Tempusprojekt: 516678 TEMPUS-1-2011-1-DE-TEMPUS-

JPCR: ANPASSUNG DES LEHRBETRIEBS AN DEN

BOLOGNA PROZESSIM INGENIEURSTUDIUM FÜR

ASERBAIDSCHAN

Vorlesungsskript: Energiecontrolling und

Energieaudit

Für Studiengang: Master- Elektrische

Energietechnik

Magistr təhsili üçün- Elektroenergetika ixtisası üzrə

Enerjiyə nəzarət və enerji auditi

Dr. Ing. Aliyeva Sabina

Dr. Ing. Aliyev Hikmat (AzTU)

Baku 2015

2

INHALTVERZEICHNISE

Eintrag............................................................................................6

1.GRUNDBEGRIFFE UND INFORMATIONEN ÜBER

DIE ELEKTRISCHEN STROMNETZE –UND SYSTEME......8

1.1.Arten von elektrischen Stromnetze , Anforderungen und

Kategorien von Verbraucher .......................................................9

1.2. Nennspannungen von Stromnetze ......................................11

1.3. Leistungstransformatoren ..................................................12

2.Einbau von Bilanzierung durch die Stromzähler und

Steuersysteme auf die automatischen Bilanzierung ...................15

2.1.Allgemeine İnformationen über die Stromzähler ................ 15

2.2. Einbau von Bilanzierung durch die intelligente Zähler ...... 19

3.EINBAU VON ELEKTRISCHEN STROMBIL-

ANZIERUNG UND CONSUPTION CONTROL ....................23

3.1. Nach der Bedingung eines bestimmten Nährstoff-Linien-

querschnitt und Auswählen Abrechnungssystemselemente .......23

3.2. Blindleistungskonpensation und Anforderungen für Cosφ..30

3.3. Bestimmung der richtigen Funktion des Zählers ................36

3.4.İnventionen auf die Zahlerschema und ihre

Detektionsmethode. ....................................................................37

3.5. Der Bezug von Elektrischer Leistung,die Verteilung

und die Entfernung der Gleichgeüicht ........................................46

4.Energie Audit ...........................................................................58

4.1.Wichtigsten Bestimmungen und İnhalt von Energieaudit ...58

4.2.Ziele und Meilensteine von Energie Audit ...........................60

4.3.Beschreibung statistische,dokumentarische und

technische Daten .........................................................................61

4.4.Analytischen Beschreibung der Energiefähigkeiten

von Unternehmen ........................................................................62

4.5.Bewertung der Energieeffizienz der Ausrüstungen

von Unternehmen. ......................................................................65

4.6.Die wichtigsten Empfehlungen zur Energieeinsparung

und Entwicklungsaktivitäten ......................................................68

3

4.7.Herstellung der Energiepass und Bericht .............................70

5. ENERGIE-AUDITS GRUNDLAGEN ..................................72

5.1.Die Struktur der Energieabteilung des Unternehmens .........72

5.2.Ziele und Aufgaben von Energie Audits ..............................72

5.3.Organisation von Energie-Audits .........................................73

6. DURCHFÜHRUNGREGELN VON ENERGIE-AUDITS ...75

6.1.Vorbereitungsphase...............................................................75

6.2.Dokumentary Inspektionsphase ............................................77

6.3.Inspektionsphase von Thermografie und Messtechnik..........79

6.4.Analytiker Bewertung und Kommentar von Energieeffizienz

auf allen Arten der Energieaktivitäten des Unternehmens..........80

6.5.Vereinbarungsphase. .............................................................83

6.6.Dokumentation der Energieauditergebnisse und der

Ergebnisse des Energieaudits .....................................................83

6.7.Akkreditierung der Energie-Audit ........................................86

LITERATURE.......................................................................87

4

MÜNDƏRİCAT

GİRİŞ.......................................................................................... 6

1. ELEKTRIK ŞƏBƏKƏLƏRI VƏ SISTEMLƏRI HAQ-

QINDA QISA MƏLUMAT VƏ ƏSAS ANLAYIŞLAR ......... 8

1.1.Elektrik şəbəkələrinin növləri, onlara qoyulan tələblər və

tələbatçıların kateqoriyaları ....................................................... 9

1.2. Elektrik şəbəkələrinin nominal gərginlikləri ...................... 11

1.3. Güc transformatorları ........................................................ 12

2. SAYĞACLAR VASITƏSI ILƏ UÇOTUN QURULMASI

VƏ AVTOMATIK UÇOTA NƏZARƏT SISTEMLƏRI ........ 15

2.1. Elektrik sayğacları haqqında ümumi məlumat ................... 15

2.2. Elektron smart sayğaclarla uçotun qurulması və avtomatik

uçota nəzarət sistemləri ............................................................. 19

3.ELEKTRİK ENERJİSİNİN UÇOTUNUN QURULMASI

VƏ İSTEHLAKINA NƏZARƏT ............................................. 23

3.1. Verilmiş texniki şərtə əsasən qidalandirici xəttin en

kəsiyinin və uçot sisteminin elementlərinin seçilməsi ............. 23

3.2. Reaktiv gücün kompensasiyası və Cosφ-yə qoyulan

tələblər ....................................................................................... 30

3.3. Sayğacin düzgün işləməsinin təyini .............................. 36

3.4. Sayğac sxeminə edilən müdaxilələr və onların aşkar-

lanması üsulları .......................................................................... 37

3.5. Elektrik enerjisinin topdan alışı, paylanması və balansın

çıxarılması ................................................................................. 46

4. ENERJİ AUDİTİN ƏSASLARI ........................................... 58

4.1. Enerjiauditin məzmunu və əsas müddəaları ....................... 58

4.2. Enerqoauditin məqsəd və mərhələləri ................................ 60

4.3. Statistik, sənədli və texniki məlumatlarinin təsviri ............ 61

4.4. Müəssisələrin enerji fəaliyyətinin analitik təsviri .............. 62

4.5. Müəssisənin avadanlıqlarının enerji effektivliyinin qiy-

mətləndirilməsi .......................................................................... 65

4.6. Enerji qənaəti üzrə əsas tövsiyələr və tədbirlərin işlənib

hazırlanması ............................................................................... 68

5

4.7. Hesabatın və enerji pasportunun tərtib olunması ............... 70

5. ENERGETİK YOXLAMALARIN ƏSASLARI .................. 72

5.1. Müəssisənin energetika şöbəsinin strukturu ....................... 72

5.2. Energetik yoxlamanın məqsəd və vəzifələri ...................... 72

5.3. Energetik yoxlamanın təşkili .............................................. 73

6.ENERGETİK YOXLAMANIN VƏ ENERGETİKA

AUDİTİNİN KEÇİRİLMƏSİ QAYDALARI ........................... 75

6.1. Hazırlıq mərhələsi .............................................................. 75

6.2. Sənədli yoxlama mərhələsi ................................................. 77

6.3. Metroloji və termoqrafik yoxlama mərhələsi ..................... 79

6.4. Müəssisənin energetik fəaliyyətinin bütün növləri üzrə

enerji effektivliyinin analitik şərhi və qiymətləndirilməsi ........ 80

6.5. Razılaşdırma mərhələsi ...................................................... 83

6.6. Energetik yoxlama və energetik audit nəticələrinin

rəsmiləşdirilməsi ....................................................................... 83

6.7.Enerqoauditorların akkreditasiyası ...................................... 86

ƏDƏBIYYAT.............................................................................. 87

6

GİRİŞ

Müasir dövrdə cəmiyyəti elektrik enerjisiz təsəvvür etmək

mümkün deyil. Baxmayaraq ki, elektrik enerjisinin kəşfi və isti-

fadəsi çox da uzun bir tarixi dövrü əhatə etmir, 150 ilə yaxındır.

Elektrik enerjisinin alınması, ötürülməsi, paylanması və istehlak-

çıya çatdırılması qarşıda duran ən böyük məsələlərdən biridir.

Son dövrlərdə bu sahədə böyük nailiyyətlər əldə edilmişdir.

Ölkənin energetika sistemlərində və müəssisələrində aparılan

əsaslı yenidənqurma işləri nəticəsində elektrik enerjisinin veril-

məsində fasilələr tamamilə aradan qalxmış, elektrik enerjisinin

keyfiyyət göstəriciləri yüksəlmiş, uçotun qurulmasında və isteh-

lakçılar tərəfindən enerji haqqınin ödənilmə faizində yüksək

naliyyətlər əldə edilmişdir.

Hal-hazırda elektrik enerjisinin uçotunun dəqiq aparılması

müasir elektron tipli sayğaclar vasitəsilə həyata keçirilir. Sayğac-

laşmanın inkişaf dövrünə, nəzər salsaq, onun yüksələn xətt bo-

yunca getdiyini görərik. Təqdim olunan buraxılış işində elektrik

şəbəkə sistemləri haqqında ümumi məlumat verilmişdir. Elektrik

sisteminin elementləri ilə tanış olduqdan sonra onlara bu element-

lərin sistemdə rolu və iş prinsiplərinin öyrənilməsi vacib məsə-

lədir. Buraxılış işində eyni zamanda uçot sisteminin qurulması,

sayğaclarda yarana biləcək xətalar, gərginliyi 1000 V-dan aşağı

və 1000 V-dan yuxarı olan şəbəkələrdə uçotun qurulması və istis-

marı qaydaları öz əksini tapmışdır.

Ölçü transformatorları haqqında məlumat verilərkən, ölçü

transformatorlarının düzgün seçilməsi, dövrəyə qoşulması, uçot

sistemində istifadə olunması, markaları, xətaları haqqında məlu-

mat verilir. Sayğaclar haqqında məlumatlarda 1 fazalı, 3 fazalı və

ölçü transformatorları vasıtəsilə dövrəyə qoşulan sayğacların

sxemləri öz əksini tapmışdır. Hər bir mühəndis-elektrik reaktiv

enerji haqqında məlumata malik olmalıdır ki, bu da reaktiv

enerjinin kompensasiyası haqqında olan materialda öz əksini tap-

mışdır. Buraxılış işində qidalanma mənbəyinin, kabellərin, say-

7

ğacların düzgün seçilməsi mövcud qaydalara əsasən göstərilmiş-

dir.

Elektrik enerjisinin alınması və balans hesabatının aparılması

tam əhatəli şəkildə göstərilmişdir. Burada balans hesabatının

əhatə etdiyi nöqtələr, yarımstansiyalarda balans uçotunun təşkili,

yüksək gərginlikli şəbəkələr üzrə balansın aparılması qaydası öz

əksini tapmışdır. Elektroenergetika haqqında qanunu və elektrik

enerjisinin istifadə qaydalarını əldə əsas tutan elektroenergetika-

nın hüquqi normativ bazası və peşə etikası bölməsi işçiləri müəy-

yən qayda və qanunlar çərçivəsində hərəkət etməyə çağırır.

Adətən hər bir obyektin elektrik enerjisi ilə təmin edilməsi za-

manı abonent enerji təchizatı müəssisəsindən texniki şərt almalı-

dır.

Texniki şərtdə obyektin qidalanma mənbəyi, gərginliyi, qoyu-

luş gücü və hesabat sayğacının quraşdırılması yeri göstərilməklə

bərabər texniki normalara uyğun gələn avadanlıqla təmin

edilməsi tələb olunur. Əgər abonent texniki şərtdə icazə verilən

gücdən artıq avadanlıqları şəbəkəyə qoşarsa bu halda onun

elektrik enerjisinin dayandırılmasına xəbərdarlıq edilməli və

abonentdən güc artımı üçün əlavə texniki şərt alması tələb

edilməlidir. Bütün bunlarla yanaşı olaraq, obyektin məlum olan

aktiv gücünə görə qidalandırıcı xəttin en kəsiyinin və uçot

sisteminin qurulması üçün sayğacın və cərəyan

transformatorlarının seçilməsi lazım gəlir.

Təqdim olunan buraxılış işində yuxarıda verilən bu məsələlər

ətraflı analiz olunmuşdur.

8

1. ELEKTRIK ŞƏBƏKƏLƏRI VƏ SISTEMLƏRI

HAQQINDA QISA MƏLUMAT VƏ ƏSAS ANLAYIŞLAR

Müasir elektrik işlədiciləri elektrik enerjisi ilə əsasən ener-

getika sistemlərindən qidalanır. Energetika sistemi dedikdə elek-

trik və istilik enerjisini istehsal edən, çevirən, ötürən, paylaşdıran

və istehlak edən sistem nəzərdə tutulur.

Energetika sisteminin generatorlardan (G), yüksəldici trans-

formator yarımstansiyalarından (YTR), yüksək gərginlikli

elektrik veriliş xətlərindən (YG EVX), alçaldıcı transformator

yarımstansiyalarından (ATR), paylayıcı şəbəkədən və elektrik

işlədicilərindən (tələbatçılardan) ibarət olan hissəsinə elektrik

sistemi deyilir.

Elektrik sisteminin yüksəldici və alçaldıcı transformator

yarımstansiyalarından və elektrik veriliş xətlərindən ibarət olan

hissəsinə elektrik şəbəkəsi deyilir. Elektrik şəbəkəsinin əsas

vəzifəsi elektrik enerjisini mənbədən işlədicilərə ötürmək və onlar

arasında paylamaqdır.

Elektrik yarımstansiyaları elektrik enerjisini uzaq məsafəyə

ötürmək, paylamaq və sonda istehlakçılara çatdırmaq məqsədilə

bir gərginlikli elektrik enerjisini digər gərginlikli elektrik enerji-

sinə çevirmək üçün tətbiq edilir.

Şəkil 1.1. Elektrik sisteminin sadələşdirilmiş sxemi

9

1.1. Elektrik şəbəkələrinin növləri, onlara qoyulan tələblər

və tələbatçıların kateqoriyaları

Elektrik yarımstansiyası əsas və köməkçi avadanlıqlardan

ibarətdir. Əsas avadanlıqlara güc transformatoru, yığma şinlər və

kommutasiya aparatları (açarlar və ayırıcılar) aiddir. Köməkçi

avadanlıqlara isə ölçmə, siqnalizasiya, mühafizə və avtomatika

funksiyalarını yerinə yetirən qurğular aiddir. Alçaldıcı və yüksəl-

dici transformator yarımstansiyalarını birləşdirən xətlərə elektrik

veriliş xətləri (EVX) deyilir. Elektrik veriliş xətləri iki növə bö-

lünür, hava və kabel xətləri. Elektrik şəbəkələri cərəyana, gər-

ginliyinə, sxemlərinin quruluşuna, yerinə yetirdiyi funksiyaya və

işlədicilərin xarakterinə görə bir neçə növə bölünür. Cərəyanın

növünə görə dəyişən və sabit cərəyan şəbəkələrinə; gərginliyə

görə alçaq gərginlikli (UN ≤ 1kV),orta gərginlik (UN=1÷35 kV),

yüksək gərginlikli (UN=110÷220 kV) və ifrat yüksək gərginlikli

(UN=330kV÷750kV) şəbəkələrə, sxemlərinin quruluşuna görə

açıq və qapalı şəbəkələrə, yerinə yetirdiyi funksiyaya görə sistem

əmələ gətirən, qidalandırıcı və paylaşdırıcı şəbəkələrə bölünür.

330kV-dan yuxarı gərginlikli sistem əmələ gətirən şəbəkələr

birləşmiş enerji sistemi yaratmaq, güclü elektrik stansiyalarını

birləşdirmək və onların bir mərkəz-dən idarə olunmasını təmin

etmək, həmçinin güclü elektrik stansiyalarından elektrik

enerjisinin verilişini təmin etmək funksiyalarını yerinə yetirir.

Qidalandırıcı şəbəkələr elektrik enerjisini sistem əmələ

gətirən şəbəkələrin yarımstansiyalarından və qismən elektrik

stansiyalarının 110-220 kV-luq şinlərindən paylaşdırıcı

şəbəkələrin qidalanma mərkəzlərinə (baş yarımstansiyalarına)

ötürmək üçün istifadə edilir. Qidalandırıcı şəbəkələr adətən qapalı

olur. Qaydaya görə qidalandırıcı şəbəkələrin gərginliyi 110-220

kV olur, son zamanlar isə daha yüksək gərginliyə keçirilməsi

nəzərdə tutulur. Elektrik şəbəkələrinə qoyulan tələblər aşağıda

verilir:

10

Etibarlılıq – istehlakçıları fasiləsiz elektrik enerjisi ilə təmin

etmək;

İqtisadi səmərəlilik – şəbəkənin qurulmasının (və ya yenidən-

qurulmasının) və istismarının rentabelliyini təmin etmək;

Elektrik enerjisinin yüksək keyfiyyətliliyi – istismar zamanı

nominal tezliyi və nominal gərginliyi təmin etmək.

Yuxarıda göstərilənlərdən əlavə, şəbəkələrin istismarı sadə və

təhlükəsiz olmalı, həmçinin perspektivdə genişləndirilmə imkanı

olmalıdır. Elektrik işlədiciləri elektrik enerjisi ilə təchizatın

etibarlılığına görə üç kateqoriyaya bölünür:

I kateqoriya: Bu kateqoriyaya elektrik enerjisi təchizatı

kəsilərkən insan həyatı üçün təhlükə törədə bilən, dövlət təhlü-

kəsizliyinin pozulmasına, avadanlığın zədələnməsinə, istehsal

olunan məhsulun külli miqdarda zay olmasına, mürəkkəb tex-

noloji proseslərin pozulmasına, rabitə və televiziyanın, komunal

şəhər təsərrüfatının xüsisi əhəmiyyətli obyektlərinin dayanmasına

səbəb olan işlədicilər daxildir. I kateqoriyaya daxil olan işlədicilər

ən azı iki sərbəst mənbədən qidalanmalıdır. Onların enerjisiz

qalmasına yalnız ehtiyat xəttin avtomatik olaraq qoşulmasına

qədər icazə verilir.

II kateqoriya: Bu kateqoriyaya elektrik enerjisi təchizatı

kəsilərkən istehsal edilən məhsulun külli miqdarda azalmasına,

işçilərin müəyyən müddət işsiz qalmalarına, müəssisə və şəhər

nəqliyyatının fəaliyyətinin müəyyən müddət pozulmasına və s.

səbəb olan işlədicilər daxildir. II kateqoriyaya daxil olan işlə-

dicilərin enerjisiz qalmasına ehtiyat xəttin işçi heyət tərəfindən

qoşulmasına qədər icazə verilir.

III kateqoriya: Bu kateqoriyaya nisbətən az məsuluyyətli

işlədicilər, məsələn: sənaye müəssisələrinin istehsal prosesində az

iştirak edən ayrı-ayrı sexləri, xırda müəssisələr, kiçik yaşayış

məntəqələri, kənd təsərrüfatı işlədiciləri və s. daxildir. III kateqo-

riyaya daxil olan işlədicilərin enerjisiz qalmasına xəttin zədələn-

miş hissəsinin təmir edilməsi, yaxud dəyişdirilməsinə qədər 1

sutkadan çox olmayaraq icazə verilir.

11

1.2. Elektrik şəbəkələrinin nominal gərginlikləri

Elektrik avadanlıqlarının normal və faydalı işləməsini təmin

edən gərginliyə nominal gərginlik deyilir. Azərbaycan Respubli-

kasında nominal gərginliyin qiymətləri 0,22kV, 0,38kV, 6kV,

10kV, 20kV, 35kV, 110kV, 150kV, 220kV, 330kV və 500kV-dur.

Hər bir elektrik şəbəkəsi ondan qidalanan işlədicinin nominal

gərginliyi ilə xarakterizə olunur. Həqiqətdə elektrik şəbəkələrində

müəyyən gərginlik düşküsü əmələ gəldiyindən işlədicilərə verilən

gərginliyin qiyməti onların nominal gərginliyindən fərqli olur.

Həqiqi gərginliyin qiyməti işlədicilərin iş rejimindən asılı olaraq

dəyişir. “Elektrik avadanlıqlarının texniki istismar qaydaları”na

əsasən şəbəkələrin normal iş rejimlərində işlədicilərə verilən

həqiqi gərginliyin qiyməti nominal gərginlikdən ±5%-dən çox

fərqlənməməli, yəni xəttin əvvəlindəki U1 gərginliyi nominal

gərginlikdən (Un) 5% çox olmadığı kimi xəttin sonundakı U2

gərginliyi də Un gərginliyindən 5%-dən az olmamalıdır. Qeyd

olunanı aşağıdakı sxemdə və ifadədə əyani görmək olar:

Şəkil 1.2. Nominal gərginliyin qrafiki

12

1.3. Güc transformatorları

Transformatorlar gücü və tezliyi dəyişmədən bir gərginlikli

cərəyanı digər gərginlikli cərəyana çevirən elektrostatik qurğudur.

Transformatora verilən gərginlik yüksəldilirsə, onda bu transfor-

mator yüksəldici, yox əgər verilən gərginlik aşağı salınırsa, belə

transformator alçaldıcı transformator adlanır. Transformatorlarda

gərginlik verilən tərəf (mənbə tərəf) həmişə birinci tərəf, digər

tərəf isə ikinci tərəf adlanır. Bundan başqa transformatorlar trans-

formasiya əmsalı ilə də xarakterizə olunurlar:

AG

YG

AG

YG

n

n

U

UK . (1.1)

Burada,

UYG

– yüksək gərginliyin qiyməti

UAG

– alçaq gərginliyin qiyməti

nYG

– yüksək gərginlik (YG) dolaqlarının sarğılar sayı

nAG

– alçaq gərginlik (AG) dolaqlarının sarğılar sayı

Transformatorlarda hərəkət edən hissə olmadığından onun

faydalı iş əmsalı təqribən 99%-ə yaxındır. Transformator

dolaqlarının sayına görə iki, üç dolaqlı və çox təsadüfi hallarda

dörd dolaqlı ola bilər. Güc transformatorları quruluşlarına görə

yağla doldurulmuş və quru tipli istehsal olunurlar.

Dözümlülüyünə görə əsasən yağla doldurulmuş transforma-

torlardan geniş istifadə olunur. Transformatorlar fazalarının sayı-

na görə bir və üçfazalı hazırlanır.

Üçfazalı transformatorlara üstünlük verilir. Hər bir transfor-

matorun zavod tərəfindən qoyulmuş nominal parametrləri var:

faydalı iş əmsalı, birinci və ikinci tərəf nominal gərginlikləri, qısa

qapanma gərginliyi, nominal gücü, yüksüz işləmə cərəyanı və

birləşmə qrupu. Transformatorların normal iş rejimində dolaqla-

rında, nüvəsində itkilər yaranır ki, bu da özünü qızma şəklində

biruzə verir və texniki itkiyə səbəb olur. Bu qızmanı (temperatu-

ru) transformatorun izolyasiyası üçün ziyansız həddə, yəni mini-

13

muma endirmək məqsədi ilə transformatorlarda gücündən asılı

olaraq aşağıdakı soyutma sistemlərindən istifadə edilir:

- havanın ventilyasiyası və yaxud da yağın təbii yol ilə

dövriyyəsi hesabına yaranan soyutma sistemi;

- yağın təbii dövriyyəsi və radiatorlara havanın məcburi yolla

üfürülməsi ilə işləyən soyutma sistemi;

- yağ-hava soyuducusunda yağın məcburi dövriyyəsi ilə

işləyən soyutma sistemi;

- yağ-su soyuducusunda yağın məcburi dövriyyəsi ilə işləyən

soyutma sistemi.

İstehsalatda transformatorların müəyyən şərtlər daxilində

paralel işləməsi mümkündür. Transformatorların paralel işləməsi

dedikdə iki,üç və daha çox transformatorların eyni zamanda həm

yüksək tərəf dolaqlarının, həm də alçaq tərəf dolaqlarının eyni

şinə qoşulması nəzərdə tutulur.

Dözümlülüyünə görə əsasən yağla doldurulmuş transfor-

matorlardan geniş istifadə olunur. Transformatorlar fazalarının

sayına görə bir və üçfazalı hazırlanır.

Qeyd etmək lazımdır ki, İstehsalatda əsasən bir qayda olaraq

parametrləri tam eyni olan transformatorlar parelel qoşulur.

Nəzərdə saxlamaq lazımdır ki, transformatorlar istər yüksək

gərginlik tərəfdən istərsə də alçaq gərginlik tərəfdən ümumi bir

paylayıcı şinə qoşularsa, lakin digər tərəfdən isə ayrı-ayrı payla-

yıcı şinlərə qoşularsa bu artıq onların paralel işləməsi yox sadəcə

birgə işləməsi deməkdir.

Transformatorların quruluşu haqqında dolğun və əyani təsəv-

vür yaratmaq məqsədi ilə onun eninə kəsiyi şəkil 1.3-də təqdim

olunur. Şəkildə nüvə, alçaq gərginlik dolağı, yüksək gərginlik

dolağı, alçaq gərginlik və neytral girişləri (keçid izolyatorları ilə

birlikdə), yüksək gərginlik girişləri (keçid izolyatorları ilə bir-

likdə), üst qapağın altında dolaqların birləşməsi və gövdənin çö-

lündə səth boyu təbii soyutmanı təmin edən radiatorlar aydın

göstərilmişdir.

14

Şəkil 1.3. Güc transformatorunun eninə kəsiyi

15

2. SAYĞACLAR VASITƏSI ILƏ UÇOTUN QURULMASI

VƏ AVTOMATIK UÇOTA NƏZARƏT SISTEMLƏRI

2.1.Elektrik sayğacları haqqında ümumi məlumat

Elektrik enerjisinin istehsalına nəzər salsaq, görərik ki, bu

çoxda uzun müddətli bir dövrü əhatə etmir. Elektrik enerjisinin

istehsalı, otürülməsi, paylanması və istehlakçılara çatdırılması

zamanı enerjinin miqdarı ölçülməlidir və bunun da əsasında

qarşılıqlı hesablaşmalar aparılmalıdır. Elektrik enerjisinin

miqdarını ölçmək üçün elektrik sayğacları istifadə olunur.

Elektrik enerjisinin ölçü vahidi kVtsaat-dır və uyğun olaraq

sayğacların qeyd etdiyi enerji sərfiyyatı da kVtsaat-la ölçülür.

İlk mərhələdə işlədicilər sabit cərəyanla qidalandığı üçün

istehsal olunan elektrik sayğacları da sabit cərəyan sayğacları idi.

Sonralar isə sənayedə dəyişən cərəyanın geniş tətbiqi ilə əlaqədar

sabit cərəyan sayğaclarının istehsalı dayandırılmış və onların

əvəzində dəyişən cərəyan sayğacları buraxılmağa başlanılmışdır.

İlk induksion sistemli dəyişən cərəyan sayğacı alman doktoru

Bletayın patenti əsasında 1889-cu ildə Macarıstanın “GANS”

firması tərəfindən buraxılmışdır. Birinci buraxılan sayğacın

ümumi çəkisi isə 36.5 kq idi. Sayğacların konstruksiyalarının

mərhələ-mərhələ təkmilləşdirilməsi onların ölçü və çəkilərinin də

kiçilməsinə səbəb olmuşdur.

1917-ci il inqilabından əvvəl keçmiş SSRİ ərazisində elektrik

sayğacları istehsal olunmurdu. Onlar xaricdən və əsas etibarilə

Almaniyadan gətirilirdi. SSRİ- ərazisində induksiya sistemli

birfazalı elektrik sayğaclarının istehsalına yalnız 1920-ci illərin

ortalarında başlanılmışdır.

II Dünya müharibəsindən sonra SSRİ-də 1948-ci ildə “M”

tipli birfazalı sayğaclar buraxılmağa başlanmışdır.

1950-ci illərdə induksiya sistemli SO (счетчик однофазный)

tipli birfazalı sayğacların, sonradan isə 1964-cü ildə dəqiqlik sinfi

16

2.0 olan SO-2M, SO-2M2- tipli sayğacların istehsalına başlan-

mışdır.

Bütün keçmiş SSRİ ərazisində olduğu kimi Azərbaycan

Respublikası müstəqillik qazanandan hətta bir neçə il sonraya

qədər ölkəmizdə induksiya sistemli sayğaclar enerji sistemin

uçotlarında geniş istifadə olunurdu. Artıq bu tip sayğaclar demək

olar ki, tarixə qovuşmuş və onları elektron sayğaclar əvəz

etmişdir. Belə ki, son dövrlərdə ölkəmizdə sənayenin və

iqtisadiyyatın inkişafı ilə əlaqədar elektrik enerjisinin istehsalı və

istehlakı artmışdır. Bu baxımdan elektrik enerjisinin uçotunun

dəqiq aparılması məqsədilə yeni yüksək göstəricilərə malik

elektron sayğaclara ehtiyac duyulurdu. “Bakıelektrikşəbəkə”

ASC-nin fəaliyyətə başlaması ilə əlaqədar Bakı şəhəri və ətraf

kəndlərinin elektrik enerjisi ilə təmin edilməsində böyük miqyaslı

müsbət dəyişikliklər baş vermiş, ilk illərdən başlayaraq induksiya

sistemli sayğaclar elektron tipli sayğaclarla əvəz olunmuşdur.

Daha çox istifadə olunan İngiltərə istehsalı “AMPY” tipli və

Türkiyə istehsalı “Makel” tipli sayğaclardır. Bu tip sayğacların

dəqiqlik sinfi 1-dir. Qeyd etmək lazımdır ki, paylayıcı şəbəkənin

yenidən qurulması ilə bərabər müasir uçot sisteminin tətbiqi və

sayğaclaşma işinin demək olar ki, başa çatması enerji haqqının

yığılmasında mühüm rol oynayan amil olmuşdur.

Aşağıda “AMPY” tipli sayğacın timsalında elektron sayğacla-

rın funksional sxemləri (şəkil 2.1) və işləmə prinsipi (şəkil 2.2)

göstərilmişdir:

17

Şəkil 2.1. Birfazalı “AMPY “tipli sayğacın funksional sxemi

Şəkil 2.2. Üçfazalı elektron sayğacın içərisində olan cərəyan

transformatoru ; L1 – cərəyan transformatorunun dolaqları;

Şunt – maqnit nüfuzluğu yüksək olan içlik və ya elektrik

keçiricisi; a, b – cərəyan transformatorunun çıxış naqilləri

18

Şəkil 2.3. Birfazali “AMPY” tipli sayğaclarin işləmə prinsipi

Şəkil 2.1.-dən görünür ki, sayğaca elektrik enerjisi yuvalar (1,

2 , 3, 4) vasitəsilə ötürülür; cərəyan axınını təmin edən körpünün

(a-b şuntunun) qarışıq metaldan (xüsüsi xəlitə) hazırlanmış

hissəsində olan müqavimətlər hesabına gərginlik düşküsü qeydə

alınır, gərginliyin bu qiymətləri cərəyan axınının orta qiymətini

təyin edir və I – reader (cərəyan oxuyan) blokuna daxil olur. Ana-

loq-rəqəm emalından keçərək yaddaş və emal blokuna ötürülür.

Blokun işi daxil olan rəqəm siqnallarını əvvəlcə impulslar sayına, sonra isə impuls sayı = kilovat əməliyyatını həyata keçirən displeyə ötürür. Sayğacın daxili elektron qovşaqları dəyişən gərginlik Dəyişən cərəyan (AC) növündən qidalana bilmədiyi üçün sabit cərəyan çeviricisi və ya elektron qida bloku

AC/DC– tutulmuşdur.

Normal işi təmin etmək üçün kondensator tipli gərginlik

məhdudlaşdırıcısından istifadə olunur. Bu zaman sabit gərginlik –

15V olur. AMPY tipli üçfazalı elektron sayğaclar iki əsas xüsu-

siyyəti ilə birfazalı elektron sayğacdan fərqlənir. Birfazalı say-

ğacda olan cərəyan axınını təmin edən a-b şuntundan fərqli olaraq

onun əvəzinə daha yüksək cərəyanın qeydə alınmasını təmin edən

cərəyan transformatorunun (şəkil 2.1) olması və displeyin səhifə-

lənmə düyməsinin mövcudluğudur. Səhifələnmə dedikdə ekrana

ötürülən məlumatların dəyişməsini və ya yaddaşın müəyyən ün-

19

vana müraciət edib, onun informasiya tutumunun displeyə

çıxarılması nəzərdə tutulur.

AMPY tipli sayğaclar birfazalı və üçfazalı şəbəkələr üçün nə-

zərdə tutulmuşdur. Sayğacın bütün modelləri infraqırmızı məlu-

mat mübadiləsi portu ilə təchiz edilmişdir. Bu da kompüter vasi-

təsi ilə informasiya oxunuşunu yerindəcə həyata keçirməyə şərait

yaradır.

2.2. Elektron smart sayğaclarla uçotun qurulması və

avtomatik uçota nəzarət sistemləri

Elektrik enerjisi sərfiyyatının ədədi qiymətinin hesabatını

aparan, yaddaşında qeyd edən, məsafədən oxunmasını və nəzarəti

təmin edən avtomatik qurğular uçot sisteminin təşkiledici

hissəsidir. Hər hansı bir budaqlanma qovşaqlarının avtomatik

idarə edilməsi - qismən avtomatlaşdırılmış, bütövlükdə avtomatik

idarə edilməsi isə - tam avtomatlaşdırılmış uçota nəzarət sistemi

adlanır. Müasir elektroenergetikanın başlıca hədəflərindən sayılan

məlumatın alınmasına insan faktoru təsirinin aradan qaldırılması

problemi, qismən və ya natamam avtomatlaşdırılmış uçot sistem-

lərindən imtina etməyə yönəlmişdir. Bu səbəbdən də, tam avto-

matlaşdırılmış uçota nəzarət sistemlərini nəzərdən keçirmək daha

məqsədəuyğun hesab edilir.

Elektrik enerjisinin qeydiyyatının aparılması iki mümkün

sxemlə həyata keçirilir: sabit (davamlı dəyişməz) və qeyri-sabit

(davamlı dəyişən) yük parametrli elektrik dövrələri üzrə. Sabit

yük parametrli dövrələr üzrə qurulmuş elektrik enerjisinin qey-

diyyatı sistemi - qapalı uçot sistemi adlanır. Misal olaraq, ərazidə

quraşdırılmış su nasosu mühərrikinin sərfiyyatının qeydiyyatını

göstərmək olar.

20

Şəkil 2.4.Qapalı uçot sisteminin prinsipial sxemi

Qapalı uçot sistemləri sadə sxem üzrə qurulur və qeydiyyatın

maksimal ədədi qiyməti işlədicinin texniki pasport göstəricilərinə

bərabər olur (cərəyan və gərginlik kəskin sıçrayışlarının ani

qiymətləri istisna olmaqla). Bu növ "n" sayda qeydiyyat dövrə-

lərindən ibarət olan sistem – vahid qapalı uçot sistemi adlanır və

ehtimal edilən sərfiyyat dəyərinin proqnozlaşdırılmasında geniş

istifadə edilir. Qeyri-sabit yük parametrli dövrələr üzrə qurulmuş

elektrik enerjisinin qeydiyyatı sistemi açıq uçot sistemi adlanır.

Belə sistemlər, cari (intensiv dəyişən) yük parametrlərinin qeydiy-

yatını aparan, olduqca mürəkkəb riyazi əməliyyatlar əsasında

qurulmuş uçot-hesabat məlumatlarından təşkil edilir. Açıq uçot

sistemlərinin ehtimal edilən mümkün sərfiyyat proqnozunun əldə

edilməsi də çox mürəkkəb proqram təminatı ilə həyata keçirilir və

bir qayda olaraq, ümumi yük parametrlərinin maksimal həddi ilə

hesablanır. Misal üçün, bir mənzilin elektrik işlədicilərinin hər

hansı (təsadüfi) ardıcıllıqla şəbəkəyə qoşulması - açılması, müəy-

yən zaman intervalında yük parametrinin dəyişməsini təyin edir.

Şəkil 2.5. İşlədicilərin yük qrafiki

21

Diaqramdan göründüyü kimi, müəyyən zaman intervallarında

(1t, 2t, 3t və 4t) müxtəlif işlədicilər cari qiymətlər alır. Nəzərə

alsaq ki, hansı işlədicinin hansı zaman anında şəbəkəyə qoşulması

kifayət qədər mücərrəd məfhumdur, onda, ehtimal edilən hesabat

nəticələrinin dəqiqliyi qənaətbəxş hesab olunmur.

Şəkil 2.6. Açıq uçot sisteminin prinsipial sxemi

İstənilən şəhər, qəsəbə və ya iri yaşayış massivlərinin elektrik

enerjisinin uçot sistemi təxminən 70% açıq uçot sistemlərindən

təşkil olunmuşdur. Məhz bu səbəbdən uçot işinin avtomatlaşdırıl-

ması və elektron idarəetmə avadanlıqları ilə təchiz edilməsi aktual

olaraq qalır.

Elektron-rəqəmsal sayğaclarla qurulmuş uçot sistemləri

elektron-yaddaş və ya sadəcə, smart uçot sistemləri adlanır. Bu

sistemin ən müasir nümunələri məsafədən oxunma, idarəetmə və

nəzarət funksiyaları ilə təchiz edilmiş uçot avadanlıqlarının

köməyilə qurulur. Smart uçot sistemlərinin avtomatik idarəetmə

alqoritmi və iş prinsipi aşağıdakı kimidir:

1.İdarəetmə komandalarının formalaşdırılması:

- idarəetmə komandaları sistemdən daxil olan məlumatlar

əsasında;

- ayrı-ayrı sistem təşkiledicilərinin (elektron-rəqəmsal sayğac-

ların, məlumat ötürücülərinin və s.) statusunu nəzərə alan

informasiya müqabilində;

- SMS və GPRS kannaları ilə çatdırılmış alarm (xəbərdarlıq)

mesajları əsasında;

- əvvəlcədən planlaşdırılmış tədbirlərin icrası (sayğac oxuna,

periodik əməliyyatlar və ya təkmilləşdirmə işləri) zamanı;

22

- elektrik enerjisi verilişində fasilələrin yarandığı zaman və s.

həyata keçirilir.

2. Alınan və ötürülən məlumatların emal edilməsi:

- məzmununa görə;

- təyinatına görə;

- kalkulyasiya nəticələrinə görə və s.

3. Müdaxilə və qeyri-qanuni qoşulmaların fiksasiyası:

- alt qapaq möhürünün açılması;

- alt qapağın açılması;

- GSM modem blokunun açılması;

- sayğacdan kənar bilavasitə şəbəyə qoşulma;

- kontaktorun açılması;

- kontaktorun qoşulması;

- güclü elektromaqnit sahəsinin təsirinin qeydə alınması və s.

4. Sərfiyyatın qeydə alınması və idarə edilməsi:

- sutkalıq, həftəlik və aylıq sərfiyyat;

- minimum və maksimum sərfiyyat cədvəlinin yüklənməsi;

- texniki itkilərin hesablanması üçün ilkin verilənlərin təyin

edilməsi;

- cərəyan üzrə məhdudlaşdırma əmrlərinin araşdırılması;

- nəticələrin xüsusi yaddaş yuvalarına yerləşdirilməsi.

5. Avtomatik idarə etmə və elektron nəzarət sistemlərinə

qoyulan başlıca tələblər:

- faydalı məlumatın istənilən vaxt və qısa zamanda əldə

edilməsi;

- alınan məlumatların məzmununa görə çeşidlənməsi;

- məlumatların məzmununa uyğun komandaların generasiya

edilməsi;

- optimal həll və ya variantların analiz edilməsi;

- göndərilən komandaların icrasına nəzarət;

- nəticələrin qeydə alınması və təkrar yoxlanması;

- sistem çevikliyinin yüksək olması;

- digər oxşar və ya eyni funksiyalı avadanlıqlarla uzlaşma

imkanlarının olması və s.

23

3. ELEKTRİK ENERJİSİNİN UÇOTUNUN

QURULMASI VƏ İSTEHLAKINA NƏZARƏT

3.1. Verilmiş texniki şərtə əsasən qidalandirici xəttin en

kəsiyinin və uçot sisteminin elementlərinin seçilməsi

Adətən hər bir obyektin elektrik enerjisi ilə təmin edilməsi za-

manı abonent enerji təchizatı müəssisəsindən texniki şərt

almalıdır.

Texniki şərtdə obyektin qidalanma mənbəyi, gərginliyi, qoyu-

luş gücü və hesabat sayğacının quraşdırılması yeri göstərilməklə

bərabər texniki normalara uyğun gələn avadanlıqla təmin edilməsi

tələb olunur. Əgər abonent texniki şərtdə icazə verilən gücdən

artıq avadanlıqları şəbəkəyə qoşarsa bu halda onun elektrik

enerjisinin dayandırılmasına xəbərdarlıq edilməli və abonentdən

güc artımı üçün əlavə texniki şərt alması tələb edilməlidir.Bütün

bunlarla yanaşı olaraq, obyektin məlum olan aktiv gücünə görə

qidalandırıcı xəttin en kəsiyinin və uçot sisteminin qurulması

üçün sayğacın və cərəyan transformatorlarının seçilməsi lazım

gəlir. Bunun üçün texniki şərtdə göstərilən gücə uyğun cərəyanı

(üçfazalı dövrədə) aşağıdakı düstürla hesablamaq lazımdır:

U3

SIorta

,

cosU3

SIorta . (3.1)

Birfazalı dövrədə məxrəcdəki olmur.

S – tam güc (transformatorun gücü), M V A

P – texniki şərtdə verilən aktiv güc, vahidi (kVt);

U – xətt gərginliyi (kV);

cosφ - enerji təchizat müəssisəsinin tələbinə uyğun olan güc

əmsalı.

3.1.1. Xətdən axan cərəyana görə naqilin en kəsiyinin seçilməsi

Elektrik şəbəkəsinin qurulmasında, istehsal prosesində, elek-

trik avadanlıqlarını işə qoşarkən və mənzillərdə elektrik işlərinin

24

aparılması zamanı çox vaxt işlədicələrin gücünə görə naqilin en

kəsiyinin seçilməsi lazım gəlir. Məlum olduğu kimi xətdə cərəyan

artıqca naqilin qızması baş verir. Bu da izolyasiyanın pozulması-

na, xəttin yanıb sıradan çıxmasına səbəb ola bilər. Dəyişən cərə-

yan dövrələrində axan cərəyan naqilin en kəsiyinin mərkəzindən

səthinə doğru sıxlaşmış olduğuna görə (buna səth effekti deyilir)

həmişə onun səthini artırmaq lazım gəlir. Bunun üçün naqilləri

çoxdamarlı hazırlayırlar. Tələb olunan elektrik yükünə uyğun en

kəsiyini seçmək üçün çoxillik praktikada özünü doğrultmuş

Elektrik Avadanlıqlarının Texniki İstismar Qaydalarında verilmiş

cədvəllərdən istifadə etmək yararlıdır. Cədvəl 3.1-də mis damarlı

naqil və kabellərin en kəsiyinə görə buraxıla bilən nominal cər-

əyanları verilmişdir.

Cədvəl 3.1. Mis damarlı naqillərin (kabellərin) en kəsiyinə görə

uzunmüddətli buraxıla bilən cərəyanları

Naqilin en

kəsiyi mm²

Cərəyan, A

Birdamarlı İkidamarlı Üçdamarlı

açıq

havada

açıq

havada torpaqda

açıq

havada torpaqda

2,5 30 27 44 25 38

4,0 41 38 55 35 49

6,0 50 50 70 42 60

10 80 70 105 55 90

16 100 90 135 75 115

25 140 115 175 95 150

35 170 140 210 120 180

50 215 175 265 145 225

70 270 215 320 180 275

95 325 260 385 220 330

120 385 300 445 260 385

150 440 350 505 305 435

185 510 405 570 350 500

240 605 - - - -

25

Cədvəl 3.2. Alüminium damarlı naqillərin (kabellərin) en kəsiyinə

görə uzunmüddətli buraxıla bilən cərəyanları

Naqilin en

kəsiyi mm²

Cərəyan, A

Birdamarlı İkidamarlı Üçdamarlı

açıq

havada

açıq

havada torpaqda

açıq

havada torpaqda

2,5 23 21 34 19 29

4,0 31 29 42 27 38

6,0 38 38 55 32 46

10 60 55 80 42 70

16 75 70 105 60 90

25 105 90 135 75 115

35 130 105 160 90 140

50 165 135 205 110 175

70 210 165 245 140 210

95 250 200 295 170 255

120 293 230 340 200 295

150 340 270 390 235 335

185 390 320 440 270 385

240 465 - - - -

Naqilin en kəsiyini seçərkən daha dəqiqi seçimi təmin etmək

məqsədi ilə xəttin uzunluğunu mütləq nəzərə almaq lazımdır.

Çünki, məsafədən asılı olaraq xəttin sonunda ΔU gərginlik

düşküsü yaranır:

SIRIU

l ,

burada: I - verilmiş gücə uyğun hesablanmış cərəyan;

ρ - naqilin xüsusi müqaviməti (mis üçün 0,018;

aliminium üçün 0,0295)

S - hesablanmış I-yə görə cədvəldən seçilmş en kəsiyi;

l - xəttin uzunluğu.

26

ΔU - nun qiymətini tapdıqdan sonra xəttin sonunda icazə verilən

(buraxıla bilən) 5% gərginlik düşküsü ilə (0.05·Un) müqayisə

edərək en kəsiyinin düzgün seçilib seçilməməsini müəyyən edirik.

3.1.2. Elektrik enerjisinin uçotunun qurulması. Ölçü transfor-

matorlarının və nəzarət kabellərinin seçilməsi

İstismarda olan, yeni tikilən və yenidən qurulan paylayıcı

şəbəkələrin elektrik enerjisi istehlakçılarında elektrik enerjisinin

uçotunun qurulması qüvvədə olan normativ texniki və hüquqi

sənədlərə uyğun icra edilməlidir:

- uçotun qurulduğu yer, uçotun elementlərinin (sayğac, CT və

GT) dəqiqlik sinfi və ölçü nəzarət kabellərinin çəkilməsi (en

kəsiyi və məsafə) mütləq ciddi nəzarət qaydasında seçilməlidir

(cədvəl 3.3; 3.4; 3.5; 3.6) ;

- uçot bir qayda olaraq enerji təchizatı müəssisəsi ilə

istehlakçının balans mənsubiyyəti sərhəddində qurulmalıdır ;

- uçot sistemi sayğac göstəricilərinin təhrif olunmasına yol

verən bütün kənar müdaxilələrdən tam qorunmalıdır;

- sayğaclar asan baxıla bilən, geniş, dar olmayan quru (nəmlik

olmayan) yerlərdə quraşdırılmalıdır ;

Elektrik enerjisi uçotunun qurulması və sazlanması ilə məşğul

olan işçilərin müvafiq qaydada xüsusi kurslardan keçməsi

məqsədə uyğundur .

Müasir dövrdə elektrik enerjisinin uçotunun əhəmiyyətini daha

da artırmaq üçün avtomatik nəzarət sistemindən istifadə olunması

məqsədə uyğundur.

27

Cədvəl 3.3. Cərəyan transformatoru üçün dəqiqlik sinifi

Dəqiq-

lik

sinfi

Buraxila bilən

cərəyan xətası

%-lə

Buraxıla

bilən bucaq

xətası

Tətbiq sahəsi

0,2 ±0,2 ±10 Dəqiq laboratoriya

ölçüləri

0,5 ±0,5 ±40 Elektrik sayğacları

1,0 ±1,0 ±80 Cərəyan dolağı olan

elektrik ölçü cihazları

3,0 ±3,0 Normallaşdırı

lmır Ampermetrlər

Cədvəl 3.4. Gərginlik transformatoru üçün dəqiqlik sinfi

Dəqiqlik

sinfi

Buraxıla bilən

gərginlik xətası,

%- lə

Buraxıla bilən

bucaq xətası Tətbiq sahəsi

0,2 ± 0,2 ± 10 Laboratoriya

0,5 ± 0,5 ± 20 Elektrik sayğacları

1,0 ± 1,0 ± 40

Gərginlik dolağı

olan

elektrik ölçü

cihazları

3,0 ± 3,0 Normallaşdırılmır

Izolyasiyanln

vəziyyətinə nəzarət

və başqa

siqnallaşdırma

Qeyd etmək lazımdır ki,yeni standartlarda buraxıla bilən xəta

faizini göstərən 0,2, 0,5, 1 və s. rəqəmlərinə S və ya P hərfləri

əlavə olunur ki, burada S dəqiq ölcmə və sayğac, P isə mühafizə,

28

siqnallaşdırma və s. dövrələrində istifadə olunmanı göstərir. S və

P hərfləri olan dəqiqlik sinfi öz rəqəminə uyğun S və ya P

olmayan dəqiqlik sinfindən daha dəqiq sayılır. Yəni 0,5 S dəqiqlik

sinfi 0,5 dəqiqlik sinfindən daha üstündür.

- sayğacın cərəyan dövrəsinin CT-nin ikinci tərəf dolaqlarına

qoşulması birbaşa (mühafizə dövrəsindən ayrı) icra olunmalıdır

və bu məqsədlə aralıq cərəyan transformatorlarından (Kct = 5/5)

istifadə olunması qadağandır;

- CT elə seçilməlidir ki, xətt, güc transformatoru və ya

mühərrikin nominal cərəyanının 25% - i qədər yükləndikdə ikinci

tərəfdə ölçülən cərəyan 0,5 A-dən kiçik olmasın.

Buradan görünür ki, 0.375A< 0,5A, deməli CT düz seçilmə-

yib və sayğac xəta ilə işləyəcək. CT-nun əmsalının 1-2 pillə aşağı

300/5 və ya 250/5 götürmək lazımdır.

Yuxarıda qeyd olunan şərtləri təmin edən seçimi düzgün

aparmaq üçün cədvəl 3.5-də yükə görə CT-nin seçilməsi cədvəli

verilmişdir.

Tələb olunandan yüksək əmsallı CT-nun quraşdırılması yol

verilməzdir. Hər hansl bir səbəbdən sərhəd nöqtəsində tələb

olunan əmsallı CT quraşdırmaq mümkün olmadıqda yükə uyğun

CT-nu təlabatçının Y/St. və ya TM-də quraşdırmaq olar. Lakin bu

halda sayğacla sərhəd nöqtəsi arasında qalan xətt və ya güc

transformatorları üçün Elektrik Enerjisindən İstifadə Qaydalarına

uyğun abonentə əlavə texniki itki hesabatı verilməlidir. Say-

ğaclara qoşulan ölşü transformatorlarının ikinci tərəf dolaqlarının

yüklənməsi onların nominal gücündən artıq olmamalıdır. Hesabat

sayğacları qoşularkən nəzarət kabellərinin en kəsiyi və uzunluğu

elə seçilməlidir ki, dəqiqlik sinfi 0,5 olan GT-nın dövrəsindəki

gərginlik düşküsü nominalın (Un = 100V) 0,25 % dən, dəqiqlik

sinfi 1,0 olan GT-nin dövrəsindəki gərginlik düşküsü isə

nominalın (Un = 100V) 0,5 %-dən cox olmasın.

29

Cədvəl 3.5.Cərəyan transformatorlarının standart əmsalları

P, kVt I, A

CT-nin əmsalı, Kct

P, kVt I, A

CT-nin əmsalı, Kct

Aşağı həddi Yuxarı həddi Aşağı həddi Yuxarı

həddi

cosφ≈1 U= 0,4 kV cosφ≈1 U= 6,0 kV

50 72,0 75/5 150/5 50 4,52 - -

60 87,0 100/5 200/5 60 5,42 10/5 20/5

75 108,0 150/5 300/5 75 6,9 10/5 20/5

100 144,0 150/5 400/5 100 9,2 10/5 20/5

135 195,0 200/5 400/5 135 12 20/5 30/5

160 231,0 300/5 400/5 160 14,8 20/5 30/5

180 259,0 300/5 400/5 180 16,5 20/5 30/5

250 360 400/5 600/5 250 25,0 30/5 50/5

320 462 600/5 700/5 320 29,3 50/5 75/5

400 580 600/5 750/5 400 36,6 50/5 75/5

560 809 1000/5 1500/5 560 51,3 75/5 100/5

630 910 1000/5 1500/5 630 68,7 75/5 100/5

750 1089 1500/5 2000/5 750 81,9 100/5 150/5

1000 1444 1500/5 2000/5 1000 91,7 100/5 150/5

U=10kV

100 5,5 20/5 20/5 420 23,1 30/5 50/5

135 7,4 20/5 20/5 560 30,8 50/5 75/5

180 9,9 20/5 30/5 630 36,4 50/5 75/5

240 13,2 20/5 30/5 750 41,2 50/5 75/5

320 17,6 20/5 30/5 1000 55,0 75/5 100/5

30

0,4 kV-da 50 kVt-a qədər olan yüklər üçün birbaşa qoşulan

5/120 və 5/125A-lik sayğaclar olduğuna görə cədvəldə 50kVt-a

qədər olan güclər üçün CT əmsalı göstərilməyib. 6 kV-da 60 kVt-

a 10 kV-da isə 100 kVt-a qədər olan güclər üçün hesabatın 0,4

kV-da aparması məqsədə uyğundur, çünki cədvəldən də

göründüyü kimi bu güclərə qədər olan cərəyanlara görə 6 kV və

10 kV-luq CT-ı buraxılmır.

Yuxarıda qeyd olunan sərtləri təmin edən seçimi düzgün

aparmaq üçün, məsafəyə görə mis damarlı nəzarət kabellərinin

en kəsiyinin seçilməsi cədvəl 3.6-da verilmişdir:

Cədvəl 3.6. Mis damarlı nəzarət kabellərinin standart en kəsikləri

Ölçü transformatorlarından

sayğaclara qədər olan

məsafənin uzunluğu, m

10 10÷1

5

15÷2

5

25÷3

5

35÷5

0

Nəzarət kabelinin en

kəsiyi, mm2

2,5 4 6 8 10

Kabellər çoxdamarlı mis naqildən olarsa məsafəni cədvəldə

göstəriləndən 1.5 dəfə artıq götürmək olar. Burada yenə də gər-

ginlik düşküsünu yoxlamaq lazımdır.

3.2. Reaktiv gücün kompensasiyasi və Cos -yə qoyulan

tələblər

İstifadə olunan avadanlıqların növündən asılı olaraq elektrik

yükü aktiv, induktiv və tutum xarakterli olur. Əksər hallarda

təlabatçılar qarışıq olan aktiv-induktiv yükdən istifadə edirlər

(elektrik mühərrikləri, transformatorlar, qaz lampalarının drosseli

və tənzimləyici qurğuları və s.) Nəticədə şəbəkədən həm aktiv,

həm də reaktiv enerji alınaraq istifadə olunur.

31

Aktiv enerji səmərəli istifadə olunaraq mexaniki, istilik və s.

faydalı enerjiyə çevrilir. Reaktiv enerji isə nə mexaniki, nə də

istilik nə də ki, digər faydalı işə sərf olunmur. Yalnız mühər-

riklərdə, transformatorlarda, qaynaq aparatlarında (transformator-

larında), drossellərdə və işıqlanma qurğularında dəyişən cərəyanın

maqnit nüvəli sarğılarından axması ilə əlaqədar sərf olunur. Aktiv

gücün (enerjinin) əsas göstəricisi cosφ=P/S, reaktiv gücün (ener-

jinin) əsas göstəricisi tgφ=S/P kəmiyyətləridir (əmsallarıdır). Tam

güc, aktiv güc və reaktiv gücün bir-birindən asıllığını aşağıda

göstərilən düzbucaqlı üçbucaqdan (güclər üçbucağı) və düsturdan

görmək olar:

Şəkil 3.1. Güclər üçbucağı

22 QPS . (3.1)

Dünya təcrübəsində cosφ-nin optimal qiyməti əsasən

0,90÷0,97, tgφ-nin qiyməti isə uyğun olaraq 0,48÷0,26 arasında

dəyişir. Müxtəlif ölkələrdə cosφ-yə olan tələblər müxtəlifdir, an-

caq əksər ölkələrdə aşağı hədd 0,92, yuxarı hədd isə 0,97 və hətta

1-dir. Aşağıda bəzi ölkələrdə olan cosφ-nin qiyməti göstərilib:

ABŞ, Almaniya 0,9÷0,95

Belçika 0,9÷0,97

Fransa, Bolqariya 0,93

Kanada 0,9÷1

Danimarka, Yunanısta, İtaliya 0,9

Macarıstan 0,92÷0,97

Portuqaliya 0,92

32

Ümumiyyətlə 30 ölkədən 14-də cosφ-nin optimal qiyməti

0,95-dir. Cosφ-yə qoyulan tələblər yerinə yetirilmədikdə demək

olar ki, yuxarıda göstərilən ölkələrin hamısında müxtəlif forma-

larda cərimələr nəzərdə tutulur.

Heç bir faydalı iş görməyən reaktiv enerjinin şəbəkənin ava-

danlıqlarını (xətlər, transformatorlar və s.) reaktiv cərəyanla yük-

lənməsinin qarşısını almaq və həm də cosφ-nin optimal qiymətini

təmin etmək məqsədilə reaktiv enerjinin kompensasiyası məsələsi

ortaya çıxır ki, bunun da ən sərfəli həll yolu reaktiv enerji

təlabatçılarının öz daxili təchizat sxemlərində olan TM və KTM-

də kondensator batareyaları (KB) quraşdırmalarıdır. Bu halda

reaktiv enerji təlabatı artıq enerji sistemindən deyil (şəkil 3.2. və

3.3), daxildə quraşdırılmış KB-dan (şəkil 3.4), təmin olunur və

enerji sistemi reaktiv yükdən azad olur. Bunu aşağıdakı şəkildən

və əvəz sxemindən aydın görmək mümkündür. Kompensasiya

qurğusu quraşdırılmamışdan əvvəl tələb olunan reaktiv cərəyanın

qapanma yolu demək olar ki, bütün enerji sistemini əhatə edir.

Şəkil3.2. Kompensasiya qurğusu quraşdırılmadan əvvəl reaktiv

cərəyanın qapanma yolu

33

Şəkil 3.3. Kompensasiya qurğusu quraşdırılmadan əvvəl

dövrənin əvəz sxemi

Kompensasiya qurğusu quraşdırılandan sonra reaktiv cərəya-

nın qapanma yolu yalnız təlabatçının daxili təchizat sxeminin bir

hissəsini əhatə edir.

Şəkil 3.4. Kompensasiya qurğusu quraşdırıldıqdan sonra reaktiv

cərəyanın qapanma yolu

Şəkil 3.5. Kompensasiya qurğusu quraşdırıldıqdan sonra dövrənin

əvəz sxemi: Ry - yükün aktiv hissəsi; Ly - yükün induktiv (reaktiv)

hissəsi ; I∑ - ümumi cərəyan; Ia - aktiv cərəyan; Ir - reaktiv

cərəyan; KB- kondensator batareyası (qurğusu).

34

İstehsalatda və məişətdə əsas istifadə olunan müxtəlif ava-

danlıqların və müxtəlif müəssisələrin cosφ-nin orta qiymətləri

aşağıdakı cədvəllərdə göstərilir.

Cədvəl 3.7. cosφ-nin orta qiymətləri

Avadanlıqlar üzrə: cosφ

100 kVt-a qədər olan asinxron mühərriklər, elektrik

qövs sobaları

0.6÷0.8

100÷250kVt arası olan asinxron mühərriklər 0.8÷0.9

İnduksion soba 0.2÷0.6

Qaynaq aparatı, qaz boşalma lampaları (LB,DRL) 0.5÷0.6

Müəssisələr üzrə:

Çörək bulka, ət və ət məhsulları və mebel istehsalı

müəssisələri

0.6÷0.7

Meşə materialları istehsalı müəssisələri 0.55÷0.65

Süd məhsulları istehsalı müəssisələri 0.6÷0.8

Mexaniki emal müəssisələri 0.5÷0.6

Avtomobil təmiri müəssisələri 0.7÷0.8

Tam gücün müəyyən hissəsi –məsələn, 30%-i reaktiv gücün

payına düşdükdə , təbii ki, şəbəkə əlavə olaraq reaktiv cərəyanla

yüklənir, nəticədə güc transformatoru və EVX də əlavə olaraq

yüklənir, onların gücünün və en kəsiklərinin artı-rılması məsələsi

ortaya çıxır ki, bu da əlavə xərclər tələb edir.

Reaktiv enerjinin miqdarının aşağı salınmasının ən təsirli və

effektiv üsulu yerlərdə kompensasiya qurğularının tətbiq edilmə-

sidir. Bu qurğulardan ən effektiv işləyəni Kondensator batareya-

larıdır. Bu kondensator batareyaları müxtəlif istehsalçılar tərəfin-

dən müxtəlif tərtibatda və formada buraxılır, lakin iş prinsipi

etibarilə demək olar ki, fərqlənmirlər. Kondensator Batareyaları

35

(KB) avtomat rejimdə və adi rejimdə personal tərəfindən qoşulub-

açılmaqla işləyirlər.

Avtomat rejimdə işləyən KB daha effektivdir. Çünki, bu

halda:

- reaktiv gücün dəyişməsi avtomatik olaraq izlənilir və cosφ-

nin qiyməti avtomatik tənzimlənərək normada saxlanılır;

- şəbəkəyə əlavə reaktiv güc axını mümkün olmur və nəticədə

gərginliyin normadan artıq olması aradan qalxır;

- KB-nın özünün qəzadan açılma sistemi var ki, bu da

qurğunun zədələnməsinin qarşısını alır;

- digər tərəfdən də əlavə personala ehtiyac qalmır.

İş rejiminə uyğun olaraq personal tərəfindən qoşulub-açılan

KB da effekti çoxdur, çünki müəssisə tərəfindən reaktiv gücün

təlabat vaxtları KB tələb olunan reaktiv gücü kompensasiya edir

və şəbəkənin xətt və avadanlıqları reaktiv cərəyandan azad olunur.

Lakin avtomat rejimində işləyən KB-dən fərqli olaraq personal

tərəfindən qoşulub-açılan KB personalın səhvi nəticəsində ehtiyac

olmayanda da qoşulu qala bilər, şəbəkəyə reakiv enerji ötürməyə

başlayar və nəticədə gərginliyin şinlərdə nominaldan çox artıq

olmasına səbəb olmaqla, xoşa gəlməz nəticələr baş verər. Ümu-

miyyətlə avtomat rejimdə işləyən KB daha effektiv və sə-

mərəlidir.

Hər bir şəbəkə üçün reaktiv gücün kompensasiyası hesabına

iqtisadi səmərəlilik təmin olunmalıdır, nəticədə isə düyün

yüklərində gərginliyin səviyyəsi normada saxlanılmalıdır. Əgər

bu yaxşılaşma müxtəlif rejimlərdə kifayət etməzsə, onda tənzim-

lənən reaktiv güc mənbələrindən və yük altında tənzimlənən

transformatorlardan istifadə etmək lazımdır. Lakin nəzərə alsaq

ki,düyün yüklərində gərginlik səviyyəsinin təmin olunması daha

vacibdir, onda əvvəlcə gərginliyin səviyyəsinin təmin olunması

şərti ilə reaktiv gücün kompen-sasiyası məsələsi həll edilməlidir,

sonra isə iqtisadi səmərəlilik ödənməlidir. Bu zaman şəbəkədə

reaktiv gücün kompensasiya qurğusunun (RGK) quraşdırılması

lazım olan ən aşağı gərginlikli düyün nöqtəsi təyin edilir, sonra

36

növbəti aşağı gərginlikli düyün nöqtəsi təyin edilir və kompensa-

siya qurğusu quraşdırılır, bu, o vaxta qədər davam etdirilir ki,

bütün düyün nöqtələrində gərginlik lazımi səviyyədə olsun.Sonra

ikinci mərhələdə iqtisadi səmərəlilik baxımından, yəni elektrik

enerji itkisinin azaldılması üçün əlavə ola-raq reaktiv gücün

kompensasiyasının məqsədəuyğun olub-olmaması təyin edilir.

Sənaye müəssisələrində kompensasiya qurğularının tələb olu-

nan reaktiv gücünü (kvarda) təyin etmək üçün aşğıda göstərilən

düstürdan istifadə edilir.

n

21a

t

tgtgWQ

, (3.2)

Wa – güc əmsalının yüksəldilməsi nəzərdə tutulan müəssisənin il

ərzində ən çox yüklənmiş ayda sərf etdiyi aktiv enerjinin

miqdarı, kVtsaat ilə;

tg φ1 – kompensasiya qurğuları işə buraxılmamışdan əvvəl

mövcud olan reaktiv güc əmsalı (tg φ1 = Q/P );

tg φ2 – kompensasiya qurğuları işə buraxılandan sonra, arzu

olunan reaktiv güc əmsalı (tələbə cavab verən);

α – hesablama əmsalı, istismarda olan müəssisələr üçün 0,8 – 0,9,

yeni layihələndirilmiş müəssisələr üçün isə 1,0 qəbul edilir;

tn – ay ərzində müəssisənin neçə saat işləməsinin miqdarı(saatla).

3.3. Sayğacin düzgün işləməsinin təyini

Sayğacların dövlət plomblarının növbəti yoxlama müddətinin

keçməməsinə baxmayaraq, bəzən sayğaclar özlərinin düzgün

işləmə qabiliyyətini itirirlər və ya uçot sxeminə kənar müdaxilələr

nəticəsində keçən enerjini düzgün qeyd etmirlər. Belə hallarda

sayğacın quraşdırıldığı yerdə yoxlamaq lazım gəlir. Bunun üçün

nəzərdə tutulan xüsusi nümunəvi yığcam əl cihazları var lakin bu

cihazlar hər zaman əlimizdə olmadığına görə təxmini ölçü apar-

maq üçün çox funksiyalı ampermaşdan istifadə olunur. Am-

37

permaşa vasitəsilə xəttdən axan yükün (cərəyanın) və gərginliyin

faktiki qiymətlərini ölçdükdən sonra,onların orta qiymətləri

3

IIII CBA

orta

(3.3)

3

UUII ACBCAB

orta

(3.4)

3.4. Sayğac sxeminə edilən müdaxilələr və onlarin

aşkarlanmasi üsullari

Müasir dövrdə istehlakçılar tərəfindən istifadə edilən elektrik

enerjisinin miqdarının süni şəkildə azaldılması və ya ümumiy-

yətlə sayğacdan kənar istifadə edilməsi ilə bağlı pozuntular, bu

pozuntular nəticəsində insanların həyat və sağlamlığına qarşı

yaranan təhlükələr barədə məlumat verilir. Bu məlumatlar enerji

satışı sahəsində çalışan bütün əməkdaşlar üçün faydalıdır. İlk növ-

bədə qeyd etmək lazımdır ki, elektrik enerjisini həm sayğacdan

kənar istifadə etmək həm də müxtəlif yollarla süni azaltmaq

məxfi qala bilməz, çünki, istənilən şəkildə enerjidən qanunsuz

istifadə öz izini qoyur və tam gizlədilməsi heç bir formada

mümkün deyil.

Bundan başqa Elektrik Enerjisindən İstifadə Qaydalarının hər

hansı yolla istehlakçılar tərəfindən məqsədyönlü pozulmasına

görə itirilmiş enerjinin onların hesabına bərpası Elektrik Ener-

jisinin Qaydalarında nəzərdə tutulur ki, bu da nəticə etibarı ilə

uçot sisteminə qanunsuz müdaxilənin istehlakçılar üçün bir daha

faydasız olduğunu göstərir. Lakin yuxarıda qeyd olunanlara

baxmayaraq bəzi abonentlər sonrakı nəticəni fikirləşmədən uçot

sisteminə müdaxilə etməklə enerjini talan etməkdən çəkinmirlər.

Buna görə də enerji catışı sahəsində çalışan və uçot sisteminə

nəzarət edən bütün işçilərin aşağıda qeyd edilən bilgiləri mənim-

səməsi vacibdir.

Elektrik enerjisinin sayğacla hesabatı bilavasitə işlədicilərin

qidalanma dövrəsindən axan cərəyanın onun sıxaclarında olan

38

gərginliyə riyazı vurulması (hasili - U·I·cosφ·t) ilə baş verir. Ona

görə də sərfiyyatı süni yolla azaltmaq istəyən təlabatçılar ya

cərəyanın qiymətini azaltmağa ya da sərfiyyatın bir hissəsini

sayğacdan kənar istifadə etməyə üstünlük verirlər. Bu iki üsulun

birincisi müxtəlif yollarla sayğacın cərəyan dövrəsini şuntla-

maqla, ikincisi isə sayğacdan kənar xətt çəkməklə əldə edilir.

Daha çox istifadə olunan pozuntu sayğacdan əvvəl qidalandırıcı

xəttə birləşdirməklə bütün işlədiciləri və ya bir neçə əsas

işlədiciləri sayğacdan kənar şəbəkəyə qoşmaqdır.

Digər bir talançılıq üsulu sayğacın qeyd etdiyi, lakin hələ

elektrik şəbəkəsində qeydə alınmamış hər hansı bir iri məbləğdə

sərfiyatı gizlətmək məqsədilə sayğacı yox etmək, yəni itirmək,

yandırmaq və ya mexaniki həm də termiki təsir nəticəsində göstə-

ricini məhv etməkdir. Basqa bir üsul da var ki, bu da sayğacın

daxilinə müdaxilə etməklə hesablayıcının gərginlik məftilini kəs-

mək, cərəyan naqilinin ucunun lehimləmə yerini dəyişməklə və

ya şünt qoymaqla hesablayıcının müəyyən faiz az yazmağına nail

olmaq və ya alt qapağı açaraq sayğacın giriş, çıxış faza sıxaclarını

şuntlamaqdır. Hər üç halda sayğacın gövdə qapağı ya dövlət

standart plombu və alt qapaq plombu pozulmaqla açılmalı, ya da

üçüncü halda alt qapaq plombu açılmalıdır. Sözü gedən plomblar

birdəfəlik istifadə üçün nəzərdə tutulmuş nömrəli plomblar

olduğuna görə təkrar istifadəsi qeyri-mümkündür və təkrar bərpa

etmək həm plombun gövdəsində həm də trosda öz izini qoyur.

Digər tərəfdən sayğacın daxilində də müdaxilə izləri açıq

formada özünü biruzə verir. Əksər tip sayğacların yaddaşı var və

orada gərginlik və cərəyan itməsi tarixi qeyd olunur ki, bu da

danılmaz bir faktdır.

Qeyd olunan enerjinin talanması üsullarını aşkarlamaq üçün

sayğaclara nəzarət edən personalın öz işini aşağıdakı ardıcıllıqla

qurması məqsədə uyğundur:

Ayrı-ayrı işlədicilərin orta aylıq sərfiyatını bilməklə məişət

abonentindən tutmuş iri istehlakçılara qədər xidmət ərazisində

olan bütün təlabatçıların sayğaclarının ay ərzində qeyd etdiyi sər-

39

fiyyatın faktiki güclərinə və iş rejiminə uyğun olub-olmamasını

müəyyən etməlidir. Burada mövsümdən asılılıq və iş rejimi nə-

zərə alınmalıdır.

Əgər sayğacın qeydə aldığı aylıq sərfiyyat şübhə doğurarsa,

onda:

1. Sayğacdan kənar qoşulma imkanları analiz olunmalıdır.

Qəsəbə və kəndlərdə 0,4kV-luq şəbəkəyə qoşulma əsasən asanlıq-

la aşkar olunur. Nadir hallarda bu qoşulma xəttə yaxın olan ağacın

budaqlarının içi ilə və ya elektrik xəttinin dayağının arxası ilə

gizli şəkildə çəkilir. Kənar xətt yaxında olan TM- dən və ya PQ-

dan yeraltı (suvaqaltı) kabel xətti vasitəsilə də çəkilə bilər. Kənar

xətt sutkanın müəyyən vaxtlarında çevirici vasitəsi ilə qoşula bilər

və sonra gizlədilə də bilər (şəkil 3.5 və şəkil 3.6).

Bu zaman kənar xətti aşkarlamaq nisbətən çətinləşir. Mənzili

qidalandıran xətt mənbədən sayğaca və sayğacdan mənzilə kimi

tam aydın görünən şəraitdə çəkilməlidir. Xəttin hər hansı hissəsi

örtülü bir yerdə olarsa, o hissəni yoxlamaq vacibdir.

40

Şəkil 3.5. Birfazalı sayğacda kənar xəttin ehtimal olunan qoşulma

sxemi

Şəkil 3.6. Birfazalı sayğacda kənar xəttin ehtimal olunan

qoşulma sxemi

41

2. Sayğacın girişində “faza” və “sıfır” xətlərinin sayğacın

tipinə uyğun düzgün qoşulmasını, yəni sxem uzrə “faza” xət-

tinin “faza” sıxacına, “sıfır” xəttinin isə “sıfır” sıxacına daxil

olması dəqiq yoxlanılmalıdır. Əksər hallarda istehlakçılar giriş

xəttinin əvvəlində (sayğaca qədər) “faza” xətti ilə “sıfır” xəttinin

yerini dəyişirlər, kənar mənbədən (su, istilik və s. sistemlərinin

borularından yerlə əlaqəsi olan digər metal konstruksiyalardan)

“sıfır” xətti götürməklə sayğacı yük dövrəsindən tam və ya qis-

mən kənarda saxlamaqla elektrik enerjisindən qanunsuz istifadə

edirlər (şəkil 3.7).

Şəkil 3.7. “Sıfır” xətti vasitəsi ilə sayğacın kənarlaşdırılmasının

ehtimal olunan sxemi

Sayğac sxeminə bu şəkildə müdaxilə zamanı çoxmərtəbəli

yaşayış binalarında ümumi istifadədə olan su, istilik və hətta qaz

borularına “sıfır” xətti kimi istifadə etmək məqsədilə qoşularkən

istehlakçılar həm öz ailə üzvlərinin və həm də binanın digər

sakinlərinin həyat və sağlamlığını təhlükə altına qoyurlar. Burada

iki ən təhlükəli hal daha çox narahatçılıq yaradır. Birincisi odur

ki, “sıfır” xəttinin mənbəyi kimi istifadə olunan boru sistemlə-

rində təmir işləri aparan personal borunu kəsərkən dövrə qırılır və

borunun mənzilin “sıfır” xəttinə qoşulu olan hissəsi gərginlik

altında qalır və açıq təhlükə mənbəyi olur. İkinci halda isə şəbə-

kənin “sıfır” xətti hər hansı bir səbəbdən mənbədən kəsilərsə (F4

açarı bağlı olarsa) bütün digər mənzil və obyektlərin işlədici-

42

lərinin “sıfır” xətti ilə qapanması borudan “sıfır” götürən mənzilin

və ya obyektin naqilləri vasitəsilə baş verir. İstənilən mənzilin və

obyektin daxili təchizat sxemində naqillərin en kəsiyinin əsasən

2.5-6 mm2

olduğunu nəzərə alsaq bu naqillərin binanın ümumi

yükünü öz üzərinə götürən zaman qızaraq izolyasıyasının pozul-

ması, qısa qapanma baş verməsi və nəticə etibarı ilə yanğına

səbəb olması qaçılmazdır.

Təsadüf olunan pozuntulardan biri də sayğacın faza “giriş” və

“çıxış” xətlərinin eyni yuvaya birləşdirilməsidir (şəkil 3.8).

Şəkil 3.8. Sayğacın faza “giriş” və “çıxış” xətlərinin

eyni yuvaya qoşulması sxemi

3. Şuntlama imkanları analiz edilməlidir. Bu üsul sayğacı

qidalandıran faza xətti ilə onun çıxışında olan faza xəttinin

birbaşa əlaqələndirilməsindən ibarətdir və adətən çoxmərtəbəli

bina evlərində mənzillərin sayğaclarının giriş, çıxış xətlərini

lövhələrə bərkitmək məqsədilə istifadə olunan sixacların, lentlərin

və s. bərkidici vasitələrin altında gizli şəkildə iynəyə bənzər

çılpaq naqil vasitəsilə edilir.

43

Şəkil 3.9. Sayğacın faza “giriş” ,”çıxış” xətlərinin ehtimal olunan

şuntlama sxemi

Şuntlama həm də iri tutumlu istehlakçıların uçot sistemində

istifadə olunan cərəyan transformatoru ilə sayğacı əlaqələndirən

U1 və U2 cərəyan məftillərinin şuntlanmasında da istifadə olunur

(şəkil 8.6).

Şəkil 3.10. Cərəyan transformatorunun ikinci tərəf

dolağının ehtimal olunan şuntlama sxemi

Şuntlama zamanı adətən faktiki yükün cox hissəsi sayğacdan

kənar keçir və sayğac yükün həmin hissəsini qeyd etmir.

44

Şuntlama zamanı mütləq kabellərin izolyasiyasının bütövlüyü

pozulur və faktiki axan yüklə sayğacın qeyd etdiyi yük arasında

fərq olur. Bu səbəbdən də şuntlama dərhal özünü biruzə verir.

Digər bir şuntlama üsulu olan avtomat vasitəsi ilə eyni adlı

fazadan kənar xətt vasitəsi ilə sayğacın çıxışını əlaqələndirməklə

yükün bir hissəsini sayğacdan kənarlaşdırmaqdır (şəkil 3.11).

Şəkil 3.11. Avtomat vasitəsi ilə sayğacın ehtimal olunan şuntlama

sxemi

Şuntlanmanın daha iki mürəkkəb yolu var ki, onu aşkar etmək

nisbətən çətin olur. Bu iki halda şuntlama ya uzaqdan avtomatik

idarə olunur və ya şuntlama dövrəsinə qoyulan avtomatın idarə

dövrəsi sayğacın çıxışından qidalanır. Yəni sayğacın çıxışındakı

qoruyucu avtomat açılanda şuntun da avtomatik açılması baş verir

və aşkarlanması çətin olur. Lakin daimi nəzarətdə saxlamaqla bu

talançilıq metodu da digərləri kimi aşkarlanaraq tutulur (şəkil

3.12).

45

Şəkil 3.12. Bir fazalı sayğacın avtomatik idarə olunan mümkün

şuntlama sxemi

Şəkil 3.13. Üç fazalı sayğacın avtomatik idarə olunan mümkün

şuntlama sxemi

4. Sayğacın və onu qidalandıran ölçu transformatorlarının

plomblarına diqqət yetirilməlidir. Plombların özlərində kənar

müdaxilə izlərinin olub- olmaması (cızıqlar, kley və s.)və

trosunun bütövlüyü yoxlanmalıdır. Sayğacın displeyində tipinə

uyğun müxtəlif formada cərəyan və gərginlik göstəriciləri, faza

bucaqları, alt qapaq və gövdə qapağının açılması işarəsi və s.

məlumatlar əks olunur ki, onlara da diqqət etmək lazımdır.

46

Abonentlər elektron sayğaclara müdaxilə edərkən içərisinə

eyni tipdən olan digər bir sayğacın sxemini əlavə etməklə say-

ğacın hesablayıcı blokunun sxemini pozurlar sayğac keçən yükü

tam qeyd etmir, ikinci əlavə olunmuş normal sxemdən isə say-

ğacın yanıb sönən indikatorunu qidalandırırlar. Yoxlayıcı sayğacın

dövrəsində olan yükü olçür, indiqatorun yanıb sönməsi ilə say-

ğacın qeyd etdiyi yükü müəyyənləşdirərək müqayisə edir nəticədə

uyğunluq olduğunu görüb uçotu normal qəbul edir. Lakin burada

əslində sayğacın hesablayıcısının cərəyan dövrəsi pozulmuş

sxemdən qidalandığına görə belə müqayisə düz nəticə vermir.

Ona görə də mütləq sayğacın plomblarına diqqət etmək vacibdir.

Bir daha qeyd etmək lazımdır ki, istənilən formada sərfiyyatı

gizlətmək məqsədilə uçota (sayğac sxeminə) qeyri-qanuni müda-

xilə zamanı insanların həyatı və sağlamlığı təhlükə altına atılır,

yəni sxemlərdə qaydalara zidd dəyişikliklər edilməsi Təhlükəsiz-

lik Texnikası, Texniki İstismar və Yanğın Təhlükəsizliyi qaydala-

rının ciddi şəkildə pozulması nəticəsində insan təlafatı ilə

nəticələnən bədbəxt hadisələr baş verir. Hər bir elektrik tutduğu

vəzifədən asılı olmayaraq öz vəzifə borcunu yerinə yetirməklə

yanaşı yuxarıda qeyd olunan təhlükələr barədə insanlar arasında

ciddi izahat işiləri də aparmalıdır.

3.5. Elektrik enerjisinin topdan alışı, paylanması və

balansın çıxarılması

“Bakıelektrikşəbəkə”ASC istehlak etdiyi elektrik enerjisini

əsasən istehsalçının - “Azərenerji”ASC-nin stansiya və yarımstan-

siyalarından kabel və hava xətləri ilə öz əhatəsində və balansında

olan 110/35/6, 110/35/10, 110/10, 110/6; 35/10 və 35/6 kV - luq

yarımstansiyalarına qəbul edir. “Azərenerji”ASC-dən alınmış

elektrik enerjisinin miqdarı “Azərenerji” ASC-nin yüksək gərgin-

likli yarımstansiyalarında quraşdırılmış elektron tipli sayğaclarla

aparılır və onların düzgün işinin təmin olunması və uçotunun

dəqiq aparılması üçün həmin sayğac sxemlərinə və onların göstə-

47

ricilərinin ayın sonunda iki tərəfli qaydada dəqiq oxunmasına

riayət olunur və bu barədə müvafiq sənədlər tərtib edilir.

Alınmış elektrik enerjisi “Bakıelektrikşəbəkə”ASC-nin yüksək

gərginlikli yarımstansiyalarına daxil olduqdan sonra hər bir ya-

rımstansiyanın giriş və çıxış yuvaları üzrə “Bakıelektrikşəbəkə”

ASC-nin YGEŞ tərəfindən balans hesabatları aparılır. Həmin

aparılmış hesabatlar Enerjinin alınması və balans şöbəsi tərəfin-

dən mütəmadi olaraq yoxlanılır. “Bakıelektrikşəbəkə” ASC-nin

yüksək gərginlikli yarımstansiyalarındakı alçaldıcı transforma-

torlar vasitəsilə gərginlik nisbətən alçaq gərginlik həddinə

çatdırılır ki, kabel və hava EVX vasitəsi ilə əhali və qeyri-əhali

abonentlərinin istifadəsinə verilir. Əhali və qeyri-əhali abonentlə-

rinin keyfiyyətli və fasiləsiz elektrik enerjisi ilə təmin edilməsi

məqsədi ilə 35,20,10 və 6 kV-luq xətlər üzərində TM (transforma-

tor məntəqəsi), KTM (komplekt transformator məntəqəsi) möv-

cuddur. Hər bir TM və KTM-lərin girişində balans sayğacları

quraşdırılmışdır.

YG yarımstansiyalarından xətlər ilə TM və KTM-lərə kimi

ötürülmüş elektrik enerjisi “Bakıelektrikşəbəkə” ASC-nin Enerji-

nin Alışı və Balans şöbəsi tərəfindən hesablanır və xətlər, TM və

KTM-lər üzrə hər ay mütamadı olaraq balans hesabatları aparır.

Yüksək gərginlik xətlərinin daxil olduğu yarımstansiyada “Bakı-

elektrikşəbəkə” ASC-yə məxsus balans sayğacları quraşdırılır.

TM və KTM-lərin özlərinin 0,4kV-luq çıxışlarında balans sayğac-

ları vardır. Hal-hazırda şəffaf balans uçotu yaratmaq üçün hər bir

rayon şəbəkəsində TM-lər Dislokasiyalar üzrə bölünmüşdür.

Balans sayğacından paylaşdırılan enerjinin hesabatında texniki

itkilər rayon elektrik şəbəkələrinin istismar şəraitindən asılı olaraq

“Bakıelektrikşəbəkə”ASC tərəfindən nəzərə alınmışdır. Balans

sayğacının göstəricisi sərf olunan aktiv enerjini göstərir. TM-lər

üzrə bölünmüş dislokasiylarda balans sayğacından alınmış ener-

jinin miqdarı (kVt saat) əhali, ticarət və xidmət, büdcə, sənaye və

qeyri-sənaye sahələri üzrə ötürülən enerjinin cəminə bərabər ol-

malıdır (texniki itkiləri nəzərə almaqla). Demək olar ki, “Bakı-

48

elektrikşəbəkə” ASC-nin balansında olan bütün TM və KTM-

lərdə balans sayğacları quraşdırılmışdır. Quraşdırılmış balans və

hesabat sayğacları vasitəsi ilə hər bir dislokasiya üzrə alınan

elektrik enerjisinin balansına və dəyərinin ödənilməsinə nəzarət

etmək mümkündür.

Şəkil 3.14. Elektrik enerjisinin alışının və paylanmasının struktur

sxemi

3.5.1 Enerjinin alınması və balans hesabatının aparılması

Elektroenergetikada enerji təchizatı müəssisələrinin işinin

günün müasir tələbinə uyğun təşkili, idarə olunması, abonentləri

fasiləsiz və keyfiyyətli elektrik enerjisi ilə təchiz etmək, o cümlə-

dən istehlakçılara verilmiş elektrik enerjisinin itkisiz ötrülməsi

məqsədi ilə balans hesabatlarının tətbiq edilməsi tələb olunur.

Balans hesabatı istehsalçıya məxsus stansiya və yarımstan-

siyalardan alınan elektrik enerjisinin paylayıcı şəbəkənin yarım-

stansiya, TM və KTM, o cümlə-dən paylayıcı qurğulardan ötürül-

məklə istehlakçıya qədər olan bütün nöqtələri əhatə etməlidir.

49

“Bakıelektrikşəbəkə”ASC elektrik enerjisini “Azərenerji “ASC

dən topdan olaraq alış yarımstansiyaları vasitəsi ilə qəbul edir.

Alış yarımstansiyalarında müəyyən edilmiş sərhədlərdə istehsalçı

“Azərenerji “ASC tərəfindən hesabat sayğacları quraşdırmışdır.

Quraşdırılmış həmin sayğaclar vasitəsi ilə “Bakıelektrikşəbəkə”

ASC enerji alışını həyata keçirir.

“Bakıelektrikşəbəkə” ASC “Azərenerji” ASC dən aldığı

elektrik enerjisini 38 yüksək gərginlikli yarımstansiyalar vasitəsi

ilə qəbul edir. Bu yarımstansiyaların 22 ədədi “Azərenerji” ASC-

yə, 9 ədədi “Bakıelektrikşəbəkə”ASC-yə, 4 ədədi abonentə, 2

ədədi dəmir yoluna və 1 ədədi neft təsərrüfatına məxsusdur.

3.5.2. Alış yarımstansiyalarında nəzarətin formaları

Alış yarımstansiyalarına nəzarət, əsasən həmin yarımstansiya-

larda balans hesabatlarının aparılması ilə həyata keçirilir. Həmin

balans hesabatları ayda 4 dəfə, ayın 10-u, 15-i, 20-si və ayın

sonunda aparılır. Balans hesabatlarının nəticəsinə görə həmin alış

yarımstansiyalarına nəzarət olunur.

Eyni zamanda alış yarımstansiyalarında quraşdırılmış alış

sayğaclarına paralel olaraq “Bakıelektrikşəbəkə” ASC özünün

ELSTER tipli nəzarət sayğaclarını quraşdırmışdır. Quraşdırılmış

həmin sayğaclarla alış sayğaclarına ay ərzində nəzarət olunur.

Belə ki, yarımstansiyalarda quraşdırılmış xüsusi “modem” qur-

ğuları vasitəsi ilə “Bakıelektrikşəbəkə”ASC-nin “alfa sentr” mər-

kəzinə hər 30 dəqiqədən bir informasiya daxil olur. Daxil olmuş

informasiya vasitəsi ilə alış sayğaclarının iş prinsipinə mütamadi

nəzarət olunur.

3.5.3. Balansın uçot sisteminin əsas şərtləri

Enerji təchizatı müəssisəsində alınmış elektrik enerjisinin

istehlak edilməsi vaxtı ötürücü stansiyalar üzrə yeni stansiya,

50

yarımstansiya TM, KTM və PQ – lərdə balans hesabatlarının

aparılması üçün istehsalçıdan alınmış elektrik enerjisinin miqdarı

tam dəqiqləşdirilməlidir.Bu səbəbdən istehsalçıya məxsus stansiya

və ya yarımstansiyalarda əvvəlcədən təyin olunmuş sərhəd

nöqtələrində (istesalçı ilə istehlakçı arasında bağlanmiş müqavilə

ilə təyin edilmiş) ikitərəfli qaydada sayğaclar quraşdırılmalıdır.

Quraşdırılmış sayğaclar istehlakçı tərəfindən yəni istehlakçının

hesabına həyata keçirilməklə sayğacın tipi və iş prinsipi barədə

istehlakçı tam məlumatlandırılmalıdır.

İstehsalçi tərəfindən quraşdırılmış sayğacların dövrəsindəki

ölçü transformatorlarının dəqiqlik sinifləri quraşdırılacaq sayğac-

ların dəqiqlik siniflərinə uyğun olaraq seçilməlidir. Müasir dövr

üçün daha dəqiq olan elektron tipli sayğaclardan istifadə edil-

məlidir.

Quraşdırılmış sayğacları qidalandıran cərəyan transformatorla-

rında cərayan dolaqlarının ən azı 2 pilləli olması tələb edilir ki,

quraşdırılmış sayğaclar II pillədən müstəqil qidalana bilsin. Say-

ğacları qidalandıran gərginlik və cərəyan kabelləri müstəqil

şəkildə, yəni ancaq sayğacları qidalandırmış olmalıdır.

3.5.4. Yarımstansiyalarda balans uçotunun strukturu

Təchizatçı müəssisəyə məxsus yarımstansiyalarda quraşdırıl-

mış transformatorların yüksək, orta və alçaq gərginlik tərəfindəki

girişlərdə və həm də bölmədəki çıxış fiderləri üzrə sayğaclar

quraşdırılır (şəkil 3.15-də göstərilib).

Hər bir transformatorun çıxışlarında və ya yüksək gərginlikli

girişində quraşdırılmış sayğaclarla həmin transformatorların

çıxışlarında quraşdırılmış sayğaclar arasında balans hesabatları

aparılır (şəkil 3.15)

51

Şəkil 3.15. YG transformatorunda balansın qurulma sxemi

Say.№1 =Say. № 2 + Say. № 3

Say.№ 2 = Say. № 4 + Say.№5 + Say.№6 + Say.№7 + Say.№8

Say. №3 = Say.№9 + Say. №10 + Say. №11 + Say. № 12

Yarımstansiyada düzgün balansın əldə olunması üçün quraş-

dırılmış sayğacların dəqiqlik sinifləri eyni olmalıdır. Quraşdırıl-

mış sayğacların gərginlik dolaqları (sıxacları) hər bir sayğacın

özünə məxsus bölməsində quraşdırılmış gərginlik transformator-

larından kabel vasitəsi ilə qidalandırılır. Belə ki,həmin kabellər

məsafədən asıllı olaraq 2,5-10 mm2

en kəsikli kabellərdən ibarət

olur. O cümlədən, hər bir fiderin cərəyan transformatorundan öz

sayğacına qədər olmaqla kabellər çəkilir və fiderin öz sayğacı

cərəyanla doydurulur. Çəkilmiş kabellər yaxşı izolə edilmiş

kabellərdən ibarət olmaqla bağlı kanallarla aparılmalıdır.

52

3.5.5. Paylayıcı şəbəkələrdə elektrik enerjisi itkisi və onun

minimuma endirilməsi yolları

İstənilən paylayıcı şəbəkə üçün elektrik enerjisi itkisi

xarakterikdir və bu itki texniki və kommersiya xarakterli olur.

Texniki itki - avadanlıqların (güc transformatorları, elektrik

veriliş xətləri, komutasiya aparatları və işlədicilər) texniki

vəziyyətindən və iş rejimindən asılıdır. Burada transformatorların

gücü, xətlərin en kəsiyi, komutasiya aparatlarının birləşmə və

kontaktları, işlədicilərin yüklənmə faizi çox böyük rol oynayır.

Qeyd etmək lazımdır ki, texniki itkilərin azaldılması üçün imkan

daxilində ilk olaraq mövcud gərginliyi ən azı bir pillə yuxarı

gərginliklə əvəz etmək məqsədə uyğundur.Çünki elektrik enerjisi

itkisi gərginliyin qiymətinin kvadratı ilə (U²) tərs mütənasibdir.

Əsas amillərdən biri də naqilin (kabelin) en kəsiyinin gücə və

məsafəyə görə düzgün seçilməsidir ki, bu da çox vacib məsələdir.

Bu halda həm də naqilin materialı da az rol oynamır, çünki, əsas

istifadə olunan mis və aliminium naqillərdir ki, onların da

keçiriciliyi fərqlidir, yəni misin keçiriciliyi daha böyükdür (1.68

dəfə), ona görə də naqilləri seçən zaman imkan daxilində mis

naqil və kabellərə üstünlük vermək məqsədə uyğundur.

Transformatorların düzgün seçilməsi həm gərginlik həm də

güc baxımından itkilərə böyük təsir göstərir. Belə ki, eyni gücü

birbaşa 35 kV-dan 0.4 kV-a yəni 35/0.4 kV-luq transformatorla

işlədiciyə ötürdükdə itki az olur, çünki artıq 35 kV ilə 0.4 kV

gərginlik arasında 6 və ya 10 kV-luq xətt, transformator və

komutasiya aparatları olmur, təbii ki, onların da itkisi aradan

qalxır. Burada həm də seçilən transformatorun gücü verilən

gücdən çox fərqənməməlidir. Transformatorların gücü verilən

gücdən kiçik olarsa onda transformator artıq yüklənmədən qızar,

elektrik enerjisi istilik kimi ayrılaraq itər, digər tərəfdən artıq

yüklənmədən gərginlik düşküsü yaranar , yenə də bu itkinin

çoxalmasına səbəb olar. Seçilmiş transformatorun gücü verilən

gücdən çox olarsa, onda transformatorun yuksüz işləmə itkiləri

53

artar və yenə də elektrik enerjisi itkisi artmış olar. İtgilərin

azaldılması məsələsində az əhəmiyyəti olmayan kontakt və

birləşmələrdir.

Komutasiya aparatlarında kontaktlar olur və onların vaxtaşırı

təmizlənərək tənzimlənməsi və keçid müqavimətlərinin normada

saxlanması əsas şərtdir. Pis kontakda keçiricilik aşağı düşür və

müqavimət artaraq qızmaya səbəb olur ki, bu da itkinin artmasına

gətirib çıxarır. Birləşmələr isə yenə də daima nəzarətdə

saxlanmalıdır ki, qızma olmasın. Kontaktlar və birləşmələr ( bolt,

mufta və.s ) sayca nə qədər az olarsa itkilər də o qədər minimum

olar. İstənilən ideal kontaktın və ya birləşmənin keçiriciliyi (hətta

qaynaq birləşməsi) heç vaxt bütöv naqilin (şinin) keçiriciliyindən

üstün ola bilməz. İşlədicilərin də gücünün tələb olunan yükə

uyğun seçilməsi az əhəmiyyət kəsb etmir. 10 kVt güc tələb olunan

qurğuya 20 kVt-lıq mühərrik qoşmaq mühərrikin 50% gücünün

israf olunmasına, reaktiv yükün artmasına gətirib çıxarır ki, bu da

texniki itkinin artmasına səbəb olar.

Yuxarıda qeyd olunanlardan əlavə, daha bir əsas faktor pay-

layıcı şəbəkənin reaktiv yükdən azad etməklə reaktiv yükün

yaratdığı itkilərdən azad olunmasıdır. Beləliklə itkilərin azaldıl-

ması üçün aşağıdakı əsas tədbirləri müəyyən etmək olar:

- gücə, gərginliyə və məsafəyə görə xətlərin en kəsiyini

düzgün (optimal) seçmək;

- ötürücü xətlərdə alüminum naqilləri imkan daxilində çox

damarlı mis naqqillərlə əvəz etmək;

- gücə və gərginliyə görə güc transformatorlarını və digər

avadanlıqları üzgün (optimal) seçmək;

- komutasiya aparatları və birləşmələrin (bolt, mufta və.s)

sayını minimuma (optimal sayda) endirmək;

- imkan daxilində daha yuxarı pillə gərginliyə keçmək;

- güc mərkəzini düzgün təyin etmək;

- artıq yüklənmədən və yüksüz işləmədən azad olunmanı

təmin etmək;

54

- enerjinin keyfiyyət parametrlərini və simmetrik yüklənməni

təmin etmək;

- şəbəkənin reaktiv yükünü azaltmaq məqsədilə təlabatçılardan

cosφ-nin qiymətini (0.92-0.97) optimal saxlamaları üçün özlə-

rində kompensasiya qurğularının quraşdırmasını tələb etmək.

Yuxarıda qeyd olunan müddəaları daima həyata keçirməklə

texniki itkiləri minimuma endirmək olar.

Kommersiya itkisi – elektrik enerjisi uçotu təşkilinin qənaət-

baxş olmaması ilə xarakterizə olunur. Buraya sayğacların vəziy-

yətinin qanedici olmaması, vaxtlı vaxtında sayğac göstəricilərinin

düzgün çıxarılması, sayğacdan kənar qoşulmalar, sayğac göstəri-

cisini təhrif etmək məqsədi ilə uçot sxeminə qanunsuz müdaxi-

lələr, ölçü transformatorlarının düzgün seçilməməsi və s. aiddir.

Kommersiya itkilərini azaldıb minimuma endirmək üçün aşağıda

göstərilən tələblər yerinə yetirilməlidir:

- dəqiqlik sinfi 1.0 və daha yuxarı olan müasir elektron tipli

çoxfunksiyalı sayğaclardan istifadə olunmalıdır;

- uçot sistemində zəruri olan bütün nöqtələr (sayğacın, ölçü

transformatorlarının sıxaclar qutusunun qapaqları, gərginlik trans-

formatorlarının yüksək gərginlik ayrıcısı və uçotun elementləri

olan yuvaların qapıları) kənar müdaxilədən qorumaq üçün

plomblanmalıdır;

- ölçü transformatorlarının dəqiqlik sinfi və əmsalları yükə və

gərginliyə görə düzgün seçilməlidir.

Nəticə kimi qeyd etmək lazımdır ki, paylayıcı şəbəkənin

ümumi (həqiqi) itkisini ΔW, texniki itkini ΔWT , kommersiya

itkisini isə ΔWK ilə işarə etsək, onda alarıq:

W = Δ WT+ Δ Wk.

Burada, ΔW – şəbəkənin cəmi topdan aldığı enerji ilə pərakəndə

satdığı enerjinin ümumi miqdarı arasında fərqi göstərir (həqiqi

itkini); ΔWT – şəbəkədə enerjinin paylanması ilə bağlı transfor-

mator, xətt və digər avadanlıqlarda gedən fiziki proseslərə sərf

olunan enerjini göstərir ( texniki itkini); ΔWk – həqiqi itki ilə

texniki itki arasında olan fərqi göstərir (komersiya itkisi).

55

ΔWK = ΔW - ΔWT . (3.5)

Şəbəkəni müasir tələblərə uyğun modernləşdirmək, müasir

uçot sistemi qurmaq və uçota nəzarət edən personalın bilik sə-

viyyəsini qaldırmaqla bir çox ölkələrdə kritik itki həddi sayılan

10%-i 3-4%-ə endirmək mümkündür. İtkilərin minimuma salın-

masına xərclənən vəsait çox tez bir zamanda özünü doğruldur və

paylayıcı şəbəkənin gəlirlərini artırır.

3.5.6. Yüksək gərginlikli (110 /35/20 kV) şəbəkələr üzrə balans

Yarımstansiyaların daxili balansı çıxarıldıqdan sonra yüksək

gərginlikli elektrik veriliş xətləri üzrə (110, 35 və 20 kV) aşağı-

dakı sxemdə göstərilən sayğaclarla balans hesabatları aparılır.

Şəkil 3.16. YG şəbəkələr üzrə balansın sxemi

Say.№ 1= Say. № 2 + Say № 3 + Say. № 4 + Say.№ 5

3.5.7. Paylayıcı (10/6/0,4kV) şəbəkələr üzrə balans

Paylayıcı şəbəkələr üzrə balans hesabatları şəbəkənin 110, 35

və 20 kV-luq yarımstansiyadan çıxan 10 və 6 kV-luq xətlər üzrə

və eyni zamanda TM və KTM-lər üzrə aparılır.

56

Şəkil 3.17. Paylayıcı şəbəkələr üzrə balansın sxemi

Say.№1 = Say. № 2 + Say №3 + Say № 4

3.5.8. TM və KTM-in paylayıcı quruluşları üzrə balans

Eyni zamanda şəbəkələrdə balansın tam şəkildə əldə olunması

üçün TM və KTM-lərin 0.4 kv-luq paylayıcı quruluşlarında

balans və ya abonentlərə məxsus hesabat sayğacları quraşdırılır.

Quraşdırılmış sayğaclarla TM və KTM-lərin balans sayğacları

arasında (şəkil 3.18-də göstərilən formada) balans hesabatları

aparılır.

Şəkil 3.18. TM və KTM-in paylayıcı qurluşları üzrə balansın sxemi

Say.№1 = Say. № 3 + Say №5 + Say № 7

57

Say № 2=Say № 4+Say № 6+Say № 8

Paylayıcı quruluşlarda quraşdırılmış balans və ya abonentlərə

məxsus hesabat sayğacları vasitəsi ilə həmin fiderlər üzrə olan

əhali və ya qeyri əhali quruplarına məxsus abonentlər arasında

balans hesabatları aparılır.

Rayon ərazisi TM və KTM-lər üzrə və ya xətlər üzrə olaraq

ayrı-ayrı dislokasiyalara bölündükdən sonra, hər bir dislokasiya

bir aparıcı mühəndis üzrə bölünür. Aparıcı mühəndis isə öz növ-

bəsində ərazisində olan TM və KTM-lərin nəzarətçi mühəndislər

üzrə bölgüsünü təşkil edir.

Nəzarətçi mühəndislər üzrə tərtib edilmiş dislakasiyalardakı

TM və KTM-lərin sərf etdikləri elektrik enerjisinin sərfiyyatının

həmin TM və KTM-lərin qidalandırdığı əhali və qeyri əhali abo-

nentləri üzrə balans hesabatı aparılır. Nəticədə sahələr üzrə sərf

olunmuş elektrik enerjisinin itirilmiş miqdarı təyin edilir. Növbəti

səhifələrdə aylıq enerji balansının hesabatlarının nümunəvi

cədvəlləri verilmişdir.

58

4. ENERJİ AUDİTİNİN ƏSALARI

4.1.Enerjiauditin məzmunu və əsas müddəaları

Təşkilati-hüquqi forma və mülkiyyət formasından asılı olma-

yaraq bütün müəssisə, təşkilat və şirkətlər beş ildə bir dəfədən az

olmayaraq enerqoauditə və enerji təftişinə cəlb olunur, onların nə-

ticələrinə əsasən isə enerji pasportu tərtib olunur və ya yenilənir.

Büdcə, bələdiyyə müəssisələrinin və vahid müəssisə və təşki-

latların enerqoauditinin keçirilməsinə xərclər federal büdcə,

vilayət büdcəsi və ya özünü idarə orqanlarının büdcəsi hesabına

ödənilir.

Enerqoaudit şirkətləri hüquqi şəxs hüquqlarına, enerji təftişi

keçirmək üçün lisenziyaya, lazımi metroloji (alət), cihaz və

metodoloji avadanlıqlara, işlərin yerinə yetirilmə təcrübəsinə və

peşəkar və attestasiyadan keçmiş heyətə malik olmalıdırlar. Lakin

enerqoaudit və enerji təftişi fəaliyyətinin həyata keçirilməsi üçün

lisenziya tələb olunan fəaliyyət növləri siyahısına daxil edilmə-

mişdir («Ayrı-ayrı fəaliyyət növlərinin lisenziyalaşdırılması haq-

qında» qanun).

Hal hazırda enerqoaudit şirkətlərinin enerji təftişi keçirməsi

üçün hüquq verən konkret olaraq zəruri minimal metroloji (alət)

və metodoloji təminat; personalın hansı ixtisasa malik olması və

kim tərəfindən attestasiyadan keçməli olduğu; işlərin yerinə

yetirilməsi üçün personalın hansı təcrübəyə malik olması tələbləri

yoxdur.

İndiyə qədər enerqoaudit şirkətləri, bir qayda olaraq, enerji

təsərrüfatının ümumilikdə və onun ayrı-ayrı sistemlərini, sahə-

lərini, aqqreqatlarının (yanacaq, istilik və elektrik enerjisi, isti və

soyuq su, hava, buxar, soyuq) yoxlanılması üzrə öz metodikalarını

həyata kençirirlər. Təşkilatların enerji yoxlanışı qaydaları altı növ-

dən ibarətdir: işə salmazdan əvvəl və ilkin (istismardan qabaq);

dövri (təkrar); növbədənkənar; lokal; ekspress-yoxlama. Lakin

enerqoauditin ölkəmizdə və xaricdə aparılma təcrübəsi göstərir ki,

59

enerji qənaəti və enerji resursları limitləri problemlərinin həlli

zamanı enerqoauditi iki mərhələdə keçirmək kifayət edir: ekspress

tədqiqat və dərin enerji yoxlaması.

İlk olaraq enerji auditi proqramı tərtib olunur, bunun üçün

yoxlanılan müəssisənin əsas xüsusiyyətləri toplanır: ümumi

məlumatlar, təşkilati struktur; enerji resursları növləri üzrə əsas

istehlakçıların (binaların) sxemi və tərkib hissəsi; bölmələrin

müəyyən olunmuş istehsalat gücü, buraxılan və ya satılan məhsul-

ların çeşidləri (buxar, elektrik enerjisi, isti su); enerji resurslarının

qiymətləri (tarifləri). İlkin mərhələdə məlumatların etibarlılıq

dərəcəsinin qiymətləndirilməsində yoxlayan təşkilat və ya müəs-

sisə iştirak edir.

Məlumat mənbəyi aşağıdakılardır:

Rəhbərlik və texniki heyətlə söhbət;

Enerji qənaəti sxemləri və enerji resurslarının uçotu;

Hesabat sənədləri və enerji resurslarının uçotu üzrə hesablar;

Yüklənmənin sutkalıq, həftəlik və aylıq qrafikləri;

İstehsalat məhsulları, qiymətlər və tariflərin həcmi üzrə

məlumatlar;

Texnoloji və köməkçi avadanlıqlara texniki sənəd (texnoloji

sənədlər, spesifikasiyalar, rejim kartları, reqlamentlər və s.);

Təmir, sazlama, sınaq və enerji qənaəti üzrə tədbirlərin

hesabat sənədləri;

Enerji qənaətinin perspektiv proqramları, texnoloji və təşkila-

ti təkmilləşdirməyə layihə sənədləri, müəssisənin inkişaf

planı.

Müəssisə enerji auditorlarına son il ərzində (və ya 24 ay) olan

bütün sənədləri təqdim etməli və təqdim olunmuş məlumatların

etibarlılığına görə cavab verməlidirlər.

İlkin mərhələnin sonunda enerqoauditin əsas mərhələsinin

planı hazırlanır ki, o da müəssisə rəhbəri ilə razılaşdırılaraq hər iki

tərəfin imzası ilə təsdiqlənir. Proqram tərtib olunarkən yoxlanılan

müəssisənin müxtəlif obyektlərdə işlərinin aparılma qaydaları və

üstünlükləri haqqında rəyləri nəzərə alınar.

60

Ekspress-yoxlama nəticələrinə əsasən müəssisənin enerji

təsərrüfatı vəziyyəti və enerjinin qeyri-səmərəli itkisi müəyyən

olunur, böyüdülmüş göstəricilər üzrə müəssisənin enerji balansı

qiymətləndirilir, enerji xərclərinin azalmasının əsas istiqamətləri

müəyyən olunur.

Dərinləşdirilmiş yoxlamanın aparılması zamanı yuxarıda qeyd

olunandan əlavə enerji faktiki və norma xərcinin texnologiya,

isitmə, havalandırma, isti su təchizatı, şəxsi ehtiyacla müqayisəsi

aparılır, müxtəlif enerji tədbirlərinin istifadəsi zamanı enerji

qənaətinin mümkün potensialları qiymətləndirilir.

4.2.Enerqoauditin məqsəd və mərhələləri

Enerqoauditin məqsədi: istilik və elektrik enerjisinin istifadə

effektivliyinin müəyyən olunması, istehlakçı potensialının

qiymətləndirilməsi, enerji resurslarının səmərəli və effektiv

istifadə sxem və tədbirlərinin işlənib hazırlanması. Enerqoaudit

müxtəlif enerji növlərinin istifadə effektivliyi haqqında rəy

yaratmağa, müəssisə və təşkilatlarda istilik-enerji resurslarında

tələbata nəzarət etməyə və limitləşdirməyə imkan verir, bununla

da enerji qənaəti ideyasını həyata keçirir.

Enerqoaudit aşağıdakı metodoloji mərhələləri nəzərdə tutur:

1) Müəssisənin enerji fəaliyyətinin bütün növləri üzrə statistik,

sənədli və texnoloji məlumatların ilkin təsviri və enerqoaudit

proqramının tərtib olunması;

2) Bütün istilik və elektrik enerji istehlakçılarının metroloji

(alət) və termoqrafik yoxlanışı;

3) Müəssisənin istilik və eksergetik balansının tədqiq olunması;

4) Texnoloji, istilik-energetik və istilik-texnoloji avadanlıqların,

istilik-generasiya qurğularının, istilik və havalandırma sis-

temlərinin, isti su təchizatı, buxar təchizatı, kondensat top-

lanması və qaytarılması, soyuq təchizatı, elektrik təchizatı,

təkrar enerji resurslarının istifadə olunması enerji effektivli-

yinin qiymətləndirilməsi;

61

5) Enerji qənaəti, yanacaq, su, elektrik və istilik enerjisi uçotu

üzrə əsas tövsiyə və tədbirlərin işlənib hazırlanması;

6) Hesabatın və enerji pasportunun tərtib olunması.

Qeyd etmək lazımdır ki, enerji auditinin hər metodoloji

mərhələsi öz mərhələsinə malikdir (pilə və ya dövr).

Bütün istilik və elektrik enerjisi istehlakçılarının statistik,

sənədli və texniki məlumatlarının təsviri, dərindən metroloji (və

ya alət) və termoqrafik yoxlama- enerqoaudit energetik pasportun

tərtib olunması və ya yenilənməsi ilə sona çata bilər.

Enerji pasportu İER istehlakı faktiki balansının müəyyən

olunması, enerji effektivliyi göstəricilərinin qiymətləndirilməsi və

enerji qənaəti üzrə tədbirlərin formalaşması məqsədi ilə istilik-

enerji resurslarının (İER) sənaye istehlakçılarının quruluşuna,

şərhinə və mövzusuna əsas tələbləri müəyyən edir.

4.3. Statistik, sənədli və texniki məlumatlarinin təsviri

Enerji fəaliyyətinin bütün növləri üzrə statistik, sənədli və

texniki məlumatlarının ilkin təsvirini enerqoaudit təşkilatı

yoxlanışa təqdim olunan müəssisə ilə birdə aparır. Məlumatlar

tipik formalarda qeyd olunur.

Statistik məlumatlar aşağıdakıları əks etdirir:

Müəssisə və onun bölmələrinin təşkilati strukturu haqqında

ümumi məlumatlar;

Baş plan, binaların, qurğuların, sexlərin, xətlərin, qazan-

xanaların, texnoloji və istehsalat proseslərinin yerləşdiyi yer;

Buraxılan məhsulların çeşidləri;

İstehlak olunan enerji resurslarının tərkibi və müəssisənin və

onun bölmələrinin enerji resurslarının idarəetmə sistemləri;

Enerji resursları növləri üzrə əsas istehlakçılar;

Bölmələrin qeyd olunmuş gücləri;

Müəssisələrin enerji resurslarının və inkişaf planlarının

uçotu.

Sənədli məlumatlara aşağıdakılar daxildir:

62

Avadanlıqların pasportu, qurğu və aqreqatların rejim kartları;

Avadanlıqların yüklənmə qrafikləri;

Enerji resurslarına qiymətlər (tariflər);

Enerji göstəriciləri üzrə mühasibat və texniki sənədlər;

İER sərfiyyatı kommersiya və texniki uçotu;

Təmir, sazlama, sınaq və enerji qənaəti tədbirləri üzrə

sənədlər;

Texnoloji və ya təşkilati təkmilləşməyə proqramm və ya

layihə sənədləri.

Texnoloji məlumatlara aşağıdakılar aiddir:

Müxtəlif enerji qənaəti sistemlərinin, 1kV və 1kV-dan yuxarı

elektrik təchizatı, elektrik işıqlandırma, transformator

yarımstansiyalarının texnoloji və elektrik sxemləri;

İstilik təchizatı, istimə, isti su təchizatı, buxar təchizatı,

kondensat xətləri, giriş və çıxış havalandırması, havanın

kondensasiyası sistemlərinin istilik və aksonometrik

sxemləri;

Qaz təchizatı, soyuq təchizatı, su təchizatı və su ayırma

sistemlərinin istilik və aksonometrik sxemləri;

Qazanxanaların, yanacaq istehlak edən qurğuların istilik və

texnoloji sxemi, qazın texnoloji istehlakı və mühərrik

yanacağının istifadəsi, TER istifadə sxemləri

4.4.Müəssisələrin enerji fəaliyyətinin analitik təsviri

Əldə olunmuş və ya toplanmış məlumatların emalı, analizi və

analitik təsviri müəssisənin bütün enerji fəaliyyəti növləri üzrə

aparılır.

Əldə olunan və ya toplanan məlumatların analizi aşağıdakı

hallar üçün zəruridir:

Enerji yoxlamalarının üstün istiqamətlərinin müəyyən

olunması üçün;

Texniki tapşırıq, təqvim planı və enerji yoxlamalarının

keçirilmə planı və proqramının razılaşdırılması üçün;

63

Müəssisənin energetik pasportunun formasının işlənməsi və

təsdiqi üçün;

Pul qoyuluşlarında birbaşa itkilərin maliyyə qiymətləndiril-

məsi üçün.

Enerji təchizatı sistemlərinin effektivliyi və onların işinin

analizi müxtəlif sxem və rejimlər üçün müəyyən olunur və

aşağıdakıları əhatə edir:

1 kV-a qədər olan şəbəkələrdə elektrik təchizatı;

1 kV-dan artıq olan şəbəkələrdə elektrik təchizatı;

Elektrik işıqlandırma;

Transformator yarımstansiyalarının elektrik təchizatı;

Yarımstansiyalarda quraşdırılmış kompensasiya qurğuları;

Transformatorların yüklənmə dərəcələri;

Transformatorlarda aktiv və reaktiv elektrik enerjisi itkiləri;

Elektrik yüklənmə balansı.

İstilik təchizatçıları və istilik təchizatı sistemlərinin effek-

tivliyi, həmçinin onların işlərinin analizi müxtəlif texnologiyalar

və istilik sxem və rejimləri üçün müəyyən olun və aparılır və

aşağıdakıları əhatə edir:

Qazanxana aqreqatları və qazanxana qurğuları;

İstilik şəbəkələri, buxar boruları və kondensator boruları;

İstilik şəbəkələrinin istilik və hidravlik itkiləri;

İstimə, giriş və çıxış havalandırma, isti su təchizatı, hava

kondensasiyası sistemləri;

İstilik təkrar istifadə sistemləri;

TER sistemləri;

Su təchizatı və su axını sistemləri;

Qazın texnoloji istehlak sistemləri;

Mühərrik yağlarının istifadə sistemləri;

Müəssisənin istilik və eksergetik balansı;

İstilik enerjisinin mədaxil, məxaric və uçot balansı.

Analitik təsvir müəssisənin bütün enerji fəaliyyəti növləri

64

üzrə aparılır və aşağıdakı məsələləri əhatə edir:

İstiliyin qazanxana və istilik istehlak edən qurğular tərəfindən

istifadə effektivliyi;

Qazanxanalar tərəfindən istiliyin buraxılmasına istilik və

elektrik enerjisi normativ və faktiki xalis sərfiyyatı;

Şəxsi ehtiyaclar üçün istiliyin səmərəli sərfiyyatı;

İstilik texnoloji proses məhsulunun bir vahidinə aid edilən

istiliyin səmərəli sərfiyyatı;

Yanacaq, elektrik enerjisi, suya olan tarif və qiymətlər;

Aktiv və reaktiv istehsalat gücünə olan tarif və qiymətlər;

Elektrik təchizatı rejimlərinin səmərəliləşdirilməsi;

Elektrik təchizatı təşkilatları ilə müqavilənin olması;

İstilik və elektrik enerjisinin istifadəsinə müqavilə sənədlə-

rinin olması;

Elektrik təchizatı, istilik təchizatı, su təchizatı, su ayırma və

istilik texnologiyalarında təmir, sazlama və sınaq işləri üzrə

hesabat sənədlərinin olması;

Elektrik enerjisinin istehlak artıqlığına, kifayət qədər yığıl-

madığına, əvvəlcədən qeyd olunmuş maksimum yüklənmə-

dən artıq olmaya görə, əvvəlcədən qeyd olunmuş maksimum

yüklənmənin istifadə olunmamasına görə cərimə sanksiyala-

rının olması;

İstilik-enerji resurslarının istifadə effektivliyi göstəricilərinin

faktiki və normativ qiymətlərinin müqayisə olunması;

İstilik-enerji resurslarının istifadə effektivliyi göstəricilərinin

faktiki və normativ qiymətlərinin uyğun gəlməmə səbəb-

lərinin aşkarlanması;

Yanacaq, elektrik və istilik enerjisinin avadanlıq qruplarına,

texnoloji proseslər, yanacaq növləri və enerji daşıyıcılarına

görə istifadə analizi nəticələrinin ümumiləşdirilməsi.

65

4.5. Müəssisənin avadanlıqlarının enerji effektivliyinin

qiymətləndirilməsi

İstilik energetik və istilik texnoloji avadanlıqların, istilik

generasiya qurğularının, isitmə sisteminin, havalandırmanın, isti

su təchizatı, buxar təchizatı, kondensat toplanması və geri qayta-

rılması, soyuq təchizatı, elektrik təchizatı, enerji resurslarının

təkrar istifadəsi effektivliyinin qiymətləndirilməsi aşağıdakı

tədbirlərə uyğun gəlir:

1. Elektrik təchizatı sistemlərinin enerji effektivliyi işıqlandır-

ma, elektrotexniki və elektronika sistemlərinin, elektrik şə-

bəkəsi, elektrik maşınları və sənaye müəssisələri aparatları-

nın və mənzil-kommunal təsərrüfat obyektlərinin effektivli-

yini özündə birləşdirir (bölmə 8).

2. İstilik mübadiləsi məsələlərində enerji effektivliyi istilik

keçiriciliyi, konvektiv, şüa və mürəkkəb istilik mübadiləsi

qanunlarına əsaslanır, həmçinin istilik mübadilə aparatların-

da cisimlər arasında və qazlarda qaynama və kondensasiya

zamanı istilik ötürmənin intensifikasiyası, isitmə üçün isti-

likdən, havalandırmadan, isti su təchizatından istifadə nəzə-

riyyəsinə, MKT və sənaye texnoloji ehtiyacları məsələlərinə

toxunur (bölmə 2).

3. İstilik generasiya qurğuları enerji effektivliyi buxar və su

qızdırıcı qazan aqreqatları, helioqurğular, geotermal qur-

ğular, təkrar istifadə qazanları, istilik nasos qurğularının

hesablanması məsələlərinə toxunur. İGQ, yanma, istilik ba-

lansı, odluq kamerası, konvektiv səthlərin qızdırılması,

yanacağın sərfiyyatı hesablanma metodikasının işlənib

hazırlanması istilik generatorunun daha qənaətli və enerji

qoruyucu iş variantını seçməyə imkan verir. (bölmə 3).

4. İstehsalat və isitmə qazanxanalarının enerji effektivliyi

qapalı və açın istilik təchizatı sistemləri üçün səmərəli

qazanxana istilik sxemlərinin layihələndirilməsi və hesab-

lanmasına, qazanxanalardı buxar və su qızdırıcıların işi

66

zamanı enerji resurslarının qənaətinə, qazanxanalarda suyun

qənaəti və saxlanmasına, qazanxanaların istismarı zamanı

enerji resurslarının tənzimlənməsi, nəzarəti, idarə olunması

və qənaəti müasir cihazlarının istifadə olunmasına əsaslanır.

Buxar və su qızdırıcı qazanlarla istehsalat-isitmə qazan-

xanalarının istilik sxemlərinin təkmil iş metodikasının, isti-

lik energetik avadanlıqların (istilik mübadiləsi, nasosların,

hərəkət maşınlarının və s.) hesablanması və seçilməsinin,

istilik yüklərinin müəyyən olunması və istilik məxaricinin

işlənib hazırlanması onların işinin qənaətli və enerji qoru-

yucu iş variantlarının seçilməsinə imkan verir (bölmə 4).

5. İstilik şəbəkələrinin enerji effektivliyi istilik təchizatı

sistemləri üçün suyun keyfiyyətinin artırılması, istilik

məntəqələrinlə müasir istilik mübadiləsinin istifadəsi, su

sərfiyyatı cihazlarının quraşdırılması və istilik uçotu, istilik

izolyasiyası müasir texnologiyalarının tətbiqi, temperatur və

sərfiyyat datçikləri ilə boru qurğularında elevator şəbəkə-

lərinin dəyişməsi məsələlərinə toxunur (bölmə 4).

6. İstilik texnologiyasının enerji effektivliyi istehsalat, istilik

enerjisinin ötürülməsi və ya qorunması, istilik balansı, istilik

ötürmə proseslərinin, yanacağın müasir yanma üsullarının

intensifikasiyası, soyuducu qurğuların, istilik nasosları və

istilik borularının, effektiv istilik izolyasiyasının istifadəsi,

texniki-iqtisadi göstəricilərin hesablanma metodikalarının

işlənib hazırlanması zamanı energetik optimallaşdırma

meyarlarının işlənib hazırlanmasını əhatə edir (bölmə 5).

7. Bina və qurğuların enerji effektivliyi istimə, havalandırma

və havanının kondisasiyası sistemində istilik qənaəti üzə-

rində qurulur. Bina və qurğularda enerji qənaəti müxtəlif

qurğuları özündə birləşdirir: havalandırılan xarici divarlar,

havalandırılan pəncərələr, üçqatlı və ya istilik əks etdirən

(infraqırmızı şüalanma zamanı) şüşələrlə təchizat, xarici mə-

həccərlərin əlavə isidilməsi, istimə qurğusu arxasında di-

varların, şüşəbənd qurğuların istilik izolyasiyası (bölmə 6).

67

Bundan başqa, bina və qurğularda enerji saxlanması üçün

helioqurğulardan hava isitməsi, həmçinin istilik nasos qurğula-

rının və aşağı potensiallı enerji (kondensat, su, hava) tətbiqi

mümkündür.

Sənaye binalarında və qurğularında buna əlavə olaraq otağın

yuxarı zonasından hava dövranı isitməsi işçi sahəsinin lokal

qızdırılması, soyumuş havanın birbaşa buxarla qızdırılması, hava-

hava regenerativ fırlanan təkrar istilik istifadəsi dövri isitmə

rejimli qaz infraqırmızı şüalandırmanın tətbiqi də mümkündür.

8. Alternativ (qeyri-ənənəvi və bərpa olunan) enerji mənbələ-

rinin enerji effektivliyi günəş kollektorlarının və elektrik

stansiyalarının, istilik nasoslarının, helioqurğuların, foto-

elektrik və küləkenergetik qurğuların tətbiqinə söykənir

(bölmə 7)

9. Təkrar enerji resurslarının enerji effekivliyi (TER) enerji

effektivliyi artıq təzyiqli yanacaq, istilik və TER istifadəsini

tələb edir. TER istifadəsi hesabına enerjiyə qənaətə odluq

qazı və havanın itən istiliyinin, kontaktlı istilik mübadiləçi-

lərinin quraşdırılmasını, su qızdırıcıları qismində soyuducu

qurğuların istifadəsini, buxar separatorlarının və təkrar

kondensat qaynama buxarının istifadəsini, qurutma agenti

dövriyyəsinin təkrar istifadəsini nəzərdə tutur (bölmə 7).

10. Sıxılmış hava sisteminin enerji effektivliyi müəssisələrdə

sıxılmış hava sistemində təzyiqin saxlanılması üçün zəruri

olan kompressor gücünün iş dövründə kompressor gücünə

nisbəti ilə qiymətləndirilir. Müəssisədə istehlakçıların

siyahısı və təzyiq və ölçülərin qeyd olunması ilə sıxılmış

havanın paylanma sxemi, həmçinin müvəqqəti iş qrafiki

olmalıdır. Enerji effektivliyi sıxılmış havanın istehlak həcmi

və mümkün sızma yerləri, kompressorlarda qapağın işi,

kompressorların soyutma sistemləri, yüklənmədən asılı

olaraq hava təchizatı tənzimlənməsi sistemi, sorular havanın

temperaturu və sıxılmış havanın temperaturu üzrə

qiymətləndirilir .

68

11. Su təchizatı və su ötürmə sistemlərinin enerji effektivliyi

müəssisədə boruların, nasosların ölçüləri və xüsusiyyətləri

(KPD, yüklənmə əmsalı və gücü, tənzimləmə sistemlərinin

olması, iş rejimi) göstərilməklə müəssisədə istifadə olunan

suyun hər növü üzrə qiymətləndirilir. Su təchizatı

sistemlərinin enerji effektivliyi su sızması, təzyiqin

itirilməsi və sərfiyyat üzrə qiymətləndirilir. Su ayırma

sistemlərinin enerji effektivliyi drenaj, leysan və fekal

novların sayı ilə qiymətləndirilir.

12. Soyutma qurğularının enerji effektivliyi müəssisələrdə

tədqiqat yolu il müəyyən olunur: kompressorların, ventil-

yator və nasosların (KPD, yüklənmə əmsalı, cos),

temperaturun istehlakçıda tənzimləmə sistemi, soyutma

agentinin parametrlərinə, boru kəmərlərinin və kameraların

istilik izolyasiyası vəziyyətinə, giriş və çıxışda soyuyan

suyun və onun temperaturunun sərfinə riayət etməklə,

elektrik naqillərinin xüsusiyyətləri. Müəssisələrdə ən çox

kompressor və absorbsiya soyuducu qurğuları yayılmışdır.

Həm də absorbsiya qurğuları kompressor qurğularından

daha çox enerji tutumludur. Enerji auditi zamanı soyutma

qurğularının, onların iş rejimi və yükü müəyyən olunur və

bilmək lazımdır ki, bütün soyutma qurğuları mümkün

maksimal yüklənmə zamanı işləməlidir .

13. İstilik sistemlərinin enerji effektivliyi müəssisələrdə hər ayrı

yanacaq növü (mazut, qaz) üzrə təzyiqdən, temperaturdan

və sistemin istilik təchizatı iş rejimi üzrə ayrı ayrılıqda

müəyyən olunur.

4.6.Enerji qənaəti üzrə əsas tövsiyələr və tədbirlərin

işlənib hazırlanması

Müxtəlif sistem, sahə və müəssisələr üçün enerji qənaəti kon-

kret metod və üsulları əvvəldə şərh olunmuşdur. İşlənib hazır-

lanan tədbirlər etibarlılıq, təhlükəsizlik, əməyin mühafizəsi, ətraf

69

mühitin mühafizəsi, yanacağın və enerjinin keyfiyyəti baxımından

normativ sənədlərə uyğun olmalıdır. Tövsiyələrin işlənib

hazırlanması zamanı aşağıdakı tədbirlər yerinə yetirilməlidir:

1. Təklif olunan təkmilləşmənin texniki mahiyyətini, həmçinin

pul ekvivalentində istilik və elektrik qənaətinin əldə

olunmuş prinsiplərini əsaslandırmaq.

2. Tövsiyələrin realizəsi üçün zəruri olan avadanlıq tərkibini,

onun təqribi qiymətini, təchizat dəyərini, quraşdırılması və

istismara daxil edilməsini müəyyən etmək.

3. Enerji effektivliyi faktiki göstəricilərinin hesablamaq və

onların normativ göstəricilərə uyğunsuzluğu səbəbini

aşkarlamaq.

4. Potensial qənaəti illik fiziki və pul ifadəsi ilə , mümkün

qədər bir neçə il əvvələ hesablamaq.

5. Xərclərin azaldılmasının bütün mümkün formalarını

nəzərdən keçirmək, məsələn, avadanlıqların müəssisənin öz

gücünə hazırlanması və montajı.

6. Real iqtisadi effektivliyə təsir edən tövsiyələrin tətbiqindən

mümkün əks effektləri tapmaq.

7. İER hər göstərici üzrə istifadə effektivliyinin artırılmasına

istiqamətlənmiş təşkilati-texniki təbirləri işləyib hazırlamaq.

8. Enerji effektivliyi, tələb olunan xərclər və ödənilmə müddəti

üzrə tədbirlərin sıralanmasını aparmaq.

9. Enerji qənaəti tədbirlərinin realizəsi üçün tələb olunan

qiymətləndirməni aparmaq və ödənilmə müddətinin texniki-

iqtisadi effektivliyini müəyyən etmək.

10. Konkret enerji qənaəti tədbirlərinin realizəsi üçün zəruri

olan işlərin siyahısını müəyyən etmək.

11. Yuxarıda qeyd olunan bütün bəndlər nəzərə alınmaqla təklif

olunan tövsiyələrdən ümumi effektin qiymətini vermək.

Enerji qənaəti üzrə hesabat sənədlərinin razılaşdırılma

mərhələsinə aşağıdakı tədbirlər daxildir:

1. Yerinə yetirilmiş energetik yoxlama haqqında akt (hesabat)

2. Enerji qənaəti potensialının müəyyən olunma metodikasının

70

seçilməsi.

3. Enerji qənaəti potensialının müəyyən olunmasının nəticələri

4. İER istifadə effektivliyinin artırılması, istilik və enerji

qənaətinə xərclərin azaldılması üzrə iqtisadi cəhətdən

əsaslandırılmış proqram, tövsiyələr və tədbirlərin seçilməsi

5. Enerji qənaəti üzrə tədbirlər

6. Müəssisənin yanacaq-energetika balansı.

7. Müəssisənin energetika pasportu.

Müəssisənin iqtisadi effektivliyinin qiymətləndirilməsi üçün

əvvəldə qeyd olunmuş metodika və hesablamalar tətbiq

olunmalıdır. İqtisadi effektivliyin qiymətləndirilməsi üzrə bütün

tövsiyə və tədbirlər üç əsas kateqoriya üzrə təsniflənməlidir:

1) Aşağı xərcli – müəssisənin cari fəaliyyəti qaydasında həyata

keçirilir;

2) Orta xərcli – müəssisənin vəsaiti hesabına həyata keçirilir;

3) Yüksək xərcli – əlavə pul vəsaitləri və ya investisiya tələb

edir və ya kreditor və borc cəlb olunmaqla realizə olunur.

Sonda, bütün enerji qənaəti tövsiyələri bir cədvələ gətirilir ki,

orada da yuxarıda qeyd olunun üç kateqoriya üzrə sıralanır. Hər

kateqoriyada tövsiyələr onların iqtisadi effektivliyinin azalma

sırası ilə yerləşdirilir. Belə tövsiyə sıralaması onların yerinə

yetirilməsinin optimal növbəsinə uyğun gəlir.

4.7. Hesabatın və enerji pasportunun tərtib olunması

Enerji qənaəti üzrə hesabat müəssisənin energetika fəaliyyə-

tinin bütün növləri üzrə analitik şərhi özündə birləşdirir. İzahat

qeydində yoxlanılan müəssisə, enerji istifadəsi məsələlərinə aid

olan münasibət, həmçinin müəssisənin ümumi xüsusiyyəti

haqqında bütün məlumatlar təqdim olunur.

Analitik hissədə enerji istifadəsinin effektivliyi maliyyə-

iqtisadi analizi təqdim olunur, enerji qənaəti tövsiyələri və onların

yerinə yetirilmə qaydaları əsaslandırılır. Enerji qənaəti tövsi-

yələrinin ümumi cədvəli hesabatın əvvəlinə və ya axırına salınır

71

və ümumi nəticə şəklində (xülasə) tərtib olunur.

Hesabat qısa və konkret olmalı, bütün yoxlama cədvəllər,

hesabatlar, materialları əlavəyə qeyd olunmalıdır. Əsas qiymət

məlumatları (enerji resurslarının tərkibi, satın alınan məhsulun

çeşidi, enerji istehlakı strukturu, enerji daşıyıcılarına xərclərin

strukturu və digərləri) cədvəl, qrafik və dairəvi diaqramlar şək-

lində təqdim olunmalıdır. Sutkalıq, həftəlik və illik enerji

resurslarının müxtəlif növ istehlak qrafikləri xətti və ya sütunlu

qrafiklər şəklində təqdim olunmalıdır.

İER istehlakçısının energetika pasportuna aşağıdakılar daxil

edilir:

İER istehlakçısının energetika pasportunun titul vərəqi;

İER istehlakçısı barədə ümumi məlumat;

Enerji daşıyıcısı ümumi istehlakı barədə məlumat;

Xüsusi elektrik və istilik enerjisi istehsalı haqqında məlumat,

həmçinin elektrik enerjisinin illik istehlak balansı;

İstilik enerjisinin istehlakı (istehsalı) haqqında məlumat;

Qazanxanaların tərkibi və işi haqqında məlumat;

İstilik texnoloji avadanlıqlar haqqında məlumat;

İstilik enerjisinin illik istehlak balansı

Qazanxana-soba və mühərrik yanacağı istehlakı haqqında

məlumat;

Təkrar enerji resurslarının, alternativ yanacağın, bərpa olunan

enerji mənbələrinin istifadəsi haqqında məlumat;

İER istifadə effektivliyi göstəriciləri haqqında məlumat;

İER hər növü üzrə enerji qənaəti tədbirləri haqqında

məlumat.

Energetika pasportunun tipik forması müvafiq normativ

sənədin tərkibinə əlavə oluna və təsdiq oluna bilər.

72

5. ENERGETİK YOXLAMALARIN ƏSASLARI

5.1. Müəssisənin energetika şöbəsinin strukturu

Müəssisənin energetika şöbəsinin ümumi strukturuna

aşağıdakılar daxildir:

İnzibati-təsərrüfat prinsipləri üzrə, istehsalat proseslərinin

xarakteri üzrə, yekun məhsul növü üzrə əsas bölmələrin

funksional strukturu;

İER bütün növlərinin qəbulunu, yenidən qurulmasını, pay-

lanmasını, ötürülməsini, istismarını və istifadəsini təmin

edən energetika xidmətinin funksional strukturu (əsas ener-

getik);

Texnoloji proseslərin bütün bəndlərini özündə cəmləyən

istehsalat bölmələrinin (sexlərin) funksional strukturu;

Bütün növ məhsullar üzrə enerji balansı, texnoloji proses-

lərin enerji daşıyıcıları, cədvəl-qrafik formasının siyahısı.

5.2.Energetik yoxlamanın məqsəd və vəzifələri

Energetika yoxlamalarının məqsədləri dedikdə aşağıdakılar

nəzərdə tutulur:

Yanacaq-energetika resurslarının səmərəli və effektiv istifa-

dəsinə nəzarət (təbii qaz, maye, bərk və ya mühərrik yanaca-

ğı, elektrik və istilik enerjisi, su, kondensat və digər istilik

daşıyıcıları);

Yanacaq-energetika resurslarının xərclərinin müəyyən

olunmuş normaya uyğunluğu ( təbii qaz, maye, bərk və ya

mühərrik yanacağı, elektrik və istilik enerjisi, su);

Enerjiyə qənaət enerji effektivli tədbir və proqramlarının

realizəsinə xərclərin müəyyən olunması;

Energetik yoxlamanın vəzifələrinə aşağıdakılar daxildir:

İER istifadəsinin faktiki vəziyyətinin qiymətləndirilməsi;

Enerji istifadəsinin göstəricilərinin normativ rəqəmlərlə

73

müqayisəsi;

İER qeyri-səmərəli istifadə səbəblərinin aşkarlanması və

yanacaq, elektrik və istilik enerjisinin, suyun qənaət

ehtiyatlarının müəyyən olunması;

Enerjiyə qənaət proqramının işlənib hazırlanması və

nəzarəti və enerji pasportunun aparılması.

5.3. Energetik yoxlamanın təşkili

Müəssisənin energetika yoxlaması 5 mərhələdən ibarətdir.

1. İstismardan qabaq energetik yoxlama yanacaq və enerji

istehlak edən avadanlıqların (obyektlərin, texnoloji proseslərin)

işə salınmazdan qabaq və istismara verilməmişdən əvvəl yekun-

laşdırılmış quraşdırma və sazlama işlərinin Dövlət standartlarına

və enerji effektivliyi göstəriciləri üzrə layihə sənədlərinə

uyğunluğunun yoxlanılması məqsədi ilə aparılır.

Tədqiqatın nəticələrinə əsasən yoxlama aktı tərtib olunur, işə

salınmağa və istismara hazırlanmış yanacaq və enerji istehlak

edən avadanlıqların (obyektlərin, texnoloji proseslərin)enerji

effektivliyi normativ göstəricilərinə uyğunluğu (uyğunsuzluğu)

yoxlanılır, həmçinin işə salınma və istismara icazə verilir (və ya

qəti qadağa qoyulur).

2. İlkin enerji yoxlaması istismarda olan yanacaq və enerji

istehlak edən avadanlıqların (obyektlərin, texnoloji proseslərin)

faktiki enerji effektivliyi göstəricilərinin müəyyən olunması, İER

istifadəsinin faktiki effektivliyinin qiymətləndirilməsi (istifadə

olunan və istehsal olunan İER uçot vəziyyətləri yoxlanılır onların

istismar və istehsal hesabatlığı, yanacaq və enerji təminatına

xərclərin analizi aparılır) məqsədi ilə aparılır. Yoxlamanın nəti-

cələrinə əsasən yoxlama aktı tərtib olunur və ya İER istifadəsində

pozuntuların aradan qaldırılması haqqında tapşırıq verilir. Yox-

lama nəticələri müəssisənin energetika pasportuna qeyd olunur.

3. Dövri energetik yoxlama əvvəlcədən verilmiş tapşırığın

yerinə yetirilməsinin yoxlanılması, İER təminat dinamikasının

74

qiymətləndirilməsi və onların buraxılmış məhsula xalis xərcini

(enerji tutumu, istehsalatın ümumi maddi xərclərində İER dəyəri)

müəyyən etmək, həmçinin enerjiyə qənaət proqramlarının (ener-

jiyə qənaət tədbirləri) yerinə yetirilməsinin yoxlanması məqsədi

ilə aparılır. Yoxlamaların nəticələrinə əsasən müayinə aktı tərtib

olunur, müəssisənin – İER istehlakçısının əvvəl işlənib hazırlan-

mış energetika pasportuna dəyişikliklər edilir və ya İER istifa-

dəsində yol verilən pozuntuların aradan qaldırılması barədə

tapşırıq verilir (belə pozuntular aşkarlandıqda).

4. Növbədənkənar energetika yoxlaması RF ayrı-ayrı

orqanlarının təşəbbüsü əsasında aşağıdakı hallarda keçirilir:

İER istifadəsi ilə əlaqədar imtiyazların verilməsi;

İER ümumi və xalis istehlakının dəyişməsi;

Məhsulun maya dəyərinin və onun enerji tərkibinin

dəyişməsi;

Zərərli maddələrin atmosferə tullanması miqdarının

dəyişməsi;

İER istifadə effektivliyinin dəyişməsi üzrə fərziyyələr.

5. Lokal enerji yoxlamaları aşağıdakı məqsədlərlə aparılır:

İER istifadə effektivliyinin qiymətləndirilməsi;

Ayrı-ayrı texnoloji proses, aqreqatlar qrupu və ayrı ayrı aq-

reqatlar üzrə enerji effektivliyi göstəricilərinin aşkarlanması;

Enerji yoxlamalarının energetika auditinin maliyyələşdirilməsi

müəssisənin hesabına aparılır. Növbədənkənar energetika yoxla-

malarının maliyyələşdirilməsi həmin yoxlamaların keçirilməsinə

təşəbbüs göstərən təşkilatın hesabınadır.

75

6. ENERGETİKA YOXLAMASININ VƏ ENERGETİKA

AUDİTİNİN KEÇİRİLMƏSİ QAYDALARI

Energetika yoxlaması və energetika auditinin aparılmasında

aşağıdakılar iştirak edir: müəssisə, Rostexnəzarət federal xidməti

və enerqoaudit və energetika yoxlaması aparan təşkilat.

Müəssisənin energetika yoxlaması və energetika auditinin

aparılması aşağıda qeyd olunan bir neçə mərhələni özündə

cəmləyir.

6.1. Hazırlıq mərhələsi

Müəssisədə keçirilir:

Energetika yoxlanışının aparılmasına müqavilənin

hazırlanması;

Müəssisə, enerji qənaəti sistemləri, avadanlıqlar, onların iş

rejimləri haqqında məlumatların şərhi və analizi;

Energetika yoxlamalarının aparılması üçün cihaz

təchizatının olmasının yoxlanması;

Energetika yoxlamasının aparılma proqramı və təqvim

planının işlənib hazırlanması, razılaşdırılması və təsdiq olunması.

Müəssisə:

Energetika yoxlanışının aparılmasına müqavilənin

bağlanması üçün enerqoaudit təşkilatını (şirkətini) seçir;

Energetik yoxlamanın aparılmasına texniki tapşırığın təsdiq

olunması, yoxlama aparılması proqramı da daxil olmaqla;

İşçi qrupun tərkibi, yoxlamanın aparılmasına məsul şəxsin

təsdiq olunması ilə müvafiq əmr verir;

Əmrlə müəssisə üzrə energetik müayinə və ya enerqoaudit

üzrə işlərin aparılmasına məsul şəxs təyin olunur.

Məsul şəxs, sonradan «Müəssisə» energetik müayinə və ya

enerqoaudit aparan təşkilat, sonradan «Enerqoauditor», personalı

ilə əməkdaşlıq etməlidir.

Texniki Nəzarət personalı :

76

Əmrlə müəssisə üzrə enerji effektivliyi istifadə olunan

göstəriciləri və onların normativ göstəricilər uyğunluğunun və

tamlığının yoxlanmasını həyata keçirən məsul şəxsi təyin edir;

energetik yoxlamanın aparılmasına texniki tapşırığı, proqram və

təqvim planını razılaşdırır;

Təqdim olunmuş sənədləri öyrənir və təqdim olunmuş

məlumatın tamlığına nəzarəti həyata keçirir;

İstifadə olunan cihazların standart tələblərinə uyğunluğuna

nəzarət edir;

Yoxlama nəticələrinin emal metodikasını razılaşdırır;

Enerji qənaəti üzrə tədbirlərin siyahısını təsdiqləyir;

Enerji pasportunu razılaşdırır;

İER istifadəsi üzrə aşkarlanmış pozuntuların aradan

qaldırılmasına tapşırıq verir.

«Müəssisə» aşağıdakıları etməlidir (bax 9.1, 9.3 bəndləri)

Yoxlama, enerqoaudit aparılmasına yardım göstərmək;

«Enerqoauditor» personalının yoxlanılan obyektlərə girişini

təmin etmək;

«Enerqoauditor»u müşayiət etmək və yoxlamanın aparılma-

sına yardım etmək üçün «Müəssisə»nin peşəkar personalını

ayırmaq;

«Enerqoauditor»a statistik, sənədli, texniki və texnoloji

sənədləri təqdim etmək;

«Enerqoauditor» tərəfindən metroloji, termoqrafik (alət)

ölçmələrin keçirilməsi üçün zəruri olan müəssisə avadanlıqlarının

iş rejimini quraşdırmaq, əgər metodika təhlükəsizlik texnologiyası

və texnikası tələblərinə zidd deyilsə.

«Müəssisə» və «Enerqoauditor» birlikdə:

Energetika yoxlanışının aparılmasına müqavilə ağlayır;

Hər bir sənədin adı, onun tərtib olunma tarixi, formatı,

vərəqlərinin sayı, nüsxələrinin sayı qeyd olunmaqla statistik,

sənədli, texniki və texnoloji sənədlərin təqdim olunması haqqında

ikitərəfli akt tərtib edir;

77

İkitərəfli aktda təqdim olunan sənədlərin istifadəsi və geri

qaytarılması şərtləri (istifadə müddəti, məxfilik, surətinin

çıxarılma imkanları, müəssisə ərazisindən çıxarılma) müzakirə

olunur;

Aktın qeyd hissəsində hər bir sənədin qarşısında «əsli» və

«surəti» qeydi edilir.

Birgə müqavilə imzalandıqdan sonra «Müəssisə»:

«Enerqoauditor»a energetika pasportunu (əgər varsa),

həmçinin İER istehlakçıları energetik auditinin aparılma nəticələri

üzrə mövcud sənədləri təqdim edir;

İER istehlakçılarının enerji qənaəti sxemini, İER daxil olan

və xaric olan axını üzrə göstəriciləri təqdim edir;

Texnoloji proseslərin texnoloji sxem və reqlamentini təqdim

edir.

«Enerqoauditor»:

Müqavilənin imzalanması üçün texniki sənədləri tərtib edir,

müqavilə layihəsini «Müəssisə» ilə razılaşdırır və energetik

yoxlamanın aparılmasına müqavilə bağlayır;

Energetik pasportu (əgər varsa) və İER istehlakçılarının

enerqoaudit materiallarını («texniki nəzarət»lə birgə) tədqiq edir.

«Texniki nəzarət»:

Energetik yoxlamanın aparılma texniki tapşırığını,

proqramını və təqvim planını razılaşdırır;

Enerji effektivliyi istifadə olunan göstəricilərinin tamlığını

və onların normativ göstəricilərə uyğunluğunun yoxlanmasını

həyata keçirir;

«Enerqoauditor»la birgə energetik pasportla (əgər varsa) və

digər təqdim olunan sənədlərlə tanış olur;

«Müəssisə» və «Enerqoauditor»la birgə energetik pasportun

formasını təsdiq edir

6.2. Sənədli yoxlama mərhələsi

«Müəssisə» «Enerqoauditor» və «Texniki nəzarət»ə bazis ili

78

(energetika yoxlanışının keçirilmə anına son hesabat təqvim ili)

üçün mövcud sənədləri təqdim edir, yəni:

İstehlak olunan enerji resurslarının kommersiya və texniki

uçotu üzrə hesabat sənədləri;

Təmir, sazlama, sınaq və enerji qoruma tədbirləri üzrə

hesabat sənədləri;

İER bütün növləri üzrə istehlaka görə mühasibat

hesablamaları;

Müəssisənin strukturu və tərkibi, əsas texnoloji proseslər

üzrə məhsulların istehsalat həcmi, B, V formalı energetik

pasportunun doldurulması üçün enerji daşıyıcılarının bütün

növlərinin illik istehsalı haqqında məlumatlar;

Sahə statistik hesabatlığı məlumatların istifadə etməklə

elektrik enerjisi istehlakı (generasiya) rejimində avadanlıqların

qısa xarakteristikası ilə elektrik qəbuledicilərinin (elektrogenera-

torlar) müəyyən olunmuş gücü, transformator yarımstansiyaları

haqqında məlumatlar, həmçinin energetika pasportunun Q,D,K

formalarının doldurulması üçün elektrik enerjisinin istehlak illik

balansı əks olunan elektrik enerjisinin istehlakı haqqında məlu-

matlar (forma №24) «Əsas energetika avadanlıqlarının siyahısı»;

İstilik enerjisinin istehlakı haqqında sahə statistik hesabatlıq

məlumatından istifadə etməklə məlumatları (forma №23)

Qazanxana aqreqatlarının tərkibi və iş rejimi haqqında

məlumatlar, istilik enerjisini istifadə edən texnoloji avadanlıqlar,

istilik enerjisinin istehlakı hesabat-normativləri, həmçinin

energetik pasportun L, M, N, P formalarının doldurulması üçün

istilik enerjisi istehlakının illik balansı haqqında məlumatlar əks

olunan «Obyektlər üzərində quraşdırılmış sənaye qazanlarının

olması barədə hesabat»;

Sahə statistik hesabatlığı məlumatların istifadə etməklə

energetik pasportun R formasının doldurulması üçün yanacaq

istifadə edən aqreqatlar haqqında məlumatların toplanması (forma

№ 3,8,36);

Sahə statistik hesabatlığı məlumatların istifadə etməklə təbii

79

qazın və mühərrik yanacağın əsas və köməkçi istehsalatın xüsusi

ehtiyacına istifadəsi, əsas texnoloji proseslər üzrə texnoloji itkilər

haqqında məlumatlar (forma №20) «avtomobil nəqliyyatın işi və

istifadəsi», həmçinin energetik pasportun S, T, U formalarının

doldurulması üçün xüsusi ehtiyaclar üçün təbii qazın istehlak illik

balansı, mühərrik yanacağının istehlakı illik balansı;

Energetik pasportun F formasının doldurulması üçün təkrar

enerji resurslarının, alternativ yanacağın və bərpa olunan enerji

mənbələrinin istifadəsi haqqında məlumatlar;

Energetik pasportun X formasının doldurulması üçün

istehsal olunan məhsula İER hər növünə xalis xərc haqqında

məlumatlar əks olunan əsas texnoloji proseslər üzrə enerji

effektivliyi göstəriciləri barədə məlumat;

Energetik pasportun Ц formasının doldurulması üçün

enerjiyə qənaət perspektiv planı, proqramı, texnoloji və ya

təşkilati təkmilləşmə və enerjiyə qənaət tədbirləri üzrə layihə

sənədlərinin texniki-iqtisadi əsaslandırması.

«Enerqoauditor» təqdim olunan məlumatları təhlil edir.

“Texniki Nəzarət” təqdim olunan məlumatların tamlığına

nəzarət həyata keçirir.

6.3. Metroloji və termoqrafik yoxlama mərhələsi

İstilik və elektrik enerjisi istehlakçılarının metroloji ( və ya

alət) və termoqrafik yoxlaması enerji istifadəsinin effektivliyinin

çatışmayan qiymətləndirilməsi, və ya məlumatların şərhi zamanı

etibarlılıqda şübhə yarandıqda statistik, sənəd və texniki məlumat-

ların tamamlanması üçün aparılır. Metroloji yoxlama mərhələ-

sində:

Zəruri metroloji yoxlama həcmi və reqlamenti müəyyən

olunur;

Əgər istismar təhlükəsizliyini pozmursa ölçmə sxemləri

işlənib hazırlanır və razılaşdırılır, avadanlıqların zəruri iş rejimləri

müəyyən olunur.

80

Xətaların müəyyən olunması nəzərə alınmaqla metroloji

yoxlama nəticələrinin emal metodikası işlənib hazırlanır;

Ölçmə nəticələrinin emalı həyata keçirilir;

Ölçmə nəticələri gələcək emal üçün lazımi şəkildə tərtib

olunur.

«Müəssisə»:

«Enerqoauditor» personlarının yoxlamaya girişini təmin

edir, energetik avadanlıqların yoxlanması zamanı ölçmə

sxemlərini təsdiq edir;

Əgər istismar təhlükəsizliyini pozmursa metroloji yoxlama-

nın keçirilmə şərtlərini təmin edir və avadanlıqların müvafiq iş

rejimlərini müəyyən edir.

«Enerqoauditor» İER istehlakçılarının metroloji yoxlama

obyektlərini müəyyən edir, ölçmə sxemlərini işləyib hazırlayır,

energetika yoxlamasını həyata keçirilir, keçirilmiş yoxlama

protokollarını aparır və ölçmə nəticələrinin emalını həyata keçirir.

“Texniki Nəzarət” cihazların standartların tələbinə

uyğunluğuna nəzarət həyata keçirir, metroloji yoxlama

nəticələrinin emalı metodikasını razılaşdırır.

6.4. Müəssisənin energetik fəaliyyətinin bütün növləri üzrə

enerji effektivliyinin analitik şərhi və qiymətləndirilməsi

Metroloji və termoqrafik yoxlamadan sonra əldə olunmuş və

ya toplanmış məlumatların emalı, həmçinin müəssisənin energetik

fəaliyyətinin bütün növləri üzrə analitik şərh aparılır.

Həmçinin istilik texniki, istilik energetik və istilik texnoloji

avadanlıqların, istilik generasiya qurğularının, istimə və havalan-

dırma sistemlərinin, isti su təchizatı, buxar təchizatı, kondensatın

toplanması və geri qaytarılması, soyuq təchizatı, elektrik təchizatı,

təkrar enerji resurslarının istifadəsi (bax bəndlər 9.6, 9.7, 9.8)

enerji effektivliyinin qiymətləndirilməsi aparılır. Bundan başqa,

əsas tövsiyələrin və enerji qənaəti üzrə tədbirlərin işlənib

hazırlanması, yanacaq, su, elektrik və istilik enerjisi uçotu aparılır.

81

Bütün bu plana aşağıdakılar daxildir:

Yanacaq və bütün növ enerji daşıyıcılarının istehlakı

effektivliyinin faktiki göstəricilərinin hesablanması;

Müqayisəli şəraitdə enerji effektivliyi normativ və faktiki

göstəricilərinin müqayisəsi;

Hər ayrı göstərici üzrə enerji qənaəti potensialının müəyyən

olunması və normativ qiymətin faktiki göstəricilərində uyğun-

suzluq səbəblərinin aşkarlanması;

İER istifadə analizləri nəticələrinin avadanlıq qrupları,

texnoloji proseslər, yanacaq növləri və enerji daşıyıcıları üzrə

ümumiləşdirilməsi;

Müəssisənin yanacaq və energetik balansının tədqiq və

tərtib olunması;

İER istifadə effektivliyinin artırılması üzrə təşkilati-texniki

tədbirlərin işlənib hazırlanması və enerji qənaəti tədbirlərinin

realizəsi üçün zəruri işlərin müəyyən olunması;

Etibarlılıq, təhlükəsizlik, əməyin mühafizəsi, ətraf mühitin

mühafizəsi, yanacağın və enerjinin keyfiyyəti hissəsində etibarlı

olan normativ sənədlərin yerinə yetirilməsi üzrə işlənib

hazırlanmış tədbirlərin analizi;

Yanacaq və enerji daşıyıcılarının bütün növlərinin

qənaətinin hesablanması;

Tədbirlərin iqtisadi effektivliyinə təsir edən digər amillərin

keyfiyyət qiymətləndirilməsi (etibarlılıq səviyyəsi, istismar

heyətinin sayı və s.);

Tədbirlərin realizəsinə çəkilən xərclərin və mümkün

müddətin müəyyən olunması;

Enerji qənaəti və investisiyaların ödənilməsi müddəti üzrə

tədbirlərin realizəsindən iqtisadi effektivliyin hesablanması.

«Müəssisə» texnoloji proseslər üzrə yanacaq-energetika

resurslarının normativ xərci və elektrik avadanlıqları üzrə lazımi

məlumatları təqdim edir, İER istifadə effektivliyinin artırılması

üzrə tədbirlər siyahısını razılaşdırır.

«Enerqoauditor»:

82

Enerji effektivliyi faktiki göstəricilərinin hesablanmasını

yerinə yetirir, onların uyğunsuzluq səbəblərinin aşkarlayır və hər

göstərici üzxrə İER istifadə effektivliyinin artırılmasına

istiqamətləndirilmiş tədbirləri işləyib hazırlayır;

Enerji qənaəti potensialının müəyyən olunma metodikasını

“Texniki Nəzarət” ilə razılaşdırır;

Toplanmış məlumat və metroloji və termoqrafik yoxlamanın

emalı nəticələrinin analizini aparır;

İER istifadə effektivliyi göstəricilərinin faktiki və normativ

qiymətlərinin müqayisəsini aparır;

Enerji istifadə effektivliyi göstəricilərinin faktiki və

normativ qiymətlərinin uyğunsuzluq səbəblərini aşkarlayır;

İER istifadəsinin avadanlıqlar qrupu, texnoloji proseslər,

yanacaq növləri və enerji daşıyıcıları qrupları üzrə istifadə analizi

nəticələrinin ümumiləşdirilməsini aparır;

Yanacaq-energetika balansını və energetikap pasportunu

tərtib edir (və ya mövcud energetika pasportuna düzəlişlər edir);

İER istifadəsi effektivliyinin artırılması üzrə təşkilati-texniki

tədbirlər hazırlayır, konkret enerji qənaəti tədbirlərinin realizəsi

üçün zəruri olan işlərin siyahısını müəyyən edir;

Etibarlılıq, təhlükəsizlik, əməyin və ətraf mühitin

mühafizəsi, yanacaq və enerji keyfiyyəti üzrə normativ

sənədlərinin yerinə yetirilməsi üzrə işlərin hazırlanmış tədbirlərin

analizini aparır;

Təqdim olunmuş tədbirlərin realizəsi zamanı əldə olunan

yanacaq və İER bütün növləri üzrə qənaət qiymətini həyata

keçirir, tədbirlərin iqtisadi effektivliyinə təsir edən digər amilləri

kəmiyyətcə qiymətləndirir;

Təqdim olunmuş enerji qənaəti tədbirlərinin effektivliyi

üzrə qiymətləndirilməsini və sıralanmasını həyata keçirir.

“Texniki Nəzarət” istifadə olunan sahə hesablama metodikala-

rının və enerji istifadəsi normativ xüsusiyyətlərinin qiymətlərinin

uyğunluğuna nəzarət edir, enerji qənaəti potensialının müəyyən

olunan nəticələrini razılaşdırır.

83

6.5. Razılaşdırma mərhələsi

Razılaşdırma mərhələsinə əsasən aşağıdakılar daxildir:

Yanacaq-energetika balansının və energetik pasportun

forma və məzmunun razılaşdırılması;

İER istifadə effektivliyinin artırılması üzrə təklif olunmuş

tədbirlərin analizi və onların hesablanmış energetik və iqtisadi ef-

fektini göstərməklə sıralanması (aşağı-, orta-, yüksək məxaricli);

Hesabat sənədlərinin razılaşdırılması;

Hesabat sənədlərinin tərtibi və onların müəyyən olunmuş

müqavilə qaydasında təhvil verilməsi.

«Müəssisə» müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq hesabat

sənədlərini təsdiq edir, İER istifadəsi üzrə effektivliyin artırılması

üzrə tədbirlər siyahısını razılaşdırır.

«Enerqoauditor» enerji yoxlaması hesabat sənədlərini və

materiallarını müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq təqdim edir.

“Texniki Nəzarət”:

Energetik pasportu razılaşdırır;

Enerji qənaəti üzrə tədbirlər siyahısını razılaşdırır;

İER istifadəsinin aşkarlanmış pozuntularının aradan

qaldırılmasına tapşırıqlar verir.

6.6. Energetik yoxlama və energetik audit nəticələrinin

rəsmiləşdirilməsi

1. Aparılmış energetik yoxlamaların nəticələri üzrə

«Enerqoauditor» aşağıdakı sənədləri tərtib edir və təqdim edir:

Energetik yoxlamanın aparılması haqqında akt (hesabat);

İER istifadə effektivliyinin artırılması və yanacaq- və enerji

qənaətinə xərclərin azaldılması üzrə tövsiyə və tədbirlər;

İER istifadəsində pozuntuların aradan qaldırılmasına

tapşırıqlar.

2. Energetik yoxlamaların və energetik auditin nəticələrinə

əsasən aşağıdakı sənədlər təqdim olunur:

84

Aparılmış energetik yoxlama haqqında akt (hesabat);

Energetik, istilik və yanacaq-energetik balans;

İER istifadə effektivliyinin artırılması və yanacaq- və enerji

qənaətinə xərclərin azaldılması üzrə iqtisadi cəhətdən

əsaslandırılmış proqram;

Energetik pasport (və mövcud pasporta dəyişikliklər).

3. Tərtib olunmuş sənədlərin siyahısı aparılan yoxlamaların

xarakterindən asılı olaraq dəqiqləşdirilə və ya dəyişdirilə bilər.

4. «Enerqoauditor» tərəfindən İER istifadə effektivliyinin

artırılması üzrə tövsiyə və tədbirlərin işlənib hazırlanması zamanı

pozuntu səbəbləri aşkarlanmalıdır, mövcud qənaət rezervləri

açılmalı, fiziki və pul ifadəsi ilə İER pronozlaşdırılan və qənaətli

hesablamaları və onların texniki və təşkilatı tədbirləri təklif

olunmalıdır. «Enerqoauditor»un tövsiyələri ekoloji

xarakteristikaları və işləyən avadanlıqların istehsal gücünü,

texnoloji proseslərin parametrlərini pisləşdirməməli, təhlükəsizlik

səviyyəsini və personalın istehsalat şəraiti rahatlığını, məhsulların

keyfiyyət və təhlükəsizliyini azaltmamalıdır.

5. Energetik yoxlamaların keçirilməsi akt və hesabatları və

İER istifadəsində pozuntuların aradan qaldırılması haqqında

tapşırıqları «Enerqoauditor» təşkilatının rəhbəri tərəfindən

imzalanır. Akt və hesabatlar imzalandıqdan sonra onlara əlavə,

dəyişiklik və düzəlişlər etmək qadağandır. «Enerqoauditor» işlər

yekunlaşdıqdan sonra bir həftə ərzində aparılmış energetik audit

barədə tam hesabat verir.

6. «Enerqoauditor» tərəfindən aparılan və yerinə yetirilən

energetik yoxlamanın keyfiyyətinə, həmçinin müəyyən olunmuş

ikitərəfli müqavilə qaydasında və RF qüvvədə olan qanun-

vericiliyinə müvafiq olaraq verilmiş tövsiyələrə görə məsuliyyət

daşıyır.

7. Aktların və tapşırıqların məzmun və mahiyyətinə görə fikir

ayrılığı yarandıqda son qərarı «Enerqoauditor» təşkilatı qəbul

edir. «Müəssisə» bu halda akta əlavə şəklində tərtib olunan xüsusi

rəydə öz fikrini bildirə bilər. «Müəssisə» nümayəndəsinin

85

energetik yoxlama haqqında aktı imzalamaqdan imtina etməsi

halında burda müvafiq qeyd aparılır.

6.7. Enerqoauditorlarin akkreditasiyası

1. Energetik yoxlama və energetik audit aparmağa namizəd

olan «Enerqoauditor»un akkreditasiyası qaydaları «Rostexnəza-

rət»lə razılaşdırma üzrə «Müəssisə» qaydaları ilə müəyyən

olunur. «Enerqoauditor»un akkreditasiyasını təsdiq edən

«Müəssisə» tərəfindən təsdiq olunmuş blankdakı Şəhadətnamədir.

Akkreditasiya haqqında Şəhadətnamənin digər enerqoauditorlar

tərəfindən istifadəsi qadağandır. Akkreditasiya haqqında

Şəhadətnamə müəyyən müddətə verilir (məsələn, üç il).

2. «Enerqoauditor»un Akkreditasiya haqqında Şəhadətnamə-

sini almaq üçün ərizəçi «Müəssisə»yə və «Texniki Nəzarət»ə

aşağıdakı sənədləri təqdim edir: enerqoauditor fəaliyyətinin

həyata keçirilməsinə hüquq verən akkreditasiya haqqında

Şəhadətnamənin verilməsinə ərizə; «Müəssisə»nin forması üzrə

ərizəçi haqqında məlumat; təsis sənədlərinin və hüquqi şəxsin

dövlət qeydiyyatı haqqında şəhadətnamənin surəti; vergi

orqanında uçota qoyulma haqqında şəhadətnamə; akkreditasiya

ixtisaslaşmasının uzadılması və ya dəyişdirilməsi hallarında

«Enerqoauditor»un Akkreditasiya haqqında Şəhadətnaməsinin

surəti; «Müəssisə» ilə ərizə ilə müraciət edilən fəaliyyət növü

istiqaməti üzrə razılaşma; «Enerqoauditor»un Akkreditasiya

prosedurunun keçməsi zamanı ərizəçi tərəfindən təqdim olunmuş

sənədlərin ekspertizasını həyata keçirməyə səlahiyyətli təşkilatın

rəyi. «Müəssisə» və “Texniki Nəzarət” lazım gəldikdə ərizəçidən

digər sənədləri tələb edə bilərlər.

3. Akkreditasiya haqqında Şəhadətnamənin təqdim olunmasına

imtina və ya onun verilməsi haqqında qərar ərizəçi tərəfindən

sənədlərin verildiyi andan bir ay ərzində qəbul olunur.

Akkreditasiya haqqında Şəhadətnamənin təqdim olunmasına

imtinanın əsaslandırılmış xəbərdarlığı qeyd olunmuş qərar

86

çıxarıldıqdan sonra bir həftə müddətində ərizəçiyə təqdim olunur.

Akkreditasiya haqqında Şəhadətnamənin təqdim olunmasına

imtinaya əsas: ərizəçi tərəfindən təqdim olunmuş sənədlərdə təhrif

və ya etibarlı olmayan məlumatın yerləşdirilməsi; ərizə ilə

müraciət olunan fəaliyyət növünün həyata keçirilməsi şəraitinin

təqdim olunan məlumatlara uyğun olmadığını müəyyən edən

ekspertizanın mənfi rəyi ola bilər.

4. «Enerqoauditor»un yenidən təşkili zamanı, onun adının

dəyişdirilməsi və ya «Enerqoauditor»un Şəhadətnaməsinin

itirilməsi hallarında «Enerqoauditor» bu barədə «Müəssisə»ni

xəbərdar etməli və şəhadətnamənin yenidən rəsmiləşdirilməsinə

ərizə verməlidir.

5. «Enerqoauditor» aşağıdakı hallarda Akkreditasiya haqqında

Şəhadətnamədən məhrum ola bilər:

Akkreditasiya haqqında Şəhadətnamənin və ya energetik

yoxlamaların və energetik auditin aparılma qaydaları haqqında

qüvvədə olan normativ hüquqi sənədlərin şərtləri pozulduqda;

Energetik yoxlamaların və energetik auditin aşağı keyfiyyəti

barədə təsdiq olunmuş ekspert rəyi olduqda.

87

ƏDƏBİYYAT

1. B.H.Rzayev, M.Ə.Beydullayev, V.A.Kələntərov, Elektrik

stansiyalarının və yarımstansiyalarının elektrik avadan-

lıqları. Bakı, 2014.

2. O.Y.Vəzirov, Elektrik enerjisinin uçotunun qurulması.

Bakı, 2003.

3. H.S.Əliyev, Elektrotexnikanın əsasları. Bakı, 2013.

4. A.B. əmmədzadə, Elektron-rəqamsal EE sayğacları. Bakı,

2010.

5. Elektrik enerjisindən istifadə qaydaları. Bakı-2010.

6. Azərbaycan Respublikasının Əmək Məcəlləsi. Bakı, 2010.

7. ПУЭ, ПТЭ и ПТБ. Москва, 2002.

8. A.M.Hüseynov, C.O.Orucov, Elektroenergetikada əməyin

mühafizəsi və təhlükəsizlik texnikası. Bakı, 2012.