NGƯỢCĐƯỜNGTRƯỜNGTHITácgiả:NguyễnTriệuLuật

TiểuThuyếtLịchSửChuyểntext,soátlỗi:cailubietdi

Ebook:Cuibap

Ebookmiễnphítại:www.Sachvui.Com

MộtCànhVuaLýNguyễnvănCanhViệnNghiênCứuHoover,ĐạiHọcStanford

SaukhicướpngôinhàLý,nhàTrầnlocủngcốquyềnlực.Mộttrongcôngviệcnàylàtìmmọicáchtiêudiệthếtnhữngngườilãnhđạocủatriềuđạicũ,vàđồngthờitêliệthóahoạtđộngcủatôngthuộchaycácbầytôicủatriềuđạinày.Côngtácấycóhyvọnggiúptránhđượchậuhọamấtngôibáuvềtaytriềuđạicũ.

NhàTrầnlàmnhữnggìđểngănngừahậuhọađó?Lậtlạicáctrangsửcũ,tathấycó3phươngcáchnhàTrầnápdụng:a)Tiêudiệtnhữngngườilãnhđạo.b)Đàyảimộtsốởnhữngnơixaxôi.c)Xóatôngtíchlýlịchđểnhữngkẻchốngđốitiềmthếkhôngcònnhớtới

nguồngốccủamình.CuốnNgượcđườngtrườngthicủaNguyễnTriệuLuậtđãmôtảkháđủvề

vấnđềnày.a)TiêudiệtnhữngngườiđượcxếpvàohànglãnhđạocủaTriềuđìnhhọ

Lý.NhàTrầnchiếmngôicủanhàLýkhôngbằngvõlực.TháisưTrầnThủĐộépvuaLýHuệTôngnhườngngôichoCôngchúa thứhai làLýChiêuHoàng, và choTrầnCảnh kết hôn với LýChiêuHoàng.Kế đóLýChiêuHoàngphảinhườngngôichoTrầnCảnh.CònLýHuệTôngbịbuộcphảiđitu, và sau tự tử chết.Vì vậy, việc tàn sát không xảy ra như thường thấy.Triềuđạimớivẫnchophép tông thuộchọLýsinhhoạtbình thường.Vàonăm1232,nhânngàylễtiênhậuhàngnăm,TháisưTrầnThủĐộchomờitấtcảnhữngngườivàohànglãnhdạohọnhàLýđếncửhànhtếlễtạilăngmiếunhưthườnglệ.LăngmiêuấythuộclàngDuLâm,tổngHộiGiang,phủTừSơn,tỉnhBắcNinh.Thườngthì,mỗikhitếlễxong,mọingườiđượcmờixuốngmộtcănphòngxâydướiđấtgọilàcung,đểdựtiệc.Lầnnày,saukhitông thất nhàLýxuống cunghết,TrầnThủĐô chogiật sập sàn xây phíatrên,rồiđổđấtchônsốnghơn70tôngthấtnhàLý.

b)Đàyảimộtsốngườidinơixaxôihẻolánh.TrầnThủĐộcholậphai

làngởgiápbiêngiớiHoaViệt.ĐólàlàngBăngHàỏcửaảiKỳCấp,vàlàngBaĐiểmtạiđèoLai, thuộcchâuHữuLũng.Nhữngngườinày làcận thầnnhàLý,vànhữngkẻchốngnhàTrầnđượcđưalênlậpnghiệptạiđây.Họchỉđượclàmlính,khôngđượcthicử,khôngđượclàmquan.MụcđíchviệcđầyảinhữngngườinàylàđểhọsẽgặpnguycơkhiBắcquânsangxâmlăng,vàchắcrằnghọsẽbịtiêudiệt.Tuynhiên,khiquânMôngCổsangxâmchiếmnước ta,cảdâncưhai làngấyđẽ theogiặc.Saukhiđánhđuổiđượcquânxâmlăng,nhàTrầndicưnhữngngườinàyvàoNam.

c)BắtnhữngtôngthuộcnhàLýđổirahọNguyễnvàkhôngđượcđithi,khôngđượclàmquan.Vìbịđedọanhiềungườiphảithiêncưđinơikhácvàsốngcuộcđờinôngdântrongnhiềuthếhệ.

Nhờmưuchướcnày,TrầnCảnhđã lập ra nhàTrầnvàonăm1225.VìthấyđượctâmtànsátcủaTrầnThủĐộ,hoàngtử thứhaicủavuaLýAnhTônglàLýLongTườngvàonămđóđãbỏtrốn.ÔngđemđềtếkhívượtbiểntrốnsangTriềuTiênđểtịnạn.Vìvậyôngkhôngbịchônsốngvàodịplễtiênhậukể trên.Saukhi sinh sốngởTriềuTiênđược27năm tức là vàonăm1253,nhânkhiquân“báchchiếnbáchthắng”MôngCổsangxâmlăng,ôngđược vua Triều Tiên triệu dụng.Ông tuyểnmộ nghĩa dũng quân và giúpđánhbạiquânxâmlăng.Vìcócôngđánhgiặc,vuaTriềuTiênbanchoônghọLý(lúcsangtịnạn,ôngphảidùnghọNguyễn)vàtướcvịHoaSơntướngquân.NaycònditíchlàViệtThanhNhamvàcóbiaghicôngcủaônglàThụHàngMônBiCác.Concháuôngcùngvớinhữnggianhântheoôngđitịnạnlúc đó hiện lập nghiệp thành làng tại quậnKhangLinh, đạo (tỉnh)HoàngHải.

Hồi 1988 khi ghé quaHán Thành, tôi có nhờmộtKhoa Trưởng PhânKhoaCaoHọcthuộctrườngĐạihọcHànQuốcđưađithămcáclàngngườiViệtấymàtôiđượcbiếthọhànhnghềđánhcávàđượctrảlờirằngcáclàngấythuộcđịaphậnBắcHàn.Ởphíabênkiakhuphiquânsự.MộtsốhậuduệHoaSơntướngquânhiệnởHánThànhvàđãcóliênlạctìmvềnơiđấttổtạiDuLâm,BắcNinh.

TạiHoaKỳ,saubiếncố1975,mộtsốhậuduệnhàLývượt thoátđượcnạncộngsảnvàđangsinhsốngởđây.ÔngNguyễnTưCựhiệnởCalifornialàmột người trong số đó. Là trưởng chi thuộc dòng dõi đời thứ năm của

ThượngthưNguyễnTưGiản(BộLại,đờiTựĐức)vàcháubađờicủanhàgiáodục,nhàvănhóavàcũnglànhàcáchmạngNguyễnTriệuLuật,tácgiảcuốntruyệnnày,ôngCựđãđượcdònghọNguyễngiaophócôngviệcliênlạcvớiHánThànhđểtìmtintứcvàtàiliệucũngnhưtiếpxúcvớihậuduệcủaHoaSơntướngquân.

TôibiếtrằngđãcónhiềutàiliệurấtđặcsắcvềhậuduệhọnhàLý,ởhảingoạivàcảởtrongnước.Vàtrongmộtngàykhôngxa,sẽcómộtcuốnsáchđầyđủvềtrườnghợphihữu,cómộtkhônghaitronglịchsửViệtNamnày.

Ngày10tháng12năm1994

LờiTựa

SachaGuitry, kịch sĩ trứdanhcủaPhápbâygiờ, cómột lối riêngvềnghệ thuật thứbảy, tôi địnhnói nghệ thuật chớpbóng.Lối củaông là lốiphim độc thoại (film monologué), nghĩa là tất cả cuốn phim chỉ có mộtngườinói,hoặcđôikhicóhaibangườithìtừngườithứhaitrởđi,đãkhôngquan trọng lắm rồi.Mà người thứ nhất và độc nhất bao giờ cũng là ông.PhimPhápkémphimĐứcphimMỹởnhữngphimhoạtđộngthìnghệthuậtđặcsắccủaôngđãcứuchonênnghệthuậtthứbảyPhápnhiều,đãgỡdanhgiáchoPhápnhiều.

NgườitalạinghiệmrằngphimlịchsửcủaPháphaybaonhiêuthìphimlịchsửcủaMỹlốlăngkhóchịubấynhiêu.ĐóchỉlàtạiMỹkhôngcólịchsửmàlịchsửPhápthìđậmđàphiềnphức, tếnhịquá.TrongphimlịchsửthìgầnđâyphimcủaSachaGuitrylàđặcsắcnhất.Cũngđộcthoạihoặchônhưđộcthoại,chuyệnlịchsửquayphimcủaSachalạicòncócáiđặcsắcsaunàytrộihơncácchuyệnlịchsửquayphimkhác.

Chuyệnlịchsửcủaônglàviệctrộnlẫnchânsửvớibônglông.Aiđãtừngxem những phim “Hạt Trai Trên Chiếc Mã Miện” (Les perles de lacCouronne), “NgượcĐường Elysée” (En remontant le champs des Elysée)đềunhận rõ sự trộn lẫn ấy.Song sự trộn lẫn củaông làmộthóahợpchứkhôngphảimộthỗnhợp.Nónhưcáitàikim(alliage)trongtiềntệ.Vàngvớiđồng,bạcvớiđồng,nhưngvẫncógiá.Cógiávìkhônglừaai:trênmặtkhắchẳnthànhsố(titre)đó.Cógiávìkhôngaitrôngnổichỗhàngắn:haichấtđãănsâuvàonhaurồi.Cógiávìtựvẫnchángiá:chínphầnvàngvẫnkhônghạgiábởimộtphầnđồng.Cógiávìbiếtlấychấtrẻlàmchochấtđắtcứngthêm;vàngthuầnthìdễmònmàđồngthuầnthìtuycứngnhưngrẻquákhôngđủthủtíntrongthịtrường.Lốiviếtsửấythậtcũngtựcómộtgiátrịriêng,trừrakhinàongườitatheochínhsáchcácnhàtàichínhthuộcpháibộităngngânphiếu(inflation)màpháttrầngiấybạcra,khôngngótớikimquỹnữa.

TriệuLuậtphỏngtheolốiđómàviếtcuốnlịchsửtiểuthuyếtnày.Phầnchânsửởtrongtựcũngcógiámàphầnbônglôngthêmthắtmayracũngcógiá.Tưởngđólàmộtlốiviếtlịchsửtiểuthuyếtnênchonhậpcảngvàođịa

hạtvănchươngtanênđemrathửlầnđầu.Cácbạnthưởngthứcxem.ViếtởVinhngàykỷniệmbáchbánniênPháp-LanĐạiCáchMệnhNguyễnTriệuLuật

I

TỪCÁITRIẾTLÝCONSỐĐẾNCÁITRIẾTLÝLỊCHSỬ

Tiếtđãquađôngchí,nămđãhồ tàn.ConđườngPierrePasquier (tụcgọilàĐườngĐôi)lạnhlẽophơihaimặtđườngbahàngcâydướingọngióbấcbuổibanmai.Bahàngcâysắphàngởmộtphốtây,ítngườiqualại,mùahèchobóngchomátbaonhiêuthìmùanàynhưthổiralạnh,tuônrarétbấynhiêu.Nhữngbiệtthựsắphàngrộngrãiđôibêncònnhưngủlịmdướiđámsươngmùbuổisáng.ConđườngấycắtngangsântrườngSinhTừmàthôngraphốSinhTừ,dườngnhưmuốnmởlốiracáiphốAnNamđầysinhkhíđểđỡnỗilạnhlẽonhữngphốđầyhơitiềnlạnhngắtlànhữngphốtây.Quãngấy,mộtngàyđượcsáubuổiồnào.Trướcgiờhọcsángchiều,haibuổichơi,lũhọctròlàmsôinổikhôngkhívùngấyđượcmươilămphút.Trừsáubuổiấytòanhàhaitừngđứngsừngsữngvớitấtcảcáinghiêmtrọnglạnhlẽocủanơihọchành.

Trốnggọihọc trònổiđãhơi lâu, trốngvàohọccũngđãgầnnổi.Hàngquàhàngkẹođãsoátlạitiềnvừathuvàhàngvừabánđược,đểsắpsửaquầyhàngđichỗkhácchođếngiờchơi.Trênhiênnhàtrường,ônghiệutrườngrútđồnghồranhìnrồibảotênloong-toong:

-MàychạyrahàngĐẫyngóxemđãthấyônggiáoViênđếnchưa,rồivàođánhtrốngvàođi.

Tênloong-toongchạyrangãtưnhìnxuôivềmạnCửaNam.Khôngthấygìcả,nólạinhìnchơivềphíaGiámthìthấynhàgiáođươnglữngthữngtừđằng ấy tiếnđến.Nó lầmbầm: “Đãđi chậm lại cònmuađường”!Rồi nóvào,bẩmônghiệutrưởng:

-Đã,ônggiáoconđãđếnkia.Ônghiệutrưởngbảotênloong-toongđánhtrốngvànóivớimấyônggiáo

khác:-Cáiđồnghồhômnaysaimấtvàiphútrồi.Mọingày,cứtiếnggiàyông

tanệnbựchèlàđếngiờ.

Ba tiếng trốngxua cảđoànhọc tròđếnxếp thành từnghàng trước cửamỗilớp.Họctròvàocáclớp.Lớpnhấtđivàolộnxộnhơn,phầnnhiềuvìlớphọcgầntấtniên,mộtchútvìthầyđếnchậm.

ÔnggiáoNguyễnLýViênvàolớpgiữalúchọctròmớibắtđầusắpồnào.Chânôngvàolớpnhưgiẫmlênmộtcáikhuybấmcủabộmáylòxo:đềurămrắmcảlớpđứngdậy.

Cũngnhưcáimáy,ônglấytayvẫyhọctròngồixuốngvàkhekhẽnóiquakhemôi:

-Assayez-vouz!(Cácanhngồixuống).Lênbục,cởipardessus,chậtmũtreolênmắcxong,ôngquaylạihỏihọc

trò:-Tínhkỳtrướcchữatrênbảngchưa?Họctròđềunói:-Bẩmđã!Vàchúng lại liếcnhaucười, cóýnhưmuốnchếcái tínhhayquêncủa

thầy:vàlácđácđãcótiếngnóichuyện,cáigiọngnóichuyệnthìthầmnửanhưtỏýbấtmãnvìthầybắthọcnhưquêncảrằngbuổichiềunayđãlàbuổihọctròđọcvănchúctết,thầy“tánrộng”vớitrò,màbuổihọcsángnay,theolệthường,cũngchỉlàbuổihọcchơi,nửanhưkinhngạcrằngthầycólẽđãchămchỉquáđếnnỗimặckệcảcái“tếtcả”chạythúcđếnsátgótchân.

Gõcáithướclênmặtbànđểgọihọctròvềchỗtrậttựkỷluật,ôngthungdungtươicười,cáitươicườiítkhicócủaông,cáitươicườinólàmchohọctròcũngtươingay,cáitươimuốnnóirằng:“Cóthếchứ!Thầytacũngvuikìa”,cái tươihỉhảnhưmuốnlàcáiphầnthưởngxứngđángcủalũ trẻ thơđốivớiôngthầycầncùchămchỉ,tậntâm,nghiêmnhưngrộnglượng,đángsợmàcũngđángyêuvôcùng.Đểchohọctròmộtphúttươitỉnh,ôngnói:

-Hômnaytôimuốnrachocácanhmộtbàitính,mộtbàitínhvui,mộtbàihàiđàmbằngconsốnếutôicóthểnóithếđược.Nào,cácanhcầmbútviếtđầubài...Mườihaingườiđiăncổ.Trướckhicổbưngra,mộtngườimuốngiếtthìgiờ,địnhcùngnhauđổichỗ,đổithếnàochođủhếtmọicáchngồiđốivớimình,đốivớimườimộtngườikhác,tómlạilàmườihaingườiđềungồiđủcáccáchngồi,đủcácvị tríngồicó thể tưởng tượngđược-nói làkhôngthểtưởngtượngđượclạimuốnnhưđúnghơn-Chorằngmỗilầnđổi

nhưthếmấtmộtphútvàchorằngnămnàocũngcóđúngbatrămsáunhămngày,thìmườihaingườiấyphảidùngmấynăm...

Họctròcười,cóýnghingờ.Ôngnóitiếp:-...Cácanhngờchữnămcủatôià?Ừthímấtbaonhiêuphútvậy?Đó

làmđi.Mộtphútsau,mộtanhđứnglênnói:-Bẩmmấthaigiờhaimươiphútạ.-Saoanhbiết?-Bẩmconélever12aucarré[1]được144kiểungồi,chiacho60đượchai

giờ20phútạ.-Gầnđúngđó...Cóanhnàonghĩkháckhông?-Khôngạ.-Thế thìkhôngđúng.Đâytôivạchchocácanhnghe.Haingười thìcó

haicáchngồi,nghĩalàmộtnhânvớihai.Bangườicósáucáchngồi,nghĩalàmộtnhânvớihai,rồinhânvớiba.Cácanhkhôngtinư?VínhưôngA,B,C,thìcósáukiểungồi:mộtlàABChailàACB,balàBAC,bốnlàBCA,nămlàCAB,sáulàCBA,...cóphảithếkhông?

-Bẩmphảiạ.-Thếtôinóilại:mộtngườimộtkiểungồi;haingườihaikiểungồinghĩa

làmộtnhânhai;bangườisáukiểungồinghĩalànhânmộthainhânba,rồicứthếmãichođếnkhitôiviếttrênbảngđây.

Đứngdậyôngcầmphấnviếtlênbảngđen:1người:1x1=1kiểu2người:1x2=2kiểu3người:1x2x3=6kiểu4người:1x2x3x4=24kiểuQuaylạihọctròôngnóitiếp:-Cứsuynhư thế thì12ngườicó:1x2x3x4x5x6x7x8x9x10x11x12kiểu

ngồi.Cácanhnhânđirồitìmthấysốkiểungồi.Thếrồimuốntìmsốgiờcác

anhđemchiathànhsốcho60,lạimuốntìmsốngày,anhlạiđemchiathànhsốcho365.Tómlạianhphảiđặttínhnhưthếnày:

1x2x3x4x5x6x7x8x9x10x11x12:60x24x365

Lạicóthểxóasốchogọnđượcphéptínhnữa.Đócácanhlàmđi,xemhọphảichờmấynăm.

Học tròcúiđầunhân,nhân,nhân.Bảncửuchươngbằng tiếng ta, tiếngPháp,chữNho,theokiểuhọcđầutiêncủamỗingười,lạiđượcđemratụnglại.Bảybảybốnchínxenvớingũlụctamchivàcinqsepttrente-cinq,nghevuivuinhưtiếngongbêntổ.Ônggiáođiđilạilạiởgiữalớpcúiđầuradángnghĩngợi.Nămphútqua,mườiphútqua.Chưaaitìmthấytrảlời.Ônggiáođiđếncuốilớp.Ôngnhìnvơvẩnlênquyểnlịchtreotrêntường.Ôngbỗngchúývàophầnngàytavàphầnghiviệctrênlịchsửtrướckiakhápvàongàyấy“NămMậuDần,thángmườihai,ngày28-NhàHậuLêbắtđầumởkhoathihộiởbãiThảoTân,lấyhaingườiđỗNhịGiápTiếnSĩlàNguyễnThật,NguyễnNhật Tráng và bốn người đỗ TamGiác Tiến Sĩ là: Nguyễn ĐứcMậu,ĐặngKínhChỉ,NguyễnDanhThế vàNguyễnĐứcTrạch (HậuLê,QuangHưngXVIII1595)”.

Ông lẩmbẩm: “BãiThảoTân...Mộtnghìn chín trămbamươi tám, trừmộtnghìnnămtrămchínmươinhăm,vịchilàbatrămbốnmươibanăm...”

Họctròôngđãquenrồi:mỗikhiônglầmbầmlàcóđiềugìnghĩrắcrốilắmvàkhiấymàhơilười,hơiồnàolàbịôngmắngphạtdữ.Vìthếchúngimthinthít.Ônglêntrênbànthầygiáo,lấythướcgõmạnhxuốngbàn.Hơnnămchụccáiđầungẩngcảlên.Tráivớiđiềuchúngdựđoán,thầychúnglạitươicười:

-Bàitínhlúcnãykhôngcầnlàmnữa.Vôích.Đâytôichocácanhnhữngcâutrảlời:Cóbốntrămbảymươichíntriệumộtnghìnsáutrămkiểungồikhácnhauvàbọnmườihaithựckháchphảidùngtới479.001.600phút,haylàbảymươichín triệuchínmươi támvạnbanghìnba trămsáumươigiờ,hay làba triệubamươibavạnhainghìn sáu trămbốnmươingày,hay làchínnghìnmộttrămbamươinăm.

Học trò tủm tỉmvề cái số kỳ dị khôngngờkia.Giá ônggiáo nóimấytiếngsaumàcũngcườithìchắclàchúngsẽphảicườirầmrộ,nhưngvìôngnóibằngmộtgiọngnghiêmnghị,lạnhlùngnênchúngdẫubuồncười,cũngchỉdámtủmtỉmnhếchmôivừađủđểtiếtramộtphầngọilàtâmhồntrítuệđươngbịkíchthích,nóichođúnglàbịcù-hếtsức.

-...Cácanhlấylàmlạlắmsao?Cácanhlấylàmlạ,nhưngcóngờrằng

tínhnhưthếlàsaihaykhông?-Bẩmtínhđúngạ.-Phảiđúng lắm.Chỉcóđiều rằngkhôngngờrằng tođến thế.Tụcngữ

rằng: “Nào ai cóhọcđến chữngờ”.Mười hai người thựckháchkia, chắccũngkhôngngờ.Màgiáchohọđổichỗthậtthìóchọcũngkhôngnhớnổinữa.Làmđượcviệcđổiấy,duycóôngtrời.Ôngtrờimớixoayxỏaxếpđặtnổicáichuyệnhỗnđộnlộntùngphèomàvẫncóphéptắctiềnđịnhấy.Phéptínhấyởsốhọcgọilà“chutoànhoáncải”tiếngtâylàpermutationcirculairenghĩa làđổiquanhđổiquẩn,quanhquẩnnhưngvẫncóphépsẵnkhôngaingờrằngcó.Ởphéptínhnày,chúngtacóthểrútrađượchaicáitriếtlýởđời.Một là:nhữngviệc lộnxộn, trônggần, trông ít, thì là lộnxộn,nhưngtrôngxa,nhìncao,thìlàtrậttự,làphéptắc.Hailà:muốnlộnxộn,lẩnquẩn,nhiềunhặtbaonhiêucũngchỉcóchừng,quáchừngquámựcthìquayvềchỗcũ.Nhưởcáitínhmườihaingườithựckháchtrênkia,nếuhọcóthểđổiđếnkiểungồithứbốntrămbảymươichíntriệumộtnghìnsáutrămthìlàhọđiđếncáilộnxộncuốicùng,màkiểungồithứbốntrămbảymươichíntriệu,mộtnghìnsáutrămlinhmộtlàmộtkiểutrongbốntrămbảymươichíntriệumộtnghìnsáutrămkiểucũ.Chuyệnđờilàcảmộtviệclộnxộnđảođiênấy,kéodàiđếnđâucũngcóngàyquaylạithếcũ.Ngườitanóirằnglịchsửchỉlàmộtcuộcquay lại tròcũkhôngngừng,câuấy thật làchí lý.Những thếtrênlịchsửkhônghiểuphảilấysốgìmàgẩycontoánchoracáiluậtvòngquanh lộnxộn,nhưngnếucácanhcómuốnnghemộtchuyệnvòngquanhlộnxộntrênmặtđấtthànhHàNộinàythìhômnaynhânbuổihọctấtniên,tôivuilòngkểchocácanhnghe,chắcrằngcácanhsẽvuitaiđượctừ(ôngrútđồnghồxemgiờ) támgiờbốnmươinhămđếnmườimộtgiờ,nghĩa làtronghaigiờmườilămphút,trừmườilămphútchơi,cònchẳnhaigiờ.Cácanhgácbútxuống,gấpvởlạimànghe.

Ởhơnnămchụcmiệngcùngthốtra:vângạ,vângạ.-Nộiđường thànhphố, các anh cóbiết conđườngnàodàinhất, thẳng

nhất không? Đó là con đường Duvillier, Borgnis Desbordes, Paul Bert.ĐườngbắtđầutừcửaNhàHátTây,thẳngmộtmạchnhưsợichỉcăng,điquangãtưGôĐa,TrungƯơngThưViện,VườnhoaCửaNam,HàngĐẫychotớichỗgặpconđườngđiCầuGiâymớilàhếtđịaphậnthànhĐạiLacổ.Vậy

kểtừCầuGiâyđếncửaNhàHátTây,đườngấydàiđếnsáunghìnthước,tứclàsáucâysố.Kểriêngcáiquãngthẳngnhưsợichỉcăng,cũngđượclinhbanghìnthướctây.Conđườngấycómộtcáisốkiếpquẩnquanhcùngbútmựcvănchươngtừhơntámtrămnămđếngiờ.Năm1070,nhàLýbắtđầuđểtâmđếnvănhọctrongnước,dựngđềnVănMiếuởThăngLong.CáiđềnGiámbâygiờtứclànềncũcủaVănMiếunhàLý.Đếnnăm1075,vuaLýNhânTôngmởkhoathiđầutiên,trườngthiởngaybênhữuGiám,tứclàcáibãicỏ,conđườngSaint-AntoinevàkhunhànuôitrẻconmồcôibêncạnhGiám.Đến năm sau, năm1076, nhà vua lạimởQuốcTửGiám, tức làmộtCaođẳngHọchiệutrongnước.SĩtửđếntậpbàiởVănMiếu,vìthếnênngườitagọiVănMiếulàGiám.ThếlàvìcóVănMiếu,cóGiám,cótrườngthi,mộtconđườngđượcđấpđằngsau.Khúcđườngấy,nốicửaNamthànhThăngLongvớiGiámvàTrườngThi,vàlàkhúcđườngđầutiêncủaconđườngdàisáu nghìn thước bây giờ.Khi đó, cáiLaThành cũ củaCaoBiền hãy cònhình.ConđườngđitừchỗCầuGiấyvềđếnNhàTuKínởHàngĐẫybâygiờlànềncũcủabứctườngphíanamLaThành.ĐếnđờiTrần,LaThànhcũbạtxuốnglàmđườngthìconđườngđằngsauGiámchạyliềnđếnCầuGiấy.Đếnđời nhà Lê, nhà vuamới đắp nối con đường ấy, đi sát bờ namHồHoànKiếmratậnbờsông.Nhâncóconđườngấy,chỗấymớithànhbến,gọilàBếnCỏ,chữnholàThảoTân.KhiđósôngcònchạyrẽvềphíaNamhơnbâygiờ.Cáibãicỏ trướcbếnvào từchỗNhàHátTâyhếtconđườngbờsôngcạnhviệnbảotàngLouisFinot.Tớiđâycácanhchỉmớithấycáiduyênnợcủaconđườngấyđốivớinguồnhọcdântộctathôi,còncáilẽlộnxộnquẩnquanhcácanhchưathấy.Muốnthấylẽấy,tôilạiphảikểchuyệnmộthọtoởBắcNinhtừđờiTrịnhTùngđếngiờ.Cáivẻ“đilạitrởtrởvề,vềlạiđi”củahọấycũngtheonhữngcuộcbiếnthiêncủaconđườngấy.

Giữalúcấythìbatiếngtrốngrachơinổilên.-...Cácanhhãyrachơiđã,látnữatôinóinốt.Họctròcùngđứngdậyrachơi.Nhưbầyongvỡtổ,hàngmấytrămtrẻlại

phácáikhôngkhíyênlặnglạnhlẽocủamộtkhúcđường...---------------

II

CÁITIẾTTHÁOBÌNHTHƯỜNGKHÔNGCAOKHÔNGTHẤPCỦAMỘTKẺSĨHỒICUỐIMẠC

HồiđầunhàTrần,nướctabịrợMôngCổsanglấnđất,địnhbiếngiangsanmìnhthànhmộthànhtinhcủađếquốcMôngCổ.Khiấy,nhờlòngngườicốkết,trêndướimộtlòng,nêntađuổinổikẻthùrangoàicõi,giữvữngnềnđộclập,mặcdầuquânMôngCổlàquânđãchinhphụcđượctừĐôngÁđếnTâyÂu,từđồngtuyếtTâyBáLợiÁđếnbờsôngHằngHà,mặcdầuquânấybalầnthiênbinhvạnmãkéosangta,mặcdầuởnướctacónhiềukẻphản.

Mặcdầubêntacónhiềukẻcamtâmthờgiặc.Chỗmặcdầunàyquanhệlắm,tanênxétkỹhơn.LúcquânMôngcổlấncõi,chiếmhồhếtđấtnướcta,từNinhBìnhđếncửaNamQuan,từđèoHoàngMaivàođếnNghệTĩnh,lúcấyaicòntinrằngtacóthểđuổiđượcquângiặc.Thóithườngvẫnthế,tinvàocáithếcóthểcóđượcchứkhôngaitinvàocáithếnghìnmấtmộtcòn.ĐạibiểuchocáitâmlýấylàbọnTrầnÍchTắc,TrầnKiệnLêTắc.TrầnÍchTắclàchúruộtvuaTrầnNhânTông,anhruộtTrầnNhậtDuật.TrầnKiệnlàcháuvuaTrầnTháiTông.LêTắc làgia thầnTrầnKiện.TrầnKiệnkhi ấy trấnNghệAn.ĐánglẽyphảihợpsứcvớiTrầnQuangKhảichốngvớiquânToaĐôởChiêmThànhra,ylạibànvớigiathầncủaylàLêTắcrằng:

-Nướcnhỏkhôngđịchđượcnướclớn,kẻyếukhôngđươngnổikẻmạnh.Đờixưa,ViTửđầunhàChulàphảilắm.TađâylàconcháuvuanướcNam,takhôngthểđểchonướctatiêudiệt.

Bằngcáigiọngnóirửamặtvôlývàphảnquốcấy,yđemcảgiaquyếncùngbavạnquândướiquyềnyrahàngToaĐô.

Câuấyphátbiểumộtcáchrõrệtcáitâmlýcủakẻ“chỉtrôngmongởsựmạnhyếumộtthìmàkhôngcólòngtinlàsứcmạnhmuônthuở”.

Câuấy,phảnbộimộtcáchrõrệtvàvềđủcácphươngdiệnđốivớicâucủaTrầnThủĐộvàTrầnQuốcTuấn:“Đầutôicònthìbệhạđừnglo”-“Bệ

hạchặtđầuTuấntrướcrồihãynóichuyệnhàng”.Cácanhcóxemthikéodâybaogiờkhông?Hễmàđôibêncònngangsức

nhauthìbênnàobênấycòncốsứccả,kẻđứngxemcũngkhôngthiênvịbênnào.Hễmộtbênnghechừngđuốithìlòngchánnảnđãbắtđầucóởngườikéodâybênđuối,lòngthiênvịđãbắtđầunảynởởkẻđứngxem.Đuốilắm,thiên vị lắm, chán nản lắm, có khi người ta thấy kẻ kéo bên đuối bỏ phemìnhmàquakéobênkhỏe,kẻđứngxemồvàogiúpbênkhỏe.Kẻđươngđầuthìcụclàngườikéodây,dânchúnglàlũngườixemkia.HồinhàTrầnchốngrợNguyên,lũTrầnÍchTắcTrầnKiệnlàđứakéodâybỏđầudâybênnàysangđầudâybênkia.Cònrabiếtbaonhiêukẻđãhoặcngấmngầmhoặccông nhiên hàng giặc.Những tráp thư tín vãng lai với giặc, sau khi quânMôngCổrakhỏicõi,chínhphủđãbắtđượccả.GiátruynguyênrathìtriềuđìnhnhàTrầncóthểlàmtộiđượcmấyngànkẻnữa.NhưngvuaNhânTông,mộtlàvìbụngkhoanhồngnhânhậu,haicóvìhiểuthấutâmlýcủakẻbìnhthườngnênđãđemđốthết,không thèmxem.Thật thếbọn tầmthườngấychỉcócáitâmlýcủakẻvỗtayvàochỗanvui,lảngxanhữngnơihiểmtrở.GiặcNguyênlấncõithìphảnbội,nhưngsautrậnBạchĐằngthìbụnghọlạicốkếtvớiTrầnngay.Trongchục triệuconngườimấyaicócáiganquyếtđánh,quyếtthắng,quyếttìmcảởnhữnglúcmàcôngviệctrướcmắtkhiếngannàocũngmềm,chínàocũngnúng,tinnàocũnglunglay?HồiĐạicáchmệnhởPháp,dânchúngđãhoảngsợmuốnlùirồi.DantongàoởViện:“Hỡiđồngbào!Tiếngsúngđồngbàongheđó,chẳngphảitiếngsúngcấpcứuđâumàlàtiếngsúngquântabắngiặc.Phảiquảcảm,phảiquảcảm,rồiTổQuốcsẽ thoát khỏi hiểm nghèo!”. Có lẽ sự thật là tiếng súng cấp cứu, nhưngDantonnóiranhưthếđểgiữlòngtinđãtrùng,quảcảmđãlunglay!

Àmàthôi,tôikéodàimãithìlạisắpnóiđếncảlịchsửthếgiớibâygiờ.Tôiquay lại chỗđươngnói, chỗnhữngngườiphảnnhàTrần rađónquânNguyên.VềchỗấySử lạichéprằng:Dânhai làngBằngHà,BaĐiểm,cảlàngtheogiặc.Cảhailàngtheogiặc,cáiđócókhiếncácanhnghĩngợigìkhông?Sựphảnbộikhiđónhiềulắm,nhưngđềulàhànhđộngcủacánhâncả.Nhiềungườiphản,nhưngởmỗingườiđềulàcáchcưxửriêng.Đâytathấycảhailàngphản,tathấymộtcáihànhđộngnhấttrícủamộtđoànthể.Cảđoànthểphản?Cáiđó,chúngtaphảinghĩngợilắm.Từngngườiphảncái

cớphảnchỉlàlợiriêngchứkhôngphảivìmốigìchung.Cảlàngphản,cáiđókhiếntaphảitìmmộtcáicớchung.Tạilàmsaomàcảlànglạiphản.Tôinóimộtcáithídụgầnhơnchocácanhnhậnraýtôimuốnnói.Thídụnhưởtrường này.Ở lớp nào cũng có học trò hỗn, hay nói chuyện, nhưng đó lànhữngviệccánhânvàrờirạc,cáiđóônghiệutrưởngcùngcảtrườngkhôngđángchúý.Nhưngvíphỏngởmộtlớp,lớpnàychẳnghạn,hốtnhiêncảlớpcứ làmrầmtrên trướcmặt tôi,không thèmnghe,không thèmhọcnữa, thìtrướchếtlàtôiđây,sauđếnônghiệutrườngphảilấylàmlạ,phảitựnghĩhaytìmxemvìcớgìmàcảlớphơnnămchụcngườimàlạicócửchỉnhấttríấy...

Họctrònhaonhaovừanóivừacười:-Bẩmkhôngthểđượcạ,bẩmkhôngkhinàoạ...- ...Tôibiết rồi,khôngkhinàocácanh lại thế.Nhưngvíphỏngcókhi

nàothìcóphảilàcómộtcáicớchunghaykhông?Cáicớđóđãkhiếncảlớpcáchmệnhôngthầy,cácanhcóhiểukhông?

-...Bẩmvâng.-...Thếthìđượcrồi.DânhailàngBằngHà,BaĐiểmphảnnhàTrần,đón

hàngquânMôngCổngaylúcđầutiên,việcđóchắcphảicómộtcớgìtohơntưlợi,tohơnsựyênvuiriêng.Chuyệnđầuđuôinhưthếnày.NhàTrầncướpngôinhàLý,nhữngconcáinhàLý,nhữngthầnbộc,nhữngngườiđãchịuơnnhàLýnhiều,cốnhiênlàthùghéthọTrần.ViệcthùghétấybùngrakịchliệtsauviệcTrầnThủĐộchônsốnghơnbảymươingườitronghọnhàLýởcáingựuyênriêngcủavuaLýtạilàngHoaLâmtĩnhBắcNinh.(Chỗnàyrồisautôi sẽnói lại).Thủ lĩnhviệcchống lạinhàTrần làĐoànThượng,NguyễnNộnvàLýQuangBật.TrầnThủĐộtrướchếtmuốndụbằnglời.Trongcáchdụbằng lời,ThủĐộcó lợidụng lòngmê tín củadângianđặt ramột câusấm.Theomê tíncủangườiđờibấygiờ thì sấmlàmột lời tiên tricó tínhcách thầnbímàhaingôi saoHuỳnh,Hoặcđãxuống trầndạydângianđểdângiantruyềnđinhưtruyềnmộtmệnhcủatrời.BàivănsấmThủĐộsaingườiđặtra,trongcócâu:

TrờiĐôngAsoiđếnbựchè,Baconđómnọlậplòelàmchi?Đoàn Thượng, NguyễnNộn và LýQuang Bật, nhất là LýQuang Bật,

khôngphảilàngườicóthểlừadốidễdàngnhưthế.Theosauhọ,baonhiêu

làtôngthấtnhàLý,baonhiêulàconcháucáccựuthần.Nhưngsau,vìcưỡnglạithìthế,vìtàicủanhữngngườitronghọnhàTrần,saumộthồibinhđaokịch liệt, họđều thuavà cảbangườiđànhhy sinh tínhmệnhchochủ cũ.TrầnThủĐộbấygiờmớiđứng trướcmộtvấnđềkhógiảiquyết.“Baconđomđóm”khônglậplòetranhsángcùngvừngtháidươnghọĐôngA(HọĐôngAlàhọTrần)chiếubứcđếnbựchèTháiMiếuhọLýnữa,nhưngđốivớibọnngótvạnngườiđitheobaconđomđómấybiếtxửtrírasao?Giếtđiư?Thìcólẽlạinổimộtphenphảnkhángnữa,mộtphengươmgiáonữa,vìbọnấychếtđisẽhunlòngngườichonóngthêm,hăngháithêm.Thacảchoư?Thìcũngngạirằnghọsẽtụtậplầnthứhaiđểtrảthùchochủcũ.Tómlại,giếtđichẳngtiệnmàthảlỏngthìchẳngđành,đểthìbuồn,cắtthìđau,theocâutụcngữcủata.Nghĩmãi,ThủĐộmớitìmramộtcáchgiảiquyếtlàđembọnấylênchỗgiápđịađầu,choởtụvàohailàng.Hailàngấy,mộtlàngởgầncửaảiKỳCấp, triềuđìnhđặt tên làBằngHà;một làngởcửađèoLaithuộcchâuHữuLũng,đặttênlàlàngBaĐiểm.BăngHàlàchữtrongLuậnNgữ:Bạohổbănghànghĩalàbắthổtaykhông,lộiquasôngrộng,nghĩalànhữngviệctáotợnmộtcáchngudạivàvôích.ÝThủĐộchoviệccủabọnkia là ngơnghếch.Còn làng thứhai tên làBaĐiểm, tênNôm là làngBaĐómlàchỉbangườihiệpsĩĐoàn,Nguyễn,Lýkia.ĐặttốpngườiấylênchỗđịađầulàchỗxungphongđầutiênmộtkhicógiặcBắclấncõilàThủĐộcóýấnhọvàochỗchếtnaymaivà lạicóýbảongầmhọ rằng:“Đấy,chúngmàyhayhunghăng sằng, thì đấy, rồi quângiặcBắc sang, ta thửxemcáidũngkhícủachúngmày!”.

Thếrồi,quânMôngCổkéosang.Cảhailàngđềunhấtloạtphảncả.SaukhiđuổiđượcquânMôngCổrangoàicõi,vuanhàTrầnchodẫurằngnhântừtớiđâucũngkhôngthểdongthứđượcdânhai làngấynữa.Cảhai làngđềuphảiđồlàmlính,khôngđượcthicửhoặclàmquanlàmtưgìcả.SốphậnlàngBăngHàkhôngbiếtsaura làmsao,nhưnglàngBaĐiểmthì thiênvềNam.DânhọNguyễnlàngấy(tôiquênchưanóilànhàTrầnlênlàmvuabắthọLýđổilàmhọNguyễn,mộtlàvìtổnhàTrầntênlàLý;hai,làvìmuốnlòngngườikhôngcònnhớđếnnhàLýnữa),dânhọNguyễnlàngấyđềulàtôngthấtnhàLý,đềulàdânhọcđược.Họcđượcmàphảichungthân,phảitruyềnđờilàmlính,thìaimàkhôngmuốntránh.Vìthế,họấydờisangcánh

đồngxatỉnhthành,ởnhờmộmiếngđấtgiữacánhđồnglàngÔngMặcKimThiều.Trướccòndờisangmộthainhà,saudầndầndờisanghết.Trướccònlàmột xóm người ngụ cư, sau thành hẳnmột làng riêng. Tuy dời đi chỗkhác,nhưngtênvẫncòngiữđốivớidânvùngấy.

Vùngấyvẫngọilà“xómKẻĐóm”.Sauthànhlàng,lấytênchữlàVânĐiềm,nhưngtênNômKẻĐómkiavẫncòn.

LẽtựnhiênlàngườiKẻĐómcũngchưathicửngay,chưatìmcáchtiếnthânngay,vìbướcđầuchưaphảilàbướctiếnthânmàmớilàbướcẩnthân.Hồi ấy, chỉ cầnnhất là chôn têngiấuhọ, chônhẳn lai lịch củamìnhgiữatriều nhà Trần, dân nhà Trần.Như thế trong hơnmột trăm năm, nghĩa làphỏngđộtừkhoảngnăm1300đếnkhoảngnămmộtnghìnbốntrămcólẻ.Trongmộttrămnămcầysâucuốcbẫm,theoviệclàmruộngnhàquêthìbaonhiêudấuvếtởtrongvàởngoài,ởcửchỉvàtâmtínhthuộctínhcáchvươnggiađếthấtcũngmấtdầndầnmãiđi,haylà,nói theogiọnglưỡingườiđờinay,đềubìnhdânhóamãiđi,chođếnthànhmộthọquêđặc,bìnhdânđặcnhưtrămnghìnhọbìnhdânkhác trongnước.Cũngquầnnâuáovải,cũngcơmđộnngôkhoai,cũngđisớmvềtrưa,cũngcổcàyvaibừa,cũngsốngynhưnhànôngdânkhác.Câuchuyệnnóicũngkhôngngoàitrồngngôtrồngcà,lúachimlúamùa,trờimưatrờinắng,nhưtrămnghìncâuchuyệnchốnthônquê.

Nhưngmỗingườiđềucómột câu chuyệnkhácngườiphảinói làđượcnghemộtlầnởđời.Tronghọấy,ngườinàocũngthế,khigầntắtnghỉcũngdặnconcháumộtlầncuốicùng:“HọtalàmộtcànhvuaLý.NhàTrầnbắttađổilàmhọNguyễn,nhưngchúngtaphảinhớrằngtavốnlàdòngdõiLýBátĐế.Tổta,cụTrungLiệtLýQuangBậtlàconthứsáuNghĩaNamVươngLýHùngTích,con thứbaLýThánhTônghoàngđế,vìchốnglạihọTrầnmàtuyệtmạng.Ngàykia,trờitựa,taphảitrừnòigiốngquânphườngchàiHảiẤp”.QuânphườngchàiHảiẤptứclàhọTrần,vốnlàmnghềđánhcá.

Câuấymấyđờisau,nóchỉcònlàmộtcâusáovônghĩa,mặcdầunócòngiữnguyêncảcáivẻ thần thánhcủanó.Chanóicùngconkhichếtnhưlàngườiđọcvănkhấnmộtcáchthuộclòng,connghelờichacũngnhưnghemộtcâuvănkhấnchữnhokhônghiểunghĩa.Tómlại,câuấysauchỉcònlàmộttậptruyềnthiêngliêngcủamộthọ,tựanhưnhữngcâuvănhèmcủadân

thổmánđườngngược.Cungkínhmàlàm,nhưngchẳnghiểurõnghĩalýcủacáiviệclàm,đólàtínhcáchcủahếtthảynhữnglễnghilớnhoặcnhỏ.Câunóikia,thoạtkỳthủylàcâutruyềnmộtmệnhlệnh,tuyênmộtlờithềbằngmáu,trảibốnnămđờithìthànhmộttrò“hưngbái,bìnhthân”.

Cứnhưthế,truyềnđượcbảyđời.RồiđếnđờithứtámlàNguyễnBồn.ĐếnBồn,họNguyễnsuyđãđượchaiđời.Mộthọ trướckiagồmhàng

trămđinhmàcứchếtmòn,cứthêmngườivôhậumãimãichođếnthànhhọđộcđinh.ÔngBồnlàconmột,chaBồncũnglàconmột,đếnBồncũnglạilàconmộtnốt.Nguyênlàmộthọcóruộnglàm,từđờiôngBồn,thànhmộthọđi-ở-cày.Saukhichịulờidặncuốicùngcủacha,Bồnlạiđiởcàynhưcha.Bồnđiởcàyvớimộtnhàgiàutronglàng,nhàmộtôngNộithịvềhưu.NộithịlàchứcquankhôngtokhôngnhỏđờiLê.Khôngtovìhàmcótamphẩmmàkhôngnhỏvìlàtayhầutrong,gầngụivuahơn.Nộithịlànhữngkẻđượcvuayêunhưngkhôngtrọng.Ngườihầukhéothìyêu,thìsaikhiếnchứvuakhôngtrọng,khôngchodựvàoviệctriềuchính,trừrakhivualàmộtvịhônquân.LúcôngnàylàmnộithịlàlúcnhàLêgầnmất,lũnộithịđượcdùngngoài việcnội thị.ÔngNội thị nàybiết tàimình chẳng tranhquyền cướpnướcgìđược,nênôngchỉlợidụngcơhộimàlàmgiàu.

Khi luivềnghỉởquê,ôngdùng tiềnấy làmnhà làmcửa tậuruộng tậuvườn.Vốnlàdânngụcư,bâygiờôngthànhtiênchỉlàngVânĐiềm.RuộngnươngnhàcửacủaôngtứclàruộngnươngnhàcửacủahọBồntrước.TòanhàôngởbâygiờvốnlànhàthờhọBồnmàngườitrưởnghọđãgạtnợchoôngrồithìtuyệttự,truyềnlạicảmộttổtruyền,cảmộthuyếtthốngchoôngBồn làngườicành thứ.Chiếmhết ruộngnhàmộthọ rồi lạinuôigiọtmáucủahọấylàmđứaởcày,tròbểdâuthậtđãhoàntoàntriệtđể.Làngườicóhọcthức,cótâmhuyếtrathìBồncũnglấylàmtủinhụclắm.SongBồnbẩmsinhtínhngườichấtpháchồnhậulạikhôngđượchọchànhgìnêncũngvuivẻđiởcày,coiđólàviệctrờimuốnthế.Bồnrấtchămchỉcầncù,thậtthàngay thẳng,vuivẻnênôngNội thị rấtmến rất thương.Một túp lều tranh,nonsàovườncỏ,mộtmụncontrai,đólàtấtcảgiatàiBồn,tấtcảcáisótlạicủamộthọđãdựngnên làngVânĐiềm.Trongnhà,giangiữakêmộtcáigiườngthờbằngtre,trênđểmộtbáthương,đólànơithờtiêntổ.Bàivịcũng

khôngcónữa,vìkhitraoviệcthờphụngtổtiênvànốidõitôngđườngchoôngBồn,ngườitrưởnghọđãđánhnátmấtbàivị.

Ôngnội thị,ngoàiviệclàmruộnglấythóc,chovaythóclấylãira,cònmêmộtnghềnữalànghềđịa lý.Suốtngàysuốt thángôngchỉbậnviệcđitróclongtầmhổ.

MộtdạoôngđónđượcôngthầyTàuvề.Haingườicảngàyđilangthangngoàiđồng.Vềtớinhàthìchỉnóichuyệnkiểuđất,conmộc,conkim,conthủy,conhỏa...

Mộthômhaisưchủrađồngxemđất,khiếnBồnváccuốcđihầu.RađếnGòCấm,haisưchủcùnglêngò,ngoảnhmặtvềphíatâyngắmnghía.ÔngthầyTàunói:

-Đấyôngxem.Thẳngmặtđâychừngbốnnămdặm,tuyệtnhiênkhôngvướngmộtcáicây,mộtbụitre,mộtmôđấtnào.Lạixemtừđâytrởđi,đấtcứthấpdầnthấpdần.Thủyđãrộngchưa:mộtvùngnămsáudặmvòngtrònbắtcongvòngnambắc...Conthủynàythìlộchưởngđếnvàitrămnăm.

ÔngNộithịnói:-Phảirồi,saimộtliđimộtdặm,nhậnhuyệtchothậtđúng,đólàcáithần

diệuởkiểuđấtnày.Cứýtôithìchínhhuyệtởkia,phíabênhữugòkia.Hai người cùng sangphía hữu.Ông thầyTàuđứng lênmột chỗ, ngắm

nghíakỹchungquanh,dịchđinữabướcrồichângiậmđất,miệngnói:-Đây,huyệtđây!Huyệtđây!ÔngNộithị,đứnglênchỗấyngắm:-Khôngphải!Cứýtôihuyệtởgiữagòkia.-Giữagòcũngcóhuyệtsonglàhuyệt thứhai.Đâymới làhuyệtchính

kết.Cảhaingườilạisanggiữagò.ÔngthầyTàuđứnglênmộtchỗôngNội

thịchỉ,ngắmnghíamộthồithậtlâurồinói:-Đíchthịnhưtôisởkiến.Huyệtnàylàphóhuyệt;huyệtbênmớilàchính

huyệt.Đôibên,bênnàocũnggiữýbênấy,khôngaichịuai.Saucùng,ôngthầy

nói:-Bâygiờlàmthếnàythìđỡcãinhauvôích.Haihuyệtđềukếtcả,cáiđó

tôivớiôngxemđềuđúngcả.Chỉcóhuyệtnàolàchínhkếtthìtacònphân

vân.Naytrờitàchiềurồi,bứthaicànhlátươi,cắmvàohaihuyệt.Sángmai,cànhnàotươilàchínhhuyệt,cànhnàokhôlàphóhuyệt.

ÔngNộithịsaiBồnđicắthaicànhlácắmvàohaihuyệt.Bồncườithầm,cho là chuyện lao.Đêmvề,Bồncứnghĩmộtmình: “Hònđấtmàbiết nóinăng,thìthầyđịalýhàmrăngchẳngcòn!Khốnnhưnghònđấtnókhôngbiếtnói,nên thầy thahồmàbahoa!Cànhlángàymai thìchết rũhếtchứtươilàm saođược!”TuyBồnkhông tin -màcái lẽđầuđể chàngkhông tin làchàngkhôngđểývìchàngchẳngbaogiờlạicóýtìmđấtchonhàmình,nhàmàgiờiđãbắtlàmthânphậntôiđòi-nhưngBồncũngtựnhiêncứđểýđến,rồi thìbỗngnẩyý tòmòmuốnxem.Canh tư,Bồndậyrađồngxemthì lạquá,quảnhiêncànhởgiữahéo,cànhởbêntươi.Tuythế,Bồnvẫnkhôngtinvàtựnghĩ:“Chà!Cànhcủathằngthầycắmvàomengò,chỗthấpnướctụ,sươngtụ,khíẩmthấptụnêntươi.Cànhcủachủtacắmgiữagò,chỗcao,đấtkhônênhéo;chứcóaithánhtướnggì!Nhưngsaotalạiđểchochủtathuacuộc!”Rồi, do cái ý trung hậu ấy,Bồn nhổ cả hai cành lên, cắmđảo lại.Tangtảngsánghômsau,haisưchủlạicùngra:ôngNộithịđượccuộc.

Đêmhômấy,ôngthầyTàukhôngngủđượcvìtứcrằngmìnhthuacuộc.Trờiđãkhuyarồimàởdướinhàngang,ôngcònchongngọnhoànglạpxemsách.Vừaxemôngvừalẩmbẩm:“Quáilạ!Mìnhthuacuộcthì lạquá!RõrànghuyệtmìnhngắmtọaTrấnhướngĐoàihợirégiápcanhbali.Thếmàthua,tứcthật.Phennàyđậplabànđithôi!LạithuađếnAnNamnữa!”

LúcđóBồnngồivặnchổingoàihèvìBồnphảithứcđểhầuôngthầyxemôngcósaibảogìkhông.Nghethấyôngnóithếvàcũngthươngtìnhôngbựcrọc,Bồnvàonói:

-Thưathầy,thầyđưộccuộcchứkhôngthua.Cáiđólàtạicon.RồiBồnkểhếtđầuđuôicâuchuyện.ÔngthầyngheđếnđâumặtmũitươitỉnhđếnđóvàcứngắmnghíaBồn

thậtkỹ.Bồnkểxong,ôngnói:-Thôithếlàphúcnhàchú.Tavẫnngờngợvềcáichỗphúcđứcnhàchủ

này.Đất thìđất tomà taxemraphúcđứcnhàchủkhôngxứng.Thôi, thếcũnglàviệctrời.Tachochúngôichínhkếtđó.Nhưngchúphảikín,đểrồitaliệucho.Nhưngtanóichochúbiếtcáithếđấtấynóphátrathếnào.

Trước hết, đất này “đắc địa rồi mới sinh nhân”, vậy chú không được

hưởng.Đấtnàyphátkhí chậm,vậychúcũngkhôngđược trông thấy.Đờicháuchúmớiphát,nghĩalàđờithứtưcủacáinắmxươngnằmdướimả.Đạikhái đất phát như thế này: đời đời có người đỗ đại khoa làm đến khanhtướng,nốinhauđượchơnbatrămnăm,trongnhà,tronghọkhoahoạnkhôngkhinàodứt.Đinhnhiều, thọ cũngnhiềunhưng tiền của thì chỉphong lưuchứkhônggiàuvìthủykhôngtựu.Cógiàucũngchỉđượcmộtđờirồingaymàsaukhitanthìngườiấy,cànhấykémđinh,kémquýhiển.LàmnênTểtướngcũngvẫnkhôngtụ tiền,cũngvẫnthanhbạch.Tómlạiđấtphátquý,phátđinhchứkhôngphátphú.Đólànhữngcáitốtcủangôiđất;cònnhữngcáixấutacũngnóinốt:Mộtlàmỗiđờiphảicómộtngườichếtđuối,hailàcontrưởng,cànhtrưởngbắtlợitrừnhàconmột.Đấtnàyphátchậmlàchậmnhữngđiềutốt,cònnhữngđiềuxấu,phátngay,thídụnhưviệcchếtđuốithìứngvàochúđầutiên,rồiđếnconchú.

Sáng hôm sau, nhà chủ bàn với thầy về việc cấtmộ vào đấtGòCấm.Thầynói:

-Vâng,maingày lành tháng tốt ta làmngay.Ông thếmàsànhhơn tôi,vậyviệcphânkimxinông làm lấy.Tôiđãkhôngbắt trúnghuyệt thìviệcphânkimtôicũngchẳngdámlàm.NhưngtôimuốnxinôngcáiphóhuyệtchotênBồn.Huyệtấychỉpháttớihươngkhoahuyệnlệnhvàcũngcóđinhtài.Chủhuyệtchínhthìđầytớhuyệtphó.

-Vâng,tôicũngđịnhchonó.Thếlà,sánghômsauhaiđámbốcmộ.ÔngNộithịvàBồnđềuđưahài

cốtchavàohaihuyệtchínhphóGòCấm.KhiôngthầyvềTàu,Bồntiễnchânrađếnquanlộ,âncầnhỏitênhọvà

hiệuôngđểngàysauconcháucúngtế.Ônggạtđi:-Thôi!Bấttất.Cáiđólàtrờichochúchứcócônggìởtôi.Tôixemđược

đấtcònchođấtlàviệctrời.ÔngThịngắmhuyệttinhlắm.Phennàylàtrờikhôngmuốnchomàlàmmờmắtôngđó.Trờichochúchonênxuichútinhnghịchđổicànhlá.

Từ trướcđếngiờkhông tin,bấygiờBồnbỗng tin,Bồnnhẩm lại trongbụngcâuchatruyềncholúclâmchung.Câuấylúcnghelầnđầu,Bồnkhônghiểugìcả,naybỗngnghĩlạihơiràngrạngtronglòng:“Ngàykiatrờitựa,taphảitrừnòigiốngquânphườngchàiHảiẤp?Haylàtrờitựatừnay?Nhưng

trừphườngchàiHảiẤplàtrừcáigì?LàmsaoconcháuLýBátĐếlạiphảitrừphườngchài?Cáinàylôithôilắm,phảicóchữnghĩamớihiểuđược.Taluốngtuổirồi,khônghọcđượcnữa.Nhưngsaunàytacócon,quyếtchoconđihọc”.

HainămsauBồnthôiđiởcầy,vềnhàlấyvợ.Vợchồngnhờtrờilàmăncũngkhá.Mấynămsaunữa,sinhđượcmộtđứacontrai,nhờthầyđồtronglàngđặttêncholàVĩ.Chàngcùngvợconmởmộtngôihàngnướcởđườngcáiquan, làmănngàycàngphátđạt.Vợchồng lạicứđếnmùaviêmnhiệtnấunướcđểởngãbacầu,quánđểkháchđiđường,thợgặt,thợcấycónướcuống không phải uống nước lã vì khôngmất tiền.Nấu cháo bố thí, cúngchúngsinh,sănsóckẻnghèohơn,dễdãivàtửtếvớimọingười,bằngấynếtănởkhiếnngười quanhvùngkính trọng.Họkính trọngvì nhàbác cuVĩcũnggọi làđủăn,khônglấygì làmgiàucó.CuVĩlớnlênbácchođihọcôngđồtronglàng.HọcngayôngđồdạyhọcởnhàcụcốThị.BâygiờcontraiôngThịđãđỗcốngsinhnênônglênlàmcụcố.ThằngcuVĩhọcsángdạlắm,cảnhàcốThịvẫnkhenlàđấtsỏicóchạchvàng.VĩhọchếttứthưngũkinhthìtuổivừahaimươimàbácBồntuổingoàibốnmươi.CốThịbấygiờ,thấyconmìnhđỗ,mànhàbốcuVĩvẫnthườngthường,ngợlàmìnhđãđểsaihuyệt,nhưngkhôngdámcảitánglạinữavìlẽhaihuyệtđềulàhuyệtphátmàđàohuyệtphátlênthìtúkhítiếthết,saudẫucóđểhuyệttốthơncũngvôhiệu.Vìvậy,ngườihàngxứthìlấylàmmừngthaychonhàcụmàriêngcụlạibuồnrằngđãvồchượtcáihuyệtchínhkếtchoconcháu.

CậucốngnhàcụcốThịđỗđượcmộtnămthìbácBồnmộthômđichơilàngThuHồnghuyệnThiênPhúctắmsôngrồichếtđuối,ứngvớilờitiêntricủaôngthầykhách.KhiđóVĩmớihaimươihaituổi.VìbácBồnmấtmộtcáchkhôngngờvàđộtnhiênnhưthế,nêncáicâugiốigiăngtruyềntámđờiđếnnaybỗngmất.

LớnlênVĩvẫntheonghiệphọcvìnhàcũngkhágiảmộtchút.TheohọcđượcđếnnămhaimươihaithìVĩnghỉhọcrồilấyvợ.VìlàconnhàhiếmnênmẹVĩkhôngchoVĩđithicửvìsợđỗđạtnênthìphảiđilàmquanxa,mẹ con lại xa nhau.Vả nhà cũng có bát ăn, cứ sốngở nhà quê, quan bấtphiềnnhabấtnhiễu,cóphảilạihơnkhông.VìthếsauVĩlàmnghềôngđồ,vừadạytrẻởlàngởtổngvừalàmngườithưkýchungchohếtthảyaimuốn

xinbàivăncâuđối.Đờiôngđồxứquê,aiaicũngnểvìkínhtrọng,Vĩlạiưahơncáiđờibôntẩulợidanhvìcũngnhưchamẹ,Vĩtínhtìnhđạmbạc.Đượcmấynăm,mẹVĩcũngmất.Khisắpthởhơicuốicùng,mẹVĩdặnvợchồngVĩ:

“Cảhọtrôngvàocómộtmìnhcon,màsốconlạimuộnmằnquá.Nhưngkhông lẽ trờiđóngcửanhà ta.Concứănởchophảiđạo thì rồi trời cũngtựa”.

Đếnnămbamươituổi,Vĩmớisinhconđầulòng.Ngườiconấysinhgiữanăm Quang Bảo thứ hai đời vua Mạc Tuyên Tông (tên là Mạc PhúcNguyên).NhàLêkhiđónhờNguyễnKimvàTrịnhKiểmđãtrunghưnglênởThanhHóa.NămấyđươngvàonămThuậnBìnhthứbảyđờivuaLêTrungTông(lịchTâyvàonăm1555).

Đứaconấy,đồVĩđặttênlàThật[2].Vìlàngườibiếtchữ,nêntheophépTàu,ôngđồVĩlạiđặtcảtựcholàPhácPhủ.Thậtsinhralàđứatrẻđĩnhngộkhác thường, tínhchấtđoanhậu.Lênbốntuổi,chamẹđãchođihọc.Lênbảytuổiđãlàmđượcbàiđoạn,mườihai tuổiđãlàmđượcthơ.Nămmườihaituổi,Thậtlạimồcôicha:ÔngđồVĩ,ứngvớikiểuđất,lạichếtđuốikhiquamộtchuyênđòngang.

Giabiếnấyđãlàmchocáigiatàithườngthườngkiaphảilệch.Đượcmấynămnữathìnhàsasút,ngàythángphảikiếmănlầnhồi,bữatốilobữasáng,bữasánglobữachiều,nhưngcònlàmaymắnvìcònlođược,chưađếnnỗisờrakhôngra,ràkhôngthấy.

KhiấyởlàngÔngMặc,cùnghuyệnvàgiápvớilàngVânĐiềmcóôngĐàmCư,đỗnhịgiáptiếnsĩnămĐạiChínhnhàMạc,làmquanvớinhàMạcđếnThượngthư,tướcphongThếQuậnCông.Đólàôngđầuvănthânhànghuyện là ấp thái phong của ông.NămSùngKhang thứ bảyđờiMạcMậuHợp,ThếQuậnCônglàmphủđệriêngởlàng,bắtdânsungvàolàmphuđổđất,thợmộc,thợnề.Thậtbấygiờcũngphảibắtralàmphu.Thậtchỉkhócchứkhôngbiếtlàmgìcảnênngườitakhiếnđộiđấtđổnềnnhài.MộthômĐàmcôngvềquêthămnhà,nhậnthấyThậthìnhdongtuấntú,khôngphảilàconnhàthợthuyềnmàlạiphảiđộiđất,bèngọiđếnhỏi:

-Conbaonhiêutuổingườilàngnào?-ConngườilàngVânĐiềm,nămnay18tuổi.

-Tatrôngconradángmộtngườihọctròchứkhôngphảithằngphuđộiđất.Vậychứconlàconcáinhàaivàcóhọchànhgìkhông?

-Convốnlàconnhàhọctrò.Concóđượchọcvàhiệnvẫnđọcsách.Vìnhàconnghèokhôngcótiềnchuộcnênphảidiđộiđấtvậy.

-Cànghay!Vậyconđốicâunày tanghe thử:“Thậpbát lựcnăngđảmthổ”[2]

Thậtkhôngnghĩngợigì,ứngkhẩuđối:-Cửungũlongphitạithiên.Đàm công khen hay và lập tức tha cho không phải đội đất nữa. Lại

thưởngchomấyquantiềnvàtruyềnlệnhchohuyệntuầnmiễndịchhẳncho.Đàmcôngnóivớingườiquenthuộcrằng:“Thằngấyngàysausựnghiệptấtphiđằng,takhôngthấmvàođâuđâu”.“Takhôngthấmvàođâuđâu”?Đàmcôngđãđỗđếnnhịgiáptiếnsĩ,quanđếnThượngthưBộLại,ChưởngLụcBộ,ChưởngViệnHànLâm,hàmĐôngCácĐạiHọcSĩ,cunghàmđếnTháiphó,tướcđếnQuậncôngthìcòngìhơnnữamàcôngnói:“Takhôngthấmvàođâu”?CólẽtrongtríĐàmcôngchorằngsauđâyThậtlàmđếnThiêntửchăng?Cólẽlắm,vìtheosựtincủanhànhothìcâuđốicókhẩukhíThiêntửkia là cái triệu gần như chăc chắn.Cửungũ longphi tại thiên là chữ liềntrongkinhDịch.TrongkinhDịchmỗimộtquẻcósáuhào,hàodươngbắtđầubằngchữcửuvìchínlàthiênsố;hàoâmbắtđầubằngchữlụcvìsáulàđịasố.Quẻkiềngồmsáuhàodương,vìthếhàothứnămgọilàcửungủhàotừ là, long phi tại thiên, lị kiến dại nhân.Theo nhà thuật số thì hào ấy làtượngvua,vìthếngôivuagọilàcửungũ.Nghĩađenchữmộthàotừấylà:chínnăm,rồngbaylêntrời,lợithấyngườikẻcả.KhiThậtđốicâuđối,bảntâm chỉ là gò chú cửu ngũ cho đối với chữ thập bát, chữ thổ đối với chữthiên,cóthếmàthôichứchẳngphảicốgòchocókhẩukhíThiêntử,địavịmà chẳngbaogiờ đờimột anhhọc trò đội đất dámnghĩ tới.NhưngĐàmcôngthìcứcholàứngđiềmThiêntử.Côngtinthếcũngcócớvìgiathếvàvìthìthếlúcbấynhưgiờnữa.Hỏikỹra,CôngrõrằngThậtlàconcháuLýBátĐế.ThếthìnhàThậtcómảlàmvualàđíchrồi.VảchăngđấtbátdiệplàngCổPhápbiếtđâuđãlàhết?Biếtđâukhôngcócơtrùnghưng?Vảlại,bấygiờnhàMạcđãsuy,nhàLêđã trunghưngởThanhHóa,họTrịnh lạinắmcảquyền,họNguyễnthìlùivềNam,tómlạibấygiờlàcáithếmànhà

nhogọilà“lũanhhùngđuổimộtconhươu”(quầnhùngtrụclộc)thìbiếtđâuconhươuchẳngvềThật,ngườicókhẩukhí“cửungũ”,dòngdõivuaLýcũcủanướcnhà?

Vìthếnên,khôngnhữngCôngthachokhôngphảilàmphu,màCônglạicấptiềnchomàănhọcnữa.ThậthọctrườngquanNghèNguyễnởlàngKimThiều.KhiđóchúaMạcMậuHợpđươnglàmvua,giữtừNinhBìnhtrởra,vuaLêchúaTrịnhtừThanhHóatrởvào.QuanNghèKimThiềunhiềulầnkhuyênThậtrathivớinhàMạc.Thậttrướccònkiếmcớtừchốichoqua.Sauthầyhọcgiụcmãi,Thậtmớiphảinóithậttình:

-Đệtửkhôngmuốnthibâygiờ.Bảntriềutuyđượcquốcchínhđãngótsáumươinăm,nhưnglòngngườicòntưởngnhớhọLênhiềulắm.ĐệtửcólẽvàoThanhthivớinhàLêthôi.ĐệtửvàoThanhmàđắcchíthìcóngàykiacùngthầyvàcácanhđâygặpnhauởchốncươngtrường.Đệtửnghĩđếnlấylàmbuồnlắm,nhưngcáinghĩanhưthế...

QuanNghècười:-Haylắm,anhcóchíấythìhaylắm.Nhưngsauđâyanhcógặpthìgặp

cácem,chứthầygiàrồi,còngặpanhđượcđâu.Đếnlúcấyanhlấygìgiảnghĩathầy?

-Dạ,sauđâyconcóđắcchí,ngộgặpcácanhởcươngtrườngconcũngkhôngdámtránh,đólàđểbáonghĩaôngthầyđãdạyconphảitậntrungtậnhiếu,phảitậntâmvươngsự.

Nguyễn tiếnsĩ trongbụng lấy làmkhâmphụcvôcùng.Nhưng, làmtôinhàMạc,lẽtấtnhiênôngcủngphảitrungvớinhàMạc.MàđãtrungMạcthìkhinàoông lại vui lòng chomộtngười có tài nhưThật vềvớivuaLêđểchốngvớichúaMạc.SongngănmộtngườicóchíkhínhưThậtcũnglàviệckhó.SaucùngôngbànvớiĐàmcôngquyếtlấysợichỉbuộcchânvoi,xuiĐàmcôngđemcáidâythắmmàhãmchítangbồngcủangườitrángsĩ.

-Quanlớnạ,tôimuốnquanlớnchoanhtamộtcô.Anhtađãchịuơnsâucủaquanlớn,naytìnhriênglạilàchaconnữathìcáichívàoNamcủaanhta,lầnlàtacóthểngăntừtừlạiđược.

ĐàmcôngliềntheokếcủaNguyễntiếnsĩvàhỏiướmbacongáixemaibằnglònglấyNguyễnThật.Hỏicôlớnnhất.

-Ngườiấylưngdài,dùnglàmthợcưathìđược.Hiềmvảibấygiờkhíđắt.

Hỏicôthứhai.-Ngườiấyvócrộng,dùnglàmphuđộiđấtđược.Hiềmvìmùanàyđất

khô,việcthổđấukhôngtiện.ThếthìhaingườichêThậtvàmỉamaiThậtvìThậtchỉcómộttội:Nhà

nghèophảinhờĐàmcôngmớicótiềnănhọc.Hỏiđếnngườithứba.-Phậnconlàmgáibiếtđâumàlựachọn,chamẹđặtđâuthìconxinngồi

đấy.Thếlàmộtthángsau,ĐàmthịThành,congáiútquanĐôngCácĐàmCư

vềlàmdâubàđồVĩlàngVânĐiềm.SongcáichỉchỉbuộcđượcchânvoichạyvàoThanhchứkhônglôinổi

chânvoivàonhàMạc.Từngàylấyvợ,quabốnkhoathiNhâmNgọ(1582),ẤtDậu(1585),MậuTử(1588)vàTânMão(1591),Thậtđềukhôngđithi.KhoaNgọlấycớlàvợốm,khoaDậuthìcáolàmìnhốm,khoaTửthìnóilàmớiđẻcon,khoaMãothìcáolàmẹđãgià.

ThậtrathìôngcóýđịnhđợinhàLêraBắc.MộthômngồitụcùngnămsáuôngcốngsinhvàsinhđồnhàMạc,ngườitagợiđếnchuyệnchờLêcủaThật.

-AnhThậtcũngkhéocốchấpquá.Nămnayanhđãngoàibamươirồi.AnhđịnhđợinhàLêđếnbaogiờnữa?Đếnlúcxuốnghốà?

-NếuanhthậttrungvớihọLêthìanhtrèođèolặnsuốivàoxứThanhmàthi,việcgìlạiởnhờđấtnày?Màđãquyếnluyếnđấtnàythìramàthiquách.Bản triều đã hơn hai mươi khoa thi rồi. Anh làm như thểmấy trăm ôngtrạng,ôngnghè,ôngcốnglàngườimấttiếttháocảkhôngbằng!

-Nướctađổihọlàmvuabaolần.Đócũnglàsựthường.Cứtheoýanhthìchẳngaitrungnữatrừcóanh.Màanhnữathìđãtrunggì?SaoanhchẳngtrungvớinhàLý?

-VìanhấykhôngchịuơngìnhàLý.-ThìanhấychịuơngìhọLê?Anhấyđẻra,mệnhgiờiđãvềMạcrồi,

ngườigầydựngchoanhấycũnglàngườichịuơnbảntriều.Làmnhưthế,cókhianhlàngườivongânphụnghĩanữacũngcó.

Thậtlúcbấygiờmớilêntiếng:-Cácanhhiểulầmtôicả.Tôichẳngcóýđợihọnàocả.Tôichỉkhông

thiếtchuyệnkhoadanhmàthôi!Tộigì,nhờgiờicũngđủbátăn,cứnằmtốtmànaynhờvợ,mainhờconcóổnhơnkhông?

Cảbọnphálêncười:-Hayđó!Béthìnhờmẹnhờcha,lớnlênnhờvợ,vềgiànhờcon!Hayđó,

hayđó!Chúngmìnhradạicả...ThậtrathìôngvẫntinlànhàLêtrunghưng,nhàMạckhísốsắphết.Làm

quanvớimộtnhàkhísốsắphếtthìnódởdangmìnhvàconcháumìnhra.Thi,mayrađỗ;đỗthìlàmquan;thếlàdanhnghĩađãrõ.Đếnkhivậnnhàấyhếtthìphậnmìnhrasao?Chibằnghãycốđợi.Mìnhđợichẳngkịpthìconmìnhkịp.Hoặcgiảcókẻcười ta làkhônquá,khôngdámtheoLêhẳnmàcũngchẳngtheoMạc.Aicườimặc.Tacứgiữđạothường.Đứngquântửcứănởdễdàngnhưthườngđểchờmệnhtrời.

Ônglạicàngvữnglòngđợinữalàvìbaviệcmàôngkhôngngỏcùngai.ViệcthứnhấtlàviệcnằmmộngởđềnnúiChânLại.Nămtrướcđây,ông

cùngemvợlàĐàmNhĩđếnnằmngủởđềnChânLại,đểcầumộngvềsắpđếnkhoathi.Ôngnằmsuốtsángkhôngthấymộngmịgìcả.ĐàmNhĩthấythầnđọcchobốncâuthơ:

NgônđàmngọcnhĩmộngtườngminhĐệnhấtkhaikhoađệnhấtdanhPhụquý,tửquý,tônhựuquýTửtônthếthếxuấtcôngkhanhĐàmNhĩthìtinrằngtriệuứngvàohọĐàm.Nhưngông,ôngchỉđểtâm

đếnbốnchữ“đệnhấtkhaikhoa”.NếunhàMạcvẫnchủxãtắcthìsaolạihợpbốnchữ“đệnhấtkhaikhoa”,làchữdùngchỉmộtkhoathiđầucủamộtnhàmớidấynghiệphoặcmớitrunghưnglên.

Việc thứ hai là việc chính ông nằmmộng.Ông thườngmộng thấy tênmìnhviếtởmộtcáibảngtreoởdướigốccâythôngmàkhiđócầmquyềntrongNamlàTrịnhTùng.(Tùnglàcâythông).TênôngởdướigốcthôngthìhoặclàTrịnhTùngcấtnhắcôngđỗ.

Việcthứbalàviệcôngthầythuậtsốnóivềông.Cólầnôngđixemởmộtôngthầygiỏicótiếnghồiđóởhuyệnbêncạnh,ôngthầybảoôngrằng:

-Sốông,ngoàibốnmươimớiđỗmàđỗcaođỗto.Khôngnhữngthếônglạicònlàôngtổthủyphongchomộthọrấtto,nốinhauđỗ,làmquanđếnvài

trămnăm.Bao giờ thi ởBếnCỏ thì ông đỗ, lại bao giờ con cháu ông cóngườinổidanhởBếnCỏthìhọôngtắt.SauđâyraKẻChợ,ôngthửđiconđườngtừBếnCỏ,quaGiám,rồi theobứctườngnamthànhĐạiLacũđếnchỗbếnsôngTôLịch,chỗgiápgiớicácphườngDịchVọngmàxem.Đó,họnhàông,concháuông.Saunàythânthếchỉởtảhữuđầuđuôiconđườngấymà thôi.BắtđầuhiểnháchởBếnCỏrồi,chạy theoconđườngấycho tớiBếnDịchVọng,rồilạichạyvềchotớikhilạiđếnBếnCỏmàhiểnháchlầncuốicùng.Từđóvềsau,thiênhạđổđồng,khôngcóquýtộcnữa,khôngcóthếtộcnữa.

Thếrồi;luônluônquânTrịnhTùngđánhvùngSơnNam.ThếnhàLêđãđổi thủ racông,nhàMạcđãphảiđổicông ra thủ;MạcchúaMậuHợp lạiđắmsaytửusắc,khiếnnămTânMão(1591)TrịnhTùngnhânMạctriềucóchỗkhôngrasao,đemquânrađánhThăngLong;nămNhâmThìn(1592),Trịnh Tùng khôi phục Thăng Long; cuối năm ấyMạcMậuHợp bị bắt ởPhượngNhãn.CơnghiệpnhàMạcbắtđầutanvỡ.

NămẤtVị(1595)TrịnhTùngvângchỉvuaLêThếTôngmởkhoathihộiđầutiênởThăngLong.

---------------------

III

BẢNGTÙNGĐỂTHƠM

HômnàođichơiGôĐacácanhthửđếnđứngởđầuphốPaulBert,ởnhàđạilýcácxeô-tôPeugeotrồitrôngthẳngranhàHátTây.Anhlạitưởngtượng rằng trướcmặt anh, theo chiều từ chỗnhà thờĐạoDối (Eglise desProtestants) đến chỗ bán ét-xăng của hãng ô-tô Ford, chỗ góc hai đườngBobillotvàRialan,cómộtconđêchạydài.ĐêấylàđêĐinhNhĩ,TrầnThủĐộkhiếnđắptừtuầnBạchHạcrađếncửaLuộc.Đêấykhôngcao,khôngtolắmnhưđêbâygiờđâu.Nóchỉbằngcáibeconchạchngườitađắpphụhếtmặtđênhữngnămnướctoquá.Anhlạitưởngtượngrằnganhtrèolênđêđórồitrôngrasông.Trướcmặtanh,làmộtbãicỏphẳnglì.Hếtbãicỏrộngấy,nướcHồngHàđỏngẩucuồncuộnchảy.Ngoàibãi,mộtchiếcđòngangcắmsàođợikhách.ĐólàBãiCỏ,hoặcBếnCỏmàmộtlốimòncỏnốivớimặtđêvàđườngcái.Lốimòncỏthậtnhỏ,đôibênmépcỏmọcchồmrachegầnlấpvếtchânđi,chừngrằngbếnnàyhọahoằnmớicóngườiqualại.

Năm1594,vuaLêThếTôngdờihẳnrađóngđôởThăngLonglàđôcũ.Muốn trả lời nguyện vọng thiết tha của sĩ phu đấtBắc, nhà vuamởngaykhoathinămsau.SauhaicuộchạThăngLong,saumấytrậnbinhhỏa,cácnơithicũbịtànphá,chưathểsửasangngaylàmtrườngthiđược.Vả,mộtlànhàchúakhôngmuốnvăntrườngđểngaytrêntànphácủachiếntrườnghômqua;hailànhàvuamuốnlấycáibếnxưakiavuaLýTháiTổmớidờiđôraThăngLong,đỗ thuyền rồngởđó,muốn lấy cái bếndấuvết đầu tiên củađứng anh quân khimới định nơi này làm quốc đô;muốn lấy nơi đó làmtrườngthiđểmởmộtthờithịnhtrịâucamới.Vìmấylẽđó,bãicỏởBếnCỏđượcchịumộttênbằngchữhánlàThảoTân,đượcchọnlàmnơimởkhoathihộiđầutiênởBắccủanhàLêmớitrunghưng.

CácanhđứnglênđêĐỉnhNhĩmàxem,xembằngtưởngtượng.Đó,chỗbồntrồnghoatrướcnhàhátấy,đứngđấymànhìnthẳngvàorạphát.Ngaybựchèlên,mộtcáicổngtomớidựngbằnggỗlá,trênnóckếtrơmthànhhai

conrồngchầumặttrời.Trướccổng,mộtbứcgấmvàngđềngangmấychữ:ThiênHạVănMinh.Haicộtđồngtrụgiảhaibêndánđôicâudốitándươngcáivẻsángsủacủamộttriềuđạimớitrùnghưngvàcáivõcôngvăntrịcủamộthọmớipháthiênhoangtrênlịchsử.Bốnchữtrên,chínhtayvuaLêThếTôngngựthư,câuđốidướichínhchúaTrịnhTùngnghĩvàviết.Vìkhoaấylàkhaikhoa,nênchophéptấtcảhọctròđượcthi,khôngcứlàcócốngsinhhaykhông,theonhưthườnglệ.

Khoaấy,tấtcảhơnhaitrămdanhsĩđếnthimàxongbakỳhội,mộtkỳđình,lấycósáungườiđỗtiếnsĩ.NhấtGiáptiếnsĩkhônglấyngườinào,NhịGiáp khoa ấy là đình nguyênmà người hưởng cái danh dự ấy làNguyễnThật.Cáinhàtruyềnlô,tứclànhàquankhâmmệnhvuarađứngxướngtêncácôngtânkhoa,phỏngchừngđứngvàokhugiữanhàháttâybâygiờ.Lờithầysố,vậylà,đúngđượcmộtđoạnđầu.

Bâygiờ,tôimuốnnóicácanhbiếtquacáibướchiểnháchcủaôngđìnhnguyênđầutiên,cáiôngứngtriệu“đệnhấtkhaikhoađệnhấtdanh”, triệu“têntrênbảngtreodướigốcthông”kia.

Hiểnháchnhấtchoônglàôngvừalà tiếnsĩkhaikhoa, lạivừalàcôngthầnkhaiquốc,vừacósựnghiệpsĩhoạnthườnglạivừacósựnghiệpmộtngườibầytôibáchchiến.Vàhiểnvinhhơnnữa,ôngđượcđisứTàu.Thậtlàđúngvớilờinguyệnướccủakẻsĩthuởtrước:đỗTiếnSĩ,làmThượngthư,điSứ.Nhưngđểtôinóichocóđầuđuôithứtự.

NămCanhTý,niênhiệuThậnĐứcnămđầuđờivuaLêKínhTông(lịchTâyvàonăm1600),nghĩalànămnămsaukhiôngđỗ,MạcChúaKínhCungđemquânphạmThăngLong,ởĐạiAn,bọnPhanNgan,NgôĐìnhNga,BùivănKhuê làm phản;TrịnhTùng sợ bốnmặt giặc kéo đến thì cơ sự khônlường,liềnrướcvualùitạmvềThanhHóa.Thángtám,ôngtheođạoquânrakhắcphụcThăngLong.Vìcôngấy,đượcthăngHồngLôTựKhanh,phongtướcKhánhXuyênTử.NămHoằngĐìnhthứsáu(1606)đượcsungvàobộSứ sang cống nhà Minh bên Tàu (1606). Ông làm Chánh Sứ. Sang YênKinh,ôngcùngSĩđạiphubênTrungQuốcxướnghọa.Rồiônghưởnghồhết cái thú làm tôi, làmcha.Conông,NguyễnNghi, đỗTamGiáp tiến sĩgiữa lúcông làmHìnhBộ thượng thư.ÔngNguyễnNghi thiở trường thimới,gầnGiámbâygiờ,tứclàtrườngthicủanhàLýcũ.

Tuy thế ông Nguyễn Thật vẫn nhũn nhặn, vẫn giữ được đức khiêmnhượngcủaanhhọctrò.NămVĩnhTộthứnămđờivuaLêThầnTông,ôngđượcthăngLễBộthượngthư,hàmĐôngCácĐạiHọcSĩ,tướcPhươngLanHầu.Khiđó,HìnhBộ thượng thư làMỹKhêHầu.Theo lệkhiđó thìkhichầuvua,ôngđứngđầuvìônglàđầutriều.NhưngôngcốnhườngMỹKhêHầulàthầyhọcông.Cũngnămấy,chúaTrịnhBìnhAnVươngTùngđau,hộicácquanlại,giaobinhquyềnchocontrưởnglàTrịnhTrángvàchoconthứ là Trịnh Xuân làm phó. Trịnh Xuân không bằng lòng, đem binh làmloạn,đốtphákinhthành.BìnhAnVươngthấybiến,thảngthốtrướcvuaLêchạyvềxãHoàngMaivàonhàTrịnhĐỗ.PhươngLanHầu(từđâytôidùngtướcmàgọi chođúngnhưcáchgọi lúcbấygiờ)đươngđêmđếnyếtkiếnBìnhAnVương:

-XinvươngthượnggiảcholệnhtriệuXuânđếntraobìnhquyếncho.Tôiđembinhphụcbắtgiếtđi.

BìnhAnVươngdùngdằngkhôngnỡ.Hầunói:-Vươngthượngcoiconhơnhayphépnướchơn?RồiHầura thẳngvề thànhgọiXuân.Xuânvốn tinPhươngLanHầu là

ngườiđônhậu,liềnhớnhởđingay.Khiđến,BìnhAnVươngkểtộimắngmộthồirồichora.PhươngLanHầubảoBùiSĩLâmbắtlại,đemchặtmộtchânrồivàotâu:

-Vươngthượngvìtìnhcốtnhụckhôngnỡ;tôiđãvìxãtắcchặtchânđứaconbấthiếu,bềtôibấttrungrồi.

Đượcmấyhôm,BìnhAnVươngmấtởchùaThanhXuân.KhibấygiờMạcKínhKhoancòngiữđấtTháiNguyênCaoBằng.Nghe thấyởThăngLongcóbiến,chúaThanhĐôVươngmới lập,đảngTrịnhXuâncónhiều,còn làmloạn,màTrịnhTrángsợđiềubất trắcđãđưavuavềTâyĐô(tứcThanhHóa),MạcKínhKhoan liền đemquân xuống tụ ởGiaLâm,ĐôngDư,ThổKhối,địnhlấylạiĐôngĐô(tứcThăngLong).

Trướcđó,vàngaysaukhichặtchânTrịnhXuân,PhươngLanHầucùngMaiQuậnCôngPhùngKhắcKhoan,vângmệnh triềuđình lênNamQuanđợisắcmệnhcủanhàMinhđưasang.KhivềgặpquânnhàMạcngăn lại.PhươngLanHầumuốnchochánhsứlàMaiQuậnCôngthoátnạnđểmangsắcdụcủavuaMinhvề,liềntựhứnglấynạnmàbảoquânMạcrằng:

-Ta là sứ triều đình, chúngmày có bắt thì bắt ta.Còn lão này là thầylang,khôngcandựgìđếnviệcnước,đểchongườitavềvớivợconngườita.

BọnlínhliềnbắtPhươngLanHầuvềnộp.TướngMạcbiếtHầulàngườigiỏi,dùnghếtkếhếtlờidụhàng,Hầukhôngnghenênbịgiamchặtchẽ.Hầunhịnănluônhaingàyrồigiảtảngmắcbệnhlị,mỗiđêmxinđirangoàiđếnvàimươibận.Ngụctốttưởnglàmắcbệnhthật,khôngđểý.Khiđó,HộBộthượng thưnhàMạc làTrầnPhiChiếuởnhàkhông theoMạcchủ.ChínhTrần phải coi sócHầu. Trần vốn người cùng huyện vớiHầu,mà vẫnmộtiếng làngười cónghĩakhí,ýmuốncứu.Mộtđêm,đêm thứmười lăm từngàybịgiam,Trầnđiquachỗgiamnóitomộtmìnhlênrằng:“Trờisắpsángrồi!”Hầubiếtýliềngiảđingoàirồitrốnbiệt.Đếnsáng,quânMạcchomộtđạoquânđuổitheo.HầuđigầnđếntổngAnThường,thấyquânđuổigầntới,liềnđitắtlũytrevàonhàmộtngườiquen.

NgườiấyvốnmộHầu,liềnđemgiấuHầuởmộthốđất,trênđểmộtcáicóngnướcchekhuấtđi.BọnquânMạc,cóngườigiỏiphépđộn,độnmộtquả rồibảo tướngđemquânđiđuổi theo, rằng -“Cứquẻđộn thìngườiởdưới nước, hiện còn sanh khí”. Quân lính liềnmò hết ao, ngòi, hào lãnhnhưngkhông thấy,chúngđànhbỏ ravề.LúcHầungồidướihốHầunghequân línhMạc rao rằng:“AibắtđượcHầu thì thưởng thậthậu”.KhiquânMạcđirồi,Hầurabànvớichủnhà,thayquầnáo,quẩymộtgánhbấcđibánđểkhỏilộtungtích.HầutheolốibờsôngđivềphươngNam.BếnlangBàiGiang (nay thuộc phủ Khoái Châu tỉnh Hưng An, khi đó thuộc trấn SơnNam)thìngườiđộitrưởnggiữđồnchochúaMạc,gọivềnhàmuabấc.Hầunghihoặc, nhưngkhôngbiết làm thếnào,đànhphải theovề.Vềđếnnhà,Hầu thấy tênđội trưởngđemvợcon ra lạymừngvàdângcơmrượu.Hầunửamừngnửasợ,hỏicớlàmsaomàbiệtđãithế.Ngườikianói:

-Tướngcôngquênconrồiư?Hồitướngcônglàmphủlệnhởđây,concóviệcđikiện.Khiđó lýconđuối,con lấy tiềnhứavới tướngcôngđểđượckiện.Tướngcôngkhôngnhậnhốilộmàcứphépcông.Khiđó,bụngconlấylàmtứclắm,nhưngsauconnghĩkỹravẫnphụcvôcùng,thếmàtướngcôngquênconrồiđó.

Hầuđemsựtìnhranói.Ngườikiatỏýmuốntheo.HầuliềnnhờngườiấymộquânthêmvàthôngtinvềnhàchoconHầulàNguyễnNghibiết.Hầucó

quân,liềnsangsôngcùngquânMạcđánhmộttrậnthậttoởChâuCầu(naylàtỉnhlỵHàNam,tứcPhủLý;xưalàtrấnlỵtrấnSơnNam).Xongtrậnấy,Hầuhợpcùngđạoquâncủacon,tiếnquânlênhọpcùngquâncủatriềuđình,cùngconlàNghivàcháuđíchtônlàNguyễnSủngtiếnsangsôngđánhquânMạc,lạithuphụclạiĐôngĐô.

NămẤtSửu(1625),vìcócôngấy,HầuđượcgiaphongDựcVậnTánTriCôngThần,tứcLanQuậnCông.Concháuđềuđượclàmquantocả.SungsướngnhấtchoCônglànămCanhNgọ,niênhiệuLongĐứcthứhaiđờivuaLê Thần Tông. Năm ấy, Công đương làm quan đầu triều; con Công thìNguyễnNghi làmLễKhoaĐôCấpSựTrung, tướcThọLĩnhBávàđangsungsứbộsangTàu;cháuđíchtônlàNguyễnSủngđươnglàTánThịCôngThần,vàmớiđỗcốngsinh;haicháuthứlàNguyễnKhuê,NguyễnSĩcùngđỗtiếnsĩmộtkhoa.

NămQuýDậu,niênhiệuLongĐứcthứnăm(1633),Côngđã79tuổi,xinvềtrísĩ.Biểudânglênbốnlần,mãiđếnnămsaumớiđượcvề.NhàvuagiacholàmTháiphó,ThượngTrụQuốcThượngTrật,QuốcLãovàchovềtrísĩnhưngvẫnchodựviệctriềuđình,đượcbất thì triềukiến(nghĩa là lúcnàovàotriềucũngđược,khôngphảixintrước)vuaLêvàchúaTrịnh.

Cônglàmtonhưthếmàởquêkhônglàmnhàcửalộnglẫy.Chỗgọilịchsựlàphủđệchỉlàvàicáinhàgạchrấtthườngvàvàisàovườntrồnghoa.Lạituyệtnhiênkhôngcóvợlẻconthêm,hầutraihầugáigì.VềquêCôngcưxửnhưmộtông lãonhàquê.ĐượcbanămCôngmất, thọ támmươiba tuổi.ĐươngthìngườitavẫncatụngnhàCônglànhà“nhấtcửđănghoànggiáp,toàn gia vô bạch đinh” (thimột lần đỗ hoàng giáp, cả nhà không ai chântrắng).

TừnãyđếngiờmảikểchuyệnLanQuậnCông,tôiquênmấtmộtngười.Ngườiấy làLanQuậnPhuNhân,ĐàmThị,ngườibạn tóc tơcủaCôngtừthuởhànviđếngiờ.QuậnPhuNhântínhcầnkiệmvàchấtphác.Tuyrằnglàconôngquanto,vợôngquanto,mẹôngquanto,bàôngquanto,nhưngPhuNhânvẫnnhũnnhặnhòabìnhnhưmộtngườithường.LúcCôngđươnghiểnháchmàdânhànghuyệnthườngvẫnthấyPhuNhânđichợ,dệtvải,ươmtơ.CóngườibảoPhuNhân:

-PhuNhân-giábâygiờthìphảinói:bẩmCụLớn,haibalầnlớn-Phu

Nhântộigìmàlạicứkhónhọcmãi.Trờichohưởng,cũngnênhưởngmộtchútchonósướng.

PhuNhânkhẽđặtốngươmtơxuống,cười:-Trờichohưởng,lạicàngphảigiữgìn.Ngồirỗi,ănkhôngmàhưởnglộc

giời,thìsớmchầygiờicấtlộcđi.Tôichịukhónhọclàbiếtsợmệnhgiờivàgâylộcchoconcháusaunày.

Lờinóiấybâygiờcó lẽcácanhcho làgàn,nhưngnếuđờinàymàcóđượcngườigànnhưthếthì tôiđâyxinđếnlạysống, thờlàmmẹsuốtđời.DânhaihạtĐôngNgàn,AnPhongvẫntruyềnrằngkhicònởnhàvớibốmẹ,phu nhânmột hôm đi coi thợ cây, giữa lúc ấyĐàm công đi chầu về quađường,PhuNhâncứviệccoi thợcấynhư thường.LạicáingàyLanQuậnCôngđỗ.Khitinmừngvềtớilàngtớiphunhânđươngcoigặtlúa.PhuNhâncứviệcthường.Ngườinhànămbảylượtrathúcgọicôhoàngmớivềnhà.PhuNhâncứthungdungđợichoxongviệcđồngrồimớivề.Khivề,ngườinhàtrách:

-Gớm!Làmcôhoàngmới,thìhãynghỉmộtbuổicoigặt,hayvềsớmmộtbuổiđãnào!Cònchánlúclàm.

PhuNhânchỉcười:-Nhà tôicónghỉbuổihọcnàođâumàtôidámnghỉmộtbuổi làm?Về

chậmthìcómấtchútcôhoàngnàođiđâu?Tôilạiquênmấtmộtđiềunữachưanói.Điềuấytứclàcáiduyênnợnhà

họNguyễnởVânĐiềmvớiconđườngtừBếnCỏđếnCửaÔCầuGiấy.Khoađầu,tôiđãnóirồi,thiởtrườngthiBếnCỏ.Khoathứhai,đốivớihọ

ấy,tứclàkhoaNguyễnNghi,conLanQuậnCôngđỗ,thiởtrườngthicạnhGiám.Khoathứba,thứtưvẫnthiởđây.Đếnkhithứnămlàkhoacháunămđờiông, thìởđầuconđườngBếnCỏCầuGiấy.Nhưng trướckhinóiđếnkhoathiấy,tôicầnphảinóichocácanhbiếtmộtđiềuđổimớitừphủchúaTrịnhbanbốra.

Nguyêntavẫnphảidùnggiấy,mựcvàsáchincủaTrungQuốc,nênchođếncảnhữngcáikhícụđểphụngsựhọcthuật,mìnhcũngthuộcTàu.

Giấy,dùnggiấyTươngDương,HồNam;mực,dùngmựcTùngTư,HuyChâu;bút,dùngbútGiangTô,TriếtGiang;sáchhọcdùngsáchinsẵnởTàumangsang.Quanhệnhấttrongcácthứấylàsáchvàgiấyvìdùngnhiềunhất

vàcầnthiếtnhất.Xưakia,đườnggiaothôngtavớiTàukhôngtiện,thànhrachỉmột vài nhà có người sang sứ Tàu làmua được sách lạ sách quý về.Thànhracáihọccaochỉcóconnhàthếgiavọngtộcđượccó.

ĐếnđờichúaChiêuTổKhangVươngTrịnhCăn(1682-1709)tamớibắtđầuinsáchvàlàmgiấy.KhangVươngthấyconnhàdânítngườihọcđược,nóirằng:

-Vươnghóalàđểphổcậpcảthiênhạchứcóphảilàphầnriêngchomộtvàicốgiathếgiatrongnướcđâu.Talấyđiềuấylàmchẳngvừalòngchútnào.

Nói là làm.KhangVương liềnpháingườisangTàuhọccách làmgiấy,làmmực.Lạisaicácquancáctỉnhphảixétxemởnướcta,cóthứthựcvậtcóthểlàmgiấyđượcthìkhảilênvàdânglên.Khiđoànđihọctrởvề,chúaliềnbiếnmộtphườngtrongbamươisáuphườngcủathànhThăngLonglàmnơichếgiấy.Phườngđó làphườngAnThái.PhườngLiễuChàng thìbiếnlàmxưởngkhắcbảninvàincácsáchvở.NguyênchúađịnhinhếtsachvởTrung Quốc, nhưng sau vì thói cầu an, chỉ cầu lấy được việc trướcmắt,nghĩalàviệcđithi,ngườitachỉkhắcbảnincácsáchcầndùngchoviệcthicử.PhườngLiễuChàngxưa kia ở cạnh chỗ trườngđua ngựabây giờ, sátcạnhconđườngđitừphườngAnTháiđếnphườngDịchVọng.

Vì thếnhàchúachomở trường thiởchỗgóchai conđường từÔCầuGiấyđiHàNộivàcửaÔCầuGiấyđiNgãTưKhâmThiên.Từđó,sĩtửthiởđó.ThếlàhọNguyễnVânĐiềm:lầnthứnhấthiểnháchởBãiCỏ,lầnthứhaithứbavàthứtưởcạnhGiám,lầnthứnămởđầukiaconđường.Đólàlối“khứ”.Cònlối“hồi”nữa.

Hồi,từkhoathứsáu,khoangườicháuđờithứsáuLanQuậnCôngthiđỗ,khoasaukhoa thứnhấtcủahọấy trămnămmươichínnăm,saukhoa thứnămcủahọấybốnmươitámnăm.Nhưngchuyệnphảicóđầuđuôi,tôilạiphảiquaylạichuyệnhọđóđã.

Họấy,saukhoathứnăm,khoangườicháuhuyềntôncủaLanQuậnCôngvàcháutằngtôncủaDươngQuậnCôngNguyễnNghithiđỗthìthôikhôngaiđỗđạikhoanữamàchỉnốinhauđỗtrungkhoa(nghĩalàcốngsinhhoặccửnhân)thôi.CácôngcốngnhàấyđềuđỗởtrườngthiDịchVọng,nghĩalàtrường thigầnCầuGiấy.TôicócầnnóivềôngNguyễnNghi, tứcDương

QuậnCông,conLanQuậnCôngkhông?Tôitưởngkhôngcần,vìnóirathìnhư nhắc lại chuyệnLanQuậnCông vì ông con cũng đủ chức tước, điệnhàm,cunghàmvàcáchiệukhácnhưôngbố.Cólẽ tôicầnnóiđếnnhữngngườiconcủaDươngQuậnCônghơn,vìtừđó,nhànàymớithànhmộthọtovềđinh,saukhiđãtovìdanhvọng.

DươngQuậnCôngsinhdươcnămcontrai.Con cả tên làSủng, đỗnho sinh trúng thức [3] làmHộBộĐôCấpSự

Trung,tướcXuânTrườngBá;ConthứhaitênlàĐậu,đỗnhosinhtrúngthức,làmBinhBộTưVụLang;Con thứba tên làHoành, làmThừaChínhSứHữuThamNghịxứHải

Dương;Con thứ tư tên làTào,đỗnho sinh trúng thức làmNộiThị, tướcTông

NhamBá;ConthứnămtênlàThể,làmThừaChínhSứSơnNam.Trongnămcành thìchỉcócành thứnhấtvàcành thứhai làphồn thịnh

nhất.Bắtđầuphồnthịnhlàcànhthứnhất.Nhữngôngtiếnsĩthứbathứtưvàthứnăm,cùnghồhếtcácôngnhosinhtrúngthức,cốngsinhlàởcànhthứnhấtcả.CànhthứnhấtrựcrỡchođếnkhoảngnămCảnhTrị [4] làbắtđầuthờikỳphátđạtcủacànhthứhai.

---------------------

IV

ĐỔIVĂNSANGVÕ

Khi đó vào khoảng cuối đời chúaVănTổNghịVươngTrịnhTráng,nhà Lê đương vào đời vua Thần Tông. DươngQuận CôngNguyễnNghiđươnglàmLễBộthượngthư.Concả,ôngNguyễnSủngđươnglàmquanTảTưGiảngchocácvươngtửtrongvươngphủ.CácconSủngđềuhọcgiỏi,cóhyvọngsaunàyđỗcả.Conthứhai,ôngNguyễnĐậu(tứcemSủng)đươnglàmTưVụBộBinhbỗngdưngốmkịchliệtrồimất,đểlạibađứaconthơ,đứa lớn nhấtmới cómười ba tuổi.Đứa con thơ ấy, cả nhà - khi đó chưathànhhọ,nêndùđãtruyềnđếnbốnđời,đãởriêngcả,concháuLanQuậnCông vẫn coi nhau như ngườimột nhà đều lấy làm buồn, tuy nó còn bénhưngnóđãngỗnghịchkhácnhữngtrẻcùngtuổinhiều.

Yến,tênđứabé,cànglớncàngngỗnghịch,khôngchịuhọchànhgì,vàtệhơncả,làcứđichơidiềuvớitrẻconkhácngoàiđường.Yếnsinhracũngcótướnglạ.Tayybuôngdàiquáđầugối,cánhtaytrướcchỉcómộtốngxươngtròn.Nămymườibatuổiđãcaolớnbằngngườimườitámđôimươi.Ănthìkhỏegấpnămgấpbảyngườikhác,màcảngàychỉ,hoặcđichơi rong rài,hoặcởnhàthìnằmlìmộtxó,khôngchịulàmgìcả.Cảnhàđềulấylàmchánngán,duycóDươngQuậnCôngvẫnyêumến,mộtlàvìthươngcháubồcôi,hai là vì những nết khiến cả nhà không ưaYến, Công cho là không sao.Côngthườngnói:

-KhôngbiếtchừngngàysauthằngYếnnóhơnchúngmàycũngnên.Nócó sức ănnhiều thì ngày saunómớikiếnđượcnhiều lộc.Còncáinghịchngợmthìlớnlênnókhácđổiđi,khôngcanchimàghétbỏnó.

RiêngYến,Yếncũngchỉsợ,kính,yêu,trọngDươngQuậnCôngmàthôi.Cònra,ycoithườngcả.Ythườngnóivớimọingười:

-Yếncóôngthôi.CònraYếnchấphết.Yếnchỉtiếcrằngônggiàrồi,khólòngmàđượcthấyYếnlúclàmnên.

NămYếnmườichíntuổithìDươngQuậnCôngmất.Khôngcònaikềm

chếnổinữa,ylạicàngtunghoành.MẹYếnlàconôngTrầnPhiChiếu,đỗtiếnsĩvàlàmquanvớiMạcđếnTháibảo.Vìthế,ngườinhàcókẻácmiệngnóirằng:

-ThằngYếnnógiốngbênngoạinhànó.GiốngthờngụyMạcđượckiamà!

MẹYếnnghethấylờiấy,lấylàmtủinhụcvôcùng,khócmàbảoYến:-Condònggiốngcủatướng,đôibênnộingoạiđềulànhàthilễtrâmanh.

Concứlêulỏngthếnày,tủinhụcđếncảcáccụ.Chaconởdướisuốivàngcũngnằmkhôngan.Conthửxem,cảnhàaicũnghọchànhđểchờkhoa,chỉcómộtmìnhconlàlêulỏng.Bâygiờôngmấtrồi,bácconđươnglàmquanto,cácanhconbácthìngườinàongườinấyhọchànhnếtna,anhcốngSungthìđươnglàmquantođó.Connhàbácthìthếmàcon...trờiôi...baogiờchoconthànhngười!

Yếnnghemẹnói,bỗngngùingùi.-Vâng,conxinđihọc.Ngàysauconmàvănkhôngđỗtiếnsĩ,võkhông

làmtớiQuậncông,conthềkhôngvàonhàthờlễcụ.-Thôi,conđừngnói thế.Hãylosaoănởchorangườirồi liệumàhọc

hànhđithôi.Yếnvâng lờimẹvềquêđihọc.Họcđượcdămnămthìmẹmất.Từđó

Yếnlạirấthoangtoàngbậybạ,hayuốngrượu,hayđánhnhau,haysinhsự.Aiaicũngsợkhôngdámtrêuvàovìngoàicáilàconnhàtướngra,Yếncònlàmộtanhlựcsĩrấtkhỏe.Nămbamươituổi,Yếnmởtrườngdạyhọc.Dạyhọcchỉ làmộtcôngviệcbấtđắcdĩYếnphải làmđểchiềuýôngbác,chứYếnthìdạyai?

Chữnghĩachỉđủđểviếtbứcthưxoàngxoàng,tínhnếtthìhunghãn,liệuđịnhtruyềngìchođệtử?Ychỉdạyhọcđểbắthọctròkhiêngthầyngồitrênchiếcngaiđichơiquanhvùng.Đếnnhàaiythấygiườngthờcócáingai,làynhưhỏivặn:

-Ngườithờtrêngiườngthờkiađỗgì,làmgì?Láo!Văntiếnsĩ,võquậncôngmớiđượcthờbằngngai!

Rồiynhảytótlênngồingaithờnhàngườita.Khôngmộtaidámphảnđốivìmộtlàsợconcháunhàquan,haylàsợôngấmtayvượncósứcđịchtrămngười.

Cóngườibẻyrằng:-Thếôngđỗgì,làmgìmàngồingai?-Taoấyà?RồitaolàmđếnQuậncông.Nămbamươihai tuổi, ybỏnhàđi biệt vì khôngmuốndự lễkhaohai

ngườianhconnhàbácvừađỗtamgiáptiếnsĩ.Ôngbáccũngchánngánkhôngbuồnchongườiđitìmnữa.*****ỞgiữakhúcconđườngtừGiámxuốngCầuGiấy,ởgiữahaithônconcủa

hàngThủLễ,vàhướngnam,ởbêntaytráinếutađitừGiámđếnCầuGiấy,cómộtkhuruộngvuôngngaycạnhvệđường.KhuruộngấyxưalàtrườngGiảngVõchocáctiểutướng.

Mỗinămmộtlần,chúaTrịnhngựrađóxemcác“chiếntướngdựbị”tậpbắntậpcưỡingựavàtậpxáchtạ.

ThượngtuầnthánggGiêngnămTânHợi(LêHuyềnTông,CảnhTrịnămthứchín,lịchtây1671)dânbaphườngGiảngVõ,ThủLễ,VạnPhúctấpnậpđếntrườngGiảngVõdọncỏ,sửađường,chônlạibiabắn,vàsắpsẵnngựa,quảtạđểđợiđứcHoằngTôDươngVươngrangựxemthívõ.Giữasân,mộtbãicátrộngchừngmộtsàocònđẫmhơisươngbuổisớm.Ngaycạnhbãicátấy,mộtcáinhàhaitừngbốnmáiuốncong,cửamởcảbốnbề.Đólàngựlâu.Cách xa ngự lâu và trước bãi cát chừng hơnmười trượng,một tấm gỗ tobằngmặtchiếcphảndựnglêntrênmộtmôđá.Giữatấmgỗấyvẽbavòngtrònbôi thuốc từ trong rangoài: đỏ, vàng,xanh.Chungquanh trường, sátcạnhhàngràotre,mộtconđườngcátlàđườngquầnngựa.Dânphusửasangđãbahômtrời.Sánghômấy,hômrằmthángGiêng,từlốiđầugiờMão,mộtđôitượngcùngvớimộtđoànđộitrưởngcácđộiSiêu,Tuyển,Ưu,Trạch,NộiThủy,ThuyềnNội.Nhưng,Khuôn,Dực,Trấn,Thắng,Hùngđếntúctrựcởhaidãythảoxádựngbênlốiđivào.Theosau,viênChỉHuySứhaiđộiTảLoanGiá,HữuLoanGiádẫnmộtdâytùtayxíchcổgông.Vàotớitrường,ngườitatháogôngtháoxíchcholũtùchạytrênđườngđuangựavàbãitậptạchodẽcát.

ĐầugiờDần.Ngườitalạiđóngxíchxiềng,gôngvàochotùvàbắtngồicảhaibênbãi tập tạ.Xaxa,người tađãnghe tiếng loa thétdẹpđườngvàtiếngnhạcquân.ĐạongựTâyĐịnhVươnggần tới.Tiếng thétdậtdọngở

ngoàicửakhiếncácthầyđộivộivãrađứngsắphànghaibênlốivàochođếnchânlầungự.TâyĐịnhVươngTrịnhTạccùngconngài,TháiúyĐịnhQuốcCôngTrịnhCănđivàogiữahaihànggươmtuốtsánglòa.TâyĐịnhVươnglênlầu.

Tháiúyrangồiởchiếcghếtrướclầu,bêncạnhbãitậptạ.Các ông đội bắt đầu tập bắn. Súng các ông dùng là kiểu súng

“musqueton”màngườiHòaLanđúchộởxưởngPhốHiến.Đoành!Đoành!Đoành!Chưaaitrúnghồngtâmphátnào.Lácđácchỉcóvàipháttrúngvòngvàng,vòngthứhai.Haibênmépđích,chichítnhữngđạn.

-Đồcơmtai!Batiếngấylàmchomọingườidừngtayquaylạinhìnxemaiđãbuôngra

lờihỗnxược,ngạongượcấy.-Đồcơmtainhànước!Lầnthứhaitiếnghỗnxượcấylạibuôngra.Tiếngấyởmiệngmộttêntù

đươngbịxiềngtayxíchchânngồiởbênbãitập.TháiúyĐịnhQuốcCôngđứngdậy:-Thằngkia,saodámnóicàn!Ba tiếng chuông trên lầu vang xuống.Mọi người im phăng phắc.Trên

lầu,TâyĐịnhVươnghỏixuống:-Cáigìthế?Saođươngtậpmàdừng?ĐịnhQuốcCôngđemđầuđuôinói.TâyĐịnhVươngtruyềndẫn tên tù

đếnrồihỏirằng:-Saomàydámchêngườicủanhànước?-Bẩmtạingườicủanhànướcăncơmtaicủanhànước,bắnkhôngphát

nàotrúngđích.-Màycóbiếtbắnkhông?-Tiểudâncũngvõvẽ.-Thế ta chomàybắn.Trúng thì thưởng,bằngkhông trúng thì phải tội

ngạomạnviênchứccủaquốcgia.Cởixiềngrachonó.Vươngvừatruyềnxong,tứckhắcnghehaitiếngrắcrắtthậtto.Cácxiềng

xíchđãgẫycả.Têntùtựbẻlấy.Mọingườiđềuthấtsắc.Vươngthấylạ,hỏi:-Cớsaomàybẻđượcxíchsắtmàtừtrướcđếnnaymàykhôngtrốn?-Bẩm,tiểudâncótộithìphảichịutội.VươngThượngtruyềnthaxiềng

xíchchothìxinbẻlấy.Từtrướcđếntaytiểudânkhôngdámbẻxiềnglàsợphépnước.

Ởmọingườilònggiậnbỗngmấtngay,và, thayvàođó, lòngkínhphụcphakinhngạcbắtđầuphátsinh.Vươngtruyềntêntùbắn.

Têntùliềncầmsúnggátlênchiếcgạcsắt,bậtbùinhùiđốthỏamai.Bapháttrúngliềngiữahồngtâmcảba.Vươngtruyềncầmtạ.Têntùchọnhaiquảtạtonhấtnhấclênhaitay,rồiđưanganghaitayrađibavòngbãicát.Hếtbavònglạitunghaiquảtạrangoàinămtrượng.Vươngtruyềnthửngựa.Têntùchọnconngựaôcaonhất,chânkhôngtìbànđạp,tayvỗlưngngựanhảyphắtlênrồiraroichophingay.Phiđượcbavòng,lạiđứngthẳngtrênmìnhngựachongựaphimộtvòngnữa.

TâyĐịnhVươngtruyềngọiđếnhỏi:-Màymắctộigìvàlàconcáinhàai?-Tâu,tiểudânvìghétthóicườngbạo,trótdạigiếtngười.Tiểudângiết

mộtđứacườngbạocậythếứchiếpdân.Tiểudânbiếttộiđãnhiều,cúixinchịucựchìnhcủanhànước.

Đếnđây,têntùcúiđầukhôngnóinữa.-Thôichuyệnấytakhácbảohìnhquanxétlạirồichâmchướcgiảmnhẹ

tộiđichovàmàyđượctòngquân,lậpcôngmàchuộctội.Nhưngmàyconcáinhàai?

Têntùcúiđầunghĩmộtlúcrồinói:-Nóiraxấuhổtrămchiều...SongVươngThượngđãbắtnóithìtiểudân

xinnói.TiểudânlàconNguyễnĐậu,cháuDươngQuậnCôngNguyễnNgãivàchắtLanQuậnCôngNguyễnThật.

Vươngmừngrỡ:- Thế ra, ngươi gọi Giám Sát Ngự Sử Thái Nguyên Xuân Trường Bá

NguyễnSủngbằngbácruột.Ngươilàconcháucôngthần.Thôithếthìtathatộingaycho.Côngcủachaôngngươiđủxóatộingươirồi.

Tứckhắcngàyhômấyđượclàmđộitrưởng.Cuốinăm(nămTânHợi,LêHuyềnTông,CảnhThịnămthứchín;1671)

đượccoiđộiquânNộiDuệ.Nămsau,thănglàmCơSátSứởSơnTây.RồivìbắtđượctênCự,chủbọngiặcBạchSĩởThanhBa,đượcphongHoằngTríTử.Nămsaunữa,phụngmệnhđánhnốtdưđảngcủabọnBạchSĩởđồn

BảoMan.Ôngdẹptanhẳn.KhivềthănglàmPhânDũngtướngquân,lĩnhchứcKhinhXađôúy,gia tướcHoằngTríBá.Lạinămsaunữa,kiêmcoithêm sanghai cơTảTiệp,HữuTiệpđể ra tuần tiểu cácvùngHảiDươngQuảngAn. Năm sau, thống suất quân lên Cao Bằng đánh họMạc. Côngđược trận to và chém được tướngMạc là VũQuận ở Lung Bàn. Khi tinthắngtrậnvềđếnkinh,triềuđìnhphonglàmHoàiViễntướngquân,hàmĐôChỉHuySứ,coi thêmbốnvệquânCẩmY,gia thêmtướcHoằngTríHầu.HầuvẫntứcrằngchưapháhếtgiặcMạcởCaoBằng,nênnămsaulạixinđốcquânlênđánhnữa,thềphennày“cóYếnthìkhôngcóMạc,cóMạcthìkhôngcóYến”.Hầubaogiờhànhquâncũngđitrướcquânsĩ.Chuyếnấybịhãmởtrậntiềntấtcảmườilần.Chínlầntrướckhôngsao.Đếnlầnsaucùng,Hầubịhãmvàođấthiểm,bịquânmaiphụcđánh.Hầuhết sứcxôngpha,nhưngkếtcụcbịchết trận.Ngàyấy làngàyhaimươi sáu thángchínnămVĩnhTrịthứbađờivuaLêGiaTông.NămấyHầuvừabốnmươituổi.QuânđềukhóccảvìbìnhsinhHầuvẫncùngquânlínhchianỗisướngkhổ.Khiđemquânởngoài,hễHầunhậnđượctiềnbạchoặcphẩmvậttriềuđìnhbancho,làđemchiacảchotướngsĩ.Tinvềđếnkinh,cảtriềuthươngxót,truytặng:ĐặcTiếnPhụQuốcThượngTướngQuân,ĐôĐốcPhủĐôĐốcĐồngTri,ThượngTrụQuốcThượng-trậtHoằngQuậnCông.

Tinvềđếnnhà,ôngbácthởdài:-Tagầnhếtđờicoinhầmnó.Bâygiờnólấychếtbáoơnnước,concháu

takhôngbaogiờtheokịpnữa!Phúctrạchcủatiềnnhântừnayvềcànhthứmấtthôi!

Ônggiậnmìnhxétnhầmngườimànóithếchứnhàônghiệnbâygiờcũngcònthịnhlắm:Conthứnămông,tiếnsĩNguyễnSĩtuymấtrồi,nhưngconthứtưông,tiếnsĩNguyễnKhuêhiệnđươnglàmThậpNhịBồiTụngtrongSúyPhủ.Concháuđầynhà,chưaaidámbảolàsuycả.HoằngQuậnCôngmất rồi, chúaTrịnh tâuvuaLêcho lụcdụngngaycácconcủaCông.Contrưởng,NguyễnTrạch,con thứhai,NguyễnGia,đềuđược làmđội trưởngngay.NguyễnTrạchsaulàmđếnVõHuântướngquâncoibốnvệquânThầnVõ,tướcHãnTháiHầu.ConcháuHầusauhồhếttheonghiệpvõ.HiểnháchhơnlàNguyễnGia,làmtớiVõHuântướngquân,ĐôĐốcPhủĐôĐốc,tướcNinhQuậnCông.Sựnghiệpcủaông,cókểlạithìcũngnanánhưsựnghiệp

củaHoằngQuậnCông.Chonên:đãnóisựnghiệpcủaLanQuậnCôngthìmiễn nói sự nghiệp củaDươngQuậnCông; đã nói sự nghiệp củaHoằngQuận Công thì cũng miễn nói sự nghiệp của Ninh Quận Công. Duy vềđườngconcáithìCôngmuộnmằnhiếmhoiquá.Nămnămmươisáutuổi,quậnkếthấtphunhânTrầnThịmớicómang.Côngmấtrồi,phunhânmớisinhđượcmộtcontrai.

Ngườicontraiấy,ngườicondiphúc(conđẻsaukhichachếtgọi làdiphúc)ấy,saunàylạilàmgiathanhnổilênmộtlầnnữa.Ngườiconấy,khôngnhữngkhôngđượctrôngthấymặtchamàkhisinhracũngkhôngđượcsinhnơi quê chađất tổ nữa.NguyênNinhQuậnCôngnăm trướcđược cửvàoNghệAnsungchânĐềĐiệutrườngthihương.Vàođấy,ôngmớilấykếthấtphunhânTrầnThịngườixãAnBài,châuBốChính,thuộcNghệAn(NaythuộchuyệnBìnhChính),tỉnhQuảngBình).Nămsau,ôngraBắcrồimất.

Khiconđầytuổitôi,QuậnphunhânmớiraBắc.Đếnnơimớibiếtlàôngmấtrồi.Mẹgóaconcôi,cửanhàthanhbạch-Vìnhàấycócáiphongnghèo,chodẫuvăntiếnsĩ,võquậncông-phunhânphảilầnhồingàythángmớiđủnuôicon.

ĐếnnămBá,tênngườicon-lênbảycóôngbáchọ,nhàgọilàcũngcóbátănhơnngười,chogọicảhaimẹconsangở.Nghĩngườibáccóthậttìnhthươngcháubồcôi,emdâugóa,haimẹconliềnsangở.Khôngngờcáilòngthươnggáigóaconcôicủangườibác,nhất làngườibácdâu-nóchỉở lỗmiệngthôi.Kịpkhihaimẹconsangthìngườibácdâusaimẹlàmbếp,coinhưconđòi;saiconchăntrâu,coinhưđứaở.Báđòiđihọcthìbàbảo:

-Màydònggiốngvõbiền,họcvớihànhgì!Đichăntrâuchotốt,lạicònlàmmã!

Đó làđốivới con.Cònđốivớimẹ thì bàvẫn làm raý rằngQuậnphunhânchẳngphảivợcáiconcộtgì,chẳngquacũnglàmộtngườivợtheo!Bàthườngnói:

-MuốnsungsướngvềxứNghệnhàmi!Đượcmộtnăm,khôngthểchịuđựngđượcnữa,mẹconđànhvềchỗtúp

lềutranhcũ,mẹconlầnhồichoqua.Rồikịpkhilớntuổi,BáđếnhọctrườngquanHìnhBộTảThịLangVũHuyởlàngĐanLoan,huyệnĐườngHào,xứHảiDương.Bỏlàng,bỏnhàxuốngHảiDươngcầuăncầuhọc.Bárấtchăm

chỉ tự biết rằngmình không cứumình thì không ai cứu.Đến nămBá haimươihaituổi,thiđỗsinhđồ(bâygiờlàtútài).Đỗđượcmộtchút,mẹconlạivềlàngởvàcũngvìđỗđượcmộtchút,họhàngbàconcũngđỡkhinh.NhưngQuậnphunhânđỡcáitủibịngườitakhinhthìthêmcáilovìtínhkhíôngcon.Sốlàông,tuyhọchànhthiđỗ,nhưngvốnvẫnlàconnhàvõtướng,nênvẫn hamchơi với bọn tướng - tá quânđinh cũ củaNinhQuậnCông.Nhữngbọnấy,khicònNinhQuậnCôngthì là tướngđượcviệc,nhưngđãlâukhôngcóngườisửlínhthànhrabaonhiêucáitinhthầnthượngvõcũhọđemtrútvàonhữngviệckhảdĩgọilàvõphuvõđoántrongvùng.Nóitrắngralàhọlàmnhữngviệchunghãnnhưăncướp,đốtnhà.Nhũngviệcấy,tuybaogiờcũngkèmtheonhữngcửchỉnghĩahiệp,nhưngcũngphảigọilàbấtchính,vìnórangoàikhuônphépsẵncócủaNhàNước.Cácanhkhôngbiếtởvùngnhàquê,nhấtlàvùngKinhBắc(bâygiờlàBắcNinh,PhúcAn,BắcGiang)vẫncónhữnghạngcườnghàonhưthế.Đứngđầuchohếtthảyđámcướp,cáctướngcướp;nhưngđồngthìvẫnchechởdùmbọcchodânnghèoyếu.Đólàdiphongtừđờixưacònlại,diphonggâylênởmấyhọtođờiLê.ÔngđồBá-đờiLêgọiTúTàilàSinhĐồ-đilạichơibờivớibọncườnghàoấy,bọncườnghào làmbộhạNinhQuậnCông trước.NinhQuậnphunhânngănmãinhưngcũngvôhiệu.Vângvângdạdạchoqua,ôngđồBávẫnkhôngsaonhịnđượckhôngđi lạivớinhữngngườimàôngcholàhàohiệp,nhữngngườivẫnmếntrọngôngvìcáitínhcáchvănnhânkiêmhiệpsĩ.

Rồiôngcũngđứngđầumộtviệccướp.Nhưngviệcăncướpcủaôngcũngcó vẻ đặc biệt khác người lắm.Nguyên ở cùng huyện, ở làngDanhLâmcũngcómộthọhọchành.Ởđó,cóôngđồhọTrịnhcómộtphosáchquý.Ôngđếnchơimuốnmượnbộsáchvềxem.Ôngđồkiakhôngnhữngkhôngchomượn,lạinóikhẩy:

-AihoàisáchmàchoquanviênkẻĐóm[5]mượn.ThivớiquanviênkẻĐómchứcònthivớiai?ChoquanviênkẻĐómmượnsáchthìcònđèsaođượcthiênhạ!

Ôngcămlắm.Vềnhà,hôquânhoánlữ,lấyđủmộtquânđộiăncướpkéođếnlàngDanhLâm.Tuầnlànggiữ,đánhtuầnlàngbịthương,đốtcháyđiếm.Rồikéoquânvàonhàôngđồkia.Vàotớinhà,ôngtróicảlạirồixạoxụcvàotrongnhà,lụctungcảcáctủ,xáotrộnbàycảđồđạc...rồiđembộsáchkiara

giữasânđốt...rồibỏđi.Khituầnlàngđếncởitróichokhổchủ,soátlạiđồđạckhôngmấtmátgì,

duymấtmộtbộsách.Tuyôngđãlấymựcvẽmặt,nhưngcáilốicướpđánhngườinhưngkhôngđảđộngđếncủaấynóđãtốgiácmộtcáchquárõràngrằngđứngđầulàôngđồBáVânĐiềm.

CốnhiênrồiviệcphảilêntớiphủvàđồBásẽbịtruytố,chodẫurằngkhổchủvàhươnglýtuầnđinhkhôngnhậnđượcmặt.ViệctớitaingườitronghọvàNinhQuậnphunhân.Ngườitronghọđềunhưmuốnđuổiđi,vảphunhâncũngmuốnlánhnạn,nhấtlàmuốntuyệtđườnggiaoducủaôngcon,nêncảnhàchạyvàoởtrongAnBài.

ÔngcùngQuậnphunhânởtrongAnBàiđượcnămnăm.ĐếnnămBínhDần(1716),ôngđãbamươituổi.Phunhânthấytínhconđãthuầnhơntrước,vảlại,ởĐôngĐô,chúaMinhVươnglênthaychúaUyNamVươngđãđượcnămnăm,việccũcólẽngườitacũngquênđirồi,nênphảitínhchuyệnthicửchoông,phunhânlạimangcảgiaquyếnraBắcởlàngVânĐiềm.Quanhmìnhchỉcóbốnváchtrống,đêmkhuyamộtngọnđènmờ,đồBáhếtsứchọchành. Quận phu nhân thường khuyên ông: “Gái góa này nghìn dặm theochồng,chẳngmaynửađườngchiarẽ.Âulàmệnhgiờinhưthế,mẹcóoántráchhờntủichi!Phỏngkhiếnconhếtsứchọchành,trướclàlàmrạngrỡgiathanh,saulàkhôngphụmẹmộtđờikhổtiết, thìchaconởdướisuốivàngcũngđượcmátmẻvàmẹ cũng thỏamột đời tân khổ phiêu lưu”.Mỗi lầnnghemẹnói,ôngbùingùimuốnkhóc.Chonêntừđóôngtuyệtkhônggiaodubậybạnữa.Nămbamươimốttuổi,ôngvàoSúyPhủứngthí.TạisaolạivàoSúyPhủ.Chỗnày,muốnrõ,tacầnphảingólạisửmộtchút.ChúaTrịnhMinhVương,muốn tỏmình làngười lễhiềnhạ sĩ,và saukhiđãdẹpyênnhữngđámgiặc todochínhsáchbấthảocủaanhngài làUyNamVươngTrịnhGianggâynên,muốntỏngàilàvịminhchủsănsócđếnvăntrịcũngnhưvõcông,ngàichotreoởTảMônĐiếm(cáiđiếmởcửaphíatảvươngphủ)mộtcáichuôngvàmộtcáimõvàralệnhrằng:Aimuốnđiềutrầngìvềthếvụ,aicótàinghệmuốntựtiến,thìđánhchuông;aibịkẻquyềnquýbứchiếp,aicónỗigìoankhuất,thìđánhmõ.Vìthế,đồBávàophủđánhchuôngđánhmõtựtiếntàinghệôngvàdângkhảiđiềutrầnviệcthiênhạ.BàiđiềutrầntheolệbâygiờphảiphongkínđểLạiPhiênđệlên.Bàiấykhôngrõnói

nhữnggì,nhưngkhôngai tuyêntiếtracả.Cònvềvănchươngthìônglàmbài “NgưuSơnMộcPhú”dụng thểngư tiềuvấnđáp.Bài ấy, lúcbâygiờđược thiênhạ truyền tụngvàcho làmhay lắm.Cáihayđó, tôi tiếckhôngđemgiảirachocácanhhiểuđượcvìthờiđại“giảgiảchihồ”đãhếtrồi.Bâygiờchúngtaởthờiđại“J’aiallé”.Cũngnămấy,ôngđỗnhosinhtrúngthức,đỗthứhai.LuônnămsaucókỳthihộimàthiởbãiTrungSa,tứclàbãigiápliềnvớiBãiCỏtrước.

Chắccácanhđãnghĩbụng.Lạiquayvềnơicũmàhiểnháchthìnhàấysắptắtmàchuyệnsắphết.Không,vìkhoaấyôngchỉtrúngtamtrườngchứkhôngđượcvàođiệnthí.Nămấy,ônghỏngthi.Làmayhayrủi,đólà tùymiếngđấttađứngmàxétđoán.Sựthậtthìnămấylànămrủichoông.Vìthihộivừahỏng thìNinhQuậnphunhânmất, thọsáumươi tư tuổi.Nămấy.Ôngvừabamươihai.

Hai năm sau, ông lại ứng thi, đỗ Tam Giáp Tiến Sĩ. Việc ông thi đỗkhôngcógìđángnóilắmvìnócũngnhưtrămnghìncáithiđỗkhác.Nhưngvềông,cóbacáiđángchúý.

Thứnhấtlàhọôngđãhơnbốnmươinămchưacóngườiđỗđạikhoa,chỉcóngườiđỗtrungkhoathôi.Chonên,sựđỗđạikhoacủaông,ngườitronghọcoilàmộtsựtrùnghưng.

ThứhailàđôicấuđốicủangườihọTrịnhDanhLâm-họcáiôngđồbịôngđốtsách,phánhà-mừngông,nóigaygắtđếncảchuyệnsangkiếmvõhiệpcũcủaông.Câuđốirằng:“Ngàynayáomũngườiđềutrọng;buổitrướcgươmđaochúngvẫnghê!”

ThứbalàôngthiđỗởlầuNgũLong,lầumànềncũbâygiơvàokhuchỗcácnhàTrungƯơngThưViện, trạiHiếnBinh (Gendarmerie).Conđường“hồi”củabướckhoagiáphọNguyễnđãvềquánửađườngvậy.CònbướcsĩhoạncủaôngNghèThưởng.(Tôiquên,chưanóirằngsauôngbỏtênBáđổilàThưởng)Đây là cái tràng lý lịchcủaông,kể ra cũnghơi tẻ, tẻvì tađãquentai.

NgaynămấybổHànLâmViệnHiệuThảo.Sáu năm sau, nghĩa là nămCảnhHưngmười bảy, năm ông bốnmươi

tuổi, thăngGiám Sát Ngự Sử. Được hơnmột năm lại thăngHiên Sát SứNghệAn.NămCảnhHưnghaimươi,thăngvềkinhlàmHìnhKhoaĐôCấp

Sự Trung, tước Khánh Xuyên Nam. NămCảnh Hưng 22, thăng tước lênKhánhXuyênTử.CũngnămấyđượccửtiếpsứTàucùngvớiBinhBộTảThịLanglàNguyễnBáLân.SứTàubấygiờ,chánhsứlàHànLâmThịĐộcĐứcBảovàĐạiLýTựKhanhCốNhữTu,ĐứcBảolàngườiMãn,CốNhữTulàngườiHán.HaingườiđềulàtaydanhsĩTrungQuốcbâygiờ.ỞĐiêuDiệuCôngQuán,nơitriềuđìnhlàmrađểtiếpsứbộ,nhữngbàixướnghọacủaôngphầnnhiềuđượctruyềntụng.

NămsauthănglàmSơnNamThừaChínhSứ.NămCảnhHưng26,đượcsungvàotuếcốngsứbộlàmgiápphósứ.Năm Cảnh Hưng 28, đi sứ về thăng Hàn Lâm Viện Thị Giảng, tước

KhánhXuyênBá.Tháng támnămấy lại thăng lênThịĐộc. (ĐờiLê,ThịGiảng,ThịĐộclàmtohơnbâygiờ).

Năm sau, thăngNhập Thị Thiêm Sai, Tri Lại Phiên (Khi bấy giờ phủchúacósáuphiên,cũngnhưbêntriềuđìnhcósáubộ;triphiênlàquanđầuphiên),lạikiêmchứcgiáothụVõCửTrường.Cáchđóít lâu,phụngmệnhxuốngSơnNamdẹpgiặc.

NămCảnhHưng31,thănglàmTriLễPhiên,rồiphụngmệnhlàmTánLýNhungVụ cùngThốngLýNhungVụ (ThốngLý là ông tướng đứng đầu.TánLýlàôngthứhai)làĐoanQuậnCôngBùiThếĐạtvàoNghệAnđánhLêDuyMật.TrậnnúiTrìnhQuangởTrấnNinh,LêDuyMậtthếcùng,cùngvợcontựđốtchết.Vìcódựcôngấy,đượcthănglàmThừaChínhSứThanhHóa.Đượcmấythánglạivềkinh,thănglàmNgựSửĐàiThiêmĐôNgựSử,CôngBộHữuThịLang,tướcKhanhXuyênHầu.

Năm Cảnh Hưng 37, vì có công dẹp bọn giặc bể ở Thanh Hóa, đượcthăng làm ThamLĩnhNghệAn.Năm sau, lại lĩnh chứcChính Lĩnh thayKiềuNhạcHầuNguyễnKhản.

Khiđó,họTâySơnmớinổiởphươngNam,vẫncóýdòmdỏđấtNghệAn.Mộthôm,đồnĐôngHảicáocấp.Hầunghetin,đồchừnglàNamquânmuốndo lối thượngđạovàhảiđạođi tắt radòhư thậtđấtNghệAn.HầukhôngcáocấpvềKinh,cũngkhôngbáochohaitrấnThanhHóaThuậnHóabiết,cứviệcphânbinhgiữhếtcáccửabể,cácđườngnúi.QuânNamthấyNghệAncóphòngbị,lạirútvề.ViệcấyvềtớiKinh,chúaTĩnhĐôVươngkhenrằng:“Khanhtrôngviệclanhlợi,loviệctrònvẹn,thậtlàmộtngườilão

thànhtrìtrọng”[6].Vìthế,lạivềKinhlàmThịLang,vẫncoitòaNgựSử,lạikiêmcôngviệc

haibộBinhvàHình,tuychưalàThượngthư.NămCảnhHưng41,vìcớcanchúaTĩnhĐôVươngvềviệcdựngVương

TửCán,bỏThếtửKhải,Hầubịbiếm[7]ralàmNghệAnĐốcThị.Khimệnhra,Hầuđươngốm.Nhưngcũngcứđi.NămsaumấtởNghệ

An,thọsáumươitưtuổi.Chếtrồi,chúaTrịnhmớihối.ĐếnnămchúaTrịnhKhải lênlàmchúa, truytặngchoHầulàBinhBộthượngthư,NgựSửĐàiĐôNgựSử.

Hầu có bốn con: trưởng là Nguyễn Đường, thứ hai là Nguyễn XuânChiêm,thứbalàNguyễnNoãn,thứtưlàNguyễnViêm.

--------------------

V

SINHTÀMLÝHỌCSĨ

TỉnhBắcNinhcóbacáirừng.Haylà,nóichođúnghơn,cóbatênđấtkèmtrênmộttiếngrừng:rừngBánởlàngĐìnhBảng,rừngVảiởlàngĐạiLa,rừngCóiởlàngDuLâm.Cớsaogiữađấtđồngbằng,giữanhữngcánhđồng-cókhilàđồngchiêm,nghĩalàđồngthấplắm-giữanhữngcánhđồngthẳngcánhcòbaymàlạicócáitênrừnglàtênchỉcóthểcóởvùngnúi,ởmạnngược.ÍtranữathìrừngcũngphảiđiđôivớimộtquảđồiconnhưnúiChè, núiNiềm,núiHằng.ThếmànúiChè, núiNiềm,núiHằng chỉ là bangọnđồitrọc,baochungquanhnhữngruộnglúabạtngàn.ỞDuLâm,ĐạiLai,ĐìnhBảngkhôngcónúinongìcả,trừranếu,theonhàphongthủyhọc,caonhấtxíchgiávisơn,tagọitạmnhữnggòlànúi.Khôngcótraimàcógái,khôngcócámàcónước,khôngcónúimàcórừng,âucũnglàmộtsựlạ.Barừngấy,rừngBánglàhếtsạchcảcây;rừngVảicòndămbacây;rừngCóicònmộtvùngcâychừngngótmườimẫu.Bâygiờ,mộtkhuruộnghàngmấychụcmẫuchiếmchỗrừngxưaởĐìnhBảng;mộtvàicâynhãncòicònđánhdấuditíchrừngởĐạiLai;mộtkhungótmườimẫusơsàicònđượcgọilàlăngbêncạnhlũyDuLâm.

Cácrừngấyvốncómộtlịchsử.VuanhàLý-nhấtlàtừvuaCaoTôngtrởxuống-hayđichơitrongdân

gian.Vuakhôngmấykhiởtrongcung.Hayđichơiđâu,nhàvuacholàmlycungđếnđó.Cạnhlycung,nhàvuamởngựuyển,câycốithậtrậmrạmđểtăngthêmvẻnhãthú,u tịchnhữngchốnnghỉchơi.VìavuaLýquêởBắcNinhnêntỉnhấynhiềulycungvàngựuyểnhơncả.

*****CạnhnhữnglàngTrùngQuán,YênThường,LãCôi,TiểuLâm,bâygiờ

ngườitacònthấytừngkhúcđầmdài.ĐólàvếtsótlạicủacáingựcâuđờiLýđểthuyềnrồngvuaLýngựtừỨngThiênPhủ,(tứclàlàngCổPhápcổ,bâygiờlàlàngĐìnhBảng)đếnngựuyểnvàlycungởthônHoaLâm.Cáingự

câuấytrướcđềnLýBátĐếbâygiờ,vòngtheoconđườngđiPhùĐổng,menquanhcáclàngĐạiLinh,PhùLuânrồi lạivòngvềphíađôngmàqualàngPhùNinhTrùngQuán,rồilạiquặttheohướngTâynammàmenquanhcáclàngYênThường,LãLôi,TiểuLâm,trướcmặtthônNộilàngDuLâm.

NguyêntrướccảvùngtổngHộiPhụbâygiờchỉlàmộtbãiđấtnửahoangphế.VuaLýdựngxonglycung,đắpxongngựuyểnmớilấydânđinhởmọitrấnđếnlàmviênđinh(phucoivườn).Viênđinhởtụthànhsáuxóm,gọilàHoaLâmlụcthôn.Sáuthônởvòngquanh,ngựuyểnvàlycungởgiữa.Sáuthônấylà:TháiĐường,LộcHà,MaiHiên,ĐôngTrù,CựTrình,DuLâm.Nhữngtênấy,mộtvàitêncònnhắclạiditíchcũ.TháiĐườnglàxómcócáinhà thờcủahọngoạivuaLý. (KhôngdùngchữTháiMiếuvì sợ lộngnênmớidùngchữđường),LộcHàlàxómđượchưởnglộccúng.MaiHiênnhắctên một cái nhà của vị thi nhân nào hồi đó:Mai Hiên, Trúc Hiên, TùngTrai...chẳnghạn.ĐôngTrù làchỗnhàbếp(trù)choTháiĐườngmàởvềphía đông... Sáu xóm sau đẻ thêmmãi ra thànhmười hai xóm, rồi thànhmườihailàng,họpthànhtổngCốiGiang.ĐếnđờichúaTriếtVươngTrịnhTùng,vì ghét chúaTrịnhCốinênbỏmột chữMộcđimàgọi là tổngHộiGiang,saulạivìkiêngtêncủaUyNamVươngTrịnhGiangmàđổilàHộiPhụ.NhưngcáitêntổngCói,cáitênnômđãđẻrachữCốiGiang,hãycòndùngchotớingàynay.TrongmườihailàngtổngCói,làngDuLâmcótênnômlà“CóiAoDài”vìcái“aodài”,vếtcũcủacáingựcâuchạydọctheosátlũylàngchođếnLănglàngựuyểncũcủanhàLý.Ngựuyểnấy,nguyêntrướcrộngđếnhơnbachụcmẫuvàtrồngđủcácthứcây.ĐếnhồiđầuTrầncòndùnglàmchỗtụhọpcủaconcháuhọLý,vìđólànơithờhếtthẩycácHoànghậunhàLý.TrầnThủĐộmuốndiệtnhàLý,liềnmờinhữngngườicừkhôicủahọLýđếnđólàmlễtếtiênhậu.Tếxong,họhàngnhàLý,theolệthường,xuốngcáicungxâyngầmdướiđấtđểdựtiệc.TrầnThủĐộđãdựbịsẵnsàngcả.Dướiđươngđànđịchthìtrênrútmáy,sậpcảnóccungxuống.Rồiở trên lại lấyđánémlấpcảđi,chônsốnghơn70 tông thấtnhàLývàhàngtrămcungngathểnữtheoxuốnghầurượu.

Vìcáichuyệnthảmácvôcùngấy,hoaviênkhôngaidámnhìntới.Bỏlâungàycâycốimọcloạnhàngthànhmộtcáirừngconbaobọcmộtđốngđá.Năm1910,đêsôngThiênĐức(sôngĐuống)vỡ,lăngđãmấtnhiềuthứcây

quý.Xongtrậnvỡđêấy,chínhphủđắplùiconđêmớivàotrongđểnhườngsứcnước, làngDuLâm,TháiĐường, lăngnhàLýbịbỏ rangoàiđê,nămnămbịnướcsôngngâmđếnbốntháng.Từngàyấyđếnnay,mộtphầnphùsabồimãiđấtcaolên,đốngđámồchungkiacũngbịchôndướihaibathướcđấtphùsa;mộtphầncâycốibịtànphá,chếthéo,lăngchỉcònmộtítcâyvôdụng.Bâygiờchỉcònlàmộtkhucâymọcthưathớtvàloạnhàngmàdướigốccây,phẳnglìmộtmàuđấtđỏ.Tôicònnhớđộcònđểtráiđào,thườngralăngkiếmnhãn,vải,bứa,ổi,lêxanhvềăn;vàcònlấyđốngđátrênmồlàmngọnnúiTrườngBạchsơn, lấycáiđầmtrước lăng làsôngÁpLục, tự lấymình làmĐạiSanNham,với trẻ concùng lứa, chơi tròNhật -Ngachiếntranh.

Một trăm bốnmươi sáu năm trước đây, nghĩa là năm 1793, niên hiệuCảnhThịnhnămđầuđờivuaTâySơnthứhai.

Ởxómtây,xómgầnLăng,làngDuLâm,trongmộtngôinhàgỗlợprơm,mộtvịquancũnhàLêđươngquằnquạitrêngiườngbệnh.Bêncạnhgiường,hai người ngồi trên hai cái ghế gỗ.Một người tuổi ngoại sáu mươi, mộtngười tuổi ngoài haimươi.Gian bên cạnh,một người đàn bà tuổi trạc tứtuần.Mọingườiđềuyên lặngnghiêmmàbuồn, cái yên lặng thườngcóởnhữnggiờlâmchungcủanhànho.

Haingườingồicạnhgiườngvẫnngồiđóđểđợinhữnglờinóisaucùngcủabạnvàcủachavìhaingườingồiđókhôngaikháclàmộtngườibạnchíthânvàngườicontrưởngcủangườinằmtrêngiường.Dướiánhsángchậpchừng của ngọn đèn thổ hà, người ta nhận thấy nétmặt rất bình tĩnh củangườinằmvà,nhưphảnnétmặtấy,nétmặtrấtlolắngđămchiêucủangườibạnvàngườicon.Mộtlúc,ngườinằmthòtaycầmtayngườibạn.Ngườibạnvộicúixuốngđểnghe.Bàntayngườiốmlạigạtđi:

-Không,ông cứngồingayngắn.Tôi cònđủ sứcnói to cho cảôngvàcháunghe.

Tôisốngđếnngàynaylàsốngthừasốngnhụcthêmmấttámnăm.ĐánglẽthìôngcũngphảisắmchotôicỗquantàivàchônsốngtôinhưquannghèVânCanhnămxưarồi.

Ngừngmộtlúc,ôngngâmdằntừngtiếng:Đỗng...khốc...thiên...nan...vấn...

Thê...lương...sự...dĩ...phi.............................Sinh...tàm...Lý...học...sĩ...Nhất...tử...độc...như...quy...BàithơấynguyêncủaPhạmQuíThíchkhócôngLýTrầnQuán,khitự

chônmìnhđểchếttheochúaĐoanNamVương.Tạisaoônglạiđọcđến?Vìbàiấykhôngnhữngnótảcáitâmsựcủatácgiảmànólạitảhếtcảtâmsựnhữngaicùngmộtcảnhngộ,cùngmộthànhchỉnhưtácgiả.Trongsốnhữngai ấy thì người vừa ngâm lại bài ấy làmột.Mà hai chữ “sinh tàm” (sốngthẹn)nólạichuachátgaygắt,lạilàmngườiấynhớlạicảgiathế,cảđịavị,cảbảnphận,cảcửchihànhđộngcủamình.

Muốnhiểucáichuachátấy,tưởngphảirõconngườiấylàaivàcónhữnghànhchỉgìtừtrướcđếnnay.

Người nằm đấy là Nguyễn Đường, con trưởng Nguyễn Thưởng. ChúaĐoạnNamVươngTrịnhKhảivìtrọngNguyễnĐườngnêncấtnhắcônglênchónglắm.NămôngbốntưtuổiđãlàmđếnHiếnSátSứ,dẫurằngchỉđỗcónhosinhtrúngthức.

NămBínhNgọ,ôngđươngchịutangmẹởnhà,đượccửlàmTuầnDuyệtSứởhuyệnnhà.KịpkhiTâySơnlấytiếngphùLêdiệtTrịnh,đemquânraBắc, chúa Đoan Nam Vương có lệnh triệu, ông đem quân bản huyện vềThăngLong.TrậnNgũLongLâu,ôngcùngngồivoivớichúa.Đếnlúcquânđổ,ôngđưachúachạy.Giữađường,tôichúalạcnhau.Rồikếđó,emruộtông,NguyễnNoãnmưuvớiNguyễnTrangbắtchúanộpchoTâySơn.HọcsĩLýTrầnQuán,thầyhọcTrang,canTrangkhôngđược,sợrằngthanhnghịghéptộimưulừaphảnchủ,liềntựchônchếttheođểtỏlòngngaythẳngvớitrờiđấtvà thiênhạ.Ông tuyngay thẳngnhưngchúngnghị saocó tinhẳnông?Dẫnchúađi rồi đánh lạc, rồi em ruộtbắt chúa.Bằngấyviệcxảy ragiữalúcloạnly,nghĩalàlúcngườitadễngờnhau,khiếnôngmắcmộtcáitiếngoan.Tiếngoanãy,tuykhôngainóira,nhưngnóvẫnngấmngầmtrongbọnlươnggiatửđệ,trongbọnhọctrò.

Đó,cáinỗikhổtâmnólàmchoôngbănkhoănđếnlúcchết,mặcdầunétmặtôngvẫnbìnhtĩnhnhưthường.

Đọcxongthơ,ônglạinắmtaychủnhân:

-Cụthượngsinhrađượctôivàbathằngemtôi.Thằngemhaitôichẳngmayphạptự[8]thằngembatôithìdínhvàochuyệntuầnTrangrồichếtnhụcnhã,khôngcon;cònthằngemtưtôithìnayđây,maiđó,khôngtrôngmonggìđược.Nốidõitôngđườnghồnhưtrôngvàomộttôi.Vìthếtôiphảinuốttủingậmnhụcmàsốngđếnngàynay.Ngàynay,NgụyTây trộmgiữngôibáu,thiênhạchưabiếtbaogiờđãan.Tôichếtđi,ôngkhávìtôimàsănsóchộviệcnhà.Nhấtlàônggiữthằngcontôi,đừngchonóramốinguymàchếtkhôngcóđấtchôncóngày.Cốchịukhómàanbầnởnơithôndã.

Rồiôngquaylạingườicon:-Connămnayđãhaimươibốn,conphảibiếtnghĩlắm.Chúconlàmcàn,

điếmnhụcgiathanh,concàngphảigiữ.Emcontừngàyloạnlạcđimấtchưabiếtbaogiờvề.Nămđờikhanhtướng,việcthờtựnaytrôngvàocómộtcon,conphảikínhsợlolắngtừngngày.

NgườicontraingồichịulờigiốigiăngấylàNguyễnÁn,tácgiảbộTangThươngNgẫuLục,bộVũTrungTùyBútLụcvàbộPhongLâmMinhLạiThitập,bạnthânvớiôngPhạmĐìnhHổtứcChiêuHổvàđồngthìvớiHồXuânHương.BangườiấyngườiđờigọilàTamTàiTử.

Saukhichamất,ÁncùngmẹraởThăngLong,bêncạnhhồHoànKiếmdạyhọckiếmăn.VìthếcóhiệulàKiếmHồNgưẨn.KiếmHồNgưẨnẩnởđóhơnmườinăm.Chắccácanhsắpnóirằng:ỞThăngLongsaogọilàẩn?Phải,ẩnlắm:trướclàvìthànhThăngLongbấygiờkhôngphồnhoamầumỡnhưngàynay;saulàchữẩnkhôngcónghĩalàchúiởmộtxómàchỉnghĩalàkhôngthèmvẽhềbôinhọvớiđời,khôngmàngdanhlợi.

Ởgiữanơi thànhHàNộiphồnhoabâygiờmàcòncóôngnhànhokiaviếtcâuđốiđềchỗngồichơiđểnóichímìnhrằng:Trắcthânyênthịkhônghuềkiếm,hồithủhầumôndụctoáicầm(nghĩlạicửahầuđànmuốnđập,lẩnmìnhthànhtrịkiếmxuôngđeo)thìKiếmHồNgưẨnnóiđượcrằngmìnhẩnlắmchứ!

ÔngchỉđọcsáchngâmthơcùngđichơisơnthủyvớibạnlàôngPhạmĐìnhHổ,contraiquanThamTriChínhSựPhạmĐìnhDư.Haingườichơivớinhau,mộtlàvìcáiduyênvăntự,hailàvìcùngmộtcảnhngộ,cùnglàconhaingườicốthầnnhàLê.Trongthìkỳchơicùngnhau,haingườicùngnhau làm sách, ghi chép những điều mắt thấy tai nghe trong buổi tang

thươngcủanhànướccùngtrongsáchvởngườixưa.Khiấycómộtnữkiệt,tênlàHồXuânHươngthườngcũngnăngluitới.

Songnhững lời ăn tiếngnói,nhữngcửchỉhànhvi củangườiđànbà lãngmạn quá đối với thì đại kia, khiếnKiếmHồNgưẨn không chịu nổi.HồcũngbiếtthếnênchỉchơivớiChiêuHổchứkhôngchơivớiẤmÁn.

SongvìchơivớiChiêuHổ,ẤmÁnphảigặpmặtnàngHồluôn.Vàchỉmộtcáigặpmặt luônấy,ôngđãlấylàmkhóchịu.Ôngthườnggọi làYêuHồ.Muốntrêuôngbạn“chânchỉhạtbột”,ChiêuHổlạicàngcốlãngmạngiàhơnmộttừngnữa.

VìthếKiếmHồNgưẨnsauđếntuyệtgiaocùngChiêuHổvìôngcholàchơibờinhảmnhí,mấtsĩhạnhvàcótộivớidanhgiáo.

Nhưthếđượcmấynăm.ĐếnnămNhâmTuất(1802)vuaGiaLongnhấtthốngnambắc,dựngcơ

nghiệpmới.NămGiaLongthứtư(1805)nhàNguyễnmởkhoathiđầutiênởTrườngThicũnhàLêởHàNội.ẤmÁnứngthí,đỗcốngsinh.NămGiaLongthứbảy,bổđilàmTrihuyệnTiênMinh.Nămấytiênsinhđãbamươichín.ChiêuHổbấygiờmớiđượcdịpbáothù.Ôngviếtchobạnmộtbứcthư,lờilẽthậtlàthốngthiếtchuacay,đạiýrằng:“Tôichỉđùabỡnvớimộtconđànbàmấtnết,cáiđóchorằngcómấtthểthốngmộtconnhàthilễđinữathìnócũngchưatệbằngcáiviệcbácrathikhoađầu,bácconcháumộtnhàđờiđờichịulộcnhàLê.Ítbữanay,tôithấythiênhạtruyềntụnghaicâuthđ:Nhất đội Di, Tề hạ Thủ Dương, cộng ngôn vi khổ bất kham thường [9].Tưởngnhưngườibạncótộivớidanhgiáocủabácmayrađượcrangoàilờitràophúngđó...”

Vềchuyệnđó,haingườiđềuquácả.Mộtngườiquácâuchấp,mộtngườiquákhắcnghiệt.KiếmHồtiênsinhchưađỗvớinhàLêthìlàmvớiNguyễncũngđượcchứsao!Mộtnướcđãcó thểđôivua thì trămhọđâuphảingutrungvớimộthọ?

Nhưngthôi,tabỏcâuchuyệnkhítiếtlạiđómànóinốtcâuchuyệncủata.Cái duyên nợ họ ấy đối với con đườngBãi Cỏ cầuGiấy và cái lối quẩnquanhđiđilạilạicủaviệcđời.

Khoathivừanóimớirồi,thiởtrườngthicũnhàLê,nghĩalàvàokhoảngTrungƯơngThưViệnvàtrạiHiếnBinh.Conđườnghồi,thếlàđiđượcquá

nửa,sắptrởvềchỗcũ,chỗBãiCỏrồi.Đólàmộtviệcquẩnquanh.Việcthứhailà:concháuhọLýlạitrởvềđấtHoaViêncũcủanhàLý:làngDuLâm.

Nhưngchắccácanhsốtruộtmuốnngheđếnđoạncuốicùngrồi,đoạnhọấylạimộtlầnnữahiểnháchởđấtBãiCỏ.

Hãykhoan!Truyệnphảicóđầuđuôi.Quãnggầnđuôilạicàngphảibiếtrõhơn.Mặttrờimọcrồimặttrờiphảilặn.Lúctrờixếbóng,nónglạigaygắthơn lúcđứngbóng.Lúcởchân trờiphía tây,mặt trờiđẹpkhôngkém lúcmớimọcởphíađông.Vậy,tôikểnốt:

KiếmHồtiênsinhlàmquanđượcbảynămthìmất,thọ46tuổi,đểlạibảycontrai,nhưngchỉcóbangười làcóconcháucònbốnngườiphạptự.Bangườiấylà:

Ngườiconcả,tênNguyễnSiêuTông,đỗCửnhân,làmtớiTrihuyện;Ngườiconthứhai,làNguyễnChíQuản,cũngđỗCửnhân,làmtớiHình

BộLangTrung;Ngườiconthứba,tênNguyễnPhươngOánh,đỗhailầntútài,khônglàm

gìcả.NguyễnThìQuản,sinhđượcnămcon:CảlàĐứcHiếnđỗgiảinguyên,làmtớiĐốcHọc;hailàĐìnhThể,đỗhai

lầntútài,khônglàmgìcả;balàĐìnhLâm,đỗtútài,khônglàmgìcả,tưlàVănPhú,đỗNhịGiápTiếnSĩ,làmtớiThượngthư;NămlàNăngÁi,đỗCửnhânlàmtớiTriphủ.

Người thứtư,VănPhú,cầnphảinóikỹhơnvì làngười trùnghưngcáihiểnháchcủahọấyvàlàngườimàđờicóquanhệđôichútđếnviệcnướctasaunày.

------------------

VI

MẶTTRỜINAMSAOCHẲNGMỌCCÙNGMẶTTRỜIĐÔNG?

Năm1823.Lịch tavàonămquývị,niênhiệuMinhMệnh thứ tư.Ởphủ lỵ phủQuốcOai.Một buổi sáng gần tết - Sáng hôm haimươi nhămthángchạp-Ởmọiphủhuyệnthìhômnaytrongthànhphủđãtếtlắmrồi,màtênlínhlệhầutràkhôngphảisắpsửachuyệnlênxuốngởcôngđườngnữa,vìquanđã“hạpấn”đểăntếttừlâurồi.Nhưngphủnàylàmộtphủto,-một phiền phủ - nên không thể theo tiệc tiễn ôngTáomà đóng cửa côngđườngđược.Vàcũngvìlàmộtphiềnphủnên,bêncạnhquanTriphủ,lạicóquanĐồngTriPhủgiúpviệc.

Cổngphủvào,thẳnghaihàngTửvilàcôngđườngquanTriphủ.Saunếpnhàấy là tư thấtquanTriphủ.Vàocổng, rẽ sang tay trái cómộtnếpnhàngóiconnấpsaugốchảiđườngvàdãyràoôrô,vàđứngnấpngaycạnhbờthànhđấtlàdinhquanĐồngTriPhủ.

Sáng nay quanĐồngTri dậy sớm hơnmọi ngày. Trên chòi cổng phủ,trốngchưađiểmtancanh,trongdinhquanĐồngTri,línhcanhđãthấylấplóngọnđènthổhà.Trongnhà,trênchiếcphảngỗ,cạnhbộđồtràđốiẩm,quanĐồngPhủđườngcùngngồiuốngnướcsángvớingườiemútngài,ông túBảy.

QuanPhủ,ngườitrạcngoàibamươituổi,nétmặtxươngxương,vàdẫurằngtuổicònít,nhưngtheolốinhànhocổkhôngbaogiờcạomặtcạorâu,nênởcằm,ởmôiđãđiểmhaichòmrâuđenlánhvàthưathưa.Ngườiem,ông túBảy, dẫu tuổi chưa tới bamươi, nhưng trông đã có vẻ chững nhưngườilớnlắm.Ởcáituổimàchúngta,ngườithếkỷhaimươi,sinhralàmdânBảohộ,cònđácầuđược, thì lúc trước,bực tiềnbối ta,đã trịnh trọngthấyrằngmìnhgầnđếntuổi“nhilập”rồi.Chèđãchuyênđếnấmthứbarồimàhaianhemvẫnngồiim,khôngnóivớinhautiếngnào,ngoàinhữngtiếngmời“anhxơi”,“emuốngđi”.Bâygiờ,chúngtakhólòngtưởngtượngmộtcuộcđốitọacủahaianhemruộtchíthânmàlạibìnhtĩnhvàâmthầmnhư

thế.Bâygiờmàthếthìlàghẻlạnhnhạtnhẽocùngnhau,nhưngxưakiathếlàđằmthắm,vìcácôngnhànho,nhấtlàcácôngconnhàgiathế,đờiđờilànhànho, thìyênlặngtứclàyêunhaukínhnhau.Đếntuầnchèthứtư.Taycầmchéntốngchuyênnướcvàochénquân,ônganhmớicấtmộtcáigiọngthưtháiônhòa:

-Emạ,nhàhếtgạorồi.Ôngem,chẳngkémvẻbìnhtĩnh:-Hếtsaođược,hếtrồilạicó.Đếnlượtônganhkhẽthởdài:-Cósaođượcem?Sángnay,hainhămtếtrồi.Sángnaylàmlễhạpấn,ai

chonữa!-Anhkhônglo.Phúctrạchtiêntổdầylắm,khônglẽanhemmìnhhếtgạo

nhịnđói,khônglẽlũcháunhịnđói.Ônganhkhẽliếcvàocửaphòng:-Emnóikhẽchứ,chịấyhìnhnhưđãdậy.Anhkhôngmuốnchochịấy

biết.Chịấytínhhaylonghĩnhảmlắm,màngườithìyếuđuối.Lạivừamớisinhnởxong.

Ôngtuycẩnthậnthế,nhưngcũngvôích,bàđãngherõcả.Lúccanhtư,thấyanhemdậyphanước,bàgiậtthứcdậy,đãđểtainghevìđoánrằngcuộcnướcsớmquámựcthườngấytấtcócáicớgìquantrọng.

Cánhcửaphòngmở.Tươi cười thungdungbà tiến ra.Ông túBảyvộiđứngdậythilễ:

-Bẩmchịđãdậy.-Chúcứngồi.Rồi,tiếnđếnngồitrênchiếcghếđẩukêcạnhchiếcphản,bàkhẽnóigiữa

nụcười:-Chúấynóiphảiđấy.Logìông?Lộccủamườiđờiphúctrạchlạikhông

đủnuôisốngnhàtahaysao?Ôngcứantâm.Látnữa,ôngcứbìnhtâmsangcôngđườnglàmlễhạpấncùngquanTri.ViệcấyđãcótôivàchúBảy.

Chuyệnvừatớiđấythìmộttênlínhlệhầutràvàobẩm:-BẩmLệnhÔng[10],cóngườibênPhúXuyênxinvàohầu.Liếcmắtbảovợvàemlùixuốngnhàdưới,ôngbâotênlính:-Chonóvào.

NgườivàohầulàmộtngườilýtrưởngbênhuyệnPhúXuyên,huyệnmànămnămtrước,ônglàmTrihuyện.KhilàmTrihuyệnởđó,ôngthấyylàngườilanhlợi,đượcviệc,choylàmlýtrưởngvàsaunàykhiyđượclàm,vìnhànghèoquá,ycũngchưacócáitạông.Việcấyôngcũngquêndứtđirồi.

-BẩmLệnhÔng,LệnhÔngtácthànhdanhmệnhcho,màconnhànghèoquákhôngcógìtạLệnhÔng.Nămnay,conđượcmùagọilàcóthúnggạomớivàquantiềnxanhđếntếtLệnhÔng.

-Nhàmàyngồilạiăntrầuuốngnướcrồihãyvề.Nhàmàyđitừlúcnào?-Bẩm,conđitừcanhba.LệnhÔngchoconvềngay,việcquanthángcủ

mậtbậnlắm.Chạyxuốngnhàbảongườinhàlấytrầunước,ôngghétaiôngem:-Emvàchịấynóithếmàđúng.Nhàtacógạo,cótiềnăntếtrồi!Sánghômấy,dựlễ“hạpấn”xong,quanTrihỏiquanĐồng:-Nàybác,đãcótếtchưa?Nếuchưathìsangtôi,tôicódămthúnggạovà

dămquantiền,anhemtachiađôi.-Cámơnbác,lúcnãyvừacóthằngLýtrưởngtrênPhúXuyênnóchotôi

thúnggạoquantiềnrồi.-Chết!Thếtổnglýnókhôngchobácthúnggạocongànàoà?-Có,nhưnghọchotừlúcđầycửthằngcháunhỏ,ănhếtrồi.Cũngmay,

hồvơithìđầy,lộcnướccũngkhôngbaogiờhết.........................................Nămhômsau.Mồngmột tết nămGiápThân.Người conmới sinh của

quanĐồngTriđãđượcngóthaithángvàtheolốitínhtuổita,đãlênhai.Xongviệccúngvọngchamẹôngbà,ôngđemmựcbútgiấyrakhaibút

chocảnhà.Việcấylàviệcquantrọngnhấttrongngàymồngmộttếtcủanhànho,sauviệckhấnởgiườngthờ.

Ôngmởchiếctủquẩy-mộtkiểutủtrêncóchỗlồngđòngánhmàquẩyđi,tiếngthậtcổlàcáicặpsách(NhớlạicâuKiều:Túiđàncặpsáchđểhuề...)-lấyramộtcáitrápconbằnggỗngọcam,trênmặtcókhắcmấychữ:TùngTưhầuchivĩliệt.(MựclàmởđấtTùngTư,vìthếgọilàhầuTùngTư.Cáivĩ liệt củahầuTùngTưnói bóng là cái sựnghiệpvĩ đại của connhàbútgiấy).Mởcáitráp,ônglấyravănphòngtứbảo:thoimựcáplụcVạnNiênChi,thoimựcsắcxanhbiếc,óngánhnhưmàuđầuvịt(áplục);mộtngòibút

điêu thửHoàngĐìnhKinh, làm bằng lôngmột thứ chuột bạch ngoài dãyTrườngBạchsơnbênTàu;mộtcáinghiênCổCầmtrạmbằngmộtphiênđánúi Nhạc, trạm hình khô tùng nguyệt hạ (gốc thông xác dưới trăng),mặttrănglàmặtnghiên,cáihốcgốctùnglàcáimặctrìchứanước;mộttamsơnđểgácbútbằngmộthònthủytinhthạchtrongvắt.Băngấythức,ôngkhoanthai lấy cái cái ramột và trịnh trọng ông để từng cái lên cái kỷ con. Saucùng, ông lấy ramột tờ giấy ngân chu vàmấy tờ giấy hoa tiên đỏ.Chậnnhữngtờgiấyấybằngcáitrấnchỉxong,ôngtrịnhtrọngđếngiườngthờlấymộtcáihộpcon,cáihộpấnđồngtricủaông.Ngồingayngắntrênchiếcsậptrướcgiường thờ,ôngmài thong thả thoimực,nhấpnhẹnhàngcáibút rồiviếtbắtđầumấydòngkhaiđồký [11] lên trênmảnhgiấyngânchu.Hànggiữa.

HoàngTriềuMinhMệnhvạnvạnniênchỉngũ,tuếtạiGiápThân,chínhnguyệt,nguyênđán,cátthìcẩnphụngkhaiđồký.

Hàngthứhai,gầnmépgiấy:Thần,QuảnThànhTửNguyễnChíQuản.Giữadòngvàdướidòngbên,ôngđónghaidấu son, trongcómấychữ

triện:QuốcOaiPhủĐồngTriPhủđồký.Dánmảnhgiấyấy lênchiếcxànhàởgiangiữa,ngay trướcgiường thờ

xong,ônglạingồixuốngngaytrướccáikỷvàgọi:-Nào,emBảy,mợnóvàtrẻconramàkhaibút.Đemcảthằngcuconra

nữa.Mộtlátsau,saukhiđãkhaibút,đãcầmtaychoconkhaibút,saubảylần

khaibútcủabảyngườiđãcửhànhmộtcáchtrịnhtrọng,tờgiấykhaibútdánlên tường, ngay trên chỗ ngồi xem sách. Tờ khai bút cả nhà ấy gồm támdòng, và tươi tỉnh nhưmột nụ cười đầu xuân với tất cả những chữ thẳngthắn,nétchữmềmmạinétchữrunrunvànétchữnguệchngoạc.

Dòngthứnhấtlàngàythángnăm,cũngnhưdòngthứnhấtởtờtrước,chỉkhácmấychữcuối:...cátthithíbút.

Dòngthứhailàôngthíbút:HạoPhủ,NguyễnChíQuản.Dòngthứbalàemông,ôngtúBảy;dòngthứtưlàvợông,dòngthứnăm,

sáu,bảy,támlàbốnconông,chữcòngquèonhưlàquecủivìcònphảicầm

tay.Dòngcuốicùng,dòngthíbútcủangườiconmớiđượcngóthai tháng,đángchotachúý,đángchotanóihơn.Nóichođúngthìcậubéconkiabịcưỡngấnbútvàotaychỉmuốnchọctoẹtngòixuống.Bàmẹcầmviếtcả.

Bàcầmcảbàntayconmàviết,ngọnbútchỉgọilàlấyhơitayđứatrẻmàthôi.Tuybéthếmà,theophongtụcnhànho,cũngđủcảtênlẫntựrồi.CậubéấytênlàNguyễnvănPhú,tựlàHiBật.SởdĩđặttênlàPhúlàôngmuốnghichonhớcáithúnggạocùngquantiềnởPhúXuyênđếnchoônggiữalúctếtđếnsaulưngtiềngạokhôngcòn.Connhàđờiđờilànhàhọchànhmàcáitênnghemới“bìnhdân” làmsao!Mặcdầusáchvẫncóchữ“đavăndĩviphú”(nhiềuvănlấylàmgiàu),cáichữvănnócũngtrótbìnhdânmấtrồithìcáitênnóvẫncóvẻbìnhdânnhưthường.Cáivẻ“tênthợcầy”ấy,haimươimốtnămsau,vuaThiệuTrịcũnglấylàmkhóchịumàbắtđổi.Nămấyôngnhị giáp tiến sĩNguyễn vănPhú theomệnh vuamà tự đổi tên làNguyễnĐịchGiản.RồivuaTựĐứclạiđổilàNguyễnTưGiản.TựlàHiBật,vìđờiTốngởTrungQuốccóôngPhúBật,HiBật là trônggươngôngPhúBật.Nếuchúngtađượcphéptindịđoanthìcáitênđặtthuởbé,hoặclàmộtcáitrưngtriệuđầucủasựnghiệpmộtngười.ÔngsaunàycólúchoàibãogiốngPhúBật,chỉkháclàcáihoàibãoấykhôngđượcthậthành...

Nhưngtahãykểchuyệntừlúcbéđã.Đáng lý ra thì, theophép thường,người tagọingười thiêncốbằng tên

trơn tuột, không kèm theo tiếng ông, cụ, tiên sinh chi... chí cả. Nhưng ởchuyệnnày,nhiềukhitôiđãlàmtráiphépthườngấy.Tớiđây,tôilạilàmtráiphéphơnnữa,vìcáicậubéđẻởdinhquanĐồngTriPhủphủQuốcOainămMinhMệnhthứtưkialàôngnộitôi.

Họctròngheđếnđóđềutrònxoehaimắtnhìnkỹthầychúnglầnnữa,đểnhậnxemcáiconngườilủkhủlùkhùlàthầychúngkia,cócáimặtmũithếnàomàlại làconcháumột tràngnhữngnghècùngcốngnhữngcôngcùnghầunhưthế.Cáivẻ“tướngchủng”haylàngàythườngnhàmđirồi,chúngkhôngđểý.

Hiểuýhọctrò,ônggiáovộitươicườitiếpchuyệncholấpđi:-Cácanhmớinhậnthấymộtcáiquáihiệntượnggìởtôichăng?...Nếu

tôiphải làmộtcáiquái trạngởxãhộinày thìcáiquái trạngấynócũngởtrongđầunày,trongtâmkhảmnàychứnókhôngởcáihìnhthùtôihaymặt

mũitôi...Thôi,tôinóinốt.Tôikhôngthểréotêncáingườimàtôikínhtrọngnhấtđờiđược,mộtlàvìngườiấyđãđẻrangườichotôiánhsángmặttrời,hailàvìngườiấy,gáccáiquanhệhuyếtthốngra,cũnglàmộtnhânvậtđángkínhtrọngtrênlịchsử.Nhưngtôivẫnnhậnlà,khôngdámgọixáchmébachữhọ tên trơn tuột là trái phépgọi người đã thuộc lịch sử, trái phépgọingườiđốivớitađãlàcổnhân.Màcáiphépấy,cáiphépgọicổnhânbằnghọtêntrơntuộtấy,cácanhđừngtưởnglàphépcủaTâyhọc.NóchínhlàphépcũcủasửhọcĐôngphương.ỞBắcsử,ngườitachép:Thục,GiaCátLượngphạtNgụyưNhaiĐinhbạitích.(GiaCátLượngởThụcđánhNgụyởNhaiĐình, thua) - Sát Tống thừa tướng Văn Thiên Tường, (giết Văn ThiênTường, Thừa tướng Tống); chứ sau chữ tên họ, người ta không kèm chữtướng công hoặc công. Cũng như ở sách Tây, người ta gọi Victor Hugo,Corneilletrơntuột,chứkhôngkèmđầuchữ“mesừ”.

Mặcdầuđãcóphépnhấtđịnhnhưthế,tôicũngkhôngthểréotênngườitôisắpkểchuyệnđâymộtcáchkhôngngượngmồmđược,nhấtlàréoxáchmébachữhọtêntrơntuột.Vàkhiđãngượngthìgiọngkểchuyệncũngmấtthú.Vậytôixintựđặtramộtphépriêng,khôngtráiphépđãđịnhmàcũngdễchotôitheo.Tôigọibằnghiệu,bằngtựmàcứgọitrơntuộtthôi,khôngcụ,ông,chichicả.BắtđầuhãydùngcáitựHiBậtlàcáitựđầutiên.Cổnhâncóngườilấytêntựmàhànhởđời(dĩtựhành)thìphépcủatôicũngcócăncứlắmchứ.TểtướngnhàĐường;PhòngHuyềnLinhcóphảitênlàHuyềnLinhđâu,đólàtự.NhưngPhòng“dĩtựhành”lâuquá,thànhquenđi.Chođếnnỗirằng,muốnbiếtdanhcủaPhòng,cũngphảilàmmộtviệckhảocứuconcon.TônDậtTiên,UôngTinhVệđềulà“dĩtựhành”cả.NhưngngườitacũngquenđếnnỗirằngmộtlầnmộtnhàbáođănglờituyênbốcủaUông,trong đóUông xưng tên là TriệuMinh, người duyệt báo ngơ ngác khônghiểucáianhTriệuMinhấymớiởlỗnẻnàomọclên!

Thôi,tôikểnốtchuyệncácanhnghe.NămHiBậtlênnămthìbồcôimẹ.Rồi ngaynămấy, ôngĐồngTri Phủ được thăngTri phủ và bổ đi phủ

BìnhGiang.ĐếnnămHiBậtlênchín,thìchathăngvàokinhlàmBinhBộLangTrung.NămHiBậtmườimộtthìbồcôinốtcảcha.NămấyNguyễnLangTrungmớibốnmươihai.LangTrungmấtđiđểlạimộtngườivợkế

mớibamươituổi,nămcontraivàhaicongái,ngườiconlớnnhấtmớihaimươimốttuổi,ngườicongáibénhấtmớiđầytuổitôi.Bảyanhembồcôi,mộtngườimẹkếcòntrẻ,mộttênlãobộc,ởgiữanơiđấtlạxứxa,lạihưởngcả cái đức thanh bạch ưa nghèo của cha, tình cảnh nheo nhóc ỷ eo khốnquẩn,tưởngkhôngcầnphảinóinữa.

QuyềntángNguyễnLangTrungởHuế,cảnhàcùngtênlãobộckéonhauraBắcvớimấyquẩysáchvàmấygóiquầnáosơsài.

Gạohết,ngườitan,đólàviệcphảixảyra,đãtừngxảyravàcònxảyramãimãi.Tiềnkhông,gạohết, cốtnhụccũngphảiphân ly,phân lyđểmàmỗingườimộtngảtìmcáchđộthânchoquangàytháng.Ngườianhcả,ngồibảohọcởmộtnhàgiàuởHàNội.Người thứhaivà thứbavềnhàquêvàphiêudạtlêntậnmộttỉnhmạnngược.NgườithứtưvềlàngBốiKhêởvớimộbàdì.HaingườiemgáicùngngườimẹkếvàngườicontraiútvềlàngThổHoàng,nhờbênngoại.

Ngườithứtư,HiBậtsaumộtnămởvớibàdìlạibòraHàNộiởvớianhvìởnhàdì,bịôngemcondìkhinhrẻquá.Đànhrằnggiàulàmchị,khólàmem,HiBật,vìcảnhmình,cũngphảivuốttủimàchiềuchuộngôngemcondì.NhưngôngtađãlàmnhụcquásứcnhịncủaHiBậtkhiôngbắt“Anhconnhàgià”phảimúcnướcrửachânvàcầmgiày.HiBậtgiậnquá,cựlại:

-Màylàemtao,láogì!-Ớ,ờ...thưaanh,xinmờianhvềnhàanh.Giákhôngcócâuỡmờtrêucợtấythìkhidìmờiởlại,HiBậtcònchịuở,

nhưngđãcócâuấythìnhấtđịnhđi,chodẫurằngkhôngcónhàvànhấtlàvìkhôngcónhà.RaHà,HiBậtđếnchỗ trọhọccủaanhcả,nói chuyệnđầuđuôi.

-Thếthìemởđâyvớianhvậy,anhnuôi,anhdạyhọc.AnhtưởngchovềởđấyđểhọcchứbiếtvềđểhầuthìanhcứđểemởđâyvớianhhoặcchovềThổHoàngvớicô.

Ngườianhcảlúcbấygiờcóhainghề:mộtlànghềdạyhọc,hailànghềlàmbàithuê.Dạylũhọctròtiểutập,bánbàichonhữngôngconnhàquan,nhàgiàuđểđếnkỳđạitậpđượcphê,chocótiếnglàhọctròkhôngtồiquá.Hainghềấy,tiềmtiệmđủđểănhọcvànuôiemhọc.ĐếnkhiônganhđỗthìHiBậtcũnglạinốiđượcnghềanh,nhưngchỉnốicáinghềbánbàithôi.Năm

MinhMệnh18,ônganhcảcủaHiBậtđỗtútài.ÔngcảHiếnnayđãthànhôngđồHiếnmàcậutưemôngcũngcóhyvọngthànhcốngthànhđồ.Nămmườitámtuổi,HiBậtđỗtútàilầnđầu.NămấylànămMinhMệnhthứ21.Tớiđây,cómộtđoạntìnhsửlýthúcủaHiBật.

Một hôm cuối năm ấy, Hi Bật ra chợHuyện đi qua hàng tráp, định ýngắmtrướcxemcáitrápnàovừamắtđểphiênsauxoayđượctiềnthìmuamột cái, trước nhất làHiBật cũngmuốn tự thưởng chomìnhmột thứ đồdùngđẹphơn,saulàcũngđịnhđểsangnămmangvàotrườngthi.VuaMinhMệnhmất nămấy; năm sau, vuamới đăngquang, thế nào cũng lại có ânkhoa.Lượnđilượnlạimộthàngtráp,HiBậtraýthíchcáitrápgỗtrắcbầyởhàng.Nhàhànghỏi:

-Báckhóamuốndùngcáinào?Khiđó,nhờcólờinhàhàngchào,HiBậtmớiđánhbạo-vìHiBậttính

rụtrèelệnhưcongái-Chỉcáitrápmìnhthích.Nhàhàngđưachoxem.HiBậtcầmcáitrápngắmnghíamộtcáchsaysưa

nhưKimTrọngngắmcànhthoavàngtrênngọnđàotơ.Mộtlàvìmêngắmvôý,hailàvìcáitaynhànholóngcóngvụngvề,chiếctráprờikhỏitaymàvỡtantànhdướiđất.

Nhàhàngbắtđền,lẽcốnhiên:-Quantưđấythầykhóaơi!Cởitiềnramàtrảchotôirồinhặtmảnhtráp

về...HiBậtngơngác,mặtkhôngcònhạtmáu.-...Haylàquansáuthìtôichắpchữalạichomàdùngtạmvậy.GiọngHiBậtrunrunsợsệt.-Chếtnỗi!...Tôikhôngcótiền...-Ồ...khôngcó tiền!...Khôngcó tiền thìsờvào trápngười ta làmgì?...

Khôngcótiềnthìchịukhóđểtôitróilại,ngồiđâytanbuổichợ,tôidẫnanhvềnhàanhlấytiền.

-Xinôngđểtôingồiđâyđếnlúcvãnchợvậy...Ngườixungquanhtúmđônglạixem.Mỗingườichêmvàomộtcâu.Có

ngườican:-...Thôibáchàng!Thầyấyđãtựhạtừgọibáclàôngrồi,lạicòngìnữa.Ngườitacanthếvìởđờibấygiờcáitiếngônglàquýlắm.Ngườichưa

ngoàibốnmươituổi,ngườikhôngthuộcpháisĩ,khôngđượcgọilàông.Ởphái sĩ thìngườibốnmươimay ramớicóngườigọi làôngmàởbapháinôngcôngthươngthìchungthânlàbác làanh...Ởcáixãhội trọngtrật tựxưa,tiếngxưnghôđâuđãlộnẩunhưngàynay.HiBậtvìsợquámàđánhlộnẩucả.Nhưthếrồimàchiếcthừngkianóvẫnkhôngtha.AnhhàngtráptróiHiBật,đểngồixomộtxó.Giữalúcấy,mộttiếngkhoanthainhẹnhàng:

-Báchàng!Cáitrápvậtthửlàbaonhiêumàbácnỡxửtệmộtngườihọctrò!

Mọingườiquay lạinhìn.Báchàngcũngdừng tayquay lại.Ngườivừanóitolàmộtcôgáimườibảymườitám,taycắprổ,tayxáchchiếcnónNhịthôn.

Anhhàngcườigằn:-Côthươngngườithìbỏtiềnramàđềnhộngười.Phúcđứclỗmồm,ai

chẳngphúcđứcđược!Lầnnày,giọngngườicongáidõngdạc:-Tôiđềnchothầyta.Cởitróira!Rồicôđưachoanhhàngquantưtiền.RồithầydồHiBậtđượctựdo.Thẹnquá, thầychạythẳng.Nhưngđếncổngchợ, thầy lạiđứnglạiđể...

đợicáibàtiênđãcứuthầykhỏitayphườngláibuôn.Rồithầytheonàngtiênchobiếtnơinàngở.Vềnhà,HiBậtkểchuyệnlạicùnganhrồingỏýmuốnanhsangnóivớicụCảĐôngDư-tênôngthânngườithiếunữ-xincôemchoHiBật.Ngườianhcũngtánthành:

-Mộtngườicongáicóbụnghàohiệpnhưthế,chắcsaunàyphảilàngườivợthảomẹhiền.Emcứantâm.

Rồingườianhsangnói.CụCảĐôngDưmếnHiBậtlàconnhàgiathếliềnnhậnlời.Cụcảbàcóýkhôngbằnglòng,vìcũngkhiấy,quanHàNinhTổngđốcHoàngvănThucũngbắntinmuốnhỏicôemlàmthiếp.CụbàcóýđậmhơnlàvìHoànghiệnTổngđốctỉnhnhà.

-Khéoông!GảconchoôngHoàngGiáptổngđốckhôngmuốn,lạimuốngảchomộtanhđồnghèo!

-A!ThếbàđãchắcrằngđồPhúsaunàykhôngđỗnổiHoàngGiáp,làmnổiTổngđốchaysao!

Hơnthángsau,“nàngtiênChợHuyện”đãthànhcôđồPhúchợCói.Nămsau,nhànướcmởânkhoađểghinămđầutiênniênhiệuThiệuTrị.

CụôngchắcmẩmrểmìnhsẽđậuCửnhân.KhôngngờkhoaấythầyđồPhúlạichỉthànhthầyképPhú:thầyđỗtútàikhoanữa.Cụbàbấygiờđượcthểgiễucụông:

-Đấyrểquýôngđấy.Làcứđồsuốtđời.-Lochinómớimườichíntuổi,đãlochi.KhoamãosaunàythìphảiCử

nhân,rồinămsaukhoahộinămThìn,phảihoànggiáp.Tôicamđoanvớibàthế.

QuảnhiênđếnkhoaQuýMão,niênhiệuThiệuTrịthứba,HiBậtđỗCửnhân;vànămsau,vàokinhthihội,đỗNhịGiápTiếnSĩ.NămấyHiBậtmớihaimươihaituổi.Phụngmệnhvua,HiBậtđổitênlàNguyễnĐịchGiản.TừđâylịchsửôngdínhliềnvớilịchsửtriềuThiệuTrịTựĐức,vàgồmcóbalịchsử:lịchsửthăngtrầmởbểhoạn,lịchsửvănchươngvàlịchsửduytân.Tôicứnóidầndần.

Ngay thángChạpnămấy, saukhivinhquybái tổở làng, saukhinhậnchức văn trưởng hàng tỉnh và tương kiến cùng quanNinh Thái tống đốc,Tổngđốctỉnhnhà,ôngvàokinhvàlàmHànLâmViệnTuSoạn.Thánghainămsau,sungvàobộbiên tậpbộThiệuTrịVănQui.Xongviệcấy,đượcthănglàmHànhTẩuởsởBảnChươngtrongNộiCác,tứcnhưThưKýNgựTiềnVănPhòng,

ThángGiêngnămThiệuTrịthứsáu,bổđiTriphủNinhThuận,TriphủtrướcởđấylàôngNguyễnBáNha.KhiởNinhThuận,mộthômôngnằmmộngthấyBáNhanóirằngmớiđượclàmThừaChỉ.HỏilàchứcgìthìôngBáNhanói: “Đó làchứcở trên trời, coiviệchiểnđạtđắc thấtởdưới thếgian”.

-Thếtôi,bácxemrồilàmđếngì?-Bácấyà?Bácbalầnxuấtchinhlàmquan,nhưnglầnnàocũngchỉđến

ThịLang.NămđầuTựĐứcônglạivềkinhlàmBinhKhoaCấpSựTrung.Thăng

mãi,thăngmãiđếnnămTựĐứcthứbảy,làmHànLâmViện,ThịĐộcHọcSĩ,chứclàThamBiệnNộiCácSựVụ.ĐếnnămTựĐứcthứchín,lạithăngQuangLộcTựKhanh,giữchứcSungBiệnNộiCácSựVụ.Chứcấytựanhư

chứcNgựTiềnĐổngLýVănPhòngbâygiờ.Chứcấy,hàmtuynhỏ,nhưngvìgầnvuanênđượctrọng,tụcgọilàNộiTướng,đốivớiôngquanđầutriềulàNgoạiTướng.

VìhaibalầndângsớlênđiềutrầnvềviệctrịthủyởBắcKỳnênnămTựĐứcmười ba, nhà vua thăng lên làmLạiBộHữuThịLang, lấy chức ấy,sunglàmHiệpLýĐôChínhSựVụ.SungchứcấyôngđàoconsôngThiênĐức.Xongcôngviệc, con sôngđàoxong,nướcchảykhôngúngnữa,dânđượcnhờ,nhưngriêngôngthìphảiđềnmấyvạnquanvàokhovìkhikhởicông,vụngtính,ôngđãtrùmộtkhoảntiềnthậtchí.Ôngtrùítđi,cốtđểnhàvuakhôngngạimàchoôngđượcthậthànhsởkiếncủaôngnhưngđiềukhờlàôngđãtrùítquá.

Xong công việc này thì gặp lúc giặc Nguyễn văn Thịnh và Tạ vănPhượngnổilênđánhphácácvùngKinhBắcHảiDương.MiềnHảiDương,TạvănPhượnglạicàngđángsợ.VuaxuốngchiếukhiếnônglàmThamTánQuânVụgiúpTổngĐốcQuânVụTrươngQuốcDụngdẹpgiặc.Lệnhtrêntuycử làmThamTánQuânVụnhưngquân thìbắt raNamĐịnh lấyquânThủyTêdướiquyềnôngTổngđốcNamĐịnhNguyễnĐìnhTân.NguyễnĐìnhTânvìgiếtgiáodânnhiều,khôngdámphátquânThủyTêđinênthànhHảiDươngvàotayquângiặc.TrươngQuốcDụngbịTạvănPhượng(PhóSúy Phượng) bắt sống. Triều đình hặc rằng ThamTán vô lực để đến nỗiquânđổthànhmất,Tổngđốcbịbắt;vàghépôngvàotội,cáchtuộtcảchứctước,bắtđitiềnquânhiệulựcđáitộilậpcông.Tiềnquânhiệulực,nghĩalàsungvàotiềnquân,nhưngkhôngcóchứctướcgìcảmàquânthìphảitựmộlấy.KhiđóôngcóngườitiểuthiếpthứbahọPhan,nhàgiầu,bỏtiềnrathuêngười khách Tạ văn Sơn mộ quân Tam Đường. Em ruột ông là NguyễnNăngÁikhiđóđươngTriphủDiễnChâuliềnxincùngvớianhđidẹpgiặc.Nhờcanđảmvà tài thao lượcmẫn tiếpcủaem,nhờcóquânTamĐường,ôngđánhtancánhquânPhóSúyPhượngởAnThái.Nhưngcôngấychỉđủchuộctộichứkhôngđượcgìcả.Mỉamaihơnnữalà,anhemôngvìlàtiềnquânhiệulực,nênngườitacứkểcholàôngtướngchínhthứcbấygiờthắngtrận,chứkhôngđếmxỉagìđếncáigianlaorasốngvàochếtcủangườithậtsựcầmquânđánhgiặc!Giặctanôngvềnghỉ,ngồidạyhọcởlàngĐônThưhuyệnThanhOai.

NămTựĐứcmườitámnhàvualạigọiôngvàokinh,khaiphụchàmHànLâmViệnTuSoạn.ĐếnnămTựĐứchaimươimốt,thănghàmHồngLôTựKhanhvàsunglàmGiápPhóSứtrongbộTuếCốngSứsangTàunămấy.Nămấylànăm1868,nămđầuMinhTrịởNhật.

Saukhiđisứvề,ônghiểurõtìnhthếtrongngoài,biếtrõcảviệcduytânởnướcNhật,địnhbụngphennàyvềthìdângsớxinnhàvuabiếnpháp.

Đisứvề,ôngsungBiệnNộiCác.ÔngliềnkếtnạpvớibọncácôngNguyễnTrườngTộ,NguyễnĐứcHân,

BùiViện... đứng đầu TânĐảng, năm lần dâng sớ lên xin biến pháp. Tôikhôngthểthuậthếtcácsớấylênđâyđược,nhưngđạikháithìchươngtrìnhbiếnphápcủaôngnhưsauđây:

MởcửabểthôngthươngvớihếtthẩycáccườngquốcÂuChâu.Họtúmlạiđôngthìlườmnguýtlẫnnhau,mìnhkhôngnguyngay,cóđủthìgiờmàsửasangmọicôngviệc.MỗinămchomộtđoànduhọcsinhchừngnămtrămngườisangÂuMỹhọcđủcácmónkỹxảohọcthuậtmới.Mỗinămmộtlớpđihọc,lớpđầuthànhtàiđãvề;mỗilớp500,chohưhỏngđinữa,cũngđược100ngườithànhtài;tronghaimươinăm,tađủnhântàiđểdùng.TrongkhiđợiấythìtathuêngườiÂuMỹlàmgiúprồitasẽthaydầnbằngngườinướcta.

Đólàđại lượccáichươngtrìnhcủaông.Ônglạihơnngườihơnnữa làôngbiếtôngkhôngđứngthậthànhnổi,chonên,trongmộtbảnsớ,ôngnói:

“...đứngchủtrươngcángđángcôngviệcduytânấy,thầnkhônglàmnổi.Đứngchủtrươngnổiviệcấy,chỉcóTrầnLụcởBắcKỳ.TrừTrầnLụcra,không ai đươngnổi.Đươngđầu việc banggiao nội trị lúcmình chưa sửasangxongcôngviệc,lúcÂuMỹhọcòncóthểkhônglườmnguýtnhaumàxémảnhmình,việckinhbang tế thếấy,việcbanggiaonội trị ấy,cứmắtthần,duycóTrầnLụccángđángnổi.Thầncùngbọnngườithầntiếncửchỉđứngphùtáđượcthôi...”

Kếtquảlàmsao?VuaTựĐứcyêutrọngôngvềvănthơbaonhiêuthìlấyônglàmquáivậtbấynhiêu,trongviệcnhàvuacholàvukhoát.NhàvualạicàngchoônglàquáigởnữalàvìôngđãcửTrầnLục,mộtngườiđiđạoGiaTô,làmgiámmụcđạoGiaTô.

Nhàvuakhôngnghe.

ĐìnhthầnlạichiarađảngNam,đảngBắc,khuynhloátlẫnnhau.Việc trong Nam Kỳ, ngày càng nghiêm trọng, 1858-1859-1860-1861-

1862: nước Pháp đánh lấy ba tỉnh phía đông: Biên Hòa, Gia Định, ĐịnhTường.NướcPháplạirụcrịchlấynốtbatìnhphíatâynữa.

*****NiênhiệuTựĐứcthứ28,lịchtâyvàonăm1875.Đãhainămnay,dương

hàm là Thị Lang bộ Lại, ông được bạt bổ Tham Tri, quyền lĩnh Lại Bộthượngthư,sungQuốcSửQuánPhóTổngTài;rồiđượcthăngThựLạiBộThượngThư, sungCơMậtViệnĐạiThần.Tronghainămnay,ôngđứngđầubộLại,quyềncaochức trọngdanh to.Đáng lẽphảivui,cớsaongườinhàvẫntrôngthấyvẻbuồntrênmặtông.Nhữngkhiôngvuiđượcmộtlúclàkhiôngtiếpnhữngngườikháchthường,địavịxãhội,địavịtheochứctướckémôngnhưngôngrấttrọng,lànhữngkhiôngtiếpanhhọctròNghệAntênlàNguyễnTrườngTộhoặcanhemhọBùiởTrìnhPhốvàochơi.NgườinhàđãphảilấylàmlạrằngtạilàmsaoôngyêucáichúBùiLạprăngtrắngthế,cáianhnửahọctrònửanhàthầyxứĐùthế.

Tốihômnay,ngườinhàlạithấyônghoanhỉkhácthường.Cáivẻhoanhỉấy, trờicũngkhôngcắtnghĩađược.Kháchôngưa,đã lâucũngkhôngđếnmà sáng hômnayở công đường bộLại ông vừa quát tháomắng ôngThịLangcoi tàoTrừngxong.Thìôngvuivìcái lẽgì.Tốiđến, saubữanước,ônglấygiấybútrangồiviếtvànghĩngợi.

Canh hai, cô ba hầu ông rón rén ra, tay cầmmột cái hộp, ngập ngừngchưa dám nói, đợi ông dừng tay viết, ngửngmặt lên.Một lúc, ông trôngthấy,hỏi:

-Cáigìthế?-Dạ,ôngđểchotôixinthưa.-...Cáigì?-Dạ,bẩmcáinàycủacôThịtàoTrừng.-Đưataxem.Ôngmởnắpchiếchộpsơnsonra,cầmnhữnggiấy trongđóraxemlại

mộtlượtrồilạiđểvàochỗcũ.Đoạnôngcười:-Đemgiảlãota...CôBanhưtắthơithở:

-Dạ,bẩmôngnghĩlại.Ngườita,bỗngchốcmàlàmnênThượngthư...-Mụtasangđâybaogiờvànóithếnào?-Dạ,côtasangđâylúcchậptối,lúcôngcònvàochầuNgàitrongđiện

VănMinh.Cô tagiaocho tôihộpnàyvànói rằng:ngàymaixinquan lớnrửamặtchoởcôngđườngvàilời,còncácgiấymáxinnộphầulạiquanlớn,tùyquanlớn...

Ônglạicười:-Khôngđược,tađươngnghĩsớmạocữuđây.Nộinhậtngàymai,tadọn

rangoàiphố.Thôi,vàotrongnhàchotaviết.CôBalấmlétlùivào.Ônglạicúiđầuviết,miệnglẩmbẩm:-Lũròikiasaohiểuđượcta...!Nguyêndocâuchuyệnnhưthếnày:HômđầuthángBảy,ngườiemtraicôbahầuông,tênlàPhanvănKhải

vàoxinôngmộtchâncửuphẩmthơlạivàđưachoôngxemmộtcáibằngquâncôngdotỉnhNghệphátcho.Cóbằngquâncôngấythìsựbổlàđúnglệ.Ôngphêchữcho.Nhưngtrướckhi làmbằngmới,bổchứcmới,côngviệcphảiquatàoTrừng.Mỗibộchiaramấytào,mỗitàocoimộtviệc,tàoTrừngcoiviệcsoátlạicácgiấymá.ÔngbảoPhanvănKhảicầmbằngvàgiấymácóchữôngphêsangtrìnhtàoTrừng.Khixét,ThịLangtàoTrừng(ThịLangmỗi tàocũngnhưôngchefbureaubâygiờ)nomkỹ thìbằngquâncông làbằnggiả.ThịLangtàoTrừngvừađậptayxuốngbànnói:“Mả,dậugiạ”,làPhanvănKhảixanhmặtngayrồiùtéchạy.Ngườitagiữtạmlại.BiếtKhảilà người nhà, Thị Lang tào Trừng hãy tạm đểKhải trong nhà, chưa tốnggiamvội.Hômsau,bộLạiđăngđường.ThịLangthưalênvớiquanThượngthư:

-BẩmQuanlớn,cáiviệctênPhanvănKhải,chúngtôicoinhưlàhắnlàmdấugiả.Quanlớnthảngthốtchưatrôngra,xinxétlại.

ViênThịLangxửthế,tưởngcũnglàphảichăng.Thếmàôngtácsắc:-Giảà?Giảthìthầycứviệcphonglạirồilàmsớtiệptấumàhặctôi.Ai

kialàmquanchưatừngcáchgiáng,chứtôiđâyđãtừngrồi!Thầyđừnghỗn!Cảhàngtơthuộclấylàmkinhngạc.KinhngạcnhấtlàviênThịLangkia.Vềnhà,tứclắm,viênThịLangđãtoanlàmnhưlờiquantrênvừavạch

cho.

-Tamuốntrònmàôngấylạimuốnbẹp.Làmnũngvuacũngcóchừngthôi!

Vợôngtacan:-Khôngnênôngạ.ViệcnàylàmrathìôngThượngphảigiáng.Nhưng

giángrồiôngấylạilên,màôngấylênthìchónglắm.Ôngchẳngxemđóư?Nămviệc thất thủHảiDương, quanPhanThanhxin chémông ấymà rồiNgàiNgựchỉcáchthôi.Cáchxong,ôngấylạikhôiphục.KhôiphụccóhàmTuSoạnmàtrongsáubảynămlạinhảyngaylênThamTri,quyềnLạiBộThượngThư,làmlụckhanhtrưởng.Vuayêuônglắm,nhàmìnhđịchthếnàolạiđược.Bâygiờlàm,ôngấyphảigiángthật,nhưngchỉbanămsaulàôngấylạivàochỗcũ.Khibâygiờ,biếtxửrasao?Cứýtôithìphongnhữnggiấymálạitrảôngấy,rồitôinóivớicôBanhàôngấyrửamặtchomìnhmấylời.Thếlàtròntrặnômđẹphơnhết.

ViênThịLangnghenóiđãxiêu,nhưngvẫncòntức,chưanghengay:-Ôngtacoivuanhưngườinhàkhôngbằng.-Hẳnchứ,NgàiNgựyêuôngấynhưcon.VảlàmôngTểtướngmàchỉ

thất sát cómộtviệc chomột têncửuphẩm, tôi tưởngdùcó tộinữa, cũngchẳngđặngnào.

Trốngcanhđãđiểmcanhba.Ôngvẫnchưađinghỉ.CôBalạirónrénra:-Dạxinôngnghĩlại.-Nghĩcáigì,tađươngnghĩsớmạocữuđây.Việcnướclungtunglắm.Ta

ởlạiđểthòtaykývàohòaướcà?Nhânviệcnày,tavềthôi.Tớiđây,côBamớihiểucáivuicủaông.Raôngvuirằngđãtìmđượccớ

đểvề,tránhcáiviệckýhòaướcnhườngnonsôngđấtnướcchongười.Sánghômsau,khôngnhữngkhôngrửamặtchoviênThịLangkia,ông

lạitrátvàomặtôngtamộttrànglờithậmtệnữa.-Thầyđịnhlừatôiphảikhông?Thầyđịnhkhépthêmvàotộithấtsátcủa

tôimộttộikhiquânnữaà?Tứcnướcthìphảivỡbờ.TênPhanvănKhảibịtốnggiam.Sớmạocữu

củaThượngthưBộLạidânglêntựnhậnlỗitrước.Việcđemrađìnhnghị.Cáixẩynẩyngaythànhcáiung.Ngaychiềuhômsau,ôngchodọnhếtđồđạcrangoàiphố!ÁndấugiảkhởitừthángBảyđếnthángChạpnămTựĐức28.Kếtquảôngbịcách tuộtvàra làmSơnPhòngSứởChươngMỹkhẩn

ruộng hoang để chuộc tội. Ông lại về dạy học và làm ruộng đọc sách vàngâmthơ,ônglấytênhiệulàThạchNông.

Banămsau,nămMậuDần,(1878)vualạivờiThạchNôngvàoKinhlàmmộtchứctrongviệnHànLâm.Đượchainăm,lạithănglênđếnHộBộThịLang.Nhưngôngxinvềnghỉdưỡngbệnh.Nhàvuaâncầngiữlại.Ônghẹnxinmộtnămsaulạira.Trongthìkỳlàmquansaucùngnàycủaông,từnămMậuDầnđếnnămNhâmNgọ(1882)trongnướcxảyranhiềuchuyệnchẳnghaymàriêngcáitriềuđìnhHuếcũnglắmtròlàlạhayhay.Lúcbấygiờ,ôngcửnhânBùiViệnở làngTrìnhPhốvàokinhdâng thơxinbiếnpháp.Tuyviệcđãmuộnrồi,nhưngmuộncònhơnkhông,ThạchNôngtiênsinhcũngtán thành.Giữachốn triềuđường,NguyễnvănTườngmắngôngBùiViệnthậmtệ.

-Anhláo!AnhcoicửtriềulàđồngudốtcảhaysaomàanhdámtựtiệndângsớlênHoàngthượng.Cáitộikhinhmạngtriềuđình,hãyđểchoanhđó.

Đảngcựulấylàmkhoáilắm.ĐảngtânthìlấylàmngạcnhiênvìthừabiếtrằngTườngtuygianácnhưngcũngkhôngđếnnỗitốitămmờmịtlắm.

Khiđó,BùiViệnthườnghayđếnhầuThạchNôngtiênsinhvìlàngườitringộ.Mộthôm,mươihômsautrậnlôiđìnhcủaNguyễnvănTường,BùiViệnđếnăncơmchiềucùngThạchNôngtiênsinh.Chénsay,BùichỉtayraphíabộHộ-lúcđóTườngthượngthưbộHộ-màthóamạhếtlời:

-ThằngGiảHủ!ThằngGiảHủ!Nólạiđịnhdụtôilàmviệccànrỡ!Thongthả,ThạchNônghỏiBùi:-Làmsao?LàmsaomàônggọiquanTưKhônglàGiảHủ.Dụdỗgì?-NămhômsauviệcnómắngtôiởđiệnCầnChánh,nóchogọitôiđến

đánhchén.Rồinóbảotôirằng:“Việcôngnóichíphải.Nhưng...chúngnólàmthếnàođược.Cáiấyđểchúngta...”

ThạchNôngtiênsinhcười:-Ôngấysaynóinhảmđâymà.Ôngđừngngộnhận.Thôi,cạnchénđi.Lạimộthôm,NguyễnvănTườngđếnchơiThạchNông.Chuyệnvãnđã

chán,Tườngngótrướcngósaurồinói:-Quanlớnchođuổihếttảhữu,tôicócâuchuyệnmuốnngỏ...Tảhữuluirồi,Tườngmớihỏi:-Việcnước,quanlớnnghĩthếnào?

-Tôichẳngbiếtnghĩthếnàocả.Chúathượngkhôngchịunghethìchúngtabiếtnghĩthếnàochophải.

Tườngnóithẻthót:-Tôithiếttưởngthếnày.Bâygiờnónhưcáinhànát.Naytathaycáirui,

maitachữacáixà,ngàykiatađổicáihoành,chungquyngàykianócũngđổsậpvàtađềuchếtbẹpởtrong.Chẳngbiếtcóaibiếtchocáicôngchạychữađâu.Cứýtôithìtanêngiậtphăngcổnóxuống,làmcáinhàkháclênthay...Quanlớnnghĩthếnào?Cóphảicùngchăng?

ThạchNôngtiênsinhcười:-Tôihủlậubiếtthếnàođược...Giậtnóxuống...Aigiật?QuanLớn,chứ

tôithìtôichịu.Tôichỉbiếtchạychữahoặcbỏmàchạyrangoài,cóthếthôi.Vì thếmàThạchNông tiên sinh nhất định về nghỉ. Tiên sinh nóng về

nghỉ hơnnữa là vì tiên sinhở lại thì naymai sắp thăng lênThamTrimàngườiPhápthìsắpđổithếhòarachiến.ỞlạithìtấtcáiđịavịchạyracửaThuậnkýhòaướccùngHarmantlàđến.

Tiênsinhvềnăm1881,vàngụởHàNội,phốHàngBồ.Năm sau, nhà vua khiến quanTổng đốcHàNội ra thăm xem đã khỏe

chưa.Tiênsinhkhôngmuốnlàmquannữa,nênkhôngtiếpkhách.TổngđốcHà Nội bấy giờ là ông Hoàng Diệu, người mà mấy năm trước, khi làmThượngthư,ThạchNôngtiênsinhcửralàmHàNinhtổngđốc.ÔngHoàngDiệura thămnămbảylầnkhôngđượctiếp.Lầncuốicùng,ôngbảongườinhàtiênsinhrằng:

-CậubẩmQuanlớnrằngbấttấtQuanlớnphảigiấutôi.Tôirõlắm.Bâygiờ,aiđứnglạilàhấnglấythanđỏlửahồngvàotaychứbáugì.TôikhôngtâuvàokinhrằngQuanlớnkhỏeđâumàQuanlớnsợ.

Tìnhthầntâuvàolàtiênsinhyếu.VuaTựĐứcdụracóchữrằng“Hàkhảcưỡng,vôthựcngôn”(Cưỡngkhanhchi,khanhđừngănlờithôi).Sởdĩcóchữấylàvìtiênsinhcóhứarằngmộtnămlạivàokinh.Nhưngtìnhthếấy,tâm sự ấy, hoài bảo ấy, tiên sinh cũng đành ăn lời cùng ông vua quân tửnhưnghônmê,yêutiênsinhmàkhôngbiếtyêuchorayêu.

NămtiênsinhởHàngBồ,đượctiếphaingườikhách,câuchuyệncódínhdángđếnchuyệnnướcnhà.NgườithứnhấtlàôngBùiViệnởkinhtừquanra.BùinóirằngTườngtiếctiênsinhlắm,thườngnóivớiBùirằng:

-ÔngNguyễnTưGiảnôngấylàmđượcviệcmàôngấynhấtđịnhbỏvề,thậtđángtiếc.Cóôngấy,tôiquyếtxoaylạithìcơ.

NgườithứhailàôngNguyễnTrườngTộ.Nhưngcómộtviệcmàítngườibiếtlàviệctiênsinhmangngườiconút

xuốngHảiPhòng,chờ“chúBùiLạp”đểđisangHươngCảng.Tiênsinhchờđóhơntuầnnhật,saungườinhàxuốngtìmvề;mộtsợbịlộ,haivìquáchánnảntiênsinhlạivề.

*****Năm1889,trênẤnĐộDươngmộcontầurẽsóngtrùngdươngquaymũi

vềđông.Đó là chuyến tầuKingEdWardSteamer củahãnghànghảiAnhCátLợichởkháchtừTháiTâysangTháiĐông.Trên tầucóđoànpháibộcủatavừasangdựxemhộiTriểnLãmởParisvề.Trongđoàn,cóôngsưvìchínhphủBảoHộmuốnđemđủmặtnhânvậtnơithuộcđịamớivềnơithủđôthượngquốc.

SưĐạiTrángquankhôngphải,dânkhôngphải,thànhrakhôngthânmậtvớiaitrongpháibộcả.Hàngthánglềnhbềnhtrênmặttrùngdươngnhàsưchỉcòncái thúchơivớimộtôngTàu.ÔngTàuấy,ngồiởhạngnhấtcũngbuồnvìquanhmìnhtoàn“phánquẩy”(phiênquỷ,nghĩalàngườidatrắng)nênlòdòxuốnghạngnhìchơivớinhàsưAnNam.SưĐạiTrángmộthômgiởnhữngtậpdanhthiếptựtích,cácngườidanhnhânAnNamrachoôngbạnTàuxem.Nhìntờhoatiênnào,ôngTàucũngnhìnmộtcáchlơđễnhvìchữkhôngtốtmàvăncũngkhônghaylắm.Đếnmột tờ,ôngTàucầmlấy,nhìnkỹ,đọcrồibútđàmvớinhàsư:

-Tờnàychữtốt,thơcũnghay.Củaaithế?Thơaithế?Chữaithế?Nhàsưcũngbútđàm:-ThưađólàôngNguyễnTấnCảnh,đỗcửnhân,contraithứtưquancố

LạiBộthượngthưNguyễnTưGiản.-HiệuVânLộc?-Vâng?-ĐãsangsứYênKinh?Thếthìtôiquen.VânLộckhisangsứcócùngtôi

xướnghọavàlàthihữucủatôidạoấy.-Dámhỏiđạinhânlàai?-TôilàTrươngÂmHoàn,hiệnđươngkhâmmệnhtrụLuânĐônKhâm

SứĐạiThần.Hoàngđếcódụgọitôivềvìviệcquânquốctrọngsự.ThếbâygiờVânLộctiênsinhlàmgì,ởđâu?

-VânLộcphutửbâygiờngồidạyhọckiếmănởnhờđấtmộtôngbạnvìphutửnghèolắm,khôngcónhà,khôngcóruộngchichicả.

-Thếlàphải...Đãmaymắngặpnhàsưđâylạibiếttinngườibạncũ,thìtôigửimộbứcthưvàmộtbàithơ.Vềnước,nhàsưcũngvìtôimànóivớicốnhânrằngtôivẫnnhớlắm.NămgặpởYênKinh, tôicóhẹncóngàysangViệtNam thì đến thămvườnVânLộc, đánh chénmột bữa.Thếmà thấmthoáthaimươinămrồi...

Tớibến,sưĐạiTrángvộiđếnKimSơntrìnhVânLộctiênsinhbứcthư.Thìlàmộtbứcthưthậtdài,dướikèmbàithơĐườngluật:Đôhạtươngphùngnhịthậpniên.BắcNamtungtíchcựmangnhiên...Chỉưngphầntẩmtiêuđồngtrụ!Trùngthínhthicahựutửudiên.Vãngsựhồitưtăngbạchphát!Tuếhàntươngthủhữuthanhchiên.Mangmangthâmphụthừasàý.NghĩkhấtOaHoàngbổviễnthiên!Bài thơấy, tôikhôngdịch làmgìvìvô ích.Cáihaynóchỉởchữnho,

sangtiếngViệtkhólòngmàhayđược,nhấtlàtiếngViệtcủatôi.TiếpbàithơấyđượcmấythángthìVânLộctiênsinhmất.Khitiênsinh

gầnmất,concháuhỏi rằng tiênsinhcómuốngiốigiănggìkhông thì tiênsinhnói:

-TađỗNhịGiápTiếnSĩ,làmquanđếnThượngthư,theothóitụcởđờithì là vô hám.Nhưng ta cómột điềumang hận cho đến bây giờ. Nhưngthôi...

*****Chuyệncổđếnđây làhết.Naynóiđếnchuyệnkimđểnốicáiýởđầu:

quẩnquanhmãirồivềchỗcũ.Họnhà tôi thế là tám lầnđỗ to, tám lầnhiểnháchmà sáu lầnđầuđều

quanhquẩn theoconđườngPaulBert,BorgnisDesbordes,Duvillier...HailầnsauđỗởHuếcả.

Năm1922,tôihọcởtrườngNamSưPhạmHàNội,nămấytôi thicuốinămđượcđếnbabốnbàiđầulớprồi.Nămấy,đặcbiệt,ởtrườngSưPhạmcũngchomỗilớpmộtcáiPhầnThưởngƯuHạng(Prixd’Excellence)vìnămấy,khôngrõvì lẽgì,nhaHọcChánhĐôngDươngđịnh tổchứcmộtcuộcphátphầnthưởngthậtvĩđạiởNhàHátTây.Tôipháthoảngnhớđếnlờiôngthầyđoánsốchohọtôitừhơn300nămtrước:bắtđầuhiểnháchởđấtBãiCỏrồisaulạihiểnháchởđấtBãiCỏlầncuối,đểrồitắt.Ngàyấytôitindịđoannhưđànbà.TôicứtinchắcrằngcáichỗxướngdanhngườilĩnhthưởngởNhàHátTâynóđúng cái chỗxướngdanhkhoa thi ởBãiCỏđờiTrịnhTùng. Sợ rằng “Bảng tùng để thơm” đến đó là hết nếu tôi chiếm Prixd’Excellence,vàoNhàHátTâyđểhiểnháchcáiđờihọc trò.Vì thế tôibỏluônbabàikhôngthi.

TôingốcnghếchcứtinrằngvàoNhàHátTâymàlĩnhthưởngthìhọnhàtôitắt.TôilạingờnghệchđếnrằngphàmcácchỗlânbàngNhàHátTâytôiđềusợcả.TrườngCaođẳngcũởphốPaulBert,gầnNhàHátTây.TrườngCaođẳngmớiởphốBobillot, cũnggầnNhàHátTây.CứquanhcáivùngNhàHátTâymàmuadanhlàchết.

Vì tôi ngốc nghếch như thế nên không dám học trườngCao đẳng.Đỗxong,xinralàmanhgiáocùnngay.Ngàynaytôikhônrồi,nhưngđãluốngtuổi.Vìthế,đànhlàmcáinghềcùnnày,chẳngdanhvọnggì,nhưngcócáithúlàkhôngcóthểlàmhạiaiđược,chodẫulàmhạimộtcáchvôtình.

Chắccácanhcườitôilắmđó.Nhưngđừng,vìnếukhông,thìsaotôilạigặpgỡcácanhđâyđểkểcâu

chuyệntấtniênnày.Trốngtrườngmộthồiđỗ.Trườngtan.ÔnggiáoNguyễnLýViênlại lủi thủi trênconđườngHàngĐẫy, thủng

thẳngbướcmộtvềnhà...ViếtởVinhJuin-Juillet1939.--------------------------

ChúThích[1]Haisốbằngnhauđemnhânlẫnvớinhaugọilàtựthừa,hoặcphương

thừa,hoặcnhịthừa.Nhânmộtlầnnữalàtamthừa,hoặclậpthừa.[2]Chữthậtcóhainghĩalà:phầnthựcvậtmàhoakếtthành(quả);tráivới

hư.Sauđây vì kiêng tên bàHoànghậuvuaMinhMệnhmới đọc trạnh làthiệthoặc thựcvànhấtđịnhphảidùngchữthực thếvào.Chữthựccómộtđôichỗnghĩanhưchữthậtthôi.Nayquenđi,tavẫnnói:ngaythực,bộthựclục,sựthựcthaychongaythật,bộthậtlục,sựthậtmàkhôngbiếtlàkiêngnữa.

[3]ĐờiLê,concháunhàquanthihươngđỗ,gọilànhosinhtrúngthức,khácvớiconnhàthường,gọilàcốngsinh.

[4]Từnăm1663đếnnăm1671,đờiLêHuyềnTông,TrịnhDươngVươngTạc.

[5]-TênnômlàngVânĐiềm.[6]-Nguyênvăn: kiến sự chimẫn, lự sự chi chu, chân thị lão thành trì

trọng.[7]-Biếm:rétrograder.[8]Khôngcócon.[9]MộtlũDi,TềbỏThúDương.Miệngkêuviđắngnuốtnàotrôi.[10]XưakiagọiTriphủTrihuyệnlàLệnhÔng.Quantỉnhtrởlênmớigọi

làônglớn.Quantolắmmớigọilàquanlớn.[11]Đấucủaquannhỏlàđồký.