TEMPUS PROJEKT: 516678 TEMPUS-1-2011-1-DE-

TEMPUS-JPCR:

ANPASSUNG DES LEHRBETRIEBS AN DEN

BOLOGNA PROZESS IM INGENIEURSTUDIUM FÜR

ASERBAIDSCHAN

Vorlesungsskript: Datenbanken für Automatisierung

Technik Für Studiengang: Bachelor-

Automatisierunmgstechnik und El.Energiertechnik

Mühazirələr konspekti: Proseslərin

avtomatlaşdırılmasında verilənlər bankı

“Proseslərin avtomatlaşdırılması mühəndisliyi"

və “Elektroenergetika mühəndisliyi” ixtisaslarının

bakalavr səviyyəsi tələbələri üçün

Dr. Ing. Mehdiyeva Almaz (ASEIU)

Dr. Ing. Muradova Gulnare (AzTU)

Dr. Ing. Mammadov Dcavanschir (SUS)

Baku 2015

2

Datenbanken für Automatisierung Technik

1. EINFÜHRUNG IN DIE ALLGEMEINER

BEGRIFF DER DATENBANKEN

6

1.1. Struktur der Datenbanken 6

1.2. Eigenschaften und Typen der Felder 8

2. GRUNDLAGEN DER AUFBAU DER

DATENBANKEN

10

2.1. Information und Daten 10

2.2. Allgemeine Information zur Aufbau der

Datenbanken

13

2.3. Architektur der Datenbanken 19

2.4. Projektierung der Datenbanken 25

3. KONZEPTUELLE PROJEKTIERUNG DER

DATENBANKEN

31

3.1. Das Wesen der konzeptuellen Projektierung 31

3.2. Zusammenhänge bei der konzeptuellen

Projektierung

35

3.3. Methodologie der konzeptuellen Projektierung 39

3.3.1. Modellierung der lokalen Datenbeschreibung 39

3.3.2. Verbindung der lokalen Datenbeschreibung 42

4. RELATIONSMODELL DER DATEN 47

4.1. Begriff des Datenmodells 47

4.2. Bezogene Tabellen 51

4.3. Spezial- und Schlüsselfelder 52

4.3.1. Funktionale und völlig funktionale Abhängigkeit 54

4.3.2. Mehrdeutige Abhängigkeit 55

4.3.3. Normale Formen der Korrelation 56

5. KONZEPTION DER DATENBANKEN 66

5.1. Software zur Erstellung von Datenbanken 66

5.4. Administrator der Datenbanken 79

6. ALLGEMEINE INFORMATION ÜBER MS

83

3

ACCESS

6.1. Moderne Steuerungsprinzipien von

Produktionsprozesse MS ACCESS

83

6.2. Struktur des Programmpakets MS ACCESS 85

6.2.1. Ausbau von Tabellen. Aufbereitung von Tabellen 86

6.2.2. Kontextuelle Menu auf den Tabellen.

Formatierung der Tabellen

89

6.2.3. Menu View 92

6.2.4. Menu Tools 93

6.2.5. Ausbau der Abfragen und Ausdrücke. (Angabe

der Bedingungen)

94

6.3. Struktur der SQL-Sprache 98

6.3.1. Select-Operator 99

6.3.2. JOIN Operator 99

6.3.3. WHERE-Operator 101

6.3.4. Parametrische Abfragen 102

6.3.5. Aggregate Funktionen 103

6.3.6. DELEKT- Anleitung 106

6.3.7. UPDATE - Anleitung 107

6.4. Ausbau von Konfigurationen. Toolbar 108

6.4.1. Ausbau von Hauptkonfigurationen 113

6.5. Makro 114

6.6. Reports (Berichte) 116

6.7. Module 118

7. LITERATUR 120

4

Proseslərin avtomatlaşdırılmasında verilənlər bankı

I. VERİLƏNLƏR BAZASI. ÜMUMİ ANLAYIŞ .... 6

1.1. Verilənlər bazasının strukturu ................................. 6

1.2. Sahələrin xüsusiyyətləri, tipləri ............................... 8

II. VERİLƏNLƏR BAZASININ

YARADILMASININ ƏSASLARI .......................

10

2.1. İnformasiya, məlumat və verilənlər ........................ 10

2.2. Verilənlər bazası yaradılması haqda ümumi

məlumat ..................................................................

13

2.3. Verilənlər bazasının arxitekturası ........................... 19

2.4. Verilənlər bazasının layihələndirilməsi ................... 25

III. VERİLƏNLƏR BAZASININ KONSEPTUAL

LAYİHƏLƏNDİRİLMƏSİ ....................................

31

3.1. Konseptual layihələndirmənin mahiyyəti ............... 31

3.2. Konseptual layihələndirmədə əlaqələr .................... 35

3.3. Konseptual layihələndirmənin metodologiyası ....... 39

3.3.1. Verilənlərin lokal təsvirlərinin modelləşdirilməsi ... 39

3.3.2. Verilənlərin lokal təsvirlərinin birləşdirilməsi ........ 42

IV. VERİLƏNLƏRİN RELYASİYA MODELİ ........ 47

4.1. Verilənlərin model anlayışı ..................................... 47

4.2. Əlaqəli cədvəllər .................................................... 51

4.2.1. Unikal və açar sahələr ............................................ 52

4.2.2. Funksional və tam funksional asılılıq ..................... 54

4.2.3. Çoxmənalı asılılıq ................................................... 55

4.3. Nisbətlərin normal formaları .................................. 56

V. VERİLƏNLƏR BAZASININ İDARƏ

OLUNMASI ...........................................................

66

5.1. Verilənlər bazasının idarəetmə sistemi ................... 66

5.2. Verilənlər bazasının administratoru ........................ 79

6. MS ACCESS. ÜMUMİ MƏLUMAT ..................... 83

6.1. MS Access. İstehsalat proseslərinin müasir

idarəetmə prinsipləri .............................................................

83

6.2. MS Access proqram paketinin strukturu ................. 85

5

6.2.1. Cədvəllərin qurulması. Cədvəllərin redaktə edilməsi .... 86

6.2.2. Cədvəllər üzərində kontekst menyu. Cədvəlin

formatlaşdırılması ....................................................

89

6.2.3. View menyusu ........................................................ 92

6.2.4. Tools menyusu ........................................................ 93

6.2.5. Sorğuların və İfadələrin qurulması. ( Şərtlərin

verilməsi ..................................................................

94

6.3. SQL dilinin strukturu ............................................... 98

6.3.1. Select operatoru ....................................................... 99

6.3.2 JOIN operatoru ........................................................ 99

6.3.3 WHERE operatoru ……………………………….. 101

6.3.4. Parametrik sorğular ................................................. 102

6.3.5. Aqreqat funksiyaları ............................................... 103

6.3.6. DELETE instruksiyası ............................................. 106

6.3.7 UPDATE instruksiyası ........................................... 107

6.4. Formaların qurulması. Alətlər paneli ...................... 108

6.4.1. Baş formanın qurulması .......................................... 113

6.5. Makroslar ................................................................ 114

6.6. Hesabatlar(Reports) ................................................ 116

6.7. Modullar(Modules) ................................................. 118

7. Ədəbiyyat ...................................................................... 120

6

I. VERİLƏNLƏR BAZASI. ÜMUMİ ANLAYIŞ

1.1. Verilənlər bazasının strukturu

Verilən - predmet sahəsinin obyektlərini, proseslərini və

gerçəkliklərini xarakterizə edən ayrı-ayrı cəhətlərdir,

atributlardır.

Verilən - bazaya daxil ediləcək informasiya vahidləridir.

Verilən verilənlər bazasının elementləridir.

Çox yaxın keçmiş perfokartlar dövrü idi. Verilərlər

maqnit lentində, maqnit kartlarında saxlanılırdılar. Bu zaman

verilənlər bazasının (VB) əsas iki modeli istifadə olunurdu:

iyerarxik və şəbəkə modelləri. Belə faylların məntiqi strukturu

hamar olmur. Belə faylları iyerarxik fayllar, ağacşəkilli struktur

və ya şəbəkə strukturu kimi təsvir etmək olar. Bütün bu tip

strukturlar ağac kimi və ya şəbəkə kimi təsvir edilə bilərlər.

İyerarxik VB. Bu tip VB-da verilənlər «valideyn -

övlad» prinsipi ilə qruplaşdırılırlar. Müəyyən bir verilənlə ifadə

olunan «valideyn» hər bir sonrakı informasiya elementi ilə

övladlıq verilənləri ilə bağlanır. VB-nın iyerarxik modelində

verilənlərə müdaxilə yalnız valideyn - övlad əlaqəsi ilə yarana

bilər (şəkil 1.1).

Şəkil 1.1

Sifarişçi

Satış

bazarı

Satış

bazarı

Satış

bazarı

7

Şəbəkə modeli. VB-nın şəbəkə modelində verilənlərə

dostup ona gələn yollar vasitəsi ilə həyata keçirilirdi. Bu zaman

verilənlər faktiki olaraq başqa verilənlər ilə də bağlı olur və

vacib deyil ki, bu əlaqələr iyerarxik olsunlar (şəkil 1.2).

Relyasiya modeli. Hər bir yazı eyni sahələr yığımı ilə

ifadə olunduqda fayl ikiölçülü matris kimi təsvir edilə bilər. Bu

gün əksər VB relyasion modelə əsaslanır, daha doğrusu cədvəl

şəkillidirlər. Bildiyimiz kimi cədvəl strukturda verilənlərin

strukturu sətir və sütunların kəsişməsi ilə müəyyən olunur. VB-

da sütunlar sahələr (polya), sətirlər isə yazı (zapis) adlanır.

Şəkil 1.2.

Sahələr VB-nin strukturunu yaradırlar, yazılar isə VB-də

olan informasiyanı ifadə edir. VB-nin strukturunu daha yaxşı

mənimsəməkdən ötrü təsəvvür edək ki, baza boşdur və orada

heç bir verilən yoxdur. Bazada verilən olmasa da orada

informasiya var – bu bazanın strukturu, daha doğrusu, sahələr

yığımıdır. Məhz onlar bazaya yazılacaq və hansı cür yazılacaq

verilənləri müəyyən edirlər.

1 2

3 4 5

6 7 8

9 10 11

8

1.2. Sahələrin xüsusiyyətləri, tipləri

Sahə VB-nin strukturunun əsas elementidir. Onlar

müəyyən xüsusiyyətlərə malikdirlər. Sahələrin xüsusiy-

yətlərindən asılıdır ki, hansı tip verilənlər sahəyə çıxarıla

bilərlər, hansı yox, həmçinin sahədə olan verilənlərlə nə etmək

olar. Məsələn, qiymət sahəsində olan verilənləri son nəticəni

tapmaq məqsədilə cəmləmək olar. Bu sahələr müxtəlif

xüsusiyyətlərə malikdirlər və müxtəlif tiplərə aiddirlər. Hər bir

sahənin ən birinci cəhəti onun uzunluğudur. Sahənin uzunluğu

simvollarla və ya işarələrlə verilir. Sahənin uzunluğundan onda

neçə informasiyanın yerləşdiyini müəyyən etmək mümkündür.

Hər bir sahənin unikal xüsusiyyəti onun adıdır. Məlumdur ki,

bir VB iki eyniadlı sahəyə malik ola bilməz. Addan əlavə hər

bir sahənin imza xüsusiyyəti var. İmza elə bir informasiyadır

ki, həmin sütunun başlığında əks olunur. Onu sahənin adı ilə

qarışıdırmaq olmaz, amma əksər hallarda imza verilmədikdə

həmin sahənin başlığıında onun adı yazılır. Müxtəlif sahələrə

bəzən eyni imza vermək olar. Bu kompüterin işinə mane

olmayacaqdır. Belə ki, bu sahələr əvvəlki kimi müxtəlif adlarla

saxlanacaqdır.

Müxtəlif tip sahələr müxtəlif məqsədli və müxtəlif

xüsusiyyətli olurlar.

1. Mətn sahələrinin əsas cəhəti – onun ölçüsüdür.

2. Ədədi sahələr – rəqəm verilənlərinin daxil edilməsinə

xidmət edir. Onlar da ölçüyə malikdirlər, lakin ədədi

sahələr müxtəlif olurlar. Məsələn, tam ədədlərin daxil

edilməsi üçün sahələr və onluq ədədlərin daxil

edilməsi üçün sahələr. Sonuncu halda sahənin

uzunluğundan başqa, həm də onluq hissənin –

vergüldən sonrakı rəqəmlərin sayı verilməlidir. Bu tip

verilənlər üzərində hesab və məntiq əməllərini yerinə

yetirmək olur.

9

3. Tarix və vaxtın daxil edilməsi üçün tarix/vaxt tipli

sahələrdən istifadə olunur.

4. Məntiqi verilənlər, yəni ancaq iki qiymət ala bilən

(hə-yox, 0 və 1) verilənlər üçün məntiqi tip sahədən

istifadə olunur. Məlumdur ki, belə sahənin uzunluğu

1 baytdır.

5. Xüsusi tip sahələr – Pul sahəsi. Adından məlumdur

ki, bu sahədə hansı verilənlər saxlanılır. Düzdür,

pulun məbləğini ədədi sahədə də saxlamaq olar, lakin

pul sahəsində onlarla işləmək daha münasibdir. Bu

halda kompüter ədədi onun pul vahidləri ilə birlikdə

əks etdirə bilir: manat və qəpiyi, funt və pensi, dollar

və senti ayırd edə bilir, bir sözlə onlarla incə rəftar

edə bilir.

6. Müasir VB-də təkcə ədəd və hərfləri deyil, həm də

şəkil və musiqi kliplərini, videoyazıları da saxlamaq

olur. Belə obyektlər üçün nəzərdə tutulan sahə OLE

obyekt sahəsi adlanır.

7. Mətn sahəsinin bir məhdudiyyəti var ki, bu da onun

ölçüsü ilə bağlıdır – 256 simvoldan çox ola bilməz.

Əgər sahəyə böyük mətn yerləşdirmək lazımdırsa, bu

halda MEMO sahəsindən istifadə olunur. Bu sahənin

əsas cəhəti odur ki, real olaraq bu verilənlər sahədə

deyil, başqa yerdə saxlanılır, sahədə isə həmin mətnin

yerləşdiyi yerə göstərici qoyulur.

8. Ən maraqlı sahə HESABATdır (şetçik). İlk növbədə

o adi ədədi sahə kimi görünə bilər, ancaq o avtomatik

artmaq xüsusiyyətinə malikdir. Əgər bazada belə sahə

olacaqsa, onda yeni yazı daxil olanda bu sahəyə

avtomatik olaraq onda olan əvvəlki ədədin üzərinə bir

vahid əlavə olunur.

10

II. VERİLƏNLƏR BAZASININ YARADILMASININ

ƏSASLARI

2.1. İnformasiya, məlumat və verilənlər

İnformatikanın əsas anlayışlarından olan “informasiya”

və “məlumat” texniki mənalarına görə adi danışıq dilində

istifadələrinə tam uyğun gəlir. İnformatikada məlumat (xəbər)

və informasiya anlayışlarını fərqləndirmək üçün danışıq dilində

geniş yayılmış aşağıdakı ifadə köməkçi ola bilər: “Bu məlumat

mənə heç bir informasiya vermir”. Bu ifadə informasiya və

məlumat anlayışları arasındakı aşağıdakı əlaqəni əks etdirir:

İnformasiya məlumat vasitəsilə ötürülür.

İnformasiya və məlumat arasındakı uyğunluq qarşılıqlı

birmənalı deyildir. Eyni informasiya müxtəlif məlumatlarla

ötürülə bilər və məlumatlar içərisində heç bir informasiya

daşımayanı ola bilər. Əksinə, eyni bir məlumat onu qəbul

edənin maraq dairəsindən asılı olaraq, müxtəlif informasiya

kimi çatdırıla bilər. Məsələn, təyyarənin qəzaya uğraması

xəbəri həlak olanların qohumları üçün bir mənaya, hava yolları

şirkəti üçün isə başqa bir mənaya malikdir; eyni qəzet

məqaləsindən müxtəlif oxucular özlərinin maraq dairələrinə

uyğun müxtəlif informasiya götürürlər.

Beləliklə, müxtəlif cür interpretasiya (lat. interpretatio –

şərh etmə, izah etmə) olunan eyni məlumat müxtəlif

informasiya ötürə bilər. Mücərrəd olaraq demək olar ki,

məlumatla (M) informasiya (I) arasında əlaqədə həlledici rolu

interpretasiya qaydası (a) oynayır. Bunu simvolik olaraq belə

göstərmək olar:

IМa

11

Baxılan məlumat üçün interpretasiya qaydası (a) adətən

məlumatlar çoxluğu üçün tətbiq edilən ümumi qaydaların

xüsusi halı olur.

Beləliklə, məlumatın köməyi ilə biz konkret obyekt,

subyekt, hadisə, mühit və s. haqqında bilik əldə edirik.

Məlumat vasitəsilə əldə edilən biliklər artımına

informasiya deyilir. İnformasiyanın Şenon tərəfindən təklif

edilmiş kəmiyyət baxımından təyini də elə bu fikrə əsaslanır.

“Verilən” anlayışını belə bir mücərrəd situasiya ilə izah

etmək olar. Fərz edək ki, müşahidəçi öyrənilən obyektin

vəziyyəti haqqında informasiyanı toplayıb, müəyyən formada

yaddaşında saxlayır. Bu halda deyirlər ki, müşahidəçinin

yaddaşında obyektin vəziyyətini əks etdirən “verilənlər” var.

Beləliklə, “verilənlər” saxlamaq, emal etmək və ötürmək

üçün müəyyən formada qeyd olunmuş məlumatdır. “Verilən”

latınca “datum” (fakt) sözündən yaranmışdır. Lakin verilən

bəzən konkret və ya real fakta uyğun gəlməyə bilər. Verilənlər

bəzən qeyri-dəqiq, həqiqətdə mövcud olmayan anlayışları ifadə

edə bilər. Odur ki, verilənlər dedikdə bizim üçün əhəmiyyətli

olan istənilən hadisə və ya fikrin təsviri başa düşülür.

Verilən - predmet sahəsinin obyektlərini, proseslərini və

gerçəkliklərini xarakterizə edən ayrı-ayrı cəhətlərdir,

atributlardır.

Verilən - bazaya daxil ediləcək informasiya vahidləridir.

Verilən verilənlər bazasının elementləridir.

Ənənəvi olaraq verilənlər konkret ünsiyyət vasitələri ilə

(məsələn, dil və ya şəkil vasitəsilə) konkret daşıyıcıda

(məsələn, daşda, kağızda) qeyd olunur. Zaman keçdikcə

verilənlərin təsvir üsulları və daşıyıcıları dəyişmişdir (məsələn,

ibtidai insanların mağara rəsmləri, daş üzərində qədim yunan

yazıları, misirlilərin papirus yarpağı üzərində yazıları və s.).

Əksər hallarda verilənlər təbii dildə kağız üzərinə qeyd olunur.

Kompüterlərdə verilənlərin uzun müddətli daşıyıcısı kimi ən

12

çox maqnit daşıyıcılarından (lent, disk, baraban və s.) geniş

istifadə olunur.

Verilənlər ümumi halda aşağıdakı xarakteristikalarla

təyin olunur: verilənin adı, qiyməti, tipi strukturu.

Verilənin adı onun mənasını (semantikasını) ifadə edir.

Verilənin qiyməti isə əslində verilənin özünü xarakterizə edir.

Çünki faktları bir-birindən ayırmaq üçün onları

qiymətləndirmək lazımdır. Təbii dilin zənginliyi verilənlərin

adları ilə qiymətlərinin birlikdə təsvirinə imkan verir. Məsələn,

“havanın temperaturu +30 dərəcədir” ifadəsində “+30”

verilənin qiyməti, “Havanın temperaturu dərəcə ilə” verilənin

adıdır (semantikası). Müəyyən hallarda verilənlərlə onların

semantikası bir-birindən ayrı qeyd oluna bilər. Məsələn,

qatarların hərəkətini ifadə edən cədvəldə verilənlərin

semantikası cədvəlin başlığında qeyd olunur. Verilənlər

bazasında da verilənlərlə onların semantikası əksər hallarda bir-

birindən ayrı saxlanılır. Bu verilənlərin axtarışını və onların

emalını əlverişli surətdə təşkil etməyə imkan verir.

Verilənlərin tip xarakteristikası əsasən

proqramlaşdırmada istifadə olunur. Qeyd edək ki,

proqramlaşdırmada verilənləri həmçinin say sisteminin əsasına,

təsvir formasına, uzunluğuna görə də xarakterizə edirlər.

Verilənlər sadə informasiya elementi – bitdən başlayaraq

fayla və fayllar sisteminə qədər müxtəlif mürəkkəbliyə (təşkil

səviyyəsinə) malik ola bilərlər. Təşkil xarakteri, mümkün

qiymətlər çoxluğu, üzərlərində aparıla bilən əməliyyatlar

toplusu verilənlərin strukturunu əks etdirir. Verilənin strukturu

hər bir informasiya obyektinin ümumi xarakteristikasıdır.

Verilənlərin struktur xarakteristikasına 2 cəhətdən

baxılır:

- məntiqi

- fiziki.

Verilənin məntiqi strukturu onun ideal təsviri və ya

modelidir. Verilənlərin məntiqi strukturlarının

13

müəyyənləşdirilməsi, başqa sözlə verilənlərin

strukturlaşdırılması və onların əlverişli formada təsviri

verilənlər bazasının layihələndirilməsinin əsasını təşkil edir.

Verilənin fiziki strukturu onun kompüterin yaddaşında

yerləşdirilməsi və ya saxlanması sxemini təyin edir.

Ümumi halda eyni verilən üçün məntiqi və fiziki

strukturlar bir-birinə uyğun gəlməyə bilər.

İnformatikada çox vaxt “informasiya” və “verilənlər”

terminləri sinonim kimi işlədilir, yəni onlar arasında yuxarıda

göstərilən fərq nəzərə alınmır. Biz də sonrakı

mülahizələrimizdə bu xətti tutacağıq. Bunun səbəbi ondan

ibarətdir ki, kompüterdə saxlanılan və emal olunan verilənlərin

(məlumatın) informasiya daşıyıb daşımamasının emal prosesi

üçün əhəmiyyəti yoxdur. Nəticəvi verilənlərin informasiya

daşıması isə istifadəçi marağından qiymətləndirilir.

2.2. Verilənlər bazası yaradılması haqqında ümumi

məlumat

İnformasiya sistemi (İS) mövzu sahəsinin dinamiki

informasiya modelini təmin etmək və istifadəçilərin

informasiya sorğularına cavab vermək üçün yaradılan texniki,

proqram, linqvistik və metodoloji vasitələr kompleksidir.

Texniki vasitələrə kompüterdən əlavə, informasiyanın

ötürülməsi, qeyd edilməsi və əks etdirilməsi vasitələri də

daxildir. İnformasiya sistemi müəyyən mövzu sahəsi

çərçivəsində müxtəlif istifadəçilərin (şəxslərin, kollektivlərinin,

məsələlərin) müxtəlif məqsədlər üçün informasiyaya olan

tələbatını ödəmək üçün yaradılır.

İnformasiya sistemi ayrılıqda və ya hər hansı

avtomatlaşdırılmış sistemin tərkibində layihə edilə bilər.

Birinci halda o informasiya–sorğu sistemi kimi əsasən ayrı-ayrı

şəxslərin və ya kollektivlərin informasiya tələblərini ödəmək

üçün istifadə olunur. İkinci halda isə İS istifadəçilərə

14

informasiya-arayış xidməti göstərməklə yanaşı,

avtomatlaşdırılmış sistemin (məsələn, avtomatlaşdırılmış

idarəetmə sisteminin) informasiya təminatı altsistemi rolunu

oynayır.

Mövzu sahəsi konkret informasiya sisteminin tətbiq

sahəsi deməkdir. İnformasiya sistemləri müəssisə və

təşkilatların idarə olunmasında, nəqliyyatda, tibbdə, elmi

tədqiqatlarda və s. geniş tətbiq olunur. Mövzu sahəsinin

dinamiki informasiya modelini təmin etmək üçün İS mövzu

sahəsində baş verən dəyişikliklərə uyğun informasiya

modelinin saxlanmasına və modifikasiyasına (verilənlərin daxil

və xaric edilməsi, dəyişdirilməsi) imkan verməlidir. Bundan

əlavə, mövzu sahəsindəki obyektlərin tərkibi və onlar

arasındakı əlaqələr dəyişilə bilər və bu da informasiya

modelində öz əksini tapmalıdır. İS müxtəlif məzmunlu və

formalı informasiyanın saxlanmasını və lazım gəldikdə onun

strukturunun dəyişdirilməsini təmin etməlidir.

İstifadəçilərin informasiya sorğularının təminində iki

cəhəti nəzərə almaq lazımdır.

1-ci cəhət: Mövzu sahəsinin sərhədlərinin təyini və

informasiya modelinin təsviri. Baxılan mövzu sahəsi

çərçivəsində İS istifadəçiləri lazımi informasiya ilə təmin

etməlidir.

2-ci cəhət: İstifadəçilərin sorğularına tam və dəqiq cavab

verən İS-in yaradılması. Bunun üçün İS-in xidmətindən istifadə

edən şəxslərin və funksional məsələlərin sorğularının tipləri və

növləri təhlil edilməli, sorğuların tələblərinə uyğun və əlverişli

foromada cavablar verilməlidir.

İnformasiya sistemi ilə ünsiyyətin tezliyinə görə

istifadəçiləri 2 qrupa bölmək olar: daimi və fərdi istifadəçilər.

Daimi istifadəçilər İS-in xidmətindən mütəmadi istifadə

edirlər. Onların sorğuları adətən reqlamentli (planlaşdırılmış)

olur, yəni bu sorğuların tipi və məzmunu əvvəlcədən bəlli olur.

Lakin daimi istifadəçilər sistemə ixtiyari (planlaşdırılmamış)

15

sorğularla da müraciət edə bilərlər. Fərdi istifadəçilər sistemə

ixtiyari məzmunlu sorğularla müraciət edirlər.

İnformasiya sisteminin həm daimi, həm də fərdi

istifadəçilərə xidmət etməsi, yəni sistemin reqlamentli və

ixtiyari sorğulara cavab verməsi mövzu sahəsinin sərhədlərinin

təyininə, informasiya modelinin layihələndirilməsinə və

proqram təminatına xüsusi yanaşmağı tələb edir. Əgər İS təkcə

reqlamentli sorğulara xidmət etsəydi, onda mövzu sahəsinin

sərhədlərinin təyini və sistemin layihələndirilməsi sorğuların

təhlili əsasında aparıla bilərdi. Yəni layihələndirməni

“istifadəçilərin sorğularına görə” prinsipi ilə yerinə yetirmək

olardı. İxtiyari sorğulara da xidmət edilməsi və sistemin inkişaf

etdirilməsi tələbi həmin prinsipi həyata keçirməyə imkan

vermir. Bu halda layihələndirmə “həqiqi aləmə görə” prinsipi

ilə aparılır. Ekspertlərin köməyi ilə sistemin inkişafını nəzərə

almaqla predmet sahəsinin sərhədləri, obyektlərin tərkibi,

onların xassələri və əlaqələri təyin edilir və sonra sistem

layihələndirilir. Bu prinsip ixtiyari sorğularla mövzu sahəsi

arasındakı uyğunluğa əsaslanır. İS-in layihələndirilməsində hər

iki prinsipdən istifadə oluna bilər. “Həqiqi aləmə görə” prinsipi

əsas sayılır, “sorğulara görə” prinsipi isə mövzu sahəsinin

sərhədlərinin dəqiqləşdirilməsində istifadə olunur.

Sorğuların və tələb olunan informasiyanın təsvir

formasına görə istifadəçiləri 2 qrupa bölmək olar: istifadəçi-

proqramlar və istifadəçi şəxslər. İstifadəçi-proqramlar (tətbiqi

proqramlar) İS-ə formasına və məzmununa görə

reqlamentləşdirilmiş sorğularla müraciət edirlər. Alınan

informasiya həmin proqramlar tərəfindən uyğun surətdə emal

olunur.

İstifadəçi-şəxslər İS-ə həm reqlamentli, həm də ixtiyari

sorğularla müraciət edə bilərlər. İS-dən alınan informasiya

istifadəçiyə əlverişli formada (təbii dildə, izahlı cədvəl və ya

qrafik şəklində) çatdırılmalıdır. Bu qrupa daxil olan

istifadəçiləri 2 kateqoriyaya ayırmaq olar: proqramçı

16

istifadəçilər və proqramçı olmayan istifadəçilər. Proqramçı

istifadəçilər funksional məsələlərin proqramlaşdırılması ilə

məşğul olan şəxslərdir. Onların bir hissəsi İS-in proqram

təminatının yaradılması və inkişafı ilə məşğul olur, digər

hissəsi isə İS-in xidmət etdiyi avtomatlaşdırılmış sistemin

funksional məsələlərinin proqramlaşdırılması ilə məşğul olur.

Bu kateqoriyadan olan istifadəçilər İS-in strukturu və

xüsusiyyətləri ilə yaxından tanış olub, sorğular dilində onunla

əlaqə yaradırlar. Proqramçı olmayan istifadəçilər istifadəçi-

şəxslərin ən geniş hissəsini təşkil edir. Çox vaxt İS elə bu qrup

istifadəçilərə xidmət üçün yaradılır. Buna görə də onları həm

də sonuncu istifadəçilər adlandırırlar. İstifadəçilərin bu

qrupuna idarəedici və xidmətedici personal, öz sahələri üzrə

mütəxəssislər və s. daxildir. Onlar sistemlə əsasən dialoq

rejimində təbii dildə və ya ona yaxın olan normallaşdırılmış

dildə əlaqəyə girirlər. Beləliklə, İS çoxlu sayda müxtəlif

istifadəçilərə xidmət edir. Odur ki, bütün sorğuların vahid

terminologiyaya uyğunlaşdırılması üçün verilənlər lüğəti

yaradılır. Bundan əlavə, sorğuların emalının optimal

prosedurunu qurmaq üçün onların ekvivalent qramatik

çevrilməsi üsullarından istifadə olunur.

İstifadəçiləri bu və ya digər verilənlərə müraciətin

mümkünlüyünü xarakterizə edən səlahiyyət səviyyələrinə görə

də fərqləndirirlər. Bunun üçün İS-də səlahiyyətsiz

istifadəçilərin verilənlərə müraciətini məhdudlaşdıran vasitələr

də nəzərə alınmalıdır. İstifadəçilər tərəfindən informasiya

sisteminə aşağıdakı tələblər qoyulur:

- böyük həcmli, mürəkkəb strukturlu və çoxcəhətli

informasiyanın saxlanması və dəyişdirilməsini təmin etmək;

- istifadəçilərin informasiya tələblərini yerinə yetirmək;

- saxlanan və istifadəçilərə çatdırılan informasiyanın

dəqiqliyini və ziddiyyətsizliyini təmin etmək;

-reqlamentli və ixtiyari sorğularla axtarış aparılmasını

təmin etmək;

17

- informasiyanı “səlahiyyətsiz” istifadəçilərdən mühafizə

etmək;

- sorğuların emalında tələb olunan məhsuldarlığı və

operativliyi təmin etmək;

-predmet sahəsinin sərhədlərinin dəyişməsi ilə əlaqədar

olaraq informasiya modelində və verilənlər bazasında

dəyişiklikləri təmin etmək;

- istifadəçilərin sadə və əlverişli dildə İS ilə əlaqəsini

təmin etmək;

- nəticəvi informasiyanı istifadəçilərin tələb etdiyi

formada onlara çatdırmaq;

- eyni vaxtda bir neçə istifadəçiyə xidmət olunmasını

təmin etmək.

Gösətərilən tələblərin yerinə yetirilməsi verilənlərin

mərkəzləşdirilmiş idarə olunması problemini qarşıya qoyur.

Verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə olunması verilənlər

bazasının idarəetmə sistemi (VBİS) tərəfindən yerinə yetirilir.

Faylların fərdi emalından fərqli olaraq, verilənlərin

mərkəzləşdirilmiş idarə olunması aşağıdakı üstünlüklərə

malikdir.

1. Saxlanan verilənlərdə təkrarlanmaların ixtisarı.

Eyni verilənlərin bir neçə proqramda istifadəsi halları

aşkar edildikdə, həmin verilənlər inteqrallaşdırılıb bir nüsxədə

saxlanılır. Sonradan onlar istənilən tətbiqi proqramlarda

istifadə oluna bilər. Təkrarlanmalar tamamilə aradan qaldırıla

bilməsə də sistemdən tələb olunan məhsuldarlığı təmin edən

minimum izafilik əldə olunur.

2. Verilənlərdə ziddiyyətlərin aradan qaldırılması.

Təkrarlanmaların aradan qaldırılması eyni verilənlərin

müxtəlif nüsxələrdə yol verilən uyğunsuzluqlarını aradan

qaldırmağa imkan verir.

3. Verilənlərdən müxtəlif məqsədlə istifadə olunması.

Mərkəzləşdirilmiş idarə olunma verilənlərin müxtəlif

tətbiq sahələrində istifadəsinə zəmin yaradır.

18

4. Kompleks optimallaşdırma.

İstifadəçilərin tələblərinin təhlili əsasında yaddaş sərfini

və axtarış vaxtını minimumlaşdıran strukturların və metodların

seçilməsi imkanı yaranır.

5. Standartlaşdırma imkanlarının təmini.

Verilənlərin təsviri standartlaşdırıldığından İS-in

istismarı və digər sistemlərlə verilənlər mübadiləsi sadələşir,

verilənlərin yoxlanması və bərpası əməliyyatları asanlaşır.

6. Verilənlərə səlahiyyətli müraciətin təmini.

Verilənlərin inteqrallşdarılması, yəni müxtəlif faylların

mərkəzləşdirilmiş şəkildə saxlanılması və idarə olunması

onların səlahiyyətsiz müraciətlərdən mühafizəsini tələb edir.

Bunun üçün İS-də lazımı metodlar və vasitələr nəzərə alınır.

7. Verilənlərin müstəqilliyi.

Tətbiqi proqramların verilənlərdən asılı olmaması İS

yaranmazdan əvvəl də vacib məsələ kimi qoyulurdu. İS-də bu

məsələ verilənlərin çoxsəviyyəli müstəqil təsviri və bu

təsvirlərin yaradılma mexanizmlərinin müstəqilliyi ilə əldə

edilir. Nəticədə verilənlərin məntiqi və fiziki səviyyələrdə

dəyişdirilməsinin tətbiqi proqramlara təsiri aradan qaldırır.

İstifadəçilərin İS-lə əlaqə yaratması üçün 4 dil

vasitəsindən istifadə olunur: sorğu dili, əmrlər dili, menyu dili

və təbii dil.

Sorğu dilində istifadəçinin informasiya tələbi təbii dilə

yaxın, lakin ciddi formal qaydalarla qurulan dildə ifadə olunur.

Bir çox hallarda bu dildə verilənlər üzərində əməliyyalar

aparmaq üçün vasitələr də nəzərə alınır. Son illər sorğu

dillərinin standartlaşdırılması sahəsinndə işlər görülür. Bu iş

beynəlxalq miqyasda ceniş tətbiq tapan SQL dilinin əsasında

aparılır. Sorğu dili xüsusi hazırlığı olmayan istifadəçilər üçün

nəzərdə tutulur, çünki bu dildə işləmək asan və əlverişlidir.

Əmrlər dili xüsusi hazırlığı olan istifadəçilər üçündür. Bu

dilin konstruksiyası proqramlaşdırma dilinə yaxındır.

İstifadəçinin informasiya tələbi ciddi formal qaydalarla yazılan

19

əmrlər ilə ifadə olunur. Yüksək səviyyəli müasir informasiya

sistemlərində sorğu dili ilə əmrlər dilinin sintezindən

yaradılmış ümumi dildən istifadə olunur (məsələn, dBase).

Buna sistemin giriş dili deyilir.

Menyu dili hazırlıqsız istifadəçilər üçün ən əlverişli

vasitədir. Burada istifadəçi öz informasiya tələbini kompüterin

ekranı vasitəsilə ona təqdim olunan menyudan seçir. Adətən

menyu bir neçə səviyyədə təşkil olunur. İstifadəçi yuxarı

səviyyədən başlayaraq sonuncu səviyyəyədək seçmə prinsipi

ilə informasiya tələbini sistemə çatdırır.

Menyu dili istifadəçilər üçün sadə və əlverişli olmasına

baxmayaraq, fərdi sorğuların emalı üçün yaramır. Belə hallarda

menyu dili təbii dilin elementləri ilə zənginləşdirilir.

Təbii dil verilənlər bazası ilə ünsiyyət üçün ideal

vasitədir. Lakin təbii dilin zənginliyi, eyni fikirlərin müxtəlif

ifadə üsulları, vahid terminologiyanın olmaması və s. onun

reallaşdırılmasını xeyli çətinləşdirir və bu səbəbdən də

indiyədək tam şəkildə informasiya sistemlərində ünsiyyət

vasitəsi kimi təbii dildən istifadə olunması problemi həll

olunmamışdır. İntellektual interfeysin yaradılmasını əhatə edən

bu sahədə geniş elmi-tədqiqat işləri aparılır və bugünkü

nailiyyət ondan ibarətdir ki, təbii dilin mövzu sahəsində uyğun

məhdudlaşdırılmış variantından istifadə olunur.

2.3. Verilənlər bazasıının arxitekturası

İnformasiya sistemi kompüterdən, onun xarici

yaddaşında saxlanılan verilənlər bazasından (VB), verilənlər

bazasının idarəetmə sistemindən (dil və proqram vasitələri) və

sistemin administratorundan ibarət mürəkkəb “insan-maşın”

kompleksidir. İnformasiya sisteminin əsasını verilənlər bazası

təşkil etdiyindən, bəzən ona verilənlər bazası sistemi (VBS) də

deyilir. Verilənlərin məntiqi və fiziki müstəqilliyini təmin

etmək üçün onlar 3 səviyyədə təsvir olunur: xarici (istifadəçi

20

səviyyəsində), məntiqi (konseptual səviyyədə) və fiziki (yaddaş

səviyyəsində). Hər səviyyəyə uyğun verilənlərin modeli

yaradılır.

Xarici model (XM) istifadəçinin verilənləri necə görməsi

deməkdir. Başqa sözlə, xarici model istifadəçinin (şəxsin və ya

tətbiqi proqramların) VB-dən tələb etdiyi verilənlərin

strukturunu və tərkibini əks etdirir. Xarici modelə başqa sözlə

alt sxem də deyilir. İstifadəçilərin informasiya tələbləri

müxtəlif olduğundan, alt sxemlərin sayı çox və strukturları

müxtəlif ola bilər. Xarici model xüsusi dil vasitəsilə təsvir

olunur və xüsusi halda o, məntiqi modelin təsvir dilinə uyğun

ola bilər.

Məntiqi model (MM) verilənlərin mücərrəd təsvirini əks

etdirir. Bu təsvirdə VB-yə daxil edilən bütün verilənlərin

xarakteristikaları və onlar arasındakı əlaqələr əhatə edilir.

Məntiqi model əsas sayılır və konkret verilənlər bazası üçün

sinxronlaşdırıcı rol oynayır. Odur ki, ona başqa adla

konseptual model (KM) deyilir. Məntiqi model konseptual

sxem və ya sadəcə sxem vasitəsilə ifadə olunur. Verilənlər

bazasının təşkili zamanı konseptual sxem xüsusi dil vasitəsilə

təsvir olunur. İdeal halda məntiqi model verilənlərin bütün

xarakteristkalarını və əlaqələrini əhatə etməlidir. Lakin real

sistemdə bu tam mümkün olmur, sxemdə müəyyən

məhdudiyyətlər olur və bu da özünü məntiqi modelin təsviri

üçün istifadə olunan iyerarxik, şəbəkə və relyasiya sxemlərində

göstərir. Yığcamlığı, əyaniliyi, zənginliyi və verilənlər

üzərində lazımı əməliyyatların aparılmasının mümkünlüyü

baxımından relyasiya sxemi daha geniş tətbiq tapmışdır və

müasir sistemlərin böyük əksəriyyəti relyasiya modelinin

əsasında yaradılır.

Fiziki model (FM) verilənlərin kompüterin xarici

yaddaşında necə təşkil olunmasını əks etdirir. Bu modeldə

verilənlər bazasının daxili (maşın) sxemi təsvir edilir. Həmin

sxemdə xarici yaddaşın xarakteristikaları, fiziki yazıların

21

formatları, indekslər, kataloqlar və s. haqqında məlumat verilir.

Verilənlər bazası xarici yaddaşda fiziki modelə uyğun

saxlanılır.

Xarici, konseptual və fiziki modellər verilənlər bazasının

idarəetmə sistemi vasitəsilə bir-biri ilə əlaqələndirilir (bir-

birində əks olunur):

Bu əksolunmaların təsviri verilənlər bazasının

administratoru (VBA) və ya VBİS tərəfindən aparılır.

Beləliklə, informasiya sistemi 3 səviyyəli arxitektiura üzrə

təşkil olunur. Şəkil 2.1-də İS-in sadələşdirilmiş arxitekturası

göstərilmişdir. Qeyd edək ki, bu arxitektura verilənlərin

idarəetmə sistemləri üzrə tədqiqat qrupunun (ANSI/SPARC)

təklif etdiyi arxitektura ilə eynidir.

22

Şəxsi istifadəçilərin və tətbiqi proqramların solrğuları

verilənlər bazasının idarəetmə sisteminə (VBİS) daxil olur.

Sorğular istənilən dildə ifadə oluna bilər, lakin onlar interfeys

vasitəsilə əməliyyat sisteminin tələb etdiyi dilə çevrilib, əsas

yaddaşın işçi sahəsində yazılır. İşçi sahələrin sayı eyni vaxtda

sistemdə emal oluna bilən sorğuların sayı ilə təyin edilir. Fiziki

verilənlər bazası ilə tətbiqi proqramlar arasında verilənlər

mübadiləsi işçi sahəsi vasitəsilə aparılır. Modellərin və onlar

arasındakı əksolunmaların təsvirləri əsasında VBİS əməliyyat

sisteminə müraciət edir və verilənlərin seçilmiş axtarış

üsullarından istifadə etməklə verilənlər bazasında lazımı

əməliyyatlar aparılır. Sorğuların emalı prosesində VBİS öz

işini aşağıdakı ardıcıllıqla qurur (şəkil 2.2):

23

1. İstifadəçilərin sorğusu VBİS-ə verilir.

2. Xarici modeldən, konseptual modeldən və XM-in KM-

də əksindən istifadə edərək, VBİS xarici modelin tələb olunan

yazısını formalaşdırmaq üçün konseptual modelin hansı

yazılarının tapılmasını təyin edir.

3. Konseptual və fiziki modellərdən və KM-in FM-də

əksolunmasının təsvirindən istifadə edərək, VBİS sorğuya

cavab vermək üçün FM-dən hansı fiziki yazılırın oxunmasını

təyin edir.

4. VBİS əməliyyat sisteminə VB-dən tələb olunan fiziki

yazıların oxunması üçün sorğu verir.

5. Əməliyyat sistemi özünün müraciət metodlarından

istifadə edərək, VBİS-in tələb etdiyi fiziki yazıları tapıb, VBİS-

in sistem buferində yerləşdirir.

6. Uyğun modellərin və əksolunmaların təsviri əsasında

VBİS bufer yaddaşında yerləşdirilmiş yazıları tətbiqi proqramın

və ya istifadəçi şəxsin tələb etdiyi şəkildə formalaşdırır.

7. Bufer yaddaşında formalaşdırılan yazıları VBİS tətbiqi

proqramın işçi (giriş və çıxış) sahəsinə və ya birbaşa istifadəçi

şəxsə göndərir.

8. Sorğu nəticələri haqqında VBİS tətbiqi proqrama,

əməliyyat sisteminə və istifadəçi şəxsə məlumat verir.

9. Tətbiqi proqram işçi sahəsindəki yazıları emal edir.

İnformasiya sistemində istifadəçilərlə sistem arasında,

sistemlə VB-nin administratoru arasında və müxtəlif

səviyyələrdə verilənlərin təsvir modelləri arasında informasiya

mübadiləsinin təşkili üçün uyğun interfeyslər yaradılır. Həmin

interfeyslər uyğun səviyyələrdə verilənlərin və onlar üzərində

aparılan əməliyyatların təsviri dillərinin köməyilə qurulur.

İstifadəçilərin interfeysi xarici səviyyənin, yəni tətbiqi

proqramların tələblərinin və ya sorğuların ifadə olunduğu

dildir. Tətbiqi proqramın və sorğunun translyasiyasından sonra

xarici səviyyənin operatorları obyekt kodunda VBİS-ə verilir.

VBİS-in tərkibində sistemdaxili interfeyslər fəaliyyət göstərir.

24

Modellərin ifadə olunması və təshihi üçün VB-nin

administratoru uyğun interfeyslərlə təmin olunur.

İnformasiya sisteminin 3 səviyyəli arxitekturası hər

səviyyədə verilənlərin bir-birindən asılı olmayaraq

dəyişdirilməsi imkanını təmin edir, çünki konseptual sxem

xarici sxemlə daxili sxemi bir-birindən ayırır. Odur ki,

konseptual sxem stabil olmalıdır və sistemin uzun müddətli

işini təmin etməlidir. Xarici sxemin dəyişilməsi təbii haldır və

bu dəyişmələr konseptual sxem çərçivəsində olmalıdır. Daxili

sxem isə hesablama sisteminin məhsuldarlığını, ehtiyatlardan

səmərəli istifadə olunmasını və sistemin tətbiq olunan texniki

vasitələrdən asılı olmamasını təmin edir. Xarici modelin

obyektləri istifadəçilərin sorğuları əsasında onların

reallaşdırılması zamanı yaradılır. Daxili modelin obyekləri

(fiziki yazılar) saxlanan verilənləri əhatə edir. Konseptual

modelin obyektləri (məntiqi yazılar) xarici və daxili modeldə

əks olunan verilənlərin hamısını və hətta hələlik daxili modeldə

əks olunmayan verilənləri də əhatə edir. Bununla da verilənlər

bazasının mərhələlərlə istismara verilməsi təmin olunur.

Konkret VBİS-in yaradılmasında modellər arasında

əksolunma funksiyalarının və verilənlərin emalı üçün

funksiyaların reallaşdırılması bir neçə variantla aparıla bilər.

Məsələn, sadə halda hər bir məntiqi yazıya bir fiziki yazı və hər

bir xarici yazıya bir məntiqi yazı uyğun gələ bilər. Onda xarici

yazı birmənalı olaraq daxili yazıdan alınır. Bu variant yüksək

məhsuldarlığa malikdir, lakin verilənlərin təkrarlanmasına yol

verilir. Digər halda konseptual sxem əsasında lazımi

əksolunmanı həyata keçirən proqram yaradılır və onun

köməyilə daxili yazılardan xarici yazıılar formalaşdırılır.

Təcrübədə aralıq variantına da rast gəlinir. Bu halda daxili

yazılar əsasında məntiqi yazılar formalaşdırılır, sonra isə

məntiqi yazılardan xarici yazılar alınır, yəni məntiqi yazılar

aralıq mərhələdə formalaşdırılır. İnformasiya sistemi tətbiq

edilən müəssisədə verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə

25

olunmasına məsuliyyəti verilənlərin administratoru (VA)

adlanan bir və ya bir neçə şəxsdən ibarət qrup daşıyır.

Verilənlər hər bir müəssisənin əsas dəyərlərindən biri

olduğundan, VA verilənləri yaxşı anlamalı və müəssisənin

idarə olunması üçün hansı verilənlərə ehtiyac olduğunu

bilməlidir. Beləliklə, VA-nın vəzifələrinə aşağıdakılar aiddir:

VB-yə hansı verilənlərin daxil edilməsini müəyyənləşdirmək,

verilənlərə xidmət zamanı qaydalara əməl olunmasını və VB-

dən alınan verilənlərin istifadəçilərə vaxtında çatdırılmasını

təmin etmək. O bilməlidir ki, kim, hansı vaxtda və şəraitdə,

hansı verilənlər üzərində hansı əməliyyatları apara bilər. Yəni,

o, verilənlərin mühafizəsinin də təminatçısı olmalıdır. VA

texniki mütəxəssis kimi yox, idarəçi kimi fəaliyyət göstərir.

VA-nın tələblərinin yerinə yetirilməsi isə verilənlər bazasının

administratoru (VBA) tərəfindən aparılır. Verilənlər bazasının

administratoru bir və ya bir neçə peşəkar mütəxəssisdən ibarət

qrupdur. VBA-nın əsas vəzifəsi verilənlər bazasını yaratmaq,

onun yeniləşdirilməsini, təshihini və istifadəçilərin sorğularına

cavabları təmin etməkdən ibarətdir. VBA həmçinin sistemin

operativliyinə və texniki təminatına da cavab verir. Odur ki,

VBA ştatına layihəçilər, sistem proqramçıları və texniki işçilər

daxil edilir.

2.4 Verilənlər bazasının layihələndirilməsi

Verilənlər bazasının layihələndirilməsi informasiya

sisteminin layihələndirilməsinin əsasını təşkil edir.

İstifadəçilərin informasiya tələblərinin tam təmin edilməsi üçün

verilənlər bazasının layihələndirilməsi zamanı iki cəhəti nəzərə

almaq lazımdır:

- Birincisi, mövzu sahəsinin sərhədlərini

müəyyənləşdirmək və mövzu sahəsinin informasiya modelini

yaratmaq.

26

- İkincisi, istifadəçilərin sorğularına tam və dəqiq cavab

verən, verilənlər bazasını daima aktual vəziyyətdə saxlayan

idarəetmə sisteminin yaradılması.

Bu tələblərdən asılı olaraq, İS-in xidmət etdiyi

istifadəçilərin sorğuları və funksional məsələlər dərindən təhlil

edilməlidir.

Verilənlər bazasının layihələndirilməsi “yuxarıdan-

aşağıya” prinsipi əsasında ardıcıl iterasiya ilə aparılır.

Verilənlər bazasının layihələndirilməsi mərhələləri və hər bir

mərhələyə uyğun giriş və çıxış informasiyanın tərkibi şəkil 2.3-

də göstərilmişdir.

İlkin mərhələdə mövzu sahəsinin informasiya

baxımından tədqiqi nəticəsində verilənlər bazasına qoyulan

tələblər müəyyənləşdirilir və təhlil edilir. Sonra mövzu

sahəsinin informasiya-məntiqi (infoloji) modeli yaradlır.

Həmin modeldə mövzu sahəsinə aid verilənlərin strukturu və

onlar arasında əlaqələr əks etdirilir. Bu iki mərhələ verilənlər

bazasının infoloji layihələndirilməsini əhatə edir. İnfoloji

layihələndirilmədə aşağıdakı məsələlər həll olunmalıdır:

1) mövzu sahəsinin hansı obyektləri və hadisələri

(prosesləri) haqqında informasiya toplanmalıdır;

2) həmin obyektlərin və proseslərin əsas

xarakteristikaları və onlar arasında əlaqələr;

3) obyektlər və proseslər haqqında sistemə daxil edilən

anlayışların, xarakteristikaların və əlaqələrin dəyişdirilməsi və

təsvir olunması.

İnfoloji layihələndirilmə nəticəsində verilənlər bazasının

konseptual sxemi yaradılır. Bu mərhələdə həmçinin

istifadəçilərin (şəxslərin və tətbiqi proqramların) sorğuları

araşdırılır və nəticədə xarici infoloji modellər (altsxemlər) və

onların konseptual infoloji modellə əlaqələri formalaşdırılır və

təsvir edilir.

27

28

Bu mərhələnin əsas xüsusiyyətlərinlən biri də ondan

ibarətdir ki, konseptual sxemin və xarici modellərin təsviri

konkret VBİS-lə bağlı verilənlərin təsvir metodlarından asılı

olmamalıdır. Konseptual-infoloji model bütün sistemin etibarlı

və uzunmüddətli işini təmin etməlidir. Müəyyən səbəblərdən

VBİS dəyişdirildikdə konseptual-infoloji model öz stabilliyini

saxlamalıdır.

Verilənlər bazasının reallaşdırılması üçün konkret VBİS-

in seçilməsi, seçilən VBİS-lə bağlı verilənlərin məntiqi və

fiziki strukturlarının təsviri, verilənlərə müraciət metodlarının

seçilməsi; təminedici və servis proqram vasitələrinin qurulması

VB-nin dataloji layihələndirilməsini əhatə edir. O üç

mərhələdən ibarətdir: VBİS-in seçilməsi, məntiqi

layihələndirmə və fiziki layihələndirmə.

Qeyd etdiyimiz kimi, konseptual-infoloji layihələndirmə

səviyyəsində VBİS-in xüsusiyyətləri nəzərə alınmır. Seçilmiş

VBİS-lə bağlı amillər, EHM-in yaddaşında verilənlərin

təşkilinin xüsusiyyətləri isə fiziki layihələndirmədə nəzərə

alınır. Konseptual və fiziki layihələndirmə mərhələləri

arasındakı mərhələ məntiqi layihələndirmə adlanır. Bəzi

mənbələrdə ona reallaşdırmanın layihələndirməsi deyilir. Bu

mərhələdə verilənlər bazasının VBİS-lə bağlı sxemi yaradıdlır.

Bu zaman verilənlər bazasının strukturunda edilən dəyişikliklər

konkret VBİS-in və istifadəçilərin tələblərindən irəli gələn

məhdudluqların ödənilməsi ilə əlaqədar olur.

Belələiklə, məntiqi layihələndirmədə əsas məqsəd VBİS-

in seçilməsi və onun tələblərinə uyğun sxemin yaradılmasından

ibarətdir. Bu sxem istifadəçilərin bütün tələblərinə (tamlıq,

ziddiyyətsizlik, VB-nin genişləndirilməsinin mümkünlüyü və

s.) cavab verməlidir. VB-nin layihələndirilməsi ilə yanaşı

tətbiqi proqramların yaradılması işi də aparıldığından bu iki

layihəçilər arasında qarşılıqlı əlaqə olmalıdır. Odur ki, bu

mərhələdə proqramlaşdırma xüsusiyyətlərinin təhlili aparılır və

VB-nin strukturu nəzərə alınmaqla tətbiqi proqramların

29

yaradılması üçün təlimatlar hazırlanır. Məntiqi

layihələndirmənin nəticələri ciddi surətdə sənədləşdirilir.

Burada VB-yə daxil edilən bütün verilənləri və onlar arasındakı

əlaqələri əks etdirən məntiqi sxem, altsxemlər, məhdudluqların

siyahısı, VBİS-ə və tətbiqi proqramlara qoyulan tələblər və s.

ətraflı şərh olunur.

Fiziki layihələndirmədə əsas vəzifə məntiqi sxemin

tələblərinə və VBİS-in vasitələrinə uyğun olaraq verilənlərin

yaddaşda saxlanılmasının və onlara müraciətin səmərəli

strukturunu və metodlarını seçmək və reallaşdırmaqdan

ibarətdir. Verilənlərin fiziki təşkili VB-n in istismar

xarakteristikalarına təsir edən əsas amildir. Bu səviyyədə

verilənlər bazası fiziki yaddaşla əlaqələndirilir. İstismar

xarakteristikaları ilk növbədə VB-nin yaradılması və

aparılmasına sərf olunan vaxt və xərclərlə təyin edilir.

Fiziki strukturlarda verilənlərin əsas vahidi saxlanılan

yazıdır (fiziki yazı). Fiziki yazı bir və ya bir neçə məntiqi

yazıya uyğun gəlir. Fiziki yazılardan fayllar yaradılır. Sadə

halda fayl eyni strukturlu yazılar çoxluğudur. Faylın yazıları

sabit və ya dəyişən uzunluqlu ola bilər. Fiziki verilənlər bazası

bir və ya bir neçə əlaqələndirilmiş fayldan ibarət olur. Fayllar

arasında əlaqə yazıların açarları vasitəsilə əldə edilir. Beləliklə,

fiziki layihələndirmədə aşağıdakı məsələlərə baxılır:

1) verilənlər bazasına daxil edilən fayllara uyğun

yazıların formatlarının təyini;

2) faylların yaddaşda təşkili;

3) yazılara müraciət üsulları;

4) verilənlərin tamlığı və toxunulmazlığı;

5) təminedici və servis proqramlarının yaradılması.

Fiziki layihələndirmə VB-nin fiziki strukturunun ilk

variantının yaradılması və sonradan təkmilləşdirilməsi

addımlarından ibarət olan iterativ proses kimi yerinə yetirilir.

Fiziki layihələndirmənin nəticəsində yaradılan fiziki strukturun

əsas tərkib hissələri aşağıdakılardır:

30

-saxlanılan yazıların formatları,

-saxlanılan yazıların daşıyıcıda təşkili,

-müraciət metodları.

Bu komponentlər sistemi texniki və proqram vasitələri

tərəfindən qoyulan bütün istismar tələblərini və məhdudluqları

ödəməlidir. Fiziki layihələndirmənin parametrlərini

dəyişdirmək imkanı olduğundan layihənin bir neçə variantı

yaradıla bilər və qiymətləndirmə kriteriləri arasında onlardan

ən səmərəlisi seçilə bilər. Qiymətləndirmə kriterilərinə

aşağıdakılar daxildir:

-sorğulara cavabvermə vaxtı;

-təshih olunmaya sərf olunan xərclər;

-çıxış sənədlərinin alınmasına sərf olunan xərclər;

-verilənlər bazasının yenidən təşkilinin tezliyi və ona sərf

olunan xərclər;

-əsas və xarici yaddaşın sərfi.

31

III. VERİLƏNLƏR BAZASININ KONSEPTUAL

LAYİHƏLƏNDİRİLMƏSİ

3.1. Konseptual layihələndirmənin mahiyyəti

Verilənlər bazası tətbiq sahəsinin informasiya modelidir.

Həmin modeldə informasiya sisteminin məqsədyönlü fəaliyyəti

üçün tələb olunan faktlar (verilənlər) əks olunur. VB-nin

layihələndirməsi zamanı layihəçi bu faktları seçməli və təsvir

etməlidir. Bununla da tətbiq sahəsinin sərhədləri müəyyənləşir.

Sonradan seçilən VBİS vasitələri ilə VB reallaşdırılır.

VB-nin tətbiq sahəsi o vaxt müəyyənləşir ki, onun əhatə

etdiyi obyektlər, onların xassələri və əlaqələri bəlli olsun. VB-

nin layihələndirilməsi tətbiq sahəsinin strukturlaşdırılması ilə

başlanır - obyektlər təsnif olunur, VB-də əks olunan obyekt

tiplərinin toplusu təyin olunur. Hər bir obyektlər tipi üçün

həmin tipdən olan obyektləri təsvir edən xassələr və həmin

obyektlər arasında əlaqələr müəyyənləşdirilir. Sonra həmin

obyektlər haqqında VB-də hansı informasiyanın saxlanması və

bu informasiyanın verilənlər vasitəsilə necə təsvir olunması

məsələsinə baxılır. Gösətərilən məsələlərin həlli konseptual

layihələndirmənin əsas mahiyyətini təşkil edir. Beləliklə,

konseptual layihələndirmədə əsas məqsəd istifadəçilərin

informasiya tələbləri əsasında VB-yə daxil edilən verilənləri

müəyyənləşdirmək və onları seçilən VBİS-dən asılı olmayan

şəkildə təsvir etməkdən ibarətdir. Bu mərhələnin yerinə

yetirilməsi nəticəsində tətbiq sahəsinin qlobal konseptual

sxemi yaradılır. Buna verilənlər bazasının konseptual sxemi və

ya informasiya-məntiqi (infoloji) sxem deyilir.

Beləliklə, konseptual layihələndirmə mərhələsində

istifadəçilərin informasiya tələbləri sintez olunub, konseptual

sxem formasında təsvir edilir. Burada əsas məsələ informasiya

modelini elə təsvir etməkdən ibarətdir ki, o, həm istifadəçilər

32

üçün, həm də VB-nin layihəçiləri üçün (o cümlədən, VB-nin

administratoru üçün) əlverişli olsun.

Konseptual baxımdan obyekt dedikdə haqqında

informasiya toplanan şəxs, müəssisə, avadanlıq, maddə,

material, məhsul və s. nəzərdə tutulur. Obyektələrin seçilməsi

informasiya sisteminin məqsəd və vəzifələri ilə təyin olunur.

Obyektlər atomar (bölünməz) və tərkibli ola bilərlər. Eyni

obyektə bir halda atomar, digər halda tərkibli kimi baxıla bilər.

Tərkibli obyekt üçün daxili struktur, yəni onun tərkib hissələri

müəyyənləşdirilməlidir. Tərkibli obyektin tərkib hissəsi də

atomar və ya tərkibli ola bilər.

Hər bir obyekt konkret vaxt ərzində müəyyən vəziyyətlə

xarakterizə olunur. Həmin vəziyyət məhdud sayda xassələr və

əlaqələrlə təsvir olunur. Bu əlaqələr baxılan obyektin digər

obyektlərlə münasibətini təyin edirlər. Obyektin xassələri

qiyməti ədəd və ya sözlə ifadə olunan göstəricilərdir (məsələn,

soyad, ad, tabel sayı, çəkisi, boyu və s.). Obyektin

xarakteristikaları onun digər obyektlərlə əlaqələrindən asılı

olmaya bilər, yəni lokal ola bilərlər. Əgər obyektin xassələri

digər obyektlərlə əlaqələrdən asılıdırsa, belə xassələrə relyasiya

xassələri deyilir. Obyektlər arasındakı əlaqələr əlaqəyə daxil

olan obyektlərin sayından asılı olaraq: n=2, 3,…, k dərəcəli ola

bilər. Onlara uyğun olaraq binar, ternar, …,k-nar əlaqələr

deyilir. Obyektlərin təsviri üsulunun əsas mahiyyəti oxşar

obyektlərin qrup şəklində birləşdirilməsindən ibarətdir. Oxşar

obyektlər qrupuna obyektlərin tipi deyilir. Obyektlərin eyni tipə

aid edilməsi onların eyni xassələrlə təsvir olunması ilə təyin

olunur. Birləşdirilən obyektlərin özləri də bir neçə digər

obyektlərin birləşdirilməsindən yarana bilər, yəni obyektlər

tipinə digər obyektlər tipi daxil ola bilər.

By üsulda qarşıya qoyulan əsas məsələlər aşağıdakılardır:

1. Obyektlər nədir?

2. Qlobal sxemdə obyektin məzmunu nədən ibarətdir?

3. Hər bir obyekt hansı xassələrlə təsvir olunur?

33

4. Hər bir obyekt hansı xassələrlə digərlərindən fərqlənir?

5. Hər bir obyektin digər obyektlərlə əlaqəsi.

Verilənlər bazalarının yaradılmasında konseptual üsul ilk

dəfə verilənlər bazaları üzrə işçi qrupun (ANSI/SPARC) nəşr

etdiyi hesabatlardan sonra özünə yol tapmışdır. Son illərdə nəşr

olunan ədəbiyyatlarda bu üsula geniş yer verilməsinə

baxmayaraq, həm ümumi terminologiya, həm də əsas aksiomlar

üzrə ümumi fikir yoxdur. Bu üsul konseptual layihələndirmə

səviyyəsinin ideallaşdırılmasına əsaslanır. Bu o deməkdir ki,

hər bir mövzu sahəsində inteqrallaşdırılmalı olan açıq anlayışlar

(konsepsiyalar) mövcuddur. Onlar ona görə “açıq” hesab

olunur ki, hər bir anlayış layihəçiyə bəlli olan və digər

anlayışlardan fərqlənən mənaya malikdir. Bu üsulda əsas diqqət

anlayışların aqreqasiyasına və ümumiləşdirilməsinə yönəldilir.

Bu isə, qeyd etdiyimiz kimi, anlayışların abstraksiyasına

əsaslanır.

Abstraksiya - obyektin mühüm olmayan xassələrini (və

ya hissələrini) nəzərə almadan əsas diqqətin ümumi xassələr

üzərində mərkəzləşdirilməsi deməkdir. İnformatikada

abstraksiya mürəkkəb mövzuların öyrənilməsini asanlaşdırmaq

məqsədilə tətbiq olunur. Verilənlər bazalarında abstraksiya

verilənlərin strukturlaşdırılması, başqa sözlə verilənlərin

tiplərinin yaradılması üçün istifadə olunur. Abstraksiyanın sadə

forması işarələrin tiplə ümumiləşdirilməsidir. İşarə konkret

qiymət və ya obyektin konkret nümayəndəsidir. Başqa sözlə

ona nüsxə deyilir. Tip bu cür işarələrin sinfini təyin edir.

Məsələn, tip kimi «stol» anlayışı konkret növ stollar çoxluğunu

(nüsxələri) təsvir etmək üçün abstraksiyadır.

Abstraksiya çoxsəviyyəli ola bilər. Bu halda abstraksiya

mövcud tiplərdən yeni tip almaq üçün istifadə olunur. Məsələn,

“mebel” tipi “stol”, “divan”, “şkaf”, “çarpayı” və s. tiplərinin

abstraksiyası kimi təyin oluna bilər. Abstraksiya vasitəsilə

yaradılan tiplərin iyerarxiyası onların xassələrinin

öyrənilməsində müəyyən rol oynayır. Burada “irsi keçid”

34

prinsipindən geniş istifadə olunur. Məsələn, mebelə xas olan

ümumi xüsusiyyətlər (mebel taxtadan hazırlanır) stola, divana,

şkafa, çarpayıya və s. aid edilə bilər.

Konseptual layihələndirmədə abstraksiya ilə obyektlərin

əlaqələndirilmiş strukturları təyin edilir. Obyektlər bir-birilə iki

formada əlaqələndirilə bilər: yığımlar və siniflər formasında.

Buna uyğun olaraq abstraksiyanın iki forması mövcuddur:

aqreqatlaşdırma və ümumiləşdirmə. Aqreqatlaşdırmada obyekt

digər obyektlərin yığımı, ümumiləşdirmədə isə digər

obyektlərin sinfi şəkilində formalaşır.

Aqreqatlaşdırma elə bir abstraksiya formasıdır ki, onun

vasitəsilə müəyyən obyeklərdən yenisi (aqreqat) yaradılır.

Aqreqatlaşdırma həm nüsxə, həm də tip səviyyəsində tətbiq

oluna bilər. Tip səviyyəsində aqreqatlaşdırma nüsxə

səviyyəsində aqreqatlar çoxluğunu təyin edir. Tip səviyyəsində

aqreqatlaşdırmanın komponentlərinə xassə-tiplər deyilir və

başqa sözlə intensional adlandırılır. Xassə-tiplər aqreqatın

daxili struktkrunu açmaq məqsədi ilə istifadə olunur. Nüsxə

səviyyəsində xassə-tiplərin konkret növünə xassə-nüsxələr

deyilir və başqa sözlə ekstensional adlandırılır. Məsələn,

“şəxsiyyət” tipi (intensional) “soyad”, “ünvan”, “yaş” kimi

xassə-tiplərdən təşkil olunur. “Şəxsiyyət” tipininin növü

(ekstensionalı) “Babayev Baba Baba oğlu” (soyad); “Bakı,

Azadlıq prospekti, 102” (ünvan); “45” (yaş) nüsxələrindən

təşkil olunur. İntensional və ekstensional komponentlərin bir-

birindən ayrılması verilənlərin modelləşdirilməsində mühüm

əhəmiyyət kəsb edir. Ümumiləşdirmə nüsxələr və ya tiplər

çoxluqlarının ümumi bir tiplə ifadə olunması deməkdir.

Ümumiləşdirmədə obyektlərin oxşarlığı əsas götürülür,

onların fərqləndirici xüsusiyyətləri nəzərə alınmır.

Ümumiləşdirmə iki cür tətbiq edilə bilər: “nüsxə-tip”, “tip-tip”

şəkilində. “Nüsxə-tip” şəkilində ümumiləşdirmə təsnifat

adlanır və nüsxələrin sinifləşdirilməsi məqsədilə istifadə

olunur. Məsələn, konkret meyvələr çoxluğu (alma, armud, gilas

35

və s.) “Meyvə” adlı siniflə (tiplə) ümumiləşdirilir. “Tip-tip”

formalı ümumiləşdirmə çoxsəviyyəli abstraksiyanın bir növü

olub, eyni xassələrə malik olan tiplərin ümumi bir tiplə ifadə

edilməsinə imkan verir. Məsələn, “xidmətçi”, “fəhlə”, “tələbə”

kimi tiplərin “şəxsiyyət” tipi ilə ümumiləşdirilməsi. Yuxarıda

“mebel” misalında göstərilən abstraksiya da ”tip-tip” formalı

ümumiləşdirmədir. “Nüsxə-tip” prosesinin əksi olan “tip-

nüsxə” prosesi (buna nüsxələnmə deyilir) tiplərin konkret

nüsxələrini müəyyənləşdirmək üçün istifadə olunur. “Tip-tip”

formalı ümumiləşdirmənin əksinə yönəldilmiş prosesə isə

“xüsusiləşdirmə” deylir və ümumi sinifdən (tipdən) xüsusi

siniflərin (tiplərin) ayrılması məqsədilə tətbiq olunur. Əgər hər

hansı tip eyni vaxtda həm ümumiləşdirmə, həm də

aqreqatdırsa, onu təşkil edən obyektlər aqreqata aid olan

xassələri irsən qəbul edirlər. Şəkil 3.1-dən göründüyü kimi

“şəxsiyyət” tipi “xidmətçi” və “tələbə” tiplərinin

ümumiləşdirilməsi olduğundan, o “soyad”, “ünvan” və “yaş”

xassələrini irsən götürür.

3.2. Konseptual layihələndirmədə əlaqələr

Əlaqə obyektlər arasındakı rabitəni təyin edir.

Abstraksiya baxımdan əlaqə də tip və nüsxəsi ilə təyin edilir.

Əlaqənin tipi obyektlərin tipləri arasındakı rabitəni, əlaqənin

nüsxəsi isə obyektlərin konkret nüsxələri arasındakı rabitəni

göstərir. Obyektlər arasında binar (iki obyekt arasındakı əlaqə),

Ternar (üç obyekt arasındakı əlaqə) və ümumi halda n-nar

əlaqələr ola bilər. Binar əlaqələrə ən çox təsadüf edilir.

36

Əlaqənin tipinə bəzən iki və daha çox obyektin aqreqatı

kimi baxıla bilər. Məsələn, “Müqavilə”yə (əlaqə) “Sifarişçi” ilə

“İcraçı” obyektlərin aqreqatı kimi baxmaq olar. Bəzən isə

əlaqənin tipi digər əlaqələrin ümumiləşdirilməsi ola bilər.

Əlaqə kateqoriyası istiqamət, assosiativlik və seçicilik

xassləri ilə xarakterizə olunur. Əlaqənin istiqaməti onun

semantikası ilə bilavasitə bağlı olub, əlaqənin təyinedici

atributdan təyin edilənə və ya əksinə yönəldiyini göstərir (Şəkil

37

3.2). Əgər əlaqə hər iki istiqamətdə eyni mənalıdırsa, onda

əlaqənin istiqaməti göstərilmir (Şəkil 3.3).

Şəkil 3.2. Əlaqənin istiqaməti

Şəkil 3.3. Hər iki istiqamətdə eyni mənalı əlaqə

Əlaqənin əsas xassələrindən biri də assosiativlikdir.

Assosiativlik birmənalılıq xarakteristikası ilə bilavasitə

bağlıdır. Birmənalılıq obyektlərin assosiativlik dərəcəsini təyin

edir. Əgər obyektin nüsxəsi digər obyektin yalnız bir nüsxəsi

ilə əlaqədədirsə bu cür əlaqə baxılan obyektlərin tipinə görə

birmənalıdır.

Hər hansı A obyektinin V obyekti ilə 4 cür assosiasiyası

mümkündür: “birin-birə” (1:1), “birin-çoxa” (1:M), “çoxun-

birə” (M:1) və “çoxun-çoxa” (M:N). Əgər əlaqə hər iki

istiqamətdə birmənalıdırsa, bu cür əlaqəyə “birin-birə” (1:1)

Kişi Qadın

Nikahda olma

38

əlaqəsi deyilir (şək. 3.4 a). Əgər əlaqə A-ya görə birmənalıdırsa

(Şək. 3.4 b), onda assosiasiya “birin-çoxa” (1:M) və əksinə B-

yə görə birmənalıdırsa, “çoxun-birə” (M:1) adlanır. Əgər A və

B obyektləri arasında birmənalılıq yoxdursa, onlar arasındakı

əlaqə “çoxun-çoxa” (M:N) hesab olunur (Şək. 3.4 v).

Əlaqələr Assosiasiyanın növü

Tip Nüsxə

Şəkil 3.4. Assosiasiyaların növləri

39

Əlaqənin seçicilik xassəsi özünü 4 şəkildə göstərə bilər:

1) Məcburi olmayan əlaqə: əlaqədə hər iki obyektin varlığı

əlaqədən asılı deyil (Şək. 3.5 a).

2) Mümkün əlaqə: əlaqədə olan obyektlərin varlığı əlaqənin

tipindən asılıdır (Şək. 3.5 b).

3) Şərti əlaqə: obyektlərdən birinin varlığı müəyyən şərtlə

təyin edilir. Bu növ əlaqə mümkün olan əlaqənin xüsusi halıdır

(Şək. 3.5 v).

4) Məcburi əlaqə: hər iki obyektin varlığı əlaqədən asılıdır

(Şək. 3.5 q).

3.3. Konseptual layihələndirmənin metodologiyası

Obyektlərin moddelləşdirilməsi üsulu ilə verilənlər

bazasının konseptual layihələndirilməsi 2 mərhələ üzrə aparılır:

1) lokal təsvirlərin modelləşdirilməsi;

2) lokal təsvirlərin birləşdirilməsi və ümumi konseptual

sxemin alınması.

3.3.1. Verilənlərin lokal təsvirlərinin modelləşdirilməsi

Lokal təsvirlərin modelləşdirilməsi verilənlər bazasına

daxil edilən və mövzu sahəsinin müxtəlif cəhətlərini əks

etdirən informasiyanın modelləşdirilməsini əhatə edir.

Lokal təsvirlərin modelləşdirilməsi aşaıdakı addımlarla

aparılır:

1) Lokal təsvirlərin təyini;

2) Verilənlərin formalaşdırılması;

3) Hər verilən üçün təyinedici atributun seçilməsi;

4) Təsviredici atributların müəyyənləşdirilməsi;

5) Əlaqələrin müəyyənləşdirilməsi.

Lokal təsvirlərin təyini.

40

41

Adətən, hər bir lokal təsvir müəyyən tətbiq sahəsinə,

funksional məsələyə və ya istifadəçiyə uyğun gəlir. Bəzi halda

lokal təsvir verilənlər bazasının bir neçə tətbiqini əhatə edən

müstəqil bölməsinə uyğun ola bilər. Məsələn, ali məktəb üçün

verilənlər bazasının layihələndirilməsində lokal təsvirlər kimi

ayrı-ayrı funksional bölmələr, fakultələr götürülə bilər. Lokal

təsvirin əhatə dairəsinin seçilməsində layihəçi adətən

kompromis qərar qəbul edir, çünki dar çərçivə verilənlərin

inteqrasiya səviyyəsini kiçildir, əhatə dairəsinin çox genişliyi

isə layihənin mürəkkəbliyinə və qeyri səlisliyinə gətirib çıxarır.

Verilənlərin formalaşdırılması.

Hər bir lokal təsvir üçün verilənləri formalaşdırmaq

lazımdır, yəni haqqında informasiya toplanaılan obyektlərin

tipləri müəyyənləşdirilməlidir.

Təyinedici atributun seçilməsi.

Hər bir obyekt üçün onun nüsxəsini birmənalı təyin edən

identifikator gösətrilməlidir. İdentifikator kimi bir və ya bir

neçə atribut seçilə bilər. Verilənlərin emalı sistemlərində

qiyməti baxılan obyekti birmənalı təyin edən bir neçə

birləşdirilmiş atributa açar deyilir. Həmin sistemlərdə belə bir

hipotez var: obyektlər yığımında hər bir obyekt fərqlənməlidir.

Odur ki, hər bir obyekt yalnız ona uyğun açara malik olmalıdır.

Əgər verilənləri xarakterizə edən atributların içərisindən

açar seşmək mümkün deyilsə, onda atributların tərkibinə açar

kimi istifadə olunan xüsusi atribut daxil edilir. Məsələn,

müəssisədəki işçilər haqqında verilənlər bazasında “işçinin

tabel sayı”, əmanət bankı sistemində “əmanətçinin hesab sayı”

açar kimi istifadə oluna bilər. Verilənlərin modellərinin

layihələndirilməsində açarın seçilməsi vacib məsələlərdən

biridir. Bu onunla izah olunur ki, açar verilənlərin nüsxəsini

birmənalı təyin etməlidir və digər tərəfdən onun tərkibinə

minimal sayda atribut daxil olmalıdır. Bəzi hallarda veriləni

təyin edən bir neçə açar ola bilər. Onlardan biri əsas (birinci)

42

açar kimi təyin olunur, o biriləri isə mümkün açarlar hesab

olunur. Əsas açar kimi uzunluğu ən kiçik olanı seçilir

Təsviredici atributların müəyyənləşdirilməsi.

Açar kimi istifadə olunan atribut seçildikdən sonra

verilənlərin xassələrini təsvir edən digər atributlar

müəyyənləşdirilir. Açar kimi seçilən atribut (və ya atributlar)

veriləni tam təyin etdiyindən, təsviredici atributlarla açar

arasında funksional asılılıq olmalıdır. Təsviredici atributlar

tərkibli ola bilməz, yəni onlar birqiymətli olmalıdır. Nisbət

baxımından bu o deməkdir ki, verilən 1-ci normal formada

olmalıdır və atributlar təkrarlana bilməz.

Əlaqələrin müəyyənləşdirilməsi

Bu addımda lokal təsvirdəki verilənlər arasındakı asılılıq

araşdırılır və bununla da verilənlər arasında əlaqələr

müəyyənləşdirilir. Müəyyənləşdirilən əlaqələrin xarak-

teristikaları təyin edilir. Lokal təsvirlərin modelləşdirilməsi

formalaşdırılan verilənlərin və atributların, həmçinin, onlar

arasında əlaqələrin qrafiki təsviri ilə nəticələnir.

3.3.2. Verilənlərin lokal təsvirlərinin birləşdirilməsi

Lokal təsvirlər “verilən-əlaqə” diaqramı vasitəsi ilə ifadə

olunduqdan sonra konseptual layihələndirmənin sonuncu

mərhələsində həmin təsvirlər birləşdirilərək verilənlər

bazasının qlobal informasiya strukturu alınır. Bu zaman

lahiyəçi sxemə lokal təsvirlərə görə törəmə olan

konstruksiyalar da daxil edə bilər. Bu cür konstruksiyalar lokal

təsvirdəki anlayışlara nisbətən yuxarı səviyyədə duran

anlayışları sxemə daxil etməklə yaradılır. Bu cür

abstraksiyaların konseptual sxemə daxil edilməsi aşağıdakı

məqsədləri güdür.

- eyni obyektin müxtəlif xassələri haqqında verilənlərin

ümumi kompozisiya təsvirini əldə etmək;

43

- oxşar obyektlərin informasiya təsvirində mühüm

olmayan fərqləri aradan qaldırmaq;

- məsələlərin həllini əlverişli aparmaq üçün abstrakt

anlayışlardan istifadə etmək və bu anlayışların daha konkret

anlayışlarla əlaqəsini yaratmaq (məsələn, “şəxsiyyət” - “işçi”,

“müqavilə”- “müəssisə” və s.);

- oxşar obyektlərin siniflərini və altsiniflərini yaratmaq

və müəyyən əlamətlərə görə obyektləri siniflərə ayırmaq;

- obyektlərin birləşdirilməsinə, kəsişməsinə və fərqinə

uyğun törəmə tipləri yaratmaq.

Sxemə daxil edilən törəmə konstruksiyalar verilənlərin

təsvirində ziddiyyətlər yaratmamalıdır.

Lokal təsvirlərin birləşdirilməsinə başlamazdan əvvəl

birləşdirilmə dərəcəsini müəyyənləşdirmək lazımdır.

Birləşdirilən lokal təsvirlərin sayı (n) 4-dən çox olmazsa, onları

bir addımla birləşdirmək olar. Lakin n-in qiyməti böyük olanda

bir addımla birləşdirmək çətinləşir və səhvlərin ehtimalı artır.

Odur ki, birləşdirməni bir neçə addımda aparırlar. Hər addımda

2 lokal təsvir birləşdirilir. Bu cür binar birləşdirmədən alınan

obyektlərin sayı (Nb) belə təyin olunur:

Nb= N1+N2 +T-R.

Burada N1, N2 - lokal təsvirlərdəki obyektlərin sayı;

T - əlavə olunan törəmə obyektlərin sayı;

R - birləşdirilən təsvirlərdə uyğun gələn obyektlərin

sayıdır.

Binar birləşmədən alınan təsvirlər sonradan yenə iki-iki

birləşdirilərək, son mərhələdə ümumi birləşdirilmiş sxem

alınır.

Təsvirlərin birləşməsində 3 əsas konsepsiyadan istifadə

olunur: eynilik, aqreqatlaşdırma və ümumiləşdirmə. Modelin

iki və daha çox elementi o vaxt eyni hesab olunur ki, onlar eyni

semantikaya (mənaya) malik olsunlar. Eynilik çox vaxt

44

elementlərin sinonimliyi ilə təyin edilir. Elementlərin oxşarlığı

da həmişə eyniliyi təyin etmir. Bunun üçün istifadəçilərin

fəaliyyət dairəsini və informasiya tələblərini yaxşı bilmək

lazımdır. Əgər A(x) və B(x) lokal təsvirləri eynidirsə, onda

onlar G (AB) təsviri ilə birləşdirilir.

G (AB) - A(x) = B(x).

Aqreqatlaşdırma elementlər arasındakı əlaqəyə yeni

element kimi baxmağa imkan verir. Təsvirlərin birləşməsində

aqreqatlaşdırma 3 formda rast gələ bilər.

1. Bir təsvirdə aqreqat obyektə tam kimi baxılır,

digərində isə onun tərkib hissələri götürürlür. Məsələn, bir

təsvirdə obyekt kimi “kompüter”, digər təsvirdə isə obyekt

kimi onun tərkib hissələri - “Prossesor”, “Yaddaş”,

“Klaviatura”, “Printer” baxılır. Əgər sadəcə birləşdirilmə

aparılarsa, onda “Prosessor”, “Yaddaş qurğusu”, “Klaviatura”,

“Printer” obyektlərinin “Kompüter” obyektinin tərkib hissələri

olması faktı nəzərə alınmayacaq. Lakin aqreqatlaşdırma

vasitəsilə bu fakt nəzərə alınır (şəkil 3.6).

2. Bir neçə təsvirdə aqreqat obyektin müxtəlif hissələrinə

baxılır, tam şəkildə isə aqreqat obyektə baxılmır. Məsələn, bir

təsvirdə prosessora və yaddaş qurğusuna, digər təsvirdə isə

klaviaturaya və printerə baxılır. Hər bir lokal təsvirdə aqreqatın

yaradılması üçün lazımı şərt yoxdur, lakin onların

birləşdirilməsi nəticəsində aqreqat yaradıla bilər (şəkil 3.6).

3. Eyni obyektə müxtəlif təsvirlərdə baxılır, lakin onun

tərkib hissələri fərqlənir. Aqreqatların birləşdirilməsi ilə

təsvirlər birləşdirilir. Məsələn, “İşçi” obyekti bir təsvirdə

“Tabel nömrəsi” və “Vəzifəsi” (şəkil 3.7a) digər təsvirdə isə

“Soyadı-adı-atasının adı”, “Təvəllüdü” və “Ünvanı” (şəkil

3.7b) atributları ilə təsvir olunubsa, həmin aqreqatların

birləşdirilməsi nəticəsində “İşçi” obyekti “Tabel nömrəsi”,

45

“Soyadı-adı-atasının adı”, “Vəzifəsi”, “Təvəllüdü”, “Ünvanı”

atributlarından ibarət aqreqat kimi təsvir olunur (şəkil 3.7v).

Ümumiləşdirmə elə abstraksiya növüdür ki, onun

vasitəsilə müxtəlif tipli oxşar obyektlərə bir ümumi obyekt

kimi baxılır ( 3.7). Ümumiləşdirmədə oxşar obyektlərin ümumi

xassləri nəzərə alınır. Çoxsəviyyəli strukturlarda

ümumiləşdirmə cins-növ iyerarxiyasını yaratmağa ikan verir.

Növə aid olan obyekt yalnız ona xas olan xassələrdən əlavə

cinsə aid olan oyektin xassələrini də irsən götürür.

Ümumiləşdirmə aparıldıqda modelə tipi və rolu göstərən məna

kateqoriyası daxil edilir və cins iyerxiyası həmin kateqoriyaya

görə formalaşdırılır.

Kompüter

Prosessor Yaddaş

qurğusu

Klaviatura Printer

Şəkil 3.6. «Kompüter» aqreqatınn strukturu

46

İşçi

Tabel nömrəsi Vəzifəsi

İşçi

Soyadı – Adı –

Atasdının adı Təvəllüdü Ünvanı

İşçi

Tabel

nömrəsi

Soyadı – Adı

– Atasdının

adı

Vəzifəsi Təvəllüdü

Şəkil 3.7. Müxtəlif tərkibli eyni aqreqatların birləşdirilməsi

a)

b)

v)

Ünvanı

47

IV. VERİLƏNLƏRİN REALYASİYA MODELİ

4.1. Verilənlərin model anlayışı

Verilənlərin modeli (VM) onların necə və hansı

qaydalarla strukturlaşmasını təyin edir. Lakin struktur xassələri

verilənlərin semanikasını və onlardan istifadə üsullarını tam

açmağa imkan vermir. Bunun üçün verilənlər üzərindəki

əməliyyatlar da müəyyən olunmalıdır. Məsələn, obyektlər

siyahası əməliyyatların tipindən asılı olaraq stek və ya növbə

strukturları ilə təşkil oluna bilər. Beləliklə, əməliyyatlar

verilənlərin strukturları ilə uyğunlaşdırılmalıdır.

Verilənlərin modelləri yüksək dərəcədə tipikləşdirilmiş

modellər sinifinə aiddir. Bu o deməkdir ki, hər bir verilən bu və

ya digər kateqoriyaya aid edilə bilər. Əgər bu mümkün deyilsə,

veriləni süni yollarla müəyyən kateqoriyaya gətirib çıxarırlar.

Əksər hallarda kateqoriyalar əvvəlcədən müəyyənləşdirilir

(məsələn “atribut”, “əlaqə” kateqoriyaları). Kateqoriyalar və

onlar arasındakı əlaqələr birlikdə sxem adlanır.

Tətbiq sahəsinin xüsusiyyətlərindən və istifadəçilərin

tələblərindən asılı olaraq verilənlərin modelləri müxtəlif ola

bilər. Buna baxmayaraq bütün modellərə aid olan ümumi

anlayışlar və təyinetmələr mövcuddur. Bununla əlaqədar olaraq

real aləmin modelinə və onun xassələrinə baxaq. Bu xəssələri 2

sinifə ayırmaq olar: statik və dinamik. Statik xassələrə vaxta

görə invariant olan xassələr aiddir. Onlar həmişə və ya

müəyyən vaxt intervalında döğru və dəyişilməz olur. Dinamik

xassələr dünyanın təkamül təbiətini təyin edir. İstənilən VM bu

iki sinif xassəəlri müəyyən dərəcədə əks etdirməlidir. Bununla

əlaqədar olaraq verilənlər modelinin (M) yaranma qaydaları

(G) və əməliyyatlar (O) çoxluqları vasitəsilə təyin edilməsinə

baxaq. Yaranma qaydaları VM-in statik xassələrini ifadə edir

və verilənlərin təsviri dili ilə əlaqələndirilir. Yəni bu dil vasitəsi

ilə veriəlnlərin mümkün olan strukturları və reallaşdırmaları

48

təyin edilir. Verilənlərin strukturunun təyini yaranma

qaydalarına cavab verən uyğun kateqoriyaların (tiplərin)

müəyyənləşdirilməsi ilə əldə edilir. Kateqoriyların

müəyyənləşdirilməsi isə atributlar və onların qiymətləri vasitəsi

ilə aparılır. Verilən və əlaqələrin mümkün realizasiyasının

seçilməsi hər bir kateqoriya üçün mövcud olan «tamlığın

məhdudluğu» nəzərə alınmaqla aparılır. Məsələn, işçinin tabel

nömrəsi unikal olmalıdır və ya əmək haqqı 7 rəqəmli ədəd

olmalıdır. Aşkar məhdudluqlarla yanaşı modeldə struktur

spesifikasiyalarına aid olan daxili məhdudluqlar da göstərilə

bilər. Məsələn, obyektlər arasındakı əlaqələr ağacvari strukturla

məhdudlana bilər. Əməliyyatlar çoxluğu (O) VM-in dinamiki

xassələrini ifadə edir. Bu çoxluq verilənlərlə əməliyyat dili

vasitəsi ilə əlaqəlndirilir. Əməliyyatlar çoxluğu verilənlər

bazasının Di realizasiyası üzərində onun Dj realizasiyasına

çevrilməsi üçün aparılan əməliyyatları təyin edir. “O”

çoxluğunun hər bir əməliyyatı VB-ni bir vəziyyətdən digərinə

gətirir. Bu halda VB-nin strukturu dəyişir. Bu o deməkdir ki,

daxili məhdudluqların pozulmasına icazə verilmir. Yuxarıda

qeyd etdiymiz kimi, verilənlər bazasının idarə olunması

idarəetmə sistemi (VBİS) vasitəsilə həyata keçirilir. VBİS

verilənlər bazasının sxemini təsviretmə vasitələrinə malik olub,

verilənlər üzərində əməliyyatların aparılmasını təmin edir.

Yəni VBİS seçilən verilənəlrin modelinin tətbiqini təmin edir.

Odur ki, yaradılan hər bir VBİS konkret tip VM-ə yönəldilir.

Verilənəlrin modelləri verilənlərin konkret sistemlərdə

təsvirindən başqa digər məqsədlər üçün də istifadə olunur. Bu

modellər həm də veriəlnlərə səmərəli müraciət üsullarının

təminatçısı rolunu oynayırlar. Veriəlnlərin struktur

modelləşdirilməsində 3 tip modeldən istifadə olunur: iyerarxik,

şəbəkə və realiyasiya.

İyerarxik model verilənlərin qraf şəklində təsvirinə

əsaslanır. Sxemin qraf diaqramında təpələr (düyünlər)

verilənlərin tipini, budaqlar isə verilənlər arasında əlaqələri

49

göstərir. Əsas daxili məhdudluqlar bunlardır: a) əlaqələrin

bütün tipləri funksional xarakterlidir (1:1, 1:M, M:1); b)

əlaqələr ağacvari struktura malikdirlər. Verilənlər bazasının

sxemi üçün qrulmuş qraf-diaqrama təyinat ağacı deyilir. Əgər

veriəlnəlr təbii olaraq ağacvari struktura malikdirsə, ağacvari

modelin tətbiqi heç bir problem yaratmır. Lakin ağacvari

strukturdan fərqli strukturların təsviri üçün modelə əlavə

vasitələr daxil edilir. İyerarixik modelli sxemdə struktur

dəyişiliklərin aparılması da (xüsusilə alt ağacların ağacdan

kənarlaşdırılması və ya ağaca əlavə edilməsi) böyük

çətinliklərlə əlaəqdardır. İyerarxik modelli VBİS-ə misal olaraq

1970-1990 illərdə geniş tətbiq tapmış İMS sistemini və onun

əsasında yaradılmış OKA sistemini gösətrmək olar. Bu tip VB-

da verilənlər «valideyn - övlad» prinsipi ilə qruplaşdırılırlar.

Müəyyən bir verilənlə ifadə olunan «valideyn» hər bir sonrakı

informasiya elementi ilə övladlıq verilənləri ilə bağlanırdı. VB-

nın iyerarxik modelində verilənlərə müdaxilə yalnız valideyn -

övlad əlaqəsi ilə yarana bilərdi (şəkil 4.1).

Şəkil 4.1

Şəbəkə tipli modellər də iyerarxik modellər kimi verilənlərin

qraf diaqrammı şəklində təsvirinə əsaslanır. İyerarxik

modeldən fərql i olaraq, şəbəkə modelində 1:1, 1:M, M:1

Sifarişçi

Satış

bazarı Satış

bazarı Satış

bazarı

50

funksional əlaqələrlə yanaşı M:N əlaqəsi də həyata keçirilir.

Şəbəkə modellərinin və onlara uyğun VBİS-lərin

yaradılmasında və inkişafında verilənlərin emalı sistemləri

üçün dil vasitələrinin yaradılması ilə məşğul olan komitənin

(CODASYL) verilənlər bazaları üçün işçi qrupunun (DBTG)

verdiyi təkliflərin böyük rolu olmuşdur. CODASYL modeli

müxtəlif məsələlərin həlli üçün tətbiq edilən fayl sistemlərinin

və onların sonrakı inkişafı nəticəsində yaranan ilk şəbəkə

sistemlərinin təsiri altında yaradılmışdır. Şəbəkə modelində

M:N əlaqəsinin həyata keçirilməsi onun k sayda (1 kM)

1:N əlaqəsinə çevrilməsi ilə aparılır. Bu isə həm konseptual,

həm də fiziki səviyyədə mürəkkəblik yaradır. Şəbəkə modeli

VBİS-lərə misal olaraq, MARK-I, MARK-II, 9 PAC, IDS,

TOTAL, ADABAS, CET, CETOP sistemlərini göstərmək olar.

VB-nın şəbəkə modelində verilənlərə dostup ona gələn yollar

vasitəsi ilə həyata keçirilirdi. Bu zaman verilənlər faktiki

olaraq başqa verilənlər ilə də bağlı olur və vacib deyil ki, bu

əlaqələr iyerarxik olsunlar (şəkil 4.2).

Şəkil 4.2.

1 2

3 4 5

6 7 8

9 10 11

51

Relyasiya modeli verilənəlrin strukturlarının nisbətlər

şəklində təsvirinə və cədvəl formasında ifadə olunmasına

əsaslanır. Relyasiya modeli nisbətlər cəbri adlanan riyazi

aparatın verilənlərin idarə olunmasına tətbiqi nəticəsində

yaranmışdır. Həmin riyazi aparat relyasiya modelinin

xassələrini aydın və yığcam formada təyin etməyə imkan verir.

Bundan əlavə, relyasiya modeli nisbətlər üzərində müxtəlif

əməliyyatların (dekart hasili, birləşmə, kəsişmə, çıxma, bölmə,

seçmə, proyeksiya və s.) aparılmasına və nisbətlər arasında

istənilən tip əlaqələrin (1:1, 1:M, M:N) reallaşdırılmasına

imkan yaradır. Bu cəhətlərə görə 1970-ci illərin sonundan

başlayaraq yaradılan verilənlər bazaları relyasiya modelinə

əsaslanır. Beləliklə, relyasiya modeli verilənəlr bazasının

bugünkü qayəsini təşkil edir.

Hər bir yazı eyni sahələr yığımı ilə ifadə olunduqda fayl

ikiölçülü matris kimi təsvir edilə bilər. Bu gün əksər VB

relyasiya modelinə əsaslanır, daha doğrusu cədvəl şəkillidirlər.

Bildiyimiz kimi, cədvəl strukturunda verilənlərin strukturu sətir

və sütunların kəsişməsi ilə müəyyən olunur. VB-da sütunlar

sahələr (polya), sətirlər isə yazı (zapis) adlanır.

Sahələr VB-nin strukturunu yaradırlar, yazılar isə VB-də

olan informasiyanı ifadə edir. VB-nin strukturunu daha yaxşı

mənimsəmək üçün təsəvvür edək ki, baza boşdur və orada heç

bir verilən yoxdur. Bazada verilən olmasa da orada informasiya

var – bu bazanın strukturu, daha doğrusu, sahələr yığımıdır.

Məhz onlar bazaya yazılacaq və hansı cür yazılacaq verilənləri

müəyyən edirlər.

4.2. Əlaqəli cədvəllər

Cədvəl çəklində tərtib olunmuş verilənləri sadə VB

adlandırmaq olar. Əslində onlar baza yox, sadəcə cədvəllərdir.

Əgər informasiya belə sadə strukturda saxlanılsaydı, onunla

işləmək üçün xüsusi verilənlər bazasının idarə sistemləri

52

(VBİS) lazım olmazdı. Belə ki, praktikada daha mürəkkəb

strukturlu informasiyaları saxlamaq lazım gəlir ki, onlar da

çoxlu sayda belə cədvəllərdən ibarət olurlar.

Əlaqə cədvəllərinə malik VB relyasiya tipli VB adlanır.

Nümunə üçün satqı və çatdırma ilə məşğul olan kiçik bir

müəssisənin işinə baxaq. Müəssisə hansı məhsulu alıb,

hansından anbarda neçəsi qaldığını bilmək üçün ona VB

lazımdır. Hər bir alıcı, məhsulu gətirən (postavşik) və

məhsullar haqqında məlumatın bir cədvəldə saxlanılması çox

böyük çətinliklər yaradır. Bu zaman hər dəfə verilənlərin

təkrarı baş verəcəkdir. Hər dəfə müştəri növbəti məhsulu

alanda onun ünvanını, telefonunu və başqa verilənlərini

yazmaq lazım gələcəkdir. Əlbəttə ki, heç kim belə işləmir.

Daha yaxşı olar ki, bir neçə cədvəl hazırlansın:

- birində müştəri haqqında bütün verilənlər saxlanılsın,

- birində alınmış məhsullar haqqında bütün verilənlər

saxlanılsın – ixtiyari anda öyrənmək olsun ki,

müştəriyə nə verilib və hansı sənədlər hazırlanmalıdır.

- üçüncüdə – anbarda qalan məhsullar haqqında bütün

verilənlər – vaxtında ehtiyat görə bilmək üçün.

Bundan sonra cədvəllərin ayrı-ayrı sahələri

əlaqələndirilir. Bazanın əlaqəli cədvəllərə bölünməsi təkcə

rahatlıq üçün deyil, bu həm də vacibdir. Belə ki, əgər müxtəlif

yazılarda eyni verilənlər təkrarlanırsa, deməli baza pis

strukturlaşdırılıb. Bu halda düşünmək lazımdır ki, cədvəl

əlaqəli cədvəllər qrupuna necə bölünsün. Əgər cədvəllərarası

əlaqələr verilibsə, onda bu cədvəllərlə vahid bir VB kimi

işləmək olar.

4.2.1. Unikal və açar sahələr

VB-nın yaradılması onun cədvəllərinin yaradılmasından

başlayır. Struktur elə olmalıdır ki, baza ilə işləyərkən imkan

daxilində az verilən daxil edilsin. Əgər hər hansı veriləni bir

53

neçə dəfə daxil etmək lazım gəlirsə, bazanı əlaqəli cədvəllərdən

təşkil edirlər. Hər bir cədvəlin strukturunu ayrı-ayrı işləyirlər.

Cədvəllər arası əlaqələr etibarlı işləsin deyə və bu cədvəldəki

yazıya görə o birində olan uyğun yazını tapmaq üçün cədvəldə

unikal sahəyə baxmaq lazımdır. Unikal sahə elə sahədir ki,

onda olan məzmun təkrarlanmır.

Məsələn, tutaq ki, Ehtiyat cədvəlindən məlumdur ki, onu

əməkdaş Əliyev işləyib, lakin müəssisədə çoxlu Əliyev ola

bilər və bilinməyəcək ki, hansı sifarişi hansı Əliyev edib. Bu o

deməkdir ki, Familiya sahəsi unikal ola bilməz və ondan

cədvəllər arası əlaqədə istifadə etmək olmaz.

Telefon nömrəsi sahəsi – daha münasib olardı, lakin

bildiyimiz kimi müəssisədə bir telefondan çoxlu sayda adam

istifadə edə bilər. Belə hallarda unikal bir sahə yaradılır. Bu

halda müəssisənin Əməkdaşlar cədvəlində əməkdaşın kodu

sahəsi yaradılır. Əməkdaş haqqında verilənlərin VB-a daxil

edilməsi zamanı ona mənimsənilir. Məhz ondan da cədvəllər

arası əlaqə üçün istifadə edilir. Odur ki, əməkdaşın kod sahəsi

unikal sahədir və cədvəllər arası əlaqə ilə bağlı problem baş

vermir.

Cədvəlin strukturu yaradılarkən bir sahəni (və ya bir neçə

sahələr kombinasiyasını) açar qeyd etmək olar. Açar sahələr ilə

proqram xüsusi işləyir. O, onun unikallığını yoxlayır və bu

sahələr üzrə seçməni yerinə yetirir. Açar sahə əlaqələrin

yaradılması üçün ən münasibidir.

Bəzən açar sahəni birinci dərəcəli açar adlandırırlar. Əgər

cədvəl yaradılarkən müəllif açar sahə verməyibsə, VBİS

cədvəldə ilkin açar sahəsinin verilməsi barədə xəbər verir.

Cədvəldə ilkin açar qismində tez-tez hesabat tipli sahələr

istifadə olunur. Bu sahədə iki eynimənalı yazı ola bilməz. Belə

ki, bu sahənin mahiyyəti avtomatik mənimsənilir.

Cədvəllərarası əlaqələrin strukturu verilənlərin sxemi

adlanır.

54

4.2.2. Funksional və tam funksional asılılıq

Funksional asılılıq atributlar arasındakı asılılıq tiplərindən

biridir. Funksional asılılıq bir tərəfdən o faktı göstrərir ki,

məsələn, “SOYAD” atributunun qiyməti “TABEL NÖMRƏSİ”

atributunun qiyməti ilə təyin olunur, digər tərəfdən onu

göstərir ki, İŞÇİ nisbətində “TABEL NÖMRƏSİ” atributunun

hər bir qiymətinə “SOYAD” atributunun yalnız bir qiyməti

uyğun gəlir.

Fərz edək ki, X və Y R nisbətinin atributlarıdır. R

nisbətində Y atributu X atributundan o vaxt funksional asılıdır

ki, X atributunun bir qiymətinə (x) Y atributunun yalnız bir

qiyməti (y) uyğun olsun. Y atributunun X atributundan

funksional asılılığı (f) belə göstərilir:

f : XY

Adətən X əsas açar rolunda çıxış edir.

Əgər XY və YX olarsa, onda X və Y atributları

arasında birmənalı tam uyğunluq mövcuddur.

X Y işarəsi X və Y atributları arasında funksional

asılılığın olmadığını göstərilir.

Tam funksional asılılıq anlayışı əsas açarın (X) bir neçə

atributun birləşməsindən ibarət olduğu hallarda tətbiq olunur.

Əgər Y atributu (və ya atributlar yığımı) X atributlar

çoxluğundan bütövlükdə funksional asılıdırsa və eyni zamanda

X-in heç bir alt çoxluğundan asılı deyilsə, onda Y atributu X-

dən tam funksional asılı hesab olunur. Məsələn, FƏHLƏNİN

İŞİ (Tabel nömrəsi, İşin nömrəsi, Fəhlənin soyadı, İşin adı, İş

saatlarının sayı) nisbətində “İş saatlarının sayı” atributu

(“Tabel nömrəsi”, “İşin nömrəsi”) tərkibli açarından tam

funksional asılıdır, çünki həmin atribut baxılan fəhlənin

konkret işə sərf etdiyi saatların miqdarını göstərir. Həm də

“Tabel nömrəsi” və “İşin nömrəsi” atributlarının heç biri

ayrılıqda “İş saatlarının sayı” atributunu müəyyən etmir. Bu

atribut baxılan nisbətdə tərkibli açardan tam funksional asılı

55

olan yeganə atributdur. “Fəhlənin soyadı” təkcə bir atributdan

“Tabel nömrəsi”ndən tam funksional asılıdır. Həmçinin “İşin

adı” atributu “İşin nömrəsi” atributundan tam funksional

asılıdır.

Beləliklə, əgər X atributlar yığımı R nisbətinin tərkibli

açarıdırsa, Y atributu X-in bir hissəsidirsə (Y X) və A əsas

açara daxil deyilsə (AX), onda

XA və Y A

olduqda A atributu X-dən tam funksional asılı olur, əks halda

yəni

XA və YA

olduqda R nisbətində qismən (natamam) funksional asılılıq

mövcuddur.

4.2.3. Çoxmənalı asılılıq

Y atributunun X atributundan çoxmənalı asılılığı belə

göstərilir:

f : X Y

Əgər R nisbətində X əsas açardırsa və X-in hər bir

qiymətinə Y-in bir neçə qiyməti uyğun gəlirsə və Y-in digər

atributlarla əlaqəsi yoxdursa, onda Y atributu X-dən

çoxmənalı asılı olur.

Çoxmənalı asılılığı əks etdirən aşağıdakı nisbətə baxaq:

MÜƏLLİM (Soyad, Qrup, Fənn)

Burada “Soyad” açar kimi təyin olunub.

Eyni müəllim bir neçə qrupda və hər qrupda bir neçə

fənndən dərs deyə bilər. Beləliklə, “Soyad” atributu ilə “Qrup”

56

və “Fənn” atributları arasında uyğun olaraq 1:M və M:N

əlaqələri mövcuddur.

Soyad Qrup Soyad Fənn

“Qrup” və “Fənn” atributları arasında heç bir əlaqə

yoxdur və onların qiymətləri nisbətin istənilən nüsxəsində

dəyişə bilər. Beləliklə, baxılan nisbətdə “Soyad»” atributu ilə

“Qrup” və “Fənn” atributları arasında çoxmənalı asılılıq

mövcuddur.

Şəkil 4.3.-də çoxmənalı asılılıq əks etdirilmişdir.

Şəkil 4.3. Çoxmənalı asılılığın əksi

4.3. Nisbətlərin normal formaları

Relyasiya sxemini təşkil edən nisbətlərin tərtibində

müxtəlif variantların olması səmərəli variantın seçilməsini,

yəni atributların əlverişli surətdə qruplaşdırılmasını tələb edir.

Bu məsələnin həllində aşağıdakı tələblər nəzərə alınmalıdır:

1) nisbətlər üçün seçilmiş əsas açarlar minimal olmalıdır;

2) relyasiya modelinə daxil edilən nisbətlərin sayı və

nisbətlərdə atributların təkrarlanması minimum

olmalıdır;

57

3) verilənlərin daxil edilməsi, xaric edilməsi və

dəyişdirilməsi əməliyyatlarının aparılmasında çətinlik

olmamalıdır;

4) yeni tip verilənlər daxil edilərkən nisbətlər yığımının

dəyişilməsi minimum olmalıdır;

5) sistemin müxtəlif sorğulara cavab vaxtları arasında

fərq çox olmamalıdır.

Verilənlərin daxil edilməsi, xaric edilməsi və

dəyişdirilməsi zamanı aşağıdakı anomaliyalar yarana bilər.

Məsələn, fərz edək ki, verilənlər bazası aşağıdakı nisbət

sxemindən ibarətdir:

TƏDARÜK (Tədarükçünün adı, Ünvanı, Mal, Miqdarı,

Qiyməti).

Tədarükçünün ünvanı tədarük olunan hər mal üçün təkrar

olunur. Verilənlərin dəyişdirilməsində anomallıq ondan

ibarətdir ki, tədarükçünün ünvanı dəyişdikdə həmin verilənin

daxil olduğu bütün kortejlərdə dəyişiliklər aparılmalıdır.

Müəyyən səbəbdən həmin verilən kortejlərin hamısında

dəyişdirilməyibsə, onda verilənlər bazasında ziddiyətlər

yaranır, yəni verilənlərin tamlığı pozulur.

Baxılan misalda verilənlərin bazadan xaric edilməsində

anomallıq o vaxt yarana bilər ki, bir tədarükçüyə aid olunan

kortejlərin hamısı kənar edilsin (məsələn, tədarükçü baxılan

vaxtadək heç bir mal göndərməyib). Bu halda bazada həmin

tədarükçünün adı və ünvanı qalmır, baxmayaraq ki, bir

müddətdən sonra həmin tədarükçü mal tədarük edə bilər (ola

bilər ki, müqaviləyə görə onun mal tədarükü vaxtı ilin

axırındadır). Bu halda sistem “hansı tədarükçülərlə müqavilə

bağlanıb” sorğusuna düzgün cavab verməyəcəkdir.

Bazaya verilənlərin daxil edilməsi zamanı o vaxt

anomallıq yaranar ki, tədarükçü ilə yenicə müqavilə bağlansın,

lakin hələ mal tədarükü olmasın. Bazaya “Tədarükçünün adı”,

“Tədarükçünün ünvanı”, verilənlərini daxil etmək mümkün

deyil, ona görə ki, tədarük haqqında hələ verilənlər yoxdur.

58

Bütün bu göstərilən məsələləri həll etmək üçün

konseptual modeldə nisbətlərin ilkin sxemləri

normallaşdırılmalıdır. Nisbətlərin normallaşdırılması onların

kompozisiyası, dekompozisiyası və hər nisbət üçün

normallaşdırma qaydalarına uyğun olaraq açarların təyin

edilməsi ilə əldə edilir.

Normallaşdırma metodları funksional və çoxmənalı

asılılıqlar anlayışlarına əsaslanırlar.

Nisbətlər sxeminin normallaşdırılması 5 səviyyə üzrə

aparıla bilər və buna uyğun olaraq nisbətlərin 5 normal forması

mövcuddur: 1-ci normal forma (1NF), 2NF, 3NF, 4NF, 5NF.

Bu formalar nömrələrin artma ardıcıllığına görə biri digərinə

daxil edilə bilər. Əgər nisbət 5-ci normal formadadırsa (5NF),

o həm də 4NF, 3NF, 2NF və 1NF formalarına uyğundur

(şəkil 4.4).

Şəkil 4.4. Nisbətlərin normal formaları

1-ci normal forma (1NF).

R nisbətinin sxemi o vaxt 1NF-də olar ki, onun

atributlarının hamısı atomar olsun, yəni uyğun domenlərin

qiymətləri skalyar kəmiyyət olsun. Nisbəti 1NF-də ifadə etmək

5NF

4 NF

2 NF 1 NF

3NF

59

üçün tərkibli atributları tərkib hissələrinə ayırıb atomar

formada yazmaq lazımdır.

Sorğu dilləri ilə işləmək üçün nisbətlərin 1NF-də olması

kifayətdir. Nisbətlərin sonrakı normallaşdırılması isə yuxarıda

göstərilmiş tələbləri yerinə yetirmək üçün lazımdır.

2-ci normal forma (2NF).

Əgər R nisbəti 1-ci normal formadadırsa və onun hər bir

atributu əsas açardan tam funksional asılıdırsa, onda nisbət 2-ci

normal formadadır. Məsələn,

İŞÇİ (Tabel sayı, Soyadı, Ünvan)

nisbəti 2NF-ə məxsusdur (əsas açarın altından xətt

çəkilmişdir).

Asan görmək olar ki, əgər mümkün açarlardan hər biri

yalnız bir atributdan ibarət olarsa (yuxarıdakı misal), onda

nisbət 2NF-də verilmiş olur, çünki bu halda açar olmayan

atributların hamısı açardan tam funksional asılı olur.

Bir sıra hallarda 2NF verilənlərin daxil edilməsi, xaric

edilməsi və dəyişdirilməsi əməliyyatlarının yerinə

yetirilməsində anomaliyalara səbəb ola bilər. Bu cür

anomaliyaları aradan qaldırmaq üçün 3-cü və 4-cü normal

formalar tətbiq edilir.

3-cü normal forma (3NF).

Bu səviyyədə tranzitiv adlanan asılılıqlar aradan qaldırılır.

R nisbəti o vaxt 3-cü normal formada hesab olunur ki, o,

2NF-də olsun və açara daxil olmayan hər bir atribut ilkin

açardan tranzitiv asılı olmasın. Bu o deməkdir ki, R nisbətində

elə X açarı və açara daxil olmayan Y və Z atributları (YR,

ZR) var ki,

XY və Y Z olduqda

YX və ya ZY

asılılıqları (yəni əks asılılıq) da eynimənalı olmalıdır. Əks

halda Z atributu X-dən tranzitiv asılı olur.

60

Məsələn, şəkil 4.5-də göstərilmiş nisbət 3NF-ə malik

deyil. Həmin nisbəti 2 hissəyə ayırmaqla (R1, R2) onu 3NF-ə

gətirmək olar.

Şəkil 4.5. Tranzitiv əlaqə və onun aradan qaldırılması

Gücləndirilmiş 3NF Boys-Kodd normal forması.

Nisbətdə yalnız bir açar olduqda və digər asılılıqlar, o

cümlədən, çoxmənalı asılılıqlar olmadıqda 3NF nisbəti

təkrarlanmalardan (verilənlərin artıqlığından) və həmcinin

daxiletmə, xaricetmə və dəyişdirmə əməliyyatlarında rast gələn

anomaliyalardan azad edir. Əgər 3NF-də olan nisbətdə

çoxmənalı asılılıqlardan başqa digər asılılıqlar varsa, onda

3NF-də əməliyyatların yerinə yetirilməsində bəzi anomaliyalar

baş verir. Bu zaman 3NF-in gücləndirilmiş formasından (ona

Boys-Kodd normal forması deyilir) istifadə olunur.

F asılılıqlarına malik R nisbəti o vaxt gücləndirilmiş 3NF-

də olur ki, hər dəfə X-ə daxil olmayan A atributu üçün XA

asılılığı mövcud olduqda X mümkün açar olsun. Hər hansı

X Y

Y X

Z R:

R:

Z R:

Y

61

atributun tam funksional asılı olduğu müəyyən atributa (və ya

atributlar birləşməsinə) determinat deyilir. Əgər nisbətin hər bir

determinatı açar rolunda çıxış edə bilərsə, bu cür nisbət

gücləndirilmiş 3NF-ə malik olur.

Fərz edək ki, sifarişlərə görə partiyalarla mal

göndərilməsini əks etdirən SİFARİŞ-MAL (Sifariş, Partiya,

Mal) nisbətinə baxılır (şəkil 4.6).

SİFARİŞ-MAL

Sifariş Partiya Mal

S1 P1 M1

S2 P1 M2

S3 P1 M3

S1 P2 M4

S2 P2 M5

S2 P3 M6

S3 P3 M7

Şəkil 4.6.

Hər partiya bir neçə sifarişə məxsus ola bilər, hər bir mal

yalnız bir sifarişə və bir partiyaya daxil ola bilər. Bir partiyada

müxtəlif sifarişlərə məxsus bir neçə mal ola bilər.

Baxılan nisbətdə açar rolunda ”Sifariş” və “Partiya”

atributları çıxış edə bilər.

Fərz edək ki, açar kimi həmin atributların

birləşdirilməsindən istifadə olunur. Nisbətdə aşağıdakı

funksional asılılıqlar mövcuddur:

“Sifariş, Partiya””Mal” və “Mal””Partiya”.

62

Nisbət 3NF-ə malikdir, çünki açar olmayan atributların

açardan qismən və tranzitiv asılılığı yoxdur. Lakin nisbətdə

tərkibli açarın bir hissəsi olan “Partiya” atributunun açar

olmayan “Mal” atributundan asılılığı müşahidə olunur. Bu cür

asılılıq aşağıdakı anomaliyalara səbəb olur:

1. Verilənlərdə ziddiyyətliyin olması problemi çıxır. Belə

ki, “Mal” atributunun qiymətlərində aparılan dəyişilik nisbətin

bütün kortejlərinə baxmağı tələb edir.

2. Mal və onun daxil olduğu partiya haqqında verilənlər

sifariş təyin olunana qədər nisbətə daxil edilə bilməz və əksinə,

əgər sifariş nisbətdən xaric edilirsə (sifariş ləğv olunubsa),

onda həmin sifarişə uyğun mal haqqında verilənlər bazadan

xaric olunacaq.

Həmin anomaliyaların aradan qaldırılması tərkibli açara

daxil olan atributun (“Partiya”) açar olmayan atributdan

(“Mal”) asılılığını yox etməklə mümkündür. Bunun üçün ilkin

“SİFARİŞ-MAL” nisbəti 2 nisbətə bölünür: “SİFARİŞ-

PARTİYA” və “MAL-PARTİYA” (şək.4.7).

“SİFARİŞ-PARTİYA” “MAL-PARTİYA”

Sifariş Partiya Mal Partiya

S1 P1 M1 P1

S2 P1 M2 P1

S3 P1 M3 P1

S1 P2 M4 P2

S2 P2 M5 P2

S2 P3 M6 P3

S3 P3 M7 P3

Şəkil 4.7.

63

4-cü normal forma (4NF).

Əgər nisbətdə çoxmənalı asılılıq varsa, onda nisbətin

sxemi 4-cü normal formaya gətirilməlidir. Əks halda yenə də

anomal hallar yarana bilər. Əgər R nisbətində X Y

çoxmənalı asılılıq varsa (Y boş olmayan çoxluqdur və X-in

altçoxluğu deyil və həmçinin X, Y çoxluğu R nisbətinin bütün

atributlarını əhatə etmir) və istənilən A atributu üçün XA

funksional asılılıq mövcuddursa, onda R nisbəti 4NF-də hesab

olunur. Nisbətin normallaşdırılması onun dekompozisiyası

vasitəsilə əldə edilir.

nAAAR ,..., 211 nisbətinin dekompozisiyası onun

kRRR ,..., 21 altçoxluqları ilə əvəz edilməsi deməkdir:

kRRRR ...21 . Bu zaman Rk nisbətləri bir-birilə

kəsişə bilər. Lakin dekompozisiyaların hamısı itkisiz

birləşdirmə və asılılıqların saxlanması xassəsinə malik olmaya

bilər. Əgər adi birləşdirmə ilkin nisbəti vermirsə, onun bərpa

edilməsi üçün başqa üsul yoxdur. Şəkil 4.8-də çoxmənalı

asılılığa malik olan və 3NF-də verilən “Fənn-Müəllim-Qrup”

nisbəti göstərilmişdir. Göründüyü kimi, çoxmənalı asılılıq

nəticəsində nisbətdə informasiya artıqlığı mövcuddur. Bu isə

əməliyyatların aparılmasında çətinliklər yaradır. Məsələn, yeni

yaranan qrupu bu cədvələ daxil etmək üçün iki yeni kortej (hər

müəllim üçün bir ədəd, çünki hər qrupda 2 müəllim dərs aparır)

yaratmaq lazımdır. Bu çatışmazlığı aradan qaldırmaq üçün

nisbət 4NF-ə gətirilməlidir. Bu məqsədlə verilən nisbət iki

proyeksiya ilə əvəz olunur: “Fənn-Müəllim” və “Fənn-Qrup”

(şəkil 4.9). Bu nisbətlərin hər ikisi 4NF-ə malikdir.

Qeyd etdiyimiz kimi, nisbətin normallaşdırılması onun

sxeminin dekompozisiyası vasitəsilə aparılır. Bu zaman ilkin

nisbətin bərpası üçün aşağıdakılar tələb olunur:

ilkin nisbətin kortejləri itə bilməz;

ilkin nisbətdə olmayan kortejlər yaradıla bilməz;

ilkin nisbətdəki funksional asılılıqlar saxlanmalıdır.

64

FƏNN-MÜƏLLİM-QRUP

Fənn Müəllim Qrup

İnformatika

İnformatika

İnformatika

İnformatika

Kərimli K.

Kərimli K.

Abaslı A.

Abaslı A.

601

603

601

603

Şəkil 4.8.

FƏNN-MÜƏLLİM

Fənn Müəllim

İnformatika

İnformatika

Kərimli K.

Abaslı A.

FƏNN-MÜƏLLİM-QRUP

Fənn Qrup

İnformatika

İnformatika

601

603

Şəkil 4.9.

Bəzi hallarda dekompozisiya ilkin nisbətin bərpasına

təminat vermir. Nisbət proyeksiyaların birləşdirilməsi ilə o vaxt

itkisiz bərpa oluna bilər ki, birləşdirməyə görə asılılıqlar

olduqda proyeksiyaların birləşdirilməsinə görə asılılığın təmin

edilməsi üçün əlavə tədbirlər tələb olunur. Bu halda 4NF

informasiya artıqlığını və bununla əlaqədar daxiletmə

əməliyyatında yaranan çətinliyi aradan qaldıra bilmir. Belə

hallarda 5NF-dən istifadə olunur.

5-ci normal forma (5NF).

5NF-də nisbətin dekompozisiyası elə aparılır ki, nəticə

birləşdirməyə görə asılılığı təmin etsin. Bunun üçün 4NF-dən

elə proyeksiyalar alınır ki, hər proyeksiyada mümkün açarların

sayı birdən az olmasın və heç olmasa bir açar olmayan atribut

65

olsun. Bu o deməkdir ki, 5NF-də birləşdirməyə görə asılılıq

mümkün açarlarla təmin olunur. 5NF informasiya artıqlığını və

bununla da daxiletmə anomaliyasını aradan qaldırır.

Beləliklə, nisbətin normallaşdırılması prosesində ardıcıl

olaraq aşağıdakı funksional asılılıqlar aradan qaldırılır:

açar olmayan atributların açardan qismən

asılılığı;

açar olmayan atributların açardan tranzitiv

asılılığı;

açarın açar olmayan atributlardan asılılığı;

müstəqil çoxmənalı asılılıqlar.

Bu asılılıqları yox etməklə verilənlərin təkrarlanması və

daxiletmə, xaricetmə, dəyişdirmə əməliyyatlarında yaranan

anomaliyalar aradan götürülür.

Nəhayət bir daha verilənlər bazasının

layihələndirilməsində normallaşdırma prosesinin yeri

haqqında:

əvvəlcə obyekt-əlaqə modelindən istifadə etməklə

VB-nin ilkin nisbətləri formalaşdırılır;

sonra normallaşdırma yerinə yetirilir, yəni

normallaşdırma qaydalarında uyğun olaraq ilkin

nisbətin kompozisiyası-dekompozisiyası aparılır və

yeni nisbətlərə açarlar təyin olunur;

nəhayət normallaşdırılmış nisbətlərin sxemləri VBİS-

in vasitələri ilə təsvir olunur və kompüterə daxil

edilir.

Qeyd edək ki, normallaşdırma nəticəsində VB-də

nisbətlərin sayı və emal vaxtı artır. Lakin verilənlərin dəqiqliyi

və təkrarlanmaların aparılan qaldırılması hesabına verilənlərə

müraciət əməliyyatları sürətlənir.

66

V. VERİLƏNLƏR BAZASININ İDARƏ OLUNMASI

Verilənlər bazasının idarə olunması linqvistik və proqram

təminatı baxımından verilənlər bazasının idarəetmə sistemi,

təşkilati baxımından isə verilənlər bazasının administratoru

tərəfindən yerinə yetirilir.

5.1. Verilənlər bazasının idarəetmə sistemi

Verilənlər bazasının mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasını

və verilənlərə müraciəti təmin etmək üçün linqvistik və

proqram vasitələrindən ibarət xüsusi kompleks yaradılır ki,

onun da adına verilənlər bazasının idarəetmə sistemi (VBİS)

deyilir. Şəkil 5.1a-dan göründüyü kimi VBİS informasiya

sisteminin mərkəzi hissəsini təşkil edir.

67

Seçilən modeldən asılı olmayaraq, verilənlər VB-də

əlaqələndirilmiş fayllar şəklində saxlanır. Odur ki, VBİS-in

əsas funksiyaları VB-nin fayllarını aralarındakı əlaqələri nəzərə

almaqla təşkil etmək, VB-də lazımi düzəlişləri (verilənlərin

əlavə edilməsi, dəyişdirilməsi və silinməsi) və sorğulara görə

verilənlərə müraciəti təmin etməkdir. Bu əsas funksiyalardan

əlavə müasir VBİS-də sorğuya görə seçilən verilənlərin emalı

də (onlar üzərində hesab və məntiq əməliyyatlarının

aparılması) nəzərə alınır. Deyilənləri nümayiş etdirmək üçün

TABLE adlı bir fayldan ibarət VB-yə baxaq (şəkil 5.1b) Qeyd

edək ki, sonrakı söhbətlərdə və misallarda biz relyasiya

modelinə əsaslanacağıq.

TABLE faylı

TN SOYAD Dİ VAZ MA

010

015

021

030

036

041

055

062

101

120

122

130

ABASLI

BAĞIROV

BAYATLI

DURSUNLU

EMİNOV

FİZULLU

İLHAMOV

LAÇINLI

MƏMMƏDOV

QASIMZADƏ

VƏLİZADƏ

XIDIRLI

1965

1951

1949

1970

1968

1951

1975

1970

1950

1955

1972

1966

MÜHƏNDİS 2100

TEXNOLOQ 2200

ÇİLİNGƏR 2000

TEXNİK 1700

TEXNOLOQ 2100

MÜHASİB 1600

ÇİLİNGƏR 1900

MÜHƏNDİS 2200

PROQRAMÇI 2300

ÇİLİNGƏR 2100

OPERATOR 1500

MÜHƏNDİS 2300

Şəkil 5.1b. Verilənlər bazası

TABLE faylında müəssisənin işçilərinin maaşları

haqqında məlumat toplanır. TABLE-faylı həmin adda

mahiyyət (obyekt) tipinin nüsxələrini özündə saxlayır. Ona

68

başqa sözlə mahiyyət tipinin genişlənməsi də deyilir. Faylın

hər bir yazısı (record) tipin bir nüsxəsini ifadə edir. TABLE

mahiyyəti 5 atributla xarakterizə olunur: TN (tabel nömrəsi),

SOYAD – işçinin soyadı, Dİ – doğulduğu il, VAZ – vəzifəsi,

MA - maaşı. Cədvəlin hər bir sətri (kortej) faylın bir yazısına

uyğun olub, konkret işçi haqqında verilənləri əks etdirir.

Cədvəlin hər bir sütunu (domen) uyğun atributun qiymətlər

çoxluğunu ifadə edir. Fayl baxımından cədvəlin sütununa sahə

(field) deyilir. Beləliklə, VB-yə ümumi baxımda (buna fayl

baxımı da demək olar) “yazı” və “sahə” terminlərindən,

relyasiya sistemi baxımında isə “sətir” (kortej) və “sütun”

(domen) terminlərindən istifadə olunur.

Sonrakı misallarda seçmə, daxiletmə, dəyişdirmə və

silinmə əməliyyatlarına baxarkən relyasiya modelli VB-nin

standart dili kimi qəbul olunmuş SQL dilinin elementlərindən

istifadə olunur .

TABLE faylından ibarət VB-də seçmə əməliyyatı və onun

nəticələri şəkil 5.2-də göstərilmişdir.

Seçmə:

SELECT TN, SOYAD, MA

FROM TABLE

WHERE VAZ=MUHANDIS;”

Nəticə:

TN SOYAD MA

010

062

130

ABASLI

LAÇINLI

XIDIRLI

2100

2200

2300

Şəkil 5.2. Verilənlər bazasından seçməyə misal

69

Misaldan göründüyü kimi TABLE faylından seçmə TN,

SOYAD, MA sahələrinə görə vəzifəsi (VAZ) “MUHANDIS”

olan işçilər üçün aparılır.

Baxılan bazada daxiletmə (INSERT), dəyişdirmə

(UPDATE) və silinmə (DELETE) əməliyyatlarının

aparılmasına aid misallar şəkil 5.3-də verilmişdir.

Yeni verilənlərin daxil edilməsi:

INSERT

INTO TABLE (TN, SOYAD, DI, VAZ, MA)

VALLES (125, BABAZADE, 1947, MEXANİK,1900);”

Verilənlərin dəyişdirilməsi:

UPDATE TABLE

SET MA=2300

WHERE TN =021;

Verilənlərin silinməsi:

DELETE

FROM

WHERE TN =120;

Şəkil 5.3. Daxiletmə, dəyişdirmə və silinmə əməliyyatlarına aid

misallar

Şəkil 5.4-də verilənlər bazasının idarəetmə sisteminin

sadələşdirilmiş sxemi verilmişdir. Burada VBİS-in əsas

komponentləri olan verilənlər bazası proqram təminatı,

linqvistik təminat göstərilmişdir. VBİS-in proqram vasitələri

əməliyyat sisteminin idarəsi altında fəaliyyət göstərirlər. VBİS

həm istifadəçi-şəxslərin, həm də istifadəçi-proqramların

(tətbiqi proqramların) sorğularına cavab verir.

Verilənlərə müraciətin VBİS tərəfindən idarə olunması

aşağıdakı kimi aparılır.

70

Şəkil 5.4. VBİS-in sadələşdirilmiş sxemi.

1. Müəyyən dildən (məsələn, SQL dilindən) istifadə

etməklə istifadəçi öz sorğusunu sistemə daxil edir.

2. VBİS sorğunu qəbul edərək onu təhlil edir.

3. Sonra VBİS tərəfindən həmin sorğuya uyğun xarici

sxem, onun konseptual sxemdə əksi (xarici-

konseptual), konseptual sxem, konseptual sxemin

daxili sxemdə əksi araşdırılıb, tələb olunan

verilənlərin daxili strukturları təyin olunur.

4. VBİS saxlanan verilənlər üzərində tələb olunan

əməliyyatları aparır.

Fərz edək ki, istifadəçinin sorğusuna görə xarici yazının

müəyyən nüsxəsinin seçilməsi tələb olunur. Ümumi halda tələb

olunan verilənlərin seçilməsi üçün konseptual yazıların bir

neçə nüsxəsinin seçilməsi lazım gəlir. Bu isə öz növbəsində

fiziki səviyyədə saxlanan yazıların bir neçə nüsxəsindən

müəyyən sahələrin seçilməsini tələb edir. Əvvəlcə VBİS

Verilənlər bazasının adminstratoru

Proqram

təminatı

Linqvistik

təminat Əməliyyat

sistemi

Tətbiqi

proqramlar

İstifadəçi

şəxslər

Verilənlər

bazası

71

saxlanan yazıların tələb olunan nüsxələrini seçməli, sonra

konseptual yazıların tələb olunan nüsxələrini qurmalı və

nəhayət xarici yazının nüsxəsini formalaşdırmalıdır. Hər

mərhələdə verilənlərin tipinin çevrilməsi və ya başqa

çevrilmələr tələb oluna bilər.

Baxılan misalın şərhi xeyli sadələşdirilmişdir. Burada

nəzərə alınır ki, bütün proses interpretasiya olunandır, yəni

sorğunun təhlili, müxtəlif sxemlərdən seçmələr və digər

əməliyyatlar sorğunun icrası zamanı yerinə yetirilir.

İnterpretasiya prosesinə nisbətən çox vaxt sərf olunduğundan,

onun məhsuldarlığı aşağı olur. Praktikada, adətən, sorğunun

icrasından əvvəl o kompilyasiya edilir, yəni sorğu əvvəlcədən

sistemin daxili dilinə çevrilir. VBİS verilənlərin bütün

səviyyələrdə (xarici, konseptual, daxili, və uyğun

əksolunmalar) təyinini və bu təyinlərin uyğün formalara

çevrilməsini təmin etməlidir. Bunun üçün onun tərkibində

linqvistik vasitəsilər (verilənlərin təsvir dilləri) və linqvistik

prosessor olmalıdır. Yəni VBİS verilənlərin təsvir dillərinin

morfologiyasını və sintaksisini “başa düşməlidir”.

VBİS verilənlərin seçilməsi, dəyişdirilməsi,

yeniləşdirilməsi və silinməsi əməliyyatlarını təmin etməlidir.

Bunun üçün o verilənlərin emalı dilinə və prosessora malik

olmalıdır. Həmin prosessor həm reqlamentli (planlaşdırılmış),

həm də təsadüfi (planlaşdırılmamış) sorğuların emalını təmin

etməlidir. Təsadüfi sorğuların emalı xüsusi problem

olduğundan, o, VBİS-in və ona əlavə olunan üstqurum proqram

vasitələrinin köməkliyi ilə həll olunur. Reqlamentli sorğular

adətən əməliyyat xarakterli tətbiq üçün (məsələn, standart

formalarla müxtəlif hesabat cədvəllərinin qurulması), təsadüfi

sorğular isə qərarların qəbulunun informasiya təminatı üçün

nəzərdə tutulur. Reqlamentli sorğuların emalı əvvəlcədən

hazırlanmış poqramlarla, təsadüfi sorğuların emalın isə təyinat

üzrə interaktiv aparılır.

72

VBİS istifadəçilərin sorğularını nəzarətdə saxlamalı,

verilənlərin təhlükəsizliyini və tamlığını təmin etməlidir.

Verilənlərin bərpasına və təhlükəsizliyinə nəzarət də VBİS-in

funksiyalarına daxildir. VBİS-in vacib tərkib hissələrindən biri

də verilənlər lüğətidir. Verilənlər lüğətinə sistemin

metaverilənlər bazası kimi baxmaq olar. Burada «verilənlər

haqqında verilənlər» («metaverilənlər»), o cümlədən, hər

səviyyəyə uyğun sxemlərin (xarici, konseptual, daxili) təsviri,

sxemlərin bir-birində əksləri, standart sorğular, həmin

sorğularla onları emal edən proqramlar arasında əlaqələr,

sorğulara uyğun hesabat formaları, istifadəçilər, verilənlərin

alınma mənbələri, sistemə qoşulan terminallar və s. haqqında

məlumat saxlanır. Metaverilənlər bazasının idarə olunması,

yəni onun yaradılması, verilənlərin seçilməsi və dəyişiliklər

aparılması üçün də ayrıca proqram təminatı hazırlanır.

Bəzi hallarda, istifadəçilər sistemdən uzaq məsafədə

olanda, sorğular VB-yə kommunikasiya məlumatı formasında

ötürülür (istifadəçinin işçi stansiyasından birbaşa və ya

əməliyyat məntəqəsi vasitəsilə VBİS-ə). İstifadəçilərə cavablar

da VBİS-dən birbaşa və ya əməliyyat məntəqəsi vasitəsilə bu

cür məlumat formasında çatdırılır. Bu prosesin idarə olunması

«verilənlərin ötürülməsi dispetçeri»” adlanan proqram

kompleksi vasitəsilə aparılır. Adətən bu proqram kompleksi

VBİS-dən ayrı yaradılır və özünün hüquqi əsaslarına malik

olur. Bu cür sistemlərə səpələnmiş verilənlər bazaları sistemləri

deyilir. Bu tip sistemlər son illərdə geniş yayılan kliyent/server

arxitekturası ilə qurulur.

Beləliklə, yuxarıda şərh edilənləri yekunlaşdıraraq demək

olar ki, VBİS-in əsas vəzifəsi VB ilə istifadəçi arasında

interfeysin təmin edilməsidir. İstifadəçi interfeysi istifadəçinin

sistemlə sərhəddini təyin edir. Yəni istifadəçi interfeysi xarici

səviyyəni əhatə edir. Lakin əksər hallarda xarici təsvir

konseptual təsvirin bir hissəsi kimi özünü göstərir. VBİS-in

73

digər funksiyaları isə konseptual və daxili səviyyələrdə VB-in

reallaşdırılmasından ibarətdir.

VBİS-in Linqvistik təminatı

VBİS-in linqvistik vasitələrinə onun fəaliyyəti üçün

istifadə olunan müxtəlif dillər və lüğətlər daxildir. VBİS-də

istifadə olunan dillərə aşağıdakılar aiddir: verilənlərin təsviri

üçün dillər, verilənlərlə əməliyyət aparmaq üçün dillər,

proqram təminatının yaradılması üçün işlədilən dillər.

Həm istifadəçilər, həm də VB-nin administratoru

verilənlərin strukturunun təyini və dəqiq təsviri məqsədilə

verilənlərin təsviri dillərindən istifadə edirlər. Verilənlərin

təsviri üçün səmərəli dillərin yaradılması verilənlər bazalarının

və onların idarəetmə sistemlərinin layihələndirilməsində

mühüm problemlərdən biri sayılır. Bu dillər kompüter

texnologiyası ilə məşğul olan bir sıra öncül firma və

müəssisələr tərəfindən təklif olunmuş və yayılmışdır.

Verilənlərin təsviri metodlarını tədqiq etmək və səmərəli dillər

yaradıb yaymaq məqsədilə kompüter texnologiyası, o

cümlədən, verilənlər bazaları üzrə mütəxəssislər tədqiqat

qrupları təşkil etmişlər. Onlara misal olaraq verilənlərin emalı

sistemləri üçün dil vasitələrinin yaradılması ilə məşğul olan

komitənin (CODASYL) verilənlər bazaları üzrə işçi qrupunu

(DBTG), kompüter texnikası komitəsinin faylların təsviri və

emalı üzrə xüsusi qrupunu (ACM SİGFİDET), verilənlərin

idarəetmə sistemləri üzrə tədqiqat qrupunu (ANSI / SPARC)

göstərmək olar.

Təsvir səviyyəsinə uyğun olaraq verilənlərin təsviri üçün

3 tip dillərdən istifadə olunur:

sorğuların (xarici sxemin) təsiviri üçün dil

(istifadəçilərlə ünsiyyət dili);

konseptual sxemin təsiviri üçün dil;

daxili sxemin təsviri üçün dil.

74

Verilənlərin təsvir səviyyələri və dilləri arasında əlaqə

şəkil 5.5.-də göstərilmişdir. Hər istifadəçinin özünün ünsiyyət

dili var. Tətbiqi proqramçılar üçün bu ya proqramlaşdırma

dillərindın biri və ya baxılan sistemin xüsusi dilidir.

İstifadəçi-şəxslər (sonuncu istifadəçilər) ünsiyyət dili kimi

xüsusi sorğu dilindən və ya xüsusi təyinatlı dildən istifadə

edirlər. Sorğu dili əsasən xüsusiləşdirilmiş xarakter daşıyır,

yəni o istifadəçilərin tələblərinin ödənilməsi baxımından

yaradılır. Bəzi sistemlərdə istifadəçilər tətbiqi proqramçıların

işlətdiyi dildən istifadə edirlər. Lakin bu dil proqramçı olmayan

istifadəçilər üçün çətinlik törədir. Bu səbəbdən də inkişaf etmiş

VBİS-də istifadəçi şəxslər üçün xüsusi sorğu dilləri yaradılır.

Bu dillərə misal olaraq CBE (Cuery By Example-nümünəyə

görə sorğu dili) və SQL (Structured Query Language-

strukturlaşdırılmış sorğu dili) dillərini göstərmək olar.

Müasir VBİS-də xüsusi təyinatlı sorğu dillərindən geniş

istifadə olunur. Bu dillər əsasən interaktiv rejimdə işləmək

üçün nəzərdə tutulur və dialoq dili adlanır. Dialoq dili

quruluşuna və öyrənilməsinə görə daha sadə olub, təbii dilə

yaxındır. Bütün bu dilləri ümumiləşdirsək, demək olar ki,

onların hamısı verilənlər bazasının obyektləri və əməliyyatları

ilə bağlı konstruksiyalarından ibarət olan verilənlərin altdtlinə

malikdirlər. Baza dili adlandırılan proqramlaşdırılma dilində

verilənlərin altdili onun içərisinə daxil edilmişdir, yəni baza

dili VB ilə bağlı olmayan konstruksiyalara da (lokal

dəyişənlər, hesab və məntiq əməliyyatları və s.) malikdir.

Sistem bir neçə baza dilini və verilənlərin altdilini reallaşdıra

bilər. Lakin SQL dilindən praktik olaraq bugüngü sistemlərin

hamısında istifadə olunur. Bəzi sistemlərdə SQL ayrıca sorğu

dili kimi, bəzilərində isə baza dilinə (C, Kobol) daxil edilmiş

verilənlərin altdili kimi reallaşdırılır. SQL dili relyasiya

modelli sistemlərin standart dili kimi qəbul olunmuşdur.

75

Şəkil 5.5. Verilənlərin təsvir səviyyələri və dilləri arasında

əlaqə

Arxitektura baxımından verilənlərin altdilini və baza

dilini bir-birindən ayırmağın əlverişli olmasına baxmayaraq,

Konseptual sxem

Konseptual dil

İstifadəçi

proqramlar

İstifadəçi

şəxslər

Sorğular

(xarici sxem)

1. Baza dili +

verilənlərin altdili

2. Xüsusi dil

3. Sorğu dili

Xarici təsvir

Xarici- konseptual əksolunma

Konseptual

təsvir

Daxılı sxem

Daxili dil

Konseptual – daxili əksolunma

Daxili təsvir

76

praktikada onlar bir-birindən ayrılmaya bilərlər. İstifadəçi

baxımından onların bir-birindən ayrılmaması məqsədə-

uyğundur. Əgər onlar bir-birindən ayrılmırsa və ya çətin

ayrılırsa, onlara bərk əlaqəli dillər deyilir. Əgər onlar aşkarca

fərqlənirsə, zəif əlaqəli dillər adlanır. Bərk əlaqəli dillər

istifadəçilərə geniş imkanlar verirlər. Odur ki, yaxın gələcəkdə

bütövlükdə bərk əlaqəli sistemlərə keçilməsi gözlənilir.

Verilənlər lüğəti tətbiq sahəsini əhatə edən obyektlər,

onların atributları, obyektlər arasındakı qarşılıqlı əlaqələr,

verilənlərin alınma mənbələri, mümkün qiymətlər dairəsi,

təsvir formatları, istifadəçilər və onların sorğuları və s.

haqqında məlumatı mərkəzləşdirilmiş şəkildə özündə saxlayır.

Hər bir müəssisə və təşkilatda verilənlər bazasının tətbiqi

uzun vaxt tələb edir. Tətbiqi proqramların yaradılması və

inteqrallaşdırılması ilə əlaqədar olaraq verilənlər bazası

genişləndirilir. Yeni verilənlər daxil edilir, köhnələri isə silinir

və ya dəyişdirilir. Verilənlərin lüğəti bütün bu dəyişkliklər və

ümumiyyətlə, verilənlər ehtiyatları haqqında informasiyanı

özündə saxlayır.

Verilənlərin lüğəti istifadəçilərə və administratora

aşağıdakı funksiyaların yerinə yetirilməsində kömək edir:

istifadəçilər haqqında məlumatın əldə edilməsi və

onlar arasında əlaqə yaradılması;

sistemə yeni verilənlərin daxil edilməsi və ya mövcud

verilənlərin təsvirinin dəyişdirilməsi ilə əlaqədar

olaraq məlumatın alınması;

verilənlərdə təkrarlanmaların azaldılması və

ziddiyyətlərin aradan qaldırılması;

tipik sorğular, menyular və çıxış sənədləri haqda

məlumatın əldə edilməsi;

verilənlərdə edilən dəyişkliklərin bütövlükdə VB-yə

təsir dərəcəsinin təyini;

77

VB-nin yaradılmasını və genişləndirilməsini

sadələşdirmək məqsədilə verilənlərin idarə olunmasının

mərkəzləşdirilməsi.

Göründüyü kimi, verilənlər lüğətinin əsas vəzifəsi

verilənlərin sənədləşdirilməsindən ibarətdir. Onun özü

“verilənlər haqqında verilənlər”, yəni metaverilənlər bazasıdır.

Metaverilənlər bazasının təşkili və istismarı da müəyyən dil,

proqram və təşkilatı vasitələr tələb edir. Metaverilənlər

bazasının yaradılması və istismarı VB-nin administratorunun

funksiyalarına daxildir. Metaverilənlər bazasının strukturu və

tərkibi şəkil 5.6.-da göstərilmişdir.

Şəkil 5.6.

78

Çoxbazalı sistemlərdə metaverilənlər bazasında həmçinin

verilənlər bazaları və onlar arasında əlaqələr haqqında da

məlumat olur. Bundan əlavə hansı proqramın və ya

istifadəçinin hansı verilənlər bazasından istifadə etdiyi,

verilənlərin mühafizə kodu və onlara müraciətin məhdudluğu

haqqında informasiya da qeyd olunur.

VBİS-in proqram təminatı

VBİS-sin proqram təminatı verilənlər bazasının

yaradılması və istismarı ilə əlaqədar olan proseduraları yerinə

yetirən bir sıra proqram modullarından ibarət olan mürəkkəb

kompleksdir. Bu kompleksin yerinə yetirdiyi əsas funksiyalar

aşağıdakılardır:

verilənlər bazasının yaradılması;

verilənlər bazasının təshih edilməsi;

verilənlər bazasının genişləndirilməsi;

istifadəçi sorğularının emal üçün hazırlanması;

verilənlərin axtarışı;

verilənlər bazası ilə istifadəçilər arasında interfeysin

təşkili;

axtarış nəticələri üzərində sorğunun tələb etdiyi

əməliyyatların yerinə yetirilməsi;

verilənlərin tamlığının və mühafizəsinin təmin

edilməsi;

sistemin interaktiv rejiminin idarə olunması;

teleemal rejiminin idarə olunması;

verilənlər lüğətinin yaradılması və idarə edilməsi.

Göstərilən funksiyaların yerinə yetirən proqramlar VBİS-

in idarəedici proqramları sayılır. Bu proqramlardan əlavə

VBİS-in tərkibinə yaddaş sərfini azaltmaq məqsədilə

verilənlərin sıxlaşdırılması və açılmasını yerinə yetirən

proqramlar, verilənlərin düzgünlüyünü yoxlayan proqramlar və

digər servis xarakterli proqramlar da daxil edilir. VBİS-in

79

proqram vasitələrinin strukturu və tərkibi şəkil 5.7-də

göstərilmişdir.

Şəkil 5.7. VBİS-in proqram vasitələrin strukturu və tərkibi

5.2. Verilənlər bazasının administratoru

Qeyd etdiyimiz kimi, müəssisədə verilənlərin

mərkəzləşdirilmiş idarə olunmasına məsuliyyəti verilənlərin

administratoru (VA) daşıyır. Bu işin texniki təminatı isə

verilənlər bazası administratorunun (VBA) üzərinə düşür.

80

Beləliklə, VBA verilənlərin mərkəzləşdirilmiş idarə

olunmasına texniki səviyyədə cavab verir.

Verilənlər bazası ilə bir neçə istifadəçi qarşılıqlı əlaqədə

olur. Buna görə də müxtəlif tələblərin nəzərə alınması və

mübahisələrin aradan qaldırılması tələb olunur. Digər tərəfdən

VB-nin daim nəzarət altında saxlanması, onun fəaliyyətinin

müşahidə və tənzim olunması lazımdır. Bir sözlə, VB-nin

layihələndirilməsinin, reallaşdırılmasının və fəaliyyətinin

istiqamətləndirilməsinə və yerinə yetrilməsinə, həmçinin

verilənlərin saxlanmasına cavabdehliyi VB-nin administratoru

daşıyır. VBA-nın yerinə yetirdiyi funksiyalara baxaq.

1. Konseptual sxemin tərtib edilməsi.

Müəssisənin idarə olunmasında tələb olunan informasiya

əsasında verilənlərin administratoru VB-də hansı verilənlərin

saxlanmasını müəyyənləşdirir. Bu proses VB-nin konseptual

layihələndirilməsini əhatə edir. Verilənlərin administratoru

tərəfindən VB-nin tərkibi abstrakt səviyyədə təyin edildikdən

sonra VBA verilənlərin konseptual təsvir dilindən istifadə

etməklə konseptual sxemi tərtib edir.

Bu sxemin obyekt (kompilyasiya olunmuş) forması VBİS

tərəfindən istifadəçilərin sorğularına cavab vermək üçün

istifadə olunur. Onun ilkin (kompilyasiya olunmamış) forması

isə sistemin istifadəçiləri üçün arayış sənədi rolunu oynayır.

Qeyd edək ki, praktikada həmişə belə olmur. Bəzən

verilənlərin administratoru özü konseptual sxemi tərtib edir,

bəzən isə VBA konseptual layihələndirmə ilə də məşğul olur.

2. Daxili sxemin tərtib edilməsi.

Verilənlər bazasının administratoru həmçinin

verilənlərin yaddaşda necə saxlanması məsələsini də həll

etməlidir. Bu prosesə verilənlər bazasının fiziki

layihələndirilməsi deyilir. Fiziki layihələndirmədə VBA

verilənlərin daxili təsvir dilindən istifadə etməklə verilənlərin

saxlanma strukturunu, yəni daxili sxemi təyin edir. Bu zaman o

konseptual sxemlə daxili sxem arasında uyğun əksolunmanı

81

təyin etməlidir. Praktikada verilənlərin konseptual və daxili

təsvir dilləri bu əksolunmanı təyin edən vasitələrə malik ola

bilərlər. Lakin bu iki funksiyaya (daxili sxemin tərtibi və

əksolunmanın təyini) ayrıca baxılmalıdır. Konseptual sxemdə

olduğu kimi, daxili sxem və uyğun əksolunma ilkin və obyekt

formalarda mövcud olur.

3. İstifadəçilərlə qarşılıqlı əlaqə.

VBA-nın funksiyalarına istifadəçilərlə qarşılıqlı

əlaqələri, onlara lazım olan verilənlərin VB-də olmasını təmin

etmək, xarici təsvir dillərində sorğuların təsvirini yaratmaq və

ya bu işdə istifadəçilərə kömək etmək də daxildir. Bundan

əlavə hər bir xarici sxemlə konseptual sxem arasında

əksolunmanı də təyin etmək lazımdır. Praktikada verilənlərin

xarici təsvir dili bu əksolunmanı təyin edən vasitələrə malik ola

bilər. Lakin xarici sxem və onun konseptual sxemdə əksi bir-

birindən ayrılmalıdır. Xarici sxem və onun əksi ilkin və obyekt

formalarında mövcud olur.

İstifadəçilərlə qarşılıqlı əlaqənin digər cəhəti

tətbiqedilmələrin işlənib hazırlanması, texniki təhsilin təmininə

və istifadəçilərə xidmətdə yaranan problemlərin həllinə kömək

etməkdir.

4. Verilənlərin təhlükəsizliyi və tamlığı.

Verilənlərin təhlükəsizliyini və tamlığını təmin edən

qaydalara konseptual sxemin bir hissəsi kimi baxılır.

Verilənləirn konseptual təsvir dili bu qaydaların təyini üçün

vasitələrə malik olmalıdır.

5. Ehtiyat surətin çıxarılması və bərpaetmə prosedurası.

İnsanın səhvi üzündən, kompyüterin və ya əməliyyat

sisteminin nasazlığından VB-nin hər hansı bir hissəsinin

zədələnməsi zamanı verilənlərin minimal vaxtda və sistemin

digər hissələrinə təsir etmədən bərpa olunması çox vacib

məsələdir. İdeal halda zədələnməyən verilənlərə

toxunmamalıdır.

82

Verilənlər bazasının administratoru verilənlərin bərpası

üçün səmərəli üsul təyin etməli və yerinə yetirməlidir

(məsələn, VB-nin vaxtaşırı ehtiyat surət qurğusuna

köçürülməsi (“dampinq”) və lazım gəldikdə VB-nin sonuncu

surətdən (“damp”dan) öz yerinə yüklənməsi). Deyilənlərdən

belə nəticə çıxarmaq olar ki, verilənlər yığımının bir bazada

yox, bir neçə bazada saxlanması daha məqsədə uyğundur. Bu

halda ayrı-ayrı verilənlər bazaları “damp” və köçürülmə üçün

əlverişli olur.

6. Məhsuldarlığın təmini və dəyişilən tələblərə reaksiya.

VBA sistemin elə təşkilini təmin etməlidir ki, o bütün

müəssisə üçün məhsuldarlığı təmin etsin və dəyişilən tələblərə

uyğun yenidən qurula bilsin. Sistemin istismarı zamanı

məhsuldarlıq səviyyəsini saxlamaqla verilənlər bazasının

mərhələ-mərhələ yenidən təşkilinə ehtiyac ola bilər. Fiziki

səviyyədə aparılan dəyişikliklər konseptual səviyyədə

əksolunmanın dəyişilməsini tələb edir, lakin bu halda

konseptual sxem dəyişilməyə bilər.

Verilənlər bazasının administratoruna bir mütəxəssis

kimi ciddi tələblər qoyulur. O informasiya texnologiyası üzrə

yüksək səviyyəyə malik olmalıdır ki, verilənlərin strukturunu,

təşkil və emal üsullarını, dil və proqram vasitələrini araşdıra

bilsin və düzgün qərarlar qəbul etsin. VB-nin administratoru

həmçinin verilənlərin aid olduğu müəssisənin işini yaxşı

təsəvvür etməli və verilənlərdən necə istifadə olunması

bilməlidir. Bir sözlə, VB-nin administratorundan texniki

bilikdən əlavə tətbiq sahəsini yaxşı bilmək, istifadəçilərlə

ünsiyyəti bacarmaq və alternativ halları standart proseduralara

tabe etmək tələb olunur.

Hazırda VBİS-in inkişafında perspektiv sahələrdən biri

VBA-nın bəzi funksiyalarının avtomatlaşdırılmasıdır.

83

VI. MS ACCESS.

6.1. İstehsalat proseslərinin müasir idarəetmə prinsipləri

Müasir istehsalat prosesləri çoxlu sayda qurğulardan və bu

qurğuları əlaqələndirən çoxlu sayda vasitələrdən ibarətdir. Bu

cür sistemin idarə edilməsi müəyyən qanuna uyğunluğa

tabedir. Hal-hazırda texnoloji proseslər idarə edilməsi üçün iki

üsuldan istifadə edilir:

1) Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə üsulu

2) Paylanmış idarəetmə üsulu

Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə üsulu aşağıdakı prinsip

üzərində qurulur:

Prosesin idarə edilməsi- mərkəzi qurğu vasitəsilə həyata

keçirilir. Mərkəzi qurğu dedikdə- hər hansı bir idarəetmə qur-

ğusu nəzərdə tutulur.(prosessor,komputer, idarəetmə qurğusu

və s. (şəkil 6.1.)

Şəkil 6.1. Mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sisteminin strukturu

Bu cür idarəetmə sistemin əsas mənfi cəhəti ondan

ibarətdir ki, mərkəzi idarəetmə qurğusu(prosessor) bütün

Yaddaş Xarici

informasiya bloku

Prosessor

Effektorlar Obyektlə

əlaqə qurğusu

Texnoloji

idarəetmə

obyekti

Reseptorlar Cari infor-

masiya bloku

İndikatorlar

Vericilər

84

prosesə nəzarət etdiyinə görə müəyyən yüklənməyə məruz

qalır. Bu problemi aradan qaldırmaq üçün paylanmış idarəetmə

sistemlərindən istifadə edilir (şəkil 6.2).

Şəkil 6.2. Paylanmış idarəetmə sisteminin strukturu

PMK- Proqramlaşdırma məntiqi kontroler

Sahə şini- qurğuları əlaqələndirən şin sistemi (Asi,

ProfiBus, Lon, HART və s.)

SCADA- dispeçer idarəetmə sistemi (Super Control and

Data Acusition)

Vericilərdən alınan məlumat PMK-ya ötürülür.

Kontrollerdən proqrama uyğun olaraq İcra mexanizmlərinə

lazım olan siqnallar ötürülür. Texnoloji proseslər haqqında

məlumat BUS sistemi vasitəsi ilə yuxarı səviyyəyə ötürülür.

Burada həmin məlumat Verilənlər Bazası halında yadda

saxlanılır. Ehtiyac olarsa Lokalşəbəkəyə və ya İnternetə

qoşulmuş xüsusi proqram təminatı ilə təchiz olunur. PK

vasitəsilə prosesə nəzarət və ya onu idarə etmək mümkündür.

85

6.2. “MS Access”proqram paketinin strukturu

“MS Access” proqamı Verilənlər bazasının və onun

idarəetmə sisteminin qurulması üçün istifadə olunan bir

proqramdır. Proqram standart ofis paketinə aiddir. Proqramı işə

salmaq üçün aşağıdakı əməliyyatlar ardıcıllığını yerinə

yetirmək lazımdır:

Start Programs MS Office MS Access

Пуск Программы MS Office MS Access

Proqramın strukturu digər ofis paketlərinə oxşardır.

Proqram menyudan,alətlərpaneli, işçi sahədən ibarətdir.

Fayllar üzərində əməliyyat standart ofis paketində olduğu

kimidir. Yeni fayl yaratmaq üçün: File New əməliyyatını

yerinə yetirmək və ya “Standart” alətlər panelindən uyğun

düyməni sıxmaq lazımdır. Bu zaman ekranın sağ hissəsində

təklif olunan siyahıda Create New Database əmrini seçmək

lazımdır. Lazım olan əməliyyatı yerinə yetirdikdən sonra açılan

pəncərədən Verilən bazasının adı daxil edilir və Create

düyməsinə sıxılır. Nəticədə yeni Verilənlər bazası qurulmuş

olur. Verilənlər bazasına aşağıdakı eleməntlər daxildir:

1) Table (Таблицы) - Verilənlər bazasında istifadə olunan

cədvəlləri qurmaq və onların üzərində lazimi

əməliyyatları aparmağa imkan verir. Onu qeyd etmək

lazımdır ki, cədvəllər Verilənlər bazasının baza

elementləri sayılır.

2) Query(Запросы) -cədvəllər əsasında lazım olan

sorğuları qurmağa imkan verir.

3) Forms(Формы) -İstifadəçi ilə əlaqə yaratmağa imkan

verən bir komponetdir.

4) Reports(Отчеты) -çap üçün nəzərdə tutulan sənədləri

hazırlamağa imkan verir.

5) Pages(Страницы) -Verilənlər bazası əsasında web

səhifə düzəltmək üçün istifadə olunur.

86

6) Makes(Макросы) -Verilənlər bazasının qurulması üçün

istifadə olunan hazır alt proqramları özünə birləşdirir.

7) Moduls(Модули) -Visual Basic dilində Verilənlər

bazasının idarə etdilməsi üçün proqramlar yazmağa

imkan verir.

Bu baxımdan MS Access proqramının strukturu aşağıdakı kimi

göstərmək olar (şək.6.3).

Şəkil 6.3. MS Access proqramının strukturu

6.2.1. Cədvəllərin qurulması. Cədvəllərin redaktə edilməsi

MS Access proqramında cədvəlləri qurmaq üçün 3 üsuldan

istifadə olunur:

1) Create Table in Design View(Создание таблицы в

режиме конструктора)

2) Create Table bu using Wizard(Создание таблицы с

помощью мастера)

3) Create Table by entering Data(Создание таблицы

путем ввода данныx)

Bunlardan ən sadəsi Create Table by entering Data

rejimidir. Bu rejim seçildikdən sonra açılan pəncərədə lazım

olan Verilənləri daxil etmək mümkündür. Onun əsas

çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki,cədvəlin bölümlərinin

adları proqram tərəfindən verilir.

Makros

Query

Forms

Moduls

Repor t

Tables Page

87

Create Table bu using Wizard -rejimində proqramın

yaddaşında olan cədvəllərin köməyi ilə yeni cədvəllər qurmaq

mümkündür. Bu zaman açılan pəncərədə lazım olan cədvəli və

onun lazım olan bölümünü seçmək olar. Lazım olan

bölümləryığıldlqdan sonra Далее(Next) sıxılır. Açılan

pəncərədə cədvəlin adı daxil edilir və Далее(Next) sıxılır və

sonra Готово və yə Finish düyməsinə sıxılır. Bu üsulun

çatışmayan cəhəti ondan ibarətdir ki,cədvəlin bölümlərinin

adları proqramın öz dilində yazılır.

Bu rejimlərin ən universalı Create Table in Design

Viewrejimidir. Beləki, bu rejimdə qurulan cədvəlin bütün

parametrləri istifadəçi tərəfindən verilə bilər. Bu rejim

seçildikdən sonra xüsusi pəncərə açılır:

Field Name(Имя поля)- bölümündə cədvəlin sütunun adı

daxil edilir.

Data Type(Тип данных)-həmin bölümün tipi müəyyən

edilir. MS Access proqramında aşağıdakı tiplər istifadə olunur.

Text(Текстовый) - mətn məlumatları göstərmək

üçün istifadə olunan tipdir. Maxsimum uzunluğu

255 simvoldur.

-Memo(Поле MEMO) -böyük mətn daxil etmək

üçün istifadə edilir. Məs: tələbənin tərcümeyi

halı, malın xarakteristikası

-Numeric(Number)( Числовой) -rəqəm tipli

Verilən daxil etmək üçün istifadə olunur.

-Currency(Денежный) -pul vahidində olan

Verilənləri göstərmək üçün istifadə olunur.

-Data/Time(Дата/время) -zaman və vaxt tipli Verilənləri daxil

etmək üçün daxil edilir.

88

-Boolean(Логический) -məntiqi tipli Verilənləri daxil etmək

üçün daxil edir.

-Auto Number(Счетчик) -yazılanları avtomatik nömrələmək

üçün istifadə edilir.

-OLE(Поле объекта OLE) -bazaya kənardan gətirilmiş

obyektləri(səs,şəkil,video və s.) daxil etmək üçün istifadə

edilir.

Cədvəlin strukturu hazır olduqdan sonra ehtiyac olarsa

birinci açarı təyin etmək lazımdır (Primary Key). Bunun üçün

lazım olan bölümünün sol hissəsində kondeks menyunu açaraq

Ключовое поле əmrini yerinə yetirmək lazımdır.

QEYD 1: Qurulmuş cədvəlin strukturunu dəyişmək üçün onun

adının üzərində konteks menyunu açaraq Design

(Конструктор) əmrini yerinə yetirmək lazımdır.

QEYD 2: Qurulmuş cədvələ baxış keçirmək və ya nə isə daxil

etmək lazımdırsa onun adının üzərində konteks menyunu

açaraq Open(Открыть) əmrini yerinə yetirmək lazımdır və

yaxud üzərinə iki dəfə vurmaq lazımdır.(Double Click)

Cədvəllər qurulduqdan sonra onların üzərində müəyyən

redaktə aparmaq mümkündür. Bunu üçün konteks menyudan

və Edit(Правка) menyusundan istifadə edilir. Bu zaman

cədvəlin hansı rejimdə(Design və ya Open) açılmasının da

əhəmiyyəti var. Tez-tez istifadə olunan redaktə əməliyyatlarına

aşağıdakılar aiddirlər:

1. Undo(Отменить ввод) -əməliyyatı geri qaytarır.

2. Redo(Вернуть) -əməliyyatı sonraya keçirir.

3. Cut(Вырезать) - qeyd olumuş hissəni kəsib götürmək

üçün istifadə olunur.

4. Copy(Копировать) -qeyd olunmuş hissənin nüsxəsini

buferdə saxlayır.

5. Paste(Вставить) -qeyd olunmuş hissəni əlavə edir.

89

6. Special Paste(Специальная вставка) - kəsilmiş və ya

nüsxəsi çıxarılmış obyekt müxtəlif formalarda lazım

olan yerə yerləşdirilir.

7. Paste as Hyperlink(Вставить как гиперссылку) -

kəsilmiş və ya nüxsəsi çıxarılmış elementi “müraciət”

formasında yerləşdirmək üçün istifadə olunur.

8. Add from Clipboard (Добавить из буфера) -Buferdə

yerləşən lazım olanları götürmək üçün istifadə edilir.

9. Delete(Удалить) -qeyd edilmiş hissəni silir.

10. Delete Record (Удалить запись) - Lazım olan sütunu

silmək üçün istifadə olunur.

11. Delete Column(Удалить столбец) -Lazım olan sətiri

silmək üçün istifadə olunur.

12. Search (Find) (Найти) -Lazım olan verilənləri tapmaq

üçün istifadə olunur.

13. Replace (Заменить) - Bazada olan hər hansı məlumatı

digəri ilə əvəz etmək üçün istifadə olunur.

14. Go To (Перейти) -Bazanın lazım olunan hissəsinə

hərəkət etmək üçün istifadə olunur.

15. Link OLE/DDE (Связи OLE/DDE) - digər

proqramlardan göturulmüş

verilənlərlə əlaqə qurmaq və onları

dəyişmək üçün istifadə olunur.

6.2.2. Cədvəllər üzərində kontekst

menyu. Cədvəlin formatlaşdırılması

Cədvəllər üzərində müəyyən

əməliyyat aparmaq üçün kontekst

menyudan geniş istifadə edilir. Konteks

menyu cədvəlin adı üzərində açılan

menyudur. Bu menyu aşağıdakılardan

daxildir:

1. Open(Открыть) –cədvəli acmaq,

90

verilənləri daxil etmək və redaktə etmək üçün istifadə

edilir;

2. Design(Конструктор) –cədvəli konstruktor rejimində

açıb, strukturunu redaktə etmək üçün istifadə edilir;

3. Print(Печать) - çapa vermək üçün istifadə edilir.

4. Print Preview(Предварительный промотр) -çapdan

əvvəlki görünüş

5. Cut(Вырезать) - qeyd olumuş hissəni kəsib götürmək

üçün istifadə olunur.

6. Copy(Копировать) - qeyd olunmuş hissənin nüsxəsini

buferdə saxlayır

7. Save As(Сохранить как) –cədvəlin adını və tipini

dəyişməklə, yadda saxlamağa imkan verir;

8. Export(Экспорт) -Bazada olan cədvəli başqa bir

yerdə,başqa bir adla və başqa bir formada yadda

saxlamaq üçün istifadə olunur.

QEYD: Digər formatlarda olan verilənləri MS Access bazasına

yerləşdirmək üçün aşağıdakı əməliyyatları yerinə yetirmək

lazımdır:

File Get Externat Data Inport

Файл Внешниеданные Импорт

9. Sent to(Отправить)-seçilmiş cədvəli elektron poçt

vasitəsilə (MS Outlook) göndərmək üçün istifadə edilir.

10. Create Shortant(Создатьярльк)-istənilən yerdə yaрлıк

yarada bilərsən.

11. Delete(Удалить) - qeyd olunmuş hissəni silmək üçün

istifadə olunur.

12. Remove(Переименовать) -adı dəyişmək üçün istifadə

edilir.

13. Зависимостиобъектов -cədvəllər arasında əlaqələri

təyin edir.

91

Cədvəllər quruldukdan sonra

onlara müəyyən dizayn eleməntləri

tətbiq etməyə ehtiyac olur. Bu adətən

cədvəlin normal rejimdə açılması

zamanı istifadə olunur. Bunun üçün

MS Access proqramında

Формат(Format) menyusunda

yerləşən əmrlərdən istifadə olunur. Bu

əmrlər aşağıdakılar aiddir:

1. Font(Шрифт) -cədvəldə olan

yazıların şriftini dəyişmək üçün

istifadə olunur. Bu adətən

şriftin adı, ölçüsü,stili, rəng və

s. daxildir.

2. Datasheet(Режим таблицы) -Cədvəlin müəyyən

elementlərinə müəyyən şərtlər daxilində dizayn vermək

üçün istifadə olunur. Bu zaman açılan pəncərədən lazım

olan şərtləri, formaları seçmək olar.

3. Row Height(Высота Строки) -Cədvəldəki sətirlərin

hündürlüklərini tənzimləməyə imkan verir. Bu zaman

açılan pəncərədən hündürlüyün lazım olan qiymətini daxil

etmək olar.

4. Column Width(Ширина столбца) -Cədvəlin

sütunlarının enlərini tənzimləməyə imkan verir.

5. Column Rename(Переименовать столбец ) -sütunların

başlıqların adını dəyişməyə imkan verir.

6. Hide Colums(Скрыть столбцы) -Lazım olan sütunları

gizlətmək üçün istifadə olunur.

7. Unhide Colums(Отобразить столбцы) -Gizlədilmiş

sütunları göstərmək üçün istifadə edilir. Bu zaman açılan

pəncərədən lazım olunan sütunun adını seçmək olar.

8. Freeze Colums(Закрепить столбцы) -Sütunları öz

yerində fiksasiya etməyə imkan verir. Bu zaman sütunun

yerini dəyişmək mümkün deyil.

92

9. Unfreeze Colums(Освободить все столбцы) -

Dondurulmuş sütunları azad etmək üçün istifadə olunur.

6.2.3. View menyusu

Cədvəlin görünüşləri üzərində

müəyyən əməliyyatlar aparmağa

imkan verir. Menyuya aşağıdakı

əmrlər daxildir:

1. Design(Конструктор) -

Cədvəli konstruktur rejiminə

keçirmək üçün istifadə olunur.

2. Table(Режим таблицы) -

Cədvəl rejiminə keçirmək

üçün isitfadə edilir.

3. Pivot Table(Сводная таблица

) - Cədvəldən və ya bir neçə

cədvəldən yekun yeni cədvəl qurmaq üçün istifadə

edilir. Bu zaman açılan pəncərədən cədvəlin lazım olan

bölümünü istədiyimiz sahəyə yerləşdirə bilərik.

4. Pivot Diagram(Сводная диаграмма) - Yekun cədvəl

əsasında lazım olan asıllığın qrafikini qurur. Alınmış

qrafikin stilini dəyişmək üçün qrafik üzərində Konteks

menyunu açmaq Тип диаграмм əmrini seçmək

lazımdır.

5. Toolboxs(Панели инструментов) - Proqramın

interfeysini dəyişmək üçün istifadə edilir. Bu zaman

açılan siyahıdan lazım olan paneli açmaq və ya

bağlamaq mümkündür. Customize(Настройка)

Bölümündən isə əlavə panellər qurmaq və lazım olan

elementləri interfeysdə yerləşdirmək mümkündür.

93

6.2.4. Tools menyusu

Bu menyu cədvəllər üzərində müəyyən servis

əməliyyatları aparmağa imkan verir. Bu əməliyyatlara

aşağıdakılar daxildir:

1. Орфография (F7) – Cədvəldə olan sintaksik təhlili aparır.

2. Связи с Оffice – Aktiv olan cədvəli standart offis

proqramları ilə əlaqələndirmək

üçün istifadə edilir.

3. Relationship (Схема данных) -

cədvəllər arasında əlaqələri təyin

etmək üçün istifadə edilir.

Cədvəllər qurulduqdan sonra bu

əməliyyat mütləq yerinə

yetirilməlidir. Bunun üçün açılan

pəncərədən lazım olan cədvəllər

seçilir. Add(Добавить) düymə-

sinə sıxılır, sonra həmin pəncərə

bağlanır. Cədvəllər arasında

əlaqəni təyin etmək üçün mousla

bir açar bölümündən tutub

digərinin üzərinə dartmaq

lazımdır.

QEYD: Cədvəllər arasındakı əlaqəni silmək üçün əlaqə

xəttinin üzərində konteks menyunu istifadə etmək lazımdır.

4. Protect(Защита) - Verilənlər bazasını parolla mühafizə

etmək üçün istifadə edilir. Bunun üçün bazanı

Monopol(Монопольно) seçimində açmaq lazımdır.

Qoyulmuş parolu silmək üçün həmin bölümdən istifadə

etmək lazmdır.

5. Start Up(Параметры запуска) - İlkin açılmış ekranı

təyin etmək üçün istifadə edilir.

94

6.2.5. Sorğuların (Query) və İfadələrin

qurulması(Expression)

Sorğu dedikdə bir və ya bir neçə cədvəldən lazım olan

məlumatı almağa imkan verən proqram elementi nəzərdə

tutulur.

Sorğuların qurulması “İBM” firmasının adı ilə bağlıdır.

Beləki keçən əsrin 70-ci illərində “İBM” firması sorgular üçün

SEQUEL(Structured English QueryLanguage) dilini tərtib

etmişdir. 80-ci illərin əvvəlində İBM firmasıSQL/DS

verilənlər bazası idarəetmə sistemini qurmuşdur.

ANSİ(American National Standart İnstutut) 1982-ci ildə

SQL dilinin vacibliyi nəzərə alaraq SQL-82 versiyasını

satandart kimi qəbul elədi. Sonrakı inkişaf prosesində SQL-86,

SQL-92 vesiyaları quruldu. Hal-hazırda bütün verilənlər

bazasının idarəetmə sistemləri bu standartlar əsasında qurulmuş

və ümumiləşdirilmiş SQL dilindən istifadə edirlər.

MS Access sorğuları qurmaq üçün Query(Запросы)

bölümündən istifadə edilir. Bu zaman proqram sorğuların

qurulması üçün 2 variant təklif edir:

I. Create Query in DesignView(Конструктор) – Bu

rejim seçildikdən sonra açılan pəncərədə lazım olan

cədvəllər seçilir və Add(Добавить) sıxılır. Sonra

95

Close(Закрыть) düyməsi vasitəsilə pəncərə bağlanır.

Əgər cədvəllər arasında əlaqə yoxdursa, “mousla”

birləşdirici sahələrin birinin üzərində sıxılıb digəri

üzərinə aparmaq lazımdır.

QEYD 1: Cədvəllər arasındakı əlaqəni dəyişmək üçün əlaqə

xəttin üzərində konteks menyunu açmaq lazımdır.

QEYD 2: İşçi sahədən lazım olan cədvəli silmək üçün cədvəlin

adı üzərində konteks menyunu açmaq lazımdır.

QEYD 3: Əgər işçi sahəyə yeni sahə cədvəl əlavə etmək

lazımdırsa, işçi sahədə konteks menyunu açaraq Add

Table(Добавить таблицу ) əmrini yerinə yetirmək lazımdır.

Sorğu sahəsinin strukturu aşağıdakı sahədən ibarətdir:

İşçi sahənin yuxarı hissəsində seçilmiş cədvəllər yerləşir. Aşağı

hissədə isə cədvəl və onun bölümlərinin seçilməsi yerinə

yetirilir. Bu seçimlərə aşağıdakılar aiddir:

1) Field( Поле) - Cədvəlin seçilmiş bölümünü əks etdirir.

2) Table name(Имя табдицы) - İstifadə olunan cədvəlin

adını göstərir.

3) Sort(Сортировка) - Seçilmiş bölümü müəyyən

ardıcıllıqla düzməyə imkan verir.

4) Show(Вывод на экран) - bölümün ekranda görünüb-

görünməməsini təmin edir.

5) Criteric(Условые отбора) - seçilmiş bölüm üzrə

müəyyən şərtlər daxil etməyə imkan verir.

Sorğu qurulduqdan sonra standart alətlər panelində yerləşən

(RUN) düyməsinin köməyi ilə işlədib onun nəticələrini

görmək olar. Qurulmuş sorğunu konteks menyunun köməyiilə

adi rejimdə və ya konstruktur rejimdə açmaq mümkündür.

II. Create Query by using Wizard(Мастер) – Bu rejimin

köməyi ilə sorğular quran zaman dialoq

rejimindəaçılan pəncərədən uyğun cədvəllər və

bölümlər seçərək Далее(Next) sıxılır. Sorğunun bütün

elementləri təyin olduqdan sonra Готово(Finish)

sıxılır.

96

QEYD 4. Sorğuların redaktə olunması, formatlaşdırılması və

kontekst menyu əməliyyatları cədvəllərdə olduğu kimidir.

Sorğuların qurulması zamanı müxtəlif hesabatların

aparılmasına ehtiyac olur. Bunu həyata keçirmək üçün

ifadələrdən istifadə olunur. İfadələr sorğunun konstruktor

rejimində qurulur. Bunun üçün boş sahələrin birində konteks

menyunu sıxaraq Build(Построить) əmrini yerinə yetirmək

lazımdır. Bu zaman açılan pəncərədən lazım olan bölümlər və

əməliyyat seçilə bilinər. Bu pəncərə aşağıdakı hissələrdən

ibarətdir:

Lazım olan bölümün üzərində 2 dəfə sıxaraq onu işçi

sahəyə əlavə etmək olar. Hər hansı bir funksiyanı hesablamaq

üçün funksiya siyahsından onu seçmək və lazım olan

arqumenti seçmək lazımdır.

Şərtlərin verilməsi

Sorğuların qurulması zamanı vacib olan məsələlərdən

biri şərtlərin tərtib edilməsidir. Bunun üçün lazım olan

sorğu Design(Конструктор) rejimində açılmalıdır. Sonra

Criteria() bölümündə lazım olan şərtlər daxil edilməlidir.

Şərtləri tərtib edərkən riyazi, məntiqi və s. ifadələrdən

istifadə etmək olar. Fərz edək ki, bizə “qiymətlər sorğusu”

verilmişdir

Malın_

adı

Alish_

qiyməti

Alish_

sayı

Satish_

qiyməti

Satish_

sayı

Alish Alish Alish Satish Satish

97

1) Fərz edək ki, satış qiyməti 1000 olan yazıları tapmaq

lazımdır. Bu zaman =1000 yazılacaq.

2) Satış qiyməti 10 manatdan yuxarı olan verilənləri

tapmaq lazımdır. Bu zaman kriteriya bölümündə >10

daxil edəcəyik.

Əgər qurulan şərtlər müəyyən mürəkkəblik

xüsusiyyətlərinə malikdirsə, onlar arasında sadə məntiqi

əməliyyatlar istifadə etmək olar(OR, AND,NOT, NOR).

3) Qiyməti 10-a və ya 15-ə bərabər olan yazıların

tapılması üçün uyğun kriteriya bölümündə =10 OR =15

yazılmalıdır. Bu zaman aşağıdakı işarələrdən istifadə

etmək olar:

4) Satış sayı 2-dən fərqli olan bütün malı tapmaq üçün

uyğun “criteria” bölümündən <>2 daxil etmək lazımdır.

5) “0” olan yazıların tapılması üçün “criteria” sətrində

“NULL” əmrini daxil etmək lazımdır. Məsələn: Alış

qiyməti daxil edilməyən mallar üçün uyğun “Criteria”

sətrində “NULL” və ya “ISNULL” əmrlərini daxil

etmək lazımdır. Bu zaman mürəkkəb ifadələr üçün

məntiq cəbrinin elementlərindən istifadə etmək olar.

Məs: Alış sayı daxil edilən verilənləri görmək üçün “IS

NOT NULL”daxil etmək lazımdır.

6) Bəzi hallarda mətn tipli məlumatların sorğu şəklində

emal edilməsi lazım olur. Bu zaman geniş istifadə

olunan Like(“şərt”) operatorundur. Məsələn: malın adı

“q” hərfi ilə başlayan bütün malları tapmaq üçün

Like(“q*”) istifadə olunur.

Əgər sonu “q” hərfi ilə qurtaran malları tapmaq

lazımdırsa : Like(“*q”)

98

Bu zaman sadə məntiqi əməliyyatlardan istifadə etmək

olar. Əgər axtarılan elementlər məlumdursa

“?”şablonundan istifadə etmək olar. Məsələn: “q” hərfi ilə

başlayan və “m” hərfi ilə qurtaran və 5 elementdən ibarət

olan malın adını tapmaq üçün aşağıdakı ifadədən istifadə

olunur:Like(“q???m”).

6.3. SQL dilinin strukturu

MS Access proqramında mürəkkəb sorğilar tərtib etmək

üçün SQL dilinin

elementlərindən isitifadə edilir.

Hal-hazırda SQL-92 və SQL-96

standartlarından geniş isitfadə

edilir. Ümumi halda SQL

aşağıdakı kimi olur:

Select “Seçiləcək

sahələr”

From “Birinci cədvəl”

JOIN “İkinci cədvəl”

ON “Birləşdirmə

sahəsi”

ORDER BY “Sortlaşdırma”

WHERE “ Şərt”

HAVİNG “ Qruplaşdırma”

MS Access-də SQL proqramını yazmaq və ya

dəyişdirmək üçün hər hansı bir sorğunu konstruktor

rejimində açmaq lazımdır. Bundan sonra işçi

sahədəkonteks menyunu açaraq Режим SQL əmrinin

yerinə yetirmək lazımdır.

Sadə halda bu rejimə daxil olmaqla lazım olan sorğuları

dəyişmək və yenidən qurmaq olar.

99

6.3.1. Select operatoru

Bu operator cədvəlin istifadə olunan bölümlərini

sadalamaq üçün istifadə olunur. Fərz edək ki, alış cədvəlində

bütün verilənləri görmək lazımdır. Bu zaman aşağıdakı SQL

kodundan istifadə olinur:

Select *

FROM Alısh;

Əgər Alış cədvəlində malın adı və alış qiymətini

görmək lazımdırsa bu bölümləri Select operatoru vasitəsi ilə

sadalamaq lazımdır:

Select Malin_adı,Alish_qiyməti

FROM Alish;

Bəzi hallarda cədvəldən bütün verilənləri seçmək üçün

“Select All” əmrindən istifadə etmək olar:

Select All

From Alish;

Bəzi hallarda hər bir bölümün qarşısında onun hansı

cədvələ aid olduğuda yazılır:

Select Alish [Malin_adı],Alish[Alish_qiyməti]

FROM Alish;

Bu zaman From operatoru vasitəsi ilə istifadə olunan

cədvəlin adı göstərilir.

6.3.2. JOIN operatoru

Mürəkkəb sorğuların qurulması zamanı bir neçə

cədvəllərdən isitfadə etməyə ehtiyac olur. Bu zaman cədvəlləri

uyğunlaşdırmaq üçün “JOIN” operatorundan istifadə olunur.

Ümumiləşmiş halda bu cür strukturu aşağıdakı kimi göstərmək

olar:

Select Bölümlər (*)

From 1-ci cədvəl

JOIN 2-ci cədvəl

100

ON Birləşdirmə sahələri;

Bu zaman “JOIN” əməliyyatın 3 formasından istifadə

olunur.

Left JOIN - Bu zaman sodakı cədvəldən bütün

verilənlər digər cədvəldən isə ona uyğun gələnlər qeyd

olunacaqdır.

Right JOIN - sağ cədvəldən bütün verilənlər

digərlərində isə əlaqələndirmə sahəsi qeyd olunacaqdır.

INNER JOIN - hər iki cədvəldən ancaq əlaqələndirmə

sahələri uyğun gələnlər görünəcəkdir.

Məsələn: Alış və Satış cədvəllərində bütün verilənləri

görmək üçün aşağıdakı SQL kodunu yazmaq lazımdır:

Select *

From Alish

INNER JOIN Satish

On Alish. Malin_adı=Satish_kodu;

Soldakı cədvəldən bütün verilənləri sağdakı cədvəldən

ancaq ona uyğun gələnləri seçmək üçün aşağıdakı proqram

kodundan istifadə etmək olar:

Select *

From Alish

LEFT JOIN Satish

ON Alish. Malin_kodu=Satish. Malin_kodu;

Əgər cədvəllərdə müəyyən verilənlər seçilməlidirsə,

onda həmin bölümlərin adları Select hissəsində

sadalanmalıdır. Məs: Alish və Satish cədvəllərindən malın

kodunu, adını və satış sayını seçən SQL kodu aşağıdakı

kimi olacaq:

Select Alish.Malin_adı, Alish.Malin_kodu,

Satish.Satish_sayi

From Alish

INNER (RİGHT, LEFT) JOIN Satish

ON Alish.Malin_kodu=Satish.Malin_kodu;

101

6.3.3. WHERE operatoru

SQL kodları yazılması zamanı ən geniş istifadə olunan

operatorlardan biri where operatorudur. Bu operator SQL

kodunda müəyyən şərtlərin yoxlanılması üçün isitfadə

olunur. Onun ümumi yazılış forması belədir:

WHERE “bölüm… şərt”

Məsələn: Alish cədvəlində adı qələm olan malları tapmaq

üçün aşağıdakı SQL kodundan istifadə olunur:

Select *

From Alish

WHERE Malin_adı= “qələm”;

Mürəkkəb şərtləri vermək üçün WHERE operatorunda

məntiqi əmrlərdən (AND, OR, NOT....) istifadə etmək olur:

Select *

From Alish

WHERE (Malin_adi= “qələm” ) AND

(Alish_qiymeti>10);

Aliş və Satiş cədvəllərində malın adı “qələm”, satış sayı

isə 4-ə bərabər verilənləri görmək üçün aşağıdakı SQL

kodundan istifadə etmək olar:

Select *

From Alish

INNER JOIN Satish

ON (Alish.Malin_kodu=Satish.Malin_kodu)

WHERE (Alish.Malin_adi=“qələm”) AND

(Satish.Satish_sayi=4);

Onu qeyd etmək lazımdır ki, WHERE operatorunda

standart predikatlardan (məs: Like, Between) istifadə etmək

olar. Məs: Aliş və Satış cədvəllərində malın adı “k” hərfi

ilə başlyan və satış sayı “2”dən böyük olan verilənləri

görmək üçün aşağıdakı SQL kodunu yazmaq lazımdır:

Select *

From Alish

102

INNER JOIN Satish

ON

(Alish.Malin_kodu=Satish.Malin_kodu)

WHERE (Alish.Malin_adi Like “k*”) AND

(Satish.Satish_sayi>2)

6.3.4. Parametrik sorğular

Sorğuları yerinə yetirmək zamanı qarşıya qoyulan əsas

məqsədlərdən biri onların universallığıdır. MS Access

proqramında bunu təmin etmək üçün parametrik

sorğulardan istifadə olunur. Bu zaman parametrik sorğuları

2 qaydada düzəltmək mümkündür:

1) Hər hansı bir sorğunu Конструктор rejimində açaraq

Criteric(Условые отбора) bölümündə bir parametr

daxil edilməlidir. Onu qeyd etmək lazımdır ki, parametr

kvadrat şəkilli mötərizənin “[ ]” içərisində yazılmalıdır.

Parametrin adı ixtiyari ola bilər və adətən hərflə

başlayır. Bu parametrin tipi verilənlərin tipinə uyğun

olur.(Text, Number, Currency....)

2) Uyğun SQL kodunu daxil etmək vasitəsilə

Bu zaman WHERE operatorundakı şərtlərdə

parametrlərdən istifadə etmək lazmdır. Alış cədvəlində

malın adına görə parametrik sorğu təşkil etməküçün

aşağıdakı SQL kodundan istifadə etmək olar:

Select *

From Alsih

Where Malin_adi=[Adi];

Bu zaman adı riyazi ifadələrlə (=, >, < ...) bərabər

məntiqi ifadələrdən (OR, AND...) istifadə etmək olar. Alış və

Satış cədvəllərində malın adına və satış qiymətinə görə

parametrik sorğu düzəltmək üçün aşağıdakı SQL kodundan

ostofadə etmək olar:

Select *

103

FROM Alish

INNER JOIN Satish

On Alish.Malin_kodu=Satish.Malin_kodu

WHERE (Malin_adı=[Adı]) And (Satish_qiy=[Qiymət]);

6.3.5. Aqreqat funksiyaları

Verilənlər bazasının idarə edilməsi zamanı müəyyən

hesabat xarakterli funksiyaların (cəm, orta qiymət və s.)

istifadə edilməsi lazım olur. Bunu yerinə yetirmək üçün

Aqreqat funksiyalardan istifadə olunur. Aqreqat funksiyalar

ya tam cədvəl üçün ya da hər hansı bölümə görə yerinə yetirilə

bilər. Bu Aqreqat funksiyaların ən geniş istifadə olunanları

aşağıdakılardır:

1) SUM – müəyyən bölümlər üzrə cəmlərin tapılmasına

imkan verir. Bunun üçün Design(Конструктор)

rejimində bir sorğu qurmaq lazımdır. Alish cədvəlində

Alish qiymətlərinin cəmini tapmaq üçün aşağıdakı

SQL kodunu yazmaq lazımdır:

Select SUM(Alish_qiy)

FROM

Alish;

QEYD 1:

Alınan sütunun adını

təyin etmək üçün

AS(as) açar sözündən

istifadə olunur. Bu

zaman SQL kodu

aşağıdakı kimi olur:

Selecet

SUM(Alish_qiy)

AS Cəm

FROM Alish;

104

QEYD 2: Конструктор rejimində Aqreqat

funksiyalarından istifadə olunması üçün “Sahələr bölümündə”

konteks menyunu açaraq Групповые операции əmrini yerinə

yetirmək lazımdır.

Alish cədvəlində alış tarixinə görə alış qiymətlərin

cəmini tapmaq üçün aşağıdakı SQL kodunu yazmaq lazımdır:

Select SUM(Alish_qiy) AS [Qiymət], Alish.Alish_tarixi

FROM Alish

GROUP BY Alish.Alish_tarixi;

Bir bölümə nəzərən cəm funksiyalarını tapan zaman

həmin bölümün adı GROUP BY operatoru vsitəsilə mütləq

göstərilməlidir.

2) AVG – orta qiymət

Cədvəl üzrə və ya onun lazım olan bölümü üzrə orta

qiymətin tapılmasına imkan verir. Məs: Alish

cədvəlində alış qiymətlərinin orta qiymətini tapmaq

üçün aşağıdakı SQL kodundan istifadə etmək olar:

Select AVG(Alish_qiy) AS Orta_qiymət

FROM Alish;

Alış cədvəlində tarixə görə alınan malların orta qiymətini

tapmaq üçün aşağıdakı SQL kodunu yazmaq olar:

Select AVG(Alish_qiy) AS Orta_qiymət,

Alish_tarixi

FROM Alish

GROUP BY Alish_tarixi;

3) MIN – minimum qiymət

Cədvəl və ya seçilmiş bölümləri üzrə min. qiyməti

tapmağa imkan verir. Alish cədvəlində alış qiymətinin

minumunu tapmaq üçün aşağıdakı SQL kodundan

istifadə etmək lazımdır:

Select MIN(Alish_qiy) AS Minimum

FROM Alish;

Alış cədvəlində tarixə görə alınan malların minimum qiymətini

tapmaq üçün aşağıdakı SQL kodunu yazmaq olar:

105

Select MIN(Alish_qiy) AS Minimum,

Alish_tarixi

FROM Alish

GROUP BY Alish_tarixi;

4) MAX – maxsimum

Cədvəl və ya seçilmiş bölümləri üzrə max. qiyməti

tapmağa imkan verir. Alish cədvəlində alış qiymətinin

minimumunu tapmaq üçün aşağıdakı SQL kodundan

istifadə etmək lazımdır:

Select MAX(Alish_qiy) AS Maxsimum

FROM Alish;

Alış cədvəlində tarixə görə alınan malların maxsimum qiymət

tapmaq üçün aşağıdakı SQL kodunu yazmaq olar:

Select MAX(Alish_qiy) AS Maxsimum,

Alish_tarixi

FROM Alish

GROUP BY Alish_tarixi;.

5) COUNT -

Cədvəl və ya cədvəlin müəyyən bölümləri üzrə

yazıların sayını tapmağa imkan verir. Məs: Alish

cədvəlində alış qiymətlərin ümümi sayını tapmaq üçün

aşağıdakı SQL kodunundan istifadə olunur:

Select COUNT(Alish_qiy) AS Sayı

FROM Alish;

Cədvəl və ya cədvəlin müəyyən bölümləri üzrə

yazıların sayını tarixə görə tapmaq üçün aşağıdakı SQL

kodunundan istifadə olunur:

Select COUNT(Alish_qiy) AS Sayı ,Alish_tarixi

FROM Alish

GROUP BY Alish_tarixi;

6) Var,Varp –Seçilmiş bölüm üzrə dispersiyanı

hesablamaq üçün istifadə edilir.

106

7) Stdev, Stevp –Seçilmiş bölüm üzrə dispersiyanın

kvadrat kökünü hesablamağa imkan verir.

8) First, Last – Cədvəl və ya seçilmiş bölüm üzrə birinci

və sonuncu yazılanları tapmağa imkan verir.

9)

6.3.6. DELETE instruksiyası

Sorğuların

qurulması zamanı

lazım olmayan

yazıların silinməsə

ehtiyac olur. Bunu

yarinə yetirmək üçün

Delete

instruksiyasından

istifadə olunur. Bu

sorğuları qurmaq

üçün 2 üsuldan

istifadə edilir.

I. Конструктор(Design) rejimində hər hansı bir sorğunu

qurduqdan sonra “İşçi sahədə” konteks menyunu açaraq

Тип Запроса bölümündən Удаление seçilməlidir.

Delete *

FROM Alish;

Bu sorğu alış cədvəlində bütün verilənləri silmək üçün

istifadə edilir. Əgər müəyyən şərtə cavab verən verilənləri

silmək lazımdırsa, WHERE operatorundan istifadə olunur.

Məs : Alish cədvəlində Alış qiyməti 5-dən aşağı olanları

silmək üçün aşağıdakı SQL kodunu yazırıq:

Delete *

FROM Alish

WHERE Alish_qiy<5;

Alish və Satish cədvəllərində bütün verilənləri silmək

üçün aşağıdakı SQL kodunu yazmaq lazımdır:

107

Delete *

FROM Alish

INNER JOIN Satish

ON Alish.Malin_adi=Satish.Malin_kodu;

6.3.7. UPDATE instruksiyası

Verilənlər bazasının

qurulması zamanı müəyyən

verilənlərin qiymətlərini

dəyişilməsinə ehtiyac olur. Bu

əməliyyatı yerinə yetirmək

üçün UPDATE tipli

sorğulardan istifadə olunur. Bu

sorğuları 2 üsulla qurmaq olar:

I. SQL rejimində uyğun

proqramın yazılması ilə

II. Конструктор(Design) rejimində sahələr bölümündə

konteks menyunu açaraq,

Тип запроса Обновление və ya

Query Tupe Update əməliyyatını yerinə yetirməliyik.

Bu cür sorğuların ümumi yazılışı aşağıdakı kimidir :

Update Cədvəlin adı

Set bölümün adı= “Qiyməti”;

Məsələn: Alış cədvəlində malın qiymətini 1 manat artırmaq

üçün aşağıdakı SQL kodunu yazmaq olar.

UPDATE Alish

SET Alish_qiy=Alish_qiy+1;

Əgər müəyyən şərtlər daxilində yenilənməni yerinə

yetirmək lazımdırsa, onda WHERE operatorundan istifadə

olunur. Məs:

Alış cədvəlində malın adı dəftər olan verilənlərin alış

qiymətini 2 dəfə artırmaq üçün aşağıdakı SQL kodundan

istifadə etmək olar :

108

UPDATE Alish

SET Alish_qiy=Alish_qiy*2

WHERE Malin_adi= “dəftər”;

Bu zaman ehtiyac olarsa WHERE operatorunda məntiq

əmrlərindən istifadə etmək olar.

Tarixə görə malın sayını 2 dəfə artırmaq üçün SQL

belə yazılır:

UPDATE Alish

SET Alish.Alish_sayi=Alish_sayi*2

WHERE Alish.Alish_tarixi =#11/1/2010#;

Bir neçə cədvəl üzrə verilənlərin yenilənməsi üçün

aşağıdakı SQL kodundan istifadə etmək olar:

UPDATE Alish

INNER JOIN Satish

ON Alish.Malin_kodu=Satish.Malin_kodu

SET Alish.Alish_sayi=Alish_sayi +2

WHERE Alish.Alish_tarixi=#11/1/2010#;

6.4. Formaların qurulması. Alətlər paneli

Verilənlər

bazasında

idarəetmə

sisteminin ən vacib

elementlərindən biri

formalardır.

Formalar adətən

istifadəçi ilə

proqram arasında

rahat interfeys qurmaq üçün istifadə olunur. MS Access

proqramında formaların qurulması üçün 2 üsuldan istifadə

olunur:

I. Create Query in DesignView(Конструктор)– Bu rejim

seçildikdən sonra ekranda boş forma görünür.

109

Lazım olan alətlərdən istifadə edərək formanı müəyyən

elementlərlə təchiz etmək olar. Onu qeyd etmək lazımdır ki,

şərti olaraq formaları 2 növə ayırmaq olar:

a) Verilənlərə baxış keçirmək üçün istifadə olunan formalar

b) Müəyyən əməliyyat yerinə yetirmək üçün istifadə olunan

formalar.

Verilənlərə baxış keçirmək üçün istifadə olunan

formaları qurmaq üçün formanın başlıq hissəsində konteks

menyunu açaraq Свойства(Properties)əmrini yerinə

yetirmək lazımdır. Bu zaman açılan

pəncərədənДанные(DATA) - Источник

Записей(Record Source) əməliyyatını yerinə yetirmək

lazımdır. Bu zaman açılan pəncərədən lazım olan

verilənləri işçi sahəyə sürüşdürülür.

Köməkçi əməliyyatları yarinə yetirən formaları qurmaq

üçün isə ПанельИнструментов (Toolbar) elementlərindən

istifadə olunur.

II. Create Query by using Wizard(Мастер) – Bu rejim

seçildikdən sonra açılan pəncərədən lazım olan

cədvəllər(sorğular) və onun bölümləri seçilir. Lazım olan

əməliyyat yerinə yetirildikdən sonra Далее(Next) düyməsi

sıxılır.

110

Açılan pəncərədə formanın xarici görünüşü təyin edilir.

Sonra Далее(Next) düyməsi sıxılır. Növbəti mərhələdə

formanın dizaynı seçilir və Далее(Next) düyməsinə sıxılır.

Sonda formanın adı təyin edilir və Готово(Finish)

düyməsinə sıxılır. Onu qeyd etmək lazımdır ki, qurulan

formalar noviqasiya və yeni yazının daxil edilməsi üçün

düymələrlə təchiz olunur. Qurulmuş formaları istənilən

zaman Конструктор(Design) rejimində açaraq onun

üzərində lazımi dəyişiklikləri etmək mümkündür

Bu panel Конструктор(Design) rejimində formanı

lazımi elementlərlə təchiz etməklə istifadə olunur.

1) Надпись(Label) -

müxtəlif mətn tipli

məlumatları formaya daxil

etmək üçün istifadə olunur.

Onun parametrlərini

dəyişmək üçün konteks

menyunu açaraq

Свойства(Properties) əmrini

yerinə yetirmək lazımdır. Bu zaman açılan pəncərədə

111

onun rəngini, şriftini, ölçüsünü və s. dəyişmək

münmkündür.

2) Поле (Text Box) - müəyyən mətn tipli məlumatları

göstərmək və ya redaktə etmək üçün istifadə edilir. Onu

işçi sahəyə yerləşdirdikdən sonra üzərində konteks

menyunu açaraq

Свойства(Properties)

bölümündən lazım olan

dəyişikləri vermək

mümkündür. Bu elementin

Label elementindən əsas fərqi

ondan ibarətdir ki, formanın

istənilən rejimində onu redaktə etmək imkanlarına

malikik. Onu qeyd etmək lazımdır ki, Text Box elementini

lazım olan verilənlər bazası ilə bağlamaq mümkündür.

Bunun üçün onun Свойства (Properties) bölümündən

Данные(Data) hissəsindən lazım olan sahə seçilir.

3) Группа переключателей(Option Button) - bir qrup

şəkildə birləşdirilmiş radio

düyməcikləri xarakterizə edir.

4) Выключатель - lazım olan

düyməcikləri işçi sahəyə

yerləşdirmək üçün istifadə

olunur. Düyməciklər işçi sahəyə

yerləşdikdən sonra konteks

menyudakı Свойства (Properties) bölümündən ona lazım

olan dizaynı və hadisələri mənimsətmək mümkündür.

Düyməcikləri yerləşdirdikdən sonra События(Events)

bölümündən ona lazım olan hadisəni mənimsətmək

mümkündür. Bu zaman istifadə olunan hadisələr

aşağıdakıları göstərmək olar:

a) Нажатие кнопки(On click) – hadisə düymənin üzərinə

“mouse”-u bir dəfə sıxıb-buraxdıqda baş verir.

112

b) Двойное нажатие кнопки(On Double Click) – hadisə

düymənin üzərində “mouse”-u 2 dəfə sıxdıqda baş verir.

c) Кнопка вниз(On Mouse Down) – hadisə düymənin

üzərində “mouse” sıxıb-saxlayarkən baş verir.

d) Кнопка вверх(On Mouse Up) – hadisə düymənin

üzərində sıxılmış “mouse”-u buraxdıqda baş verir.

e) Получение фокуса(On Get Fokus) – hadisə düyməcik

fokusu alarkən baş verir.

f) Потеря фокуса(On Lost Fokus) – hadisə düyməcik

fokusu itirdikən baş verir.

g) Клавиша вниз, вверх, нажать(On Key(up,down,press)) –

hadisə düyməciyin üzərində funksional

klavişlərdən(F1,F2.... Delete.....) və hərflərdən istifadə

edərkən baş verir.

5) Переключатель(Radio Button) - müəyyən seçim

şərtləri daxilində lazım olan əməliyyatı yerinə yetirməyə

imkan verən düyməcikdir. Onun xüsusiyyətləri tamamilə

düyməciyin(Button) xüsusiyyətlərinə oxşayır. Ancaq

standart halda Radio Button qrup şəklində istifadə

olunmalıdır.

6) Фложок(Check Box) - müəyyən şərtlər daxilində

lazım olan əməliyyatları yerinə yetirən düyməcikdir.

7) Поле со

списком(List

Box) -

lazım olan

bölümlər üzrə

siyahıları tərtib

etməyə və ya

bölümlər üzrə

axtarış

aparmağa

imkan verir.

113

Həmin element formaya yerləşdirildikdən sonra açılan

pəncərədə lazım olan rejimlər seçilir və Далее(Next)

düyməsinə sıxılmalıdır.

8) Список(Combo Box) – List Box komponentin oxşarı

olub verilənləri açılan siyahı şəklində olur.

9) Кнопка(Button) - müəyyən standart hadisələri (cəd-

vəlin açılması, çap olunması) yerinə yetirən düyməcikdir.

Bu düyməcik formaya yerləşdirildikdən sonra açılan

pəncərədən lazım olan əməliyyat seçilməli və Да-

лее(Next) düyməsinə sıxılmalıdır.

10) Рисунок(Image or Picture) - müəyyən

şəkilləri bazaya əlavə etmək və göstərmək üçün istifadə

edilir.

11) Вкладка(Tab Set) - Formanı müxtəlif hissələrə

bölmək üçün istifadə edilir.

Bunlarla yanaşı Alətlər panelində müəyyən həndəsi fiqurların

qurulması üçün də yerləşdirilmişdir.

6.4.1. Baş formanın qurulması

Verilənlər bazasının idarəetmə sistemini qurarkən ən

vacib olan məsələlərdən biri effektli idarə etmə sisteminin

qurulmasıdır. Bunun üçün müxtəlif üsullar və vasitələr istifadə

edilir.

114

1

3 2

MS Access-də geniş istifadə olunan variantlardan biri

baş formadır(MAIN FORM). Onun əsas xüsusiyyəti ondan

ibarətdir ki, o istifadəçi tərəfindən istifadə olunmayan

verilənləri gizlətməyə və mərkəzləşdirilmiş idarəetmə sistemi

qurmağa imkan verir. Baş formanın qurulması üçün

конструктор(design) rejimində yeni bir formanı açmaq

lazımdır. Sonra həmin formanı lazım olan elementlərlə təchiz

etmək lazımdır. Bundan sonra forma yadda saxlanılmalıdır və

bağlanılmalıdır.

Növbəti mərhələdə Сервис(Tools) menyusundan

Параметри запуска(RUN parametres) əmri yerinə

yetirilməlidir. Açılan pəncərədə baş formanın adı seçilməlidir.

Bununlayanaşı MS Access-də istifadə olunmayan bəzi rejimləri

ləğv etmək olar.

6.5. Makroslar

Verilənlər bazasının qurulması zamanı ən geniş istifadə

olunan elementlərdən biri Макросы(Macro) –dur.

Макросы(Macro) dedikdə müəyyən bir

əməliyyatı yerinə

yetirən hazır alt

proqram nəzərdə

tutulur. Makrosları

qurmaq üçün

MS.Access

Макросы(Macro) bölümündə Создать(New) düyməsinə

sıxılır. Bu zaman makroslar pəncərəsi açılır. Bu pəncərə 3

əsas hissədən ibarətdir:

Burada 1-ci bölüm makros əmrlər bölümünü, 2-ci bölüm

makros əmrlərin parametrləri, 3-cü makros əmrləri haqqında

qeydləri özündə birləşdirir. Ən çox istifadə olunan makros

əmrləri aşağıdakı göştərmək olar:

115

1) Открыть Запрос(Open Query) – lazım olan sorğunu

açmaq üçün istifadə edilir. Bu makrosu seçildikdən

sonra arqumentlər bölümündə soğunun adı, açılma

rejimi və verilənlər rejimi təyin edilməlidir. Makros

qurulduqdan sonra (RUN) əmri vasitəsilə onu yerinə

yetirib yoxlamaq olar. Sonradan həmin makrosu

müəyyən ad altında yadda saxlamaq lazımdır.

Qeyd: qurulmuş makrosları konteks menyunun köməyi ilə işə

salmaq və ya конструктор(design) rejimində dəyişmək

mümkündür.

2) Открыть Таблицу(Open Table) – Lazım olan

cədvəli açmaq üçün istifadə olunan makrosdur.

3) Открыть Форму(Open Form) – Lazım olan formanı

açmaq üçün istifadə edilir.

4) Открыть Отчет(Open Report) – Lazım olan

hesabatları açmaq üçün istifadə edilir.

5) Открыть Модуль(Open Module) – Visual Basic-də

yazılmış proqramları açmaq üçün istifadə edilir.

6) Запуск Запроса SQL(RUN SQL Query) – SQL

dilində yazılma sorğunu yerinə yetirmək üçün istifadə

olunur.

7) ЗапускПриложения(RUN Application) – Hər hansı

bir işlək faylları (exe, bat....) yerinə yetirmək üçün

istifadə edilir.

8) Запуск Программы(RUN Program) – Hər hansı bir

proqramı işlətmək üçün istifadə etmək olar.

9) Печать(Print) – Lazım olan məlumatı çap elemək

üçün istifadə olunur. Onu qeyd edək ki, bu əmr

yuxarıda göstərilən bir və ya bir neçəsi ilə birlikdə

istifadə olunmalıdır.

Bunlarla yanaşı aşağıdakı köməkçi makroslardan da geniş

istifadə olunur:

116

1) Выход(Exit) – Prosesi dayandırmaq üçün istifadə

edilir. Bu makros adətən digət makroslarla birlikdə

istifadə olunur.

2) Закрыть(Close) – Açıq olan obyekti bağlamaq

üçün istifadə edilir.

3) ПесочныеЧасы(Sand-Glass) – Qum saatından

istifadə etmək üçün istifadə edilir.

4) Сигнал(Beep) – PC olan standart səs siqnalı

çıxartmaq üçündür.

5) Сообщение(Message) – Lazım olan məlumatı

mesaj kimi çıxartmaq üçün istifadə olunur.

Qurulmuş makroslar adətən formalarda istifadə edilir.

Bunun üçün formanı конструктор(design) rejimində açmaq

lazımdır. Bundan sonra formaya hər hansı bir idarə edici

element yerləşdirilir(Toogle Button, Checkbox, Radio Button

.....). Həmin elementin konteks menyusundan Свойства

(Properties) əmri yerinə yetirilir. Aşılan pəncərədə

Cобытья(Events) bölümündə lazım olan hadisə uyğun makrosa

bağlanır.

6.6. Hesabatlar(Reports)

Verilənlər bazasının

qurulmasında vacib olan

məsələlərdən biri çıxışsənədidir.

Bu sənədlər adətən çap olunmaq

və ya digər bir üsulla başqa

istifadəçiyə göndərmək üçün

nəzərdə tutulmuşdur. MS Access

proqramında çıxış sənədləri

hesabatlar və ya reports

şəklində hazırlanır. MS Access-

də hesabatları qurmaq üçün 2

üsuldan geniş istifadə edilir:

117

1) Конструктор(Design) rejimi

Bu rejim seçildikdən sonra ekranda yeni hesabatın

konstruktor variantı görünür. Hesabatın konstruktor variantı 3

əsas hissədən ibarətdir:

Adətən Header (Верхный колонтитул) və Foother

(Нижний колонтитул ) hissəsində verilənlər yerləşdirilir. Bu

verilənlərə misal olaraq səhifənin №, ayın tarixi, zamanı və s.

Verilənlər isə adətən Data (Области данных) bölümündə

yerləşdirilir. Verilənləri təyin etmək üçün hesabat pəncərəsinin

başlıq hissəsində konteks menyunu açaraq Свойства

(Properties) əmrini yerinə yetirmək lazımdır. Açılan

pəncərədəki Данныe(Data) bölümündə Источник Записей

(Record Source) hissəsində lazımi cədvəlin və ya sorğunun

adı seçilir. Nəticədə həmin cədvələ və ya sorğuya aid olan

bölümlər ekranda xüsusi pəncərə şəklində görünür. Həmin

pəncərədən lazım olan bölümləri hesabatın işçi sahəsinə

yerləşdirmək mümkündür.

2)Мастер (Wizard) rejimi Bu variant dialoq rejimində hesabatların

qurulması üçün istifadə edilir. Bu variant

seçildikdən sonra ekranda açılan pəncərədə

verilənlərin mənbəyi təyin edilir. Adətən

verilənlərin mənbəyi cədvəl və ya sorğular olur.

Lazım olan verilənlər seçildikdən sonra

Далее(Next) düyməsinə sıxılır. Açılan növbəti

pəncərədə hesabatda lazım olan qruplaşdırma

əməliyyatları yerinə yetirilə bilər. Далее(Next) düyməsinə

sıxılır. Növbəti açılan pəncərədə lazımi bölümlər üzrə

növləşdirmə yerinə yetirilir. Əgər ehtiyac olarsa,müəyyən

118

rəqəm tipli bölümlər üzrə aqreqat funksiyaları yerinə yetirmək

olar. Bunun üçün Итоги(Summary) düyməsinə sıxılıb lazımi

rejimlər seçilməlidir. Növbəti mərhələyə keçmək üçün

Далее(Next) düyməsinə sıxılır. Açılan pəncərədən hesabatın

maketi və vərəqin yerləşməsi təyin edilir. Növbəti mərhələdə

hesabatın stili təyin edilir. Sonuncu mərhələdə hesabatın adı

daxil edilir və Готово(Finish) sıxılır. Qurulmuş hesabatlar

üzərində dəyişikliklər aparmaq üçün onları

конструктор(design) rejimində açmaq lazımdır. Hesabatlar

qurulduqdan sonra Alətlər panelindəki elementlərin köməyi

ilə onlara lazımi dizayn vermək mümkündür. Bundan sonra hər

bir formada və ya baş formada hesabatlara müraciət etmək

üçün uyğun elementlər yerləşdirmək üçün lazımi makroslar

yazılmalıdır.

6.7. Modullar(Modules)

Verilənlər bazasının qurulması zamanı bəzən

makroslar tərəfindən yerinə yetirilə bilməyən əməliyyatları

qurmağa ehtiyac olur. Bu növ əməliyyatlar modulların köməyi

ilə yerinə yetirilir. Modul dedikdə Visual Basic dilində

yazılmış proqram kodu nəzərdə tutulur. Modullar konkret

komponentlərlə (siyahı, düymə və s.) bağlı olurlar. Modulları

qurmaq üçün 2 variantdan geniş istifadə edilir:

1) Modul bölümündən Создать(New) düyməsinə

sıxmaqla bu əməliyyat yerinə yetirildikdən sonra açılan modul

pəncərəsindən lazım olan proqram kodu yazılır. Proqram

yazılıb qurtardıqdan sonra lazım olan forma açılır. Həmin

formanın lazım olan elementi seçilir. Həmin komponentin

konteks menyusunda Свойства (Properties)- Cобытья

(Events) əməliyyatı yerinə yetirilir. Sonra lazım olan hadisə

uyğun modula bağlanır.

2) Lazım olan forma Конструктор(Design)

rejimində açılır və onun üzərinə lazımi komponent yerləşdirilir.

119

Həmin komponent yerləşdirilir. Həmin komponent üçün

konteks menyuda Свойства- Cобытья əməliyyatı yerinə

yetirilir. Açılan pəncərədən lazım olan hadisə və onun proqram

kodu seçilir. Nəticədə həmin elementlərin seçilmiş hadisəsi

üçün uyğun proqram kodu açılır. Bu zaman açılan proqram

koduna prosedura deyilir. Proseduranın ümümi yazılışı

aşağıdakı kimidir:

Private Sub komponentin adı_hadisə

............................

End Sub.

Proqramlar tərtib edilməsi zamanı ilkin istifadə olunacaq

komponentin adı yazılır, nöqtə işarəsi qoyulur və komponentin

lazımi xüsusiyyətləri seçilir. Sonra bu xüsusiyyət lazımi olan

qiymətə bərabər edilir. Məs: formanın enini dəyişmək üçün

istifadə olunan prosedura aşağıdakı kimi olacaq:

Private Sub Button2_Click()

Form.Width=300

End Sub.

Proqramlaşdırma zamanı ən geniş istifadə edilən

operatorlardan biri docmd operatorudur. Bu əmrin köməyi ilə

müxtəlif təyinatlı əməlyyatlar yerinə yetirmək mümkündür. Bu

əməliyyatlara misal olaraq aşağıdakıları göstərmək olar:

Docmd.Open Table

Docmd.Run Query

Docmd.Open Query

Docmd.Open Form

Məs: Alış cədvəlini açmaq üçün hər hansı bir düyməyə

aşağıdakı proqram kodu yazmaq olar:

Private Sub Button2_Click()

Docmd.Open Table “alish”

End Sub.

120

ƏDƏBİYYAT

1. Ramez Elmasri, Shamkant B. Navathe: Grundlagen von

Datenbanksystemen. 3. Auflage, Ausgabe Grundstudium.

Pearson Studium, München u. a. 2005,ISBN 3-8273-7153-8.

2. Andreas Heuer, Gunter Saake: Datenbanken. Konzepte und

Sprachen. 2. aktualisierte und erweiterte Auflage. mitp-

Verlag, Bonn 2000, ISBN 3-8266-0619-1.

3. Alfons Kemper, André Eickler: Datenbanksysteme. Eine

Einführung. Aktualisierte und erweiterte Auflage.

Oldenbourg Verlag, München u. a. 2009,ISBN 978-3-486-

59018-0.

4. Thomas Kudraß (Hrsg.): Taschenbuch Datenbanken.

Fachbuchverlag Leipzig im Carl. Hanser-Verlag, München

2007, ISBN 978-3-446-40944-6.

5. T. William Olle: The Codasyl Approach to Data Base

Management.Wiley, Chichester 1978, ISBN 0-471-99579-7.

6. Gottfried Vossen: Datenmodelle, Datenbanksprachen und

Datenbankmanagementsysteme. 5. korrigierte und ergänzte

Auflage. Oldenbourg Verlag, München u. a. 2008, ISBN 3-

486-27574-7.

7. Kərimov S.Q. İnformasiya sistemləri və verilənlər bazaları.

Bakı, Elm, 1999. 300 s.

8. Ault Michael R. Das Oracle 8. Handbuch, Thompson

Publishing Company, Bonn, 1998.

9. http://www.database.com.

10. http://citforum.ru/database/dbguide.

11. http://www.oracle.com.

12. http://www.sybase.com.

13. http://www.dcc.uchile.cl/~cgutierr/papers/surveyGDB.pdf

14. http://www.fmsinc.com/MicrosoftAccess/DatabaseSplitter

15. http://www.microsoft.com/sqlserver/2005/en/us/migration-

access.aspx