlığından viral hepatite kadar

değişen çeşitli hastalıkların tedavisinde uzun süredir kullanılan geleneksel, popüler birilaçtır (Yu ve Xu, 1989; Lin ve Kan, 1990). Son zamanlarda yapılan birçok çalışma,Plantago major’ un, deri hastalıkları, diş eti hastalıkları, enfeksiyon hastalıkları, sindirimsistemi, solunum sistemi, dolaşım sistemi ve üreme organlarından kaynaklananproblemler, tümörlere karşı, ateş ve ağrının azaltılması gibi pek çok hastalığın tedavisindedünyanın birçok yerinde kullanıldığını gösterir. İnfüzyon, lapa, meyve suyu, tentür, destilesu, sıvı ekstre halinde kullanılır. Tohumları basur hastalığında yumuşatıcı gibi ve aynızamanda kronik mide-bağırsak hastalıklarında dizanteride kullanılır. Haricen taze yapraklarıyaraların tedavisinde ve çıban açıcı olarak kullanılmaktadır (Baytop, 1999).

Primula vulgaris Huds. (Primulaceae)Türkçe adı: Çuha çiçeğiBileşimi: Primaverine, Primulaverine, Klorofil, sakız, saponin glukozitleri içerir.Etki ve kullanımı: Çiçek ve yaprakları kullanılır. Öksürük giderici, uyku verici,

sakinleştirici, idrar ve balgam sökücü, göğüs yumuşatıcı ve terletici, romatizmaya karşıkullanılır (Baytop, 1999). İnfüzyon, dekoksiyon, destile su ve sıvı ekstre, yarı sıvı ekstre veşurup halinde kullanılır. Rizom toz halinde aksırtıcı ilaç olarak kullanılır. Ezilmiş rizomlariltihaplanmayı azaltmak için kompres yapılır. Polenleri deride bazı alerjik rahatsızlanmalarayol açabilir (Chiej, 1988).

Rhododendron ponticum L. (Ericaceae)Türkçe adı: Mor çiçekli orman gülü, Komar çiçeği.Bileşimi:Çiçek ve yapraklarında Ericolin ve andromedotoxin glikozitleri içerir.Etki ve kullanımı: Orman güllerinin yaygın olduğu yerlerde, arılar tarafından

alınan usarelerle yapılan bala “deli bal” denilmekte ve bu balın fazla yenilmesinde çoğukez zehirlenmeler görülmektedir. Bu nedenle Doğu Karadeniz Yöresi ‘nde bu orman gülüne“Ağu veya Komar” denilmektedir. Yaprakları uçucu yağ, tanen, ericolin, arbutin veandromedol türevleri içerir, ancak andromedol türevleri zehirli bileşikler olduğundankullanımı tehlikelidir (Palabaş Uzun vd., 2006). İnfüzyon halinde kullanılır. İdrar söktürücü,romatizmaya karşı ağrı kesici gibi özelliklere sahiptir (Baytop, 1999).

Rhus L. (Anarcardiaceae)TürkçeAdı: Sumak.Bileşimi: Tanen, şekerler, mum, flavon glikozidleri, sitrik, malik ve tartarik asitler

bulunur.Etki ve Kullanımı: Sumak yapraklarının antiseptik, ishal ve kan kesici özellikleri

ile ateş düşürücü özelliklerinden yararlanılarak enfüzyonu ilaç sanayiinde kullanılmaktadır.Kaba toz haline getirilen meyveler gıda sanayiinde baharat olarak değerlendirilmektedir.Damarları büzerek kanama durdurucu ve ateş düşürücü etkilere de sahiptir. Hazmıkolaylaştırır. İçinde bulunan tanen ile şeker hastalarındaki şekeri düşürür. İshali durdurur.

1108

Antiseptik yani mikrop öldürücü etkiye sahiptir. Boyacı sumağı sanayide kumaş ve derilerinsarı renge boyanmasında değerlendirilmektedir (Büyükgebiz, 2006).

Taraxacum officinale Tobb. (Asteraceae)Türkçe adı: Kara HindibaBileşimi: Kökler; inulin, taraxcin, triterpenler (taraxol, entaxa sterol), şeker,

pektin, glikozit, fenolik asit, asparagin, vitamin potasyum içerir. Yapraklar; lutein,violaxontiredie, karatonoid bulundurar. Musilaj ve acı maddeler yanında vitamin; A,B,C veD içerir, A vitamini içeriği; havucun A vitamini içeriğinden fazladır.

Etki ve kullanımı: Öz, sıvı ekstre, tentür ve infüzyon halinde kullanılır. Safraakışını kolaylaştırıcı, kabızlığı giderici, kuvvetlendirici, temizleyici özelliklere sahiptir. Şekerhastalığına iyi gelmektedir (Baytop, 1999). Bitkinin içerdiği süt derideki nasır ve siğilleringiderilmesinde çok etkilidir. Çiçeklerinden elde edilen destile su ise derilerintemizlenmesinde ve özellikle derideki çillerin giderilmesinde kullanılır. Sütü safra kesesi vemesane taşlarını eritici özelliktedir aynı zamanda mesane iltihaplarına karşı çok etkilidir. Bubitkinin rozet yaprakları pazarlarda satılmakta, salata halinde veya pişirilerek yenmektedir(Baytop 1999). Ezilen kökleri çok kullanışlı bir kahve yedek maddesidir (Chiej, 1988).

Thymus pseudopulegioides Klokov et Des. (Labiatae)Türkçe adı: Kekik.Bileşimi: Esansi thymol, carvakrol, borneol, okaliptol, menten, thymen, tanen ve

reçine içerir.Etki ve kullanımı: Çiçekli uç kısımları ve yaprakları, infüzyon, sıvı ekstre, tentür,

şurup, esans, toz ve tıbbi şarap halinde kullanılır. Antiseptik, balsamik, kasılmaya karşı gazgiderici ve antibiyotik özelliklere sahiptir. Kekik mutfakların, parfüm sanayinin ve içkilerindestilasyonunda çok sık kullanılır. Boğmaca, kancalı kurtların tedavisinde, ağız gargarası,dişetleri tedavisinde kullanılır (Gürsoy ve Gürsoy, 2004). Midevi, yatıştırıcı, kurt düşürücü,kan dolaşımını uyarıcı etkileri olup, mutfaklarda baharat olarak da kullanılmaktadır(Baytop, 1999). Hoş kokulu çiçekler açar ve soluk yeşil üst yapraklar arasında gelişir. Çiçekkurulu çoğunlukla 3-5 çiçekli ve sarkıktır (Anşin, 1994).

Urtica dioica L. (Urticaceae)Türkçe adı: Büyük Isırgan OtuBileşimi: Urticosit adlı bir glikozit, potasyum tuzları, kalsiyum nitrat, organik

asitler (formik asit), histamin ve asetilkolin (yakıcı etki yapan madde), vitamin Ctaşımaktadır (Baytop, 1999).

Etki ve kullanımı: Yapraklarının veya köklerinin kaynatılmasıyla ya da ballı veyaşekerli bir macuna katılmasıyla hazırlanan madde (electuary), akciğerlerdeki hırıltıyı venefes darlığını önleyen iyi bir koruyucudur. Yapraklarından elde edilen dekoksiyon idrarartırıcı, mesane taşlarını eritici özelliktedir. Ayrıca çocuklarda görülen kurt ve solucanlarıöldürür. Tohumlarından yapılan bir içki köpek ısırıkları Ağıotu, Banotu, Köpeküzümü veAdamotu zehirlenmelerine karşı bir ilaçtır (Akbulut vd., 2006). Isırgan otu, en başta gelenkan temizleyici ve aynı zamanda kan yaptırıcı bir bitkidir. Böylece, pankreas üzerinde çokolumlu etkileri olduğu için, ısırgan otu çayı ile kandaki şeker düzeyi düşürülür (Coşkun,1997). Mikroplu hastalıklarda ve mikrop salgılanan hallerde de bitki çok iyi bir yardımcıdır.Belirli bir yaştan sonra bedendeki demir miktarı azalmaya başlar. Bu nedenle, yorgunlukve bitkinlik halleri görülür, kişi yaşlandığını düşünmeye başlar ve verimliliği giderek azalır.İşte bu durumlarda, demir içerikli taze ısırgan otu ile çok olumlu sonuçlar alınabilir. Birısırgan otu küründen sonra, kişi kendini çok kısa bir süre içerisinde eskiye oranla çok daharahat hisseder, enerji ve çalışma gücü geri gelir, dış görünümde de belirgin bir düzelmebaşlar (Özer vd., 2001). Uç sürgünleri ve genç yapraklarından lezzetli bir salata (harç)

1109

yapılır. Gövdeden elde edilen liflerden özellikle Almanya’da pamuğa benzer çok kuvvetli ipyapılır. Biçilerek kurutulduğunda ısırgan otu sığır ve tavşanlara verilen gıdaya ilave edilenmükemmel bir gıdadır. Kurutulup öğütülürse (toz halinde) ördek ve tavukların gıdalarınakarıştırılabilir. Dünyanın bazı kesimlerinde romatizmal hastalıklar ve ağrıların tedavisindehala ısırgan otu ile (ağrıyan kısımlara vurularak) tedavi edilmektedir (Chiej, 1988).

Vaccinium myrtillus L. (Ericaceae)Türkçe adı: Mavi Meyveli Ayı Üzümü.Bileşimi: Meyve tanen, şeker, inositol, pektin, karotin, myrtillin, yapraklar ise

tanen, arbutin, ericolin, myrtillin, reçine ve musilaj içerirler.Etki ve Kullanımı: Meyve ve yaprakları kullanılır. Astringent ve ishale karşı,

hypoglicaemic, ophtalmic etkileri vardır. Meyve suyu, kaynatma, sıvı ekstre, kuru ekstre,boya ve toz halinde kullanılırlar. Meyve ve yaprakları kurutulduklarında daha etkilidirler.Yaprak ve meyveler yeşil bir renk maddesi içerip, boya sanayinde kullanılırlar. Meyvenindış kısmının hemeralopia tedavisinde özel bir yeri vardır (Antosiyon içerdiği için).Yapraklarından elde edilen destile su gözlerin yıkanmasında mükemmel bir sıvıdır (Chiej,1988). Meyvesinden reçel, marmelat ve meyve suyu yapılır. Kabız yapıcı, antiseptik,kuvvet verici ve şeker hastalığına karşı infüzyon (% 5) halinde kullanılır (Baytop, 1999).

Verbascum sp (Scrophulariaceae)Türkçe adı: Sığır kuyruğu, Ayı kulağı, YünotuBileşimi: Çiçeği; müsilaj, uçucu yağ, flavon türevi glikozitler taşır.

Yaprağı;saponin, müsilaj, rezin, acı madde taşır. saponozit, flavonoit, iridoit, feniletanoitve fenilpropanoit glikozitler, steroit, seskiterpen asit, makrosiklik dimer lakton ve alkaloitlergibi sekonder metabolitlerin olduğu saptanmıştır.

Etki ve kullanımı: Antispazmatik etkidedir. Çiçeği balgam söktürücü, göğüsyumuşatıcı etkidedir. Yaprağı bronşit, mayasıl, basur tedavisinde kullanılmaktadır. Hayvanbitlerini öldürücü özelliğe sahiptir. Sütle kaynatılırsa öksürüğü kesici etki yapar(Yenikalaycı, 1996).

Terletir, ateşi düşürür, kaşıntıyı keser, göz ağrılarını giderir. Çiçekli dalları çok sinirlikişilerde, mide spazmlarında ilaçtır. Bir bardak suya bir çorba kaşığı sığır kuyruğu çiçeğikarıştırılarak hazırlanan infüzyon, uykusuzluk ve sinire karşı etkilidir. Alıçla birlikte dekullanılır (Şimşek vd., 2002).

Verbascum sp Vaccinium myrtillus L.

1110

Urtica dioica L. Thymus pseudopulegioides Klokov et Des.

Taraxacum officinale Tobb. Astragalus gummifera L

Primula vulgaris Huds Matricaria chamomilla L.

1111

Lilium monadelphum Bieb Humulus lupulus L.

Daphne pontica Hypericum perforatum L.

Laurocerasus officinalis L. Achillea millefolium L.

1112

Hippophae rhamnoides L. Colchicum autumnale L.

Galanthus ikariae L. Melissa officinalis L.

Datura stramonium L. Crocus sativus L.

1113

SONUÇLAR VE ÖNERİLER

Tıbbi ve aromatik bitkilerin dış ülkelere satılmasıyla her yıl milyonlarca doları bulandış alım azda olsa önlenecek ve yöre halkına gelir sağlayacaktır. Bunun yanı sıra sonyıllarda orman kaynaklarından üretilen tıbbi ve aromatik bitkilere yönelik artan talepnedeniyle ormanlarımızda bulunan tıbbi ve aromatik bitkilerin potansiyelinin, değerlenmeolanaklarının belirlenmesi ekonomik, sosyal ve çevresel yönden pek çok yararsağlayacaktır

KAYNAKLAR

Anşin, R., Okatan, A., 1994. Doğu Karadeniz Bölgesinin Önemli Yan Ürün Veren Odunsuve Otsu bitkileri. Proje No:TOAG-903, Trabzon.

Anonim, 1996. VI. Bitkisel İlaç Hammaddeleri Toplantısı Bildiri Kitabı, Ankara, 16-19Mayıs.

Avcı, M., 2005. Çeşitlilik ve Endemizm Bakımından Türkiye’nin Bitki Örtüsü, İstanbulÜniversitesi Edebiyat Fakültesi Coğrafya Bölümü, Coğrafya Dergisi, Sayı:13,Sayfa:27-55, İstanbul.

Akbulut, S., Anşin, R., Z. C. Özkan 2006. İhmal Edilen Kimi Şifalı Otsu Bitkiler. KTÜ OrmanFakültesi, 1. Uluslar Arası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu, Bildiriler Kitabı,1-4 Kasım Trabzon.

Anonim, 2009. http://www.karadeniztatil.com/bilgibankasi/flora.htm 16.12.2006Baytop, T., 1984. Türkiye’de Tıbbi Bitkilerle Tedavi (Geçmişte ve Bugün) İst. Üniv. Yayın.

No:3255. Ecz. Üniv. Yay. No:40. İstanbul.Başbağ, S., 1993. Halk Hekimliğinde Kullanılan ve Halk Ağzından Derlemeler Sözlüğünde

Yer Alan Tıbbi Bitkiler, Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü Tarla BitkileriAnabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Adana.

Bozdoğangil, E. E., 1996. Çukurova Bölgesinde Doğal Olarak Bulunan Faydalı Bitkiler VeKültür Olanakları Üzerinde Araştırmalar, Çukurova Üniversitesi Fen BilimleriEnstitüsü Tarla Bitkileri Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Adana.

Baytop, T., 1999. Türkiye’de Tıbbi Bitkilerle Tedavi (Geçmişte ve Bugün). Nobel TıpKitapevleri. (İlaveli ikinci Baskı).

Büyükgebiz, T., 2006. Sütçüler (Isparta) Yöresi’ninOdun Dışı Orman Ürünleri YüksekLisans Tezi Orman Mühendisliği Anabilimdalı Isparta

Baydar, H., 2007. Tıbbi, Aromatik ve Keyf Bitkileri Bilimi ve Teknolojisi. Süleyman DemirelÜniversitesi No: 51 Tarla Bitkileri Bölümü. Isparta.

Chıej; R., 1988. The Mcdonald Encyclopedia of Medicinal Plants, Macdonald&Co. Ltd. 66-73, Shoe Lane London

Coskun, İ., 2007. İkizdere’den bazı İstatistikler, 23.07.2007.Eryılmaz, A. Ve C. Gümüş, 1993. Gümüşhane Yöresinde Orman Köylerinde Kuşburnu

Bitkisinin Sosyal Ormancılık Kapsamında Değelendirilmesi (FAO Projesi veGCP/TUR/045 SWI) S.S:59, Trabzon.

Güner, A., Vural, M., Sorkun, K., 1987. Rize Florası, Vegetasyonu ve Yöre Ballarının PolenAnalizi. Türkiye Bilimsel ve Teknik Araştırma Kurumu Matematik, Fiziki ve biyolojikBilimler araştırma Gurubu. Proje No: T.B.A.G.-650 Ankara

1114

Gürhan, G., N. Ezer, 2004. Halk Arasında Hemoroit Tedavisinde Kullanılan Bitkiler-1.Hacettepe Üniversitesi Eczacılık Fakültesi Dergisi, Cilt:24, Sayı:1 Ocak 2004, s. 37-55

Gürsoy, O. V., Gürsoy, U., K., 2004. Anadolu’da Diş ve Dişeti İle İlgili HastalıklarınTedavisinde Halk Arasında Yaygın Olarak Kullanılan Bitkiler, Kullanım Şekilleri VeBitkisel Özellikleri. Cumhuriyet Üniversitesi Diş Hekimliği Fakültesi Dergisi Cilt:7Sayı:1 Sivas.

Lın, C.C., Kan, W.S., 1990. Medicinal Plants Used for the Treatment of Hepatitis inTaiwan. Am. Journal of Chinese Medicine 18, 35-43.

Malyer, H., 1996. A New Record for the Flora of Turkey, Turkish Journal of BotanyVol.,20, 473-475.

Özer, Z., Tursun, N., Önene, H., 2001. Yabancı otlarla sağlıklı yaşam. 4renk yayınları, 253s, Ankara.

Palabaş Uzun, S., Uzun, A., S. Akbulut 2006. Trabzon Ve Çevresi Zehirli Bitkileri. KTÜOrman Fakültesi, 1. Uluslar Arası Odun Dışı Orman Ürünleri Sempozyumu, BildirilerKitabı, 1-4 Kasım Trabzon

Şimşek, I., Aytekin, F., Yeşilada, E., Yıldırım, Ş., 2002. Anadolu’da Halk Arasında BitkilerinKullanılış Amaçları Üzerinde Etnobotanik Bir Çalışma. 14. Bitkisel İlaçHammaddeleri Toplantısı, Bildiriler, 29-31 Mayıs, Eskişehir.

Tanker, M., Tanker, N., 1985. Farmakognozi. Cilt I, II, Ankara Üniversitesi, EczacılıkFakültesi, Yayın No.58

Tarımcılar, G., Kaynak, G., 1996. Karadeniz Bölgesi Mentha L. Türleri İle İlgili Korolojik BirÇalışma. Ot Sistematik Botanik Dergisi. C:3, s:2, The herb journal of systematicbotany. V:3,

Tosun, A., 2006. Daphne L. Türlerinin Kimyasal İçeriği Ve Biyolojik Aktiviteleri AnkaraEcz. Fak. Derg. J. Fac. Pharm, Ankara 35 (1) 43 – 68.

Uzun, A., 2006. Orta ve Doğu Karadeniz Kıyı Kesiminde Ticareti Yapılan Tıbbi ve AromatikBitkiler, Karadeniz Tarımsal Araştırmalar Enstitüsü, Samsun

Yu, L.A., Xu, Q.L., 1989. Treatment of Infections Hepatitis with an Herbal Decoction.Phytotheraphy Research 3, 13-14.

Yenikalaycı, A., 1996. Pınarbaşı (Kayseri) Yöresinde Bitkilerin İlaç, Baharat, Boya ve Gıdaolarak Kullanımlarının Araştırılması Çukurova Üniversitesi Fen Bilimleri EnstitüsüTarla Bitkileri Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, Adana, Eylül.

Zeynalov, Y., 2008. İlaç Bitkiler Tarihi Gelişimi ve Kullanımları. ND-ADEN Yayıncılık.İstanbul.