1

S blagoslovom Wegovog preosve{tenstva Episkopa Ni{kog gospodina Irineja

[tampawe ~asopisa Crkvene studije omogu}ilo je Ministarstvo vera Republike Srbije

2

CHURCH STUDIES

Annual Journal of the Centre of Church Studies

Year II Number 2

The Centre of Church Studies

Ni{, 2005.

3

Godi{wak Centra za crkvene studije

Godina II Broj 2

Centar za crkvene studije Ni{, 2005.

4

CRKVENE STUDIJE / CHURCH STUDIES

ISSN 1820-2446

Izdava~

Centar za crkvene studije, Ni{

Redakcija

dr Angeliki Delikari (Solun), dr Vera Georgieva (Skopqe), dr Ivan Hristov (Veliko Trnovo), dr Rostislav Stankov (Sofija), dr Jon Petrulesku

(Temi{var), dr Branislav Todi} (Beograd), dr Boris Brajovi} (Nik{i}), dr Predrag Mateji} (Kolumbus), dr Nenad @ivanovi} (Ni{),

dr Grozdanko Grbe{a (Ni{), dr Sla|ana Risti}-Gorgiev (Ni{), mr Vladimir Cvetkovi} (Ni{), sekretar

Urednik

Dr Dragi{a Bojovi} (Ni{)

Adresa

Centar za crkvene studije 18000 Ni{, Obrenovi}eva br. 20

Srbija i Crna Gora telefon: 063 847 84 99

e-mail: bodra@ptt.yu vcvetkovic@bankerinter.net www.crkvenestudije.org.yu

`iro-ra~un: 160-19684-97

Grafi~ko re{ewe naziva ~asopisa Svetozar Paji} Dijak

Ilustracija na korici

Zastavica u de~anskom ^etvorojevan|equ (posledwa ~etvrtina XIV veka, br. 6)

Univerzalna decimalna klasifikacija

Sne`ana Bojovi}

[tampa PUNTA, Ni{

Tira`

500 primeraka

Radovi se recenziraju.

5

SADR@AJ

I

Андреј Шчеглов Изобличавање хармоније постojaња ............................................................................... 11 Андрей Щеглов Искажение бытийственной гармонии ........................................................................... 18 Χρίστος Κυριαζόπουλος Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο πράος και γλυκύφθογγος μαχητής της αλήθειας ................ 19 Christos Kiriacopoulos Saint Gregory the Theologian, the bland and dulcet defender of truth .............................. 32 Свилен Тутеков За състоянията на човешката природа според аскетическото богословие на св. Йоан Лествичник ........................................ 33 Svilen Tutekov The esence of human nature according to the ascetic theology of St. John Climacos ....... 51 Бојан Томић Време и кретање у шестодневу Светог Василија Великог ........................................... 53 Bojan Tomic Time and motion in hexameron of Saint Basil the Great .................................................... 64 Stelianos Ierodotou On the Unity of Human Nature in Orthodox Anthropology ................................................ 65 Стиљанос Еродоту О јединству људске природе у православној антропологији ........................................ 75 Горан Митевски Его-логија-прима философија, увертира во единствената византиска философија .................................................... 77 Goran Mitevski Ego-logy – philosophia prima, an overture in exlusive byzant philosophy ........................ 82 Бобан Димитријевић Еклисиологија Првог и Другог ватиканског сабора ....................................................... 83 Boban Dimitrijevic Ecclesiology of Vatican I and II ........................................................................................ 111 Драган Тодоровић Православље и екуменизам ............................................................................................. 113 Dragan Todorovic Ortodoxy and ecumenism .................................................................................................. 128

6

II

Darju{ Samii Hri{}anstvo u sasanidskoj Persiji ....................................................................... 131 Darjus Samii Christianity in Sasanian Persia ......................................................................................... 165 Димо Чешмеджиев Бачковският манастир и гробът на Патриарх Евтимий .......................................... 169 Димо Чешмеџиев Бачковски манастир и гроб патријарха Јевтимија .................................................... 195 Вера Милосављевић Спомен манастира Беочина у Рилској повести Владислава Граматика ................... 197 Vera Milosavljevic The testimony of the monastery of Beochin in Rilska povest of Vladislav the Grammarian ...................................................................... 213 Мария Шнитер Забравеното средновековно всекидневие на православните славяни – опит за достъп .................................................................... 215 Maria Schniter The Forgotten Everyday Life of the Orthodox Slavs - An Attempt to Access It ................ 227 Иван Тютюнджиев Митрополит Игнатий Търновски (? - † 1464) и Съборът във Ферара - Флоренция (1438-1439) ............................................................ 229 Ivan Tjutjundzhiev The Metropolitan Ignatius of Târnovo (? - † 1464) and the Council of Ferrara-Florence (1438-1439) .................................................................. 244 И. Тютюнджиев, И. Христов Гръцки извори за живота и делото на Митрополит Игнатий Търновски (? - † 1464) ............................................................. 245 Μελπομένη Κατσαροπούλου Η σερβική ιστοριογραφία του 18ου αι. και η σημασία της στην διαμόρφωση του σερβικού εθνικού αισθήματος ................................................... 251 Malpomeni Kacaropoulou Die serbische Historiographie des 18en Jhr. und ihre Bedeutung zur Bildung des serbischen Nationalgefühls ........................................... 261 Αθανάσιος Αθανασιάδης Οι θρησκευτικές επιρροές στη διαμόρφωση του κλίματος ειρήνης και αντιπαλότητας στην ένοπλη αναμέτρηση του εμφυλίου της Γιουγκοσλαβίας 1990-1995. .......................... 263 Atanasios Atanasidis The religious influences of the peace and enmity deployment to the armed conflict of the civil war in Yugoslavia 1990-1995. ...................................... 283

7

III

Дејан Ајдачић Старозаветне легенде у фолклору православних балканских Словена ..................... 287 Деян Айдачич Легенды Ветхого завета в фольклоре православных балканских Славян ................. 297 Мария Йовчева Акростихът в старобългарския канон за св. Троица като свидетел за произхода на творбата ................................................ 299 Maria Jovceva The acrostic in the old bulgarian canon for the trinitz as an evidencе for the origin of the work ................................................... 312 Веселин Панаїотов Акростишните подписи на Св. Климент Охридски .................................................... 313 Веселин Панајотов О акростихованим потписима Св. Климента Охридског .......................................... 327

Елена Томова Проложносто житие на Михаил Воин в сръбската ръкописна традиция от XIV-XVII в. .......................................................... 329 Елена Томова Пролошко житије Михаила Воина у српској рукописној традицији од XIV-XVII века .......................................................... 349 Ирина Кузидова Извлечение от "Пчела" в препис от ХVІІ век (ркп. САНУ 424) .................................. 351 Ирина Кузидова Извод "Пчеле" у препису XVII века (САНУ 424) ........................................................... 361 Ружица Бајић, Ксенија Кончаревић Рецепција црквенословенског језика у српској говорној и социокултурној средини: савремено стање и импликације за језичку политику цркве ....................... 363 Ружица Баич, Ксения Кончаревич Восприятие церковнославянского языка в сербской речевой и социокультурной среде: современное состояние и выводы для языковой политики церкви ................. 378

8

9

I

10

11

Crkvene studije, Ni{ / Church Studies, Nis 2-2005, 11-18

UDK 111.1:271.2 27-242

Андреј Шчеглов Москва, Русија

ИЗОБЛИЧАВАЊЕ ХАРМОНИЈЕ ПОСТОЈАЊА Апстракт: У раду се разматрају представе о природи Бога, као и

структура света представљена кроз антиномије: небо-земља, рај-пакао, добро-зло, свето-профано, живот-смрт. Стварање бића се посматра кроз свет феноменона и свет анђела.

Кључне речи: битисање, постојање, онтолошки простор, онтолошка катострофа,ноуменални континуум, бинарне разлике

Представе о природи Бога директно су повезане са стварањем и самом

чињеницом постојања света. Према томе каквог Богa представља и према одабраном створењу, она и добија свакодневно и трансцедентно постојање.

Различите религиозне традиције управо уче или подразумевају да је постојање зла уграђено у саму природу света, као његов саставни део. Зло је тамна страна Бога, Његова криза, која се разрешава кроз стварање. Стварање је вечно као и Бог и увек се појављује као Његов део. Идеално стање света у таквим системима добија се растварањем у потпуно и коначно Ништа, повратком Првобитном извору. Понекад се тај процес описује другачије – када се свакодневна криза у Апсолуту разрешава стварањем света, и у процесу катарзе свет добија идеалне црте и сам постаје Бог. Бог и свет се спајају и постају Једно.

Православна теологија дели стварање бића на свет ноуменона или свет феноменона или «материјални» свет. Пре појављивања видљивог и материјалног света, чији је важан део и сам човек, стварао се свет правечних и бестелесних бића, назван светом анђела. Свет ноуменона се састојао из десет анђеоских рангова или духовних нивоа.

Изобличавање створеног онтолошког пространства повезано је, по хришћанској представи, с падом Данице, поглавара («архистратига») десетог анђеоског нивоа: «èæå îóáî áå ñòàðåèøèíà 18 ìîó ÷èíó». Почетак изобличавања првобитне суштинске хармоничности, који је захватио два анђеоска нивоа стварања, догодио се управо у ноуменалном, анђеоском свету.

Одређење «Äüíüíèöà» у староруском језику има значење светлости (исти корен у речи «äüíü»). Поред значења Сатанаила, ова реч је имала значење: јутарња звезда, Венера (Φωσφορος).

Суштина катастрофе настанка, по православном схватању, јесте у Даничиној промени и свесном изобличавању првобитне просторно-временске хармоније. Поглавар десетог ранга анђела учествовао је у стварању света. После тога, као континуум, створена је у свој својој првобитно датој лепоти и величанствености, од почетка стављена унутар ноуменалног света, слобода деловања и огромна

12

супстанцијална снага (анђели су одраз Божанских теофанија - «âòîðûúÿ ñâåòûú»), које су омогућиле Сатанаилу да створи свој сопствени систем, налик Божанском.

Сам процес слома битисања догодио се у време финалног стварања видљивог, природног света, и том приликом су и анђеоске духовне силе узеле директно учешће. У том тренутку је створена последња феноменална супстанција «òâåðäü 6å íåè æå ðåêîìû è çåìëþ», «земља», која је способна да производи, као из потенције, видљиве форме. «Твердь», «земља», стварају се у последњој фази као феноменони материјалног света, и њихово стварање као да завршава материјални чин стварања. Даница, као један од виших умова, био је одговоран управо за стварање и одржавање земаљске супстанције. Десети анђеоски ранг, до својег «изобличавања», био је одређен за конституисање земаљске супстанце и одређивање њеног деловања.

«777 ïðèñòàâíèêû âý çåìíîìó ÷èíó è çåìëè áëþäýíїå ïðїèìû».

«...одређен беше (Даница) за земаљско стварање и чуваше земљу».

Управо са «земљом» као суштином била је повезана активност и само

постојање Даниице. После момента «падања» или «отпадања» долази до увођења већ изобличеног духовног супстрата Сатанаила у супстанцију «òâåðäè», уносећи у њу извитоперену бујицу духовног бита. Даница, имитирајући стваралачке активности Бога, покушава да продре, као базична, исконска Суштина – унутар целокупног живота који га окружује. На пољу бивствовања ствара се паралелна суштинска структура, која ступа у непомирљив конфликт са идеалном првобитном хармонијом.

Основна је филозофско-богословска садржина онтолошке катастрофе нарушавање јединства узајамног продирања ноуменона и феноменона, ума и материје. Као резултат катастрофе јавља се стварање разних, супротних ступњева постојања. Целокупно анђеоско постојање постаје садржајни модел за све ствари. Оно свим стварима даје одређена својства и сврху и помаже њихово оваплоћавање у разним степенима савршенства, то јест реализује њихову сврху. До «пада» Данице постојало је идеално стапање ствари, објеката са његовом духовном идејом – анђелом или духовним разумом.

Опис прве суштинске кризе може се пронаћи у Платоновом «Федру». У том дијалогу Платон говори о несавршеним формама објекатског реализовања њихове идеалне сврхе, то јест о паду небеских бића на земљу и о њиховом утеловљавању у земаљска, слаба и, на крају, смртна тела. За разлику од хришћанског схватања слома постојања, код Платона је присутан, својствен целокупној хеленској филозофији, дуализам начела. По Платоновој интерпретацији постоји савршено «небо» и несавршена «земља», и због тога је могуће или припадати небеском етру и бити савршен, или се оваплотити у земаљским примитивним формама. То доводи до супротности и до вечне борбе два начела. По православној онтологији је немогуће приказати сличну онтолошку опозицију. Базично «постојање-у-себи» сваке ствари не може се променити. Њена основа је неживотно начело унето Божанском Идејом, Божанственим Промислом.

Надсуштинске енергије, које прожимају бит, чине га јединственом целином, у којој постоји један елеменат и за себе, и за све у објективизираном свету. Када православна натурфилозофија говори о анђеоском свету, она говори о створеним моделима –Божанским енергијама које не садрже животно, и о садржајним моделима – анђелима, који стварима дају смисаони однос, а такође и усмеравају дејства. Промена анђеоске природе означава и промену смисаоних односа, што доводи до

13

промене активности, и као последица, стварање њима својствене онтолошке структуре. Суштина изобличавања је у томе, што се појавила «пост» животна структура, створена животним начелом, у датом случају од стране Данице, која се труди да себе постави на место Апсолутног и Јединог Творца, «Јединог-у-себи». При овоме основа, постављена у објективизирано током стварања, не мења своју исконску хармоничну супстанцију. У суштини се изобличава само усмерење онтолошког дејства и даје се погрешно усмерење постојања и манифестација одређеног дела створеног континуума. На тај начин, у природни свет улазе трулеж и смрт, као коначно и брзо пролазно постојање објекта.

«Òüëýíüíûúìè íåèñòüëýíüíàя è âðýìåíüíûúìè âý÷üíàя èçìýíèâûøà»1.

«Пролазном непролазно, а привременом вечно измењена».

Као последица катастрофе појављује се опозиција бивствовања: ноуменални

свет са његовим исправним кретњама и активностима, насељен идеалним бићима – анђелима, и свет феноменона, где све тече, мења се, има пролазно постојање и кратки временски интервал боравка у једном или другом облику.

За античку филозофију, несавршенство природног света појављује се због неминовности и неопходности (закон Андрасте2). По хришћанској онтологији, несавршенство бивствовања Данице заједно са његовим рангом, погрешно је усмерена слободна енергија и вољно решавање једног од фундаменталних утемељења постојања. Као резултат слободног избора ствара се трећа изобличена структура постојања, која потпуно нестаје из духовног анђеоског света, и испољава погубно деловање на свет феноменона. Овај свет, кога није створио Бог, не може бити самодовољан, не може се појавити сам из себе, и због тога у својим изворима он тражи образац Божанског света, изобличавајући његову суштину. Сатана својим антибожанским активностима, које су довеле до онтолошке катастрофе, сам постаје центар и извор светског зла.

Другим речима, уместо очувања материје, у датом облику и деловању, за шта су одређени анђели, долази до покушаја супстанционалне промене објективизираног, а она доводи до конфликта, као животне супстанције, између Надсуштинских основа и активности анђела, који су напустили те основе. Филозофско постулирање се овде своди на покушај одвајања ствари од њене неживотне парадигме, што доводи до губитка њених изворних особина и својстава, и стицања лажних, а одатле потиче природа противуречности и опозиција. Тако се појављује сопствена онтолошка структура, структура супротности.

У простору се појављује парадокс постојања: ствар остаје сама по себи али, у исто време, постаје друга. Материјални ред покушава да делује на својим основама, а непрестано је оптерећен лажном структуром, лажним постојањем. За православну натурфилозофију је карактеристично схватање не само о простом постојању материјалних и духовних феноменона у некаквом континууму, већ и о њиховој усмерености на деловања и узајамне везе. Због нарушавања хармоније Даница се искључује из ноуменалног континуума, а његов посед постаје «пакао». Место, где је првобитно створен Даница, «земља», постаје место његовог вечног краја. Основе, које је морао да утврди, су постале његова тамница. Он се издваја као неко

1 Минеј за октобар, 25. октобра, 1096. године. 2 Платон: Федар, стр. 248.

14

«изабрано тело» природног света, где се и налази његова онтолошка структура. У просторно-временском континууму појављује се серија негативних

позиција постојања у односу на претходне елементе просторног стварања. Установљава се савремено космичко бивствовање, небо (ноуменална сфера) се одваја од земље (феноменална област), а анђеоски свет, свет ума, остаје без промена. Дошло је до одвајања целог анђеоског ранга, али то одвајање не треба посматрати као уништење ноуменалних суштина. Њима се додељује друго место за живот. «Небо» од тог тренутка постаје пространство за неизобличене суштине, а природни свет, «земља», постаје пријемчива за активности лажне структуре.

Подела континуума на опозиционе групе «небо – земља» је обележена протеривањем, из ноуменалног континуума, целог десетог ранга, који је детерминисао активности земаљске материје, земаљске супстанце. То доводи до промене унутрашње мере целокупног светског закона, према којој се све оријентише и обликује, доводи до унутрашње промене земаљског прво-елемента, и појаве зла. Ранг протеран из духовног пространства се у бити не распада, њему је додељено место за живот – «пакао», место, где у својој потпуности постоји и остварује се лажна структура постојања. То место се налази у основи земаљског прво-елемента. Цео Десети ранг се лишава «âëàñòè ñèëå»3. «Власт» је овде активност и могућност да се конституишу феноменални процеси, а «сила» је светски закон манифестације Бога у животном. Због тога палом рангу остаје само могућност да влада, али не и фундаментална животна снага.

Подела света доводи до борбе за овладавањем над материјом. Она се одиграва између света анђела и духова, «аггелами», који се као слуге палог архистратига налазе у областима феноменалног континуума.

Овакав склад се регулише, али остају опозиција, противуречности и бинарне разлике. Квалитативна структура света се претвара у серију супротности: Небо – Земља, Рај – Пакао, Добро – Зло, Духовно – Световно, Живот – Смрт. Континуум је добио два степена: анђеоски свет и свет феномена. Само је природно пространство добило тростепену хијерархију: «Рај», као одабрани део феноменалног пространства директно повезан са ноуменалним редом. «Пакао», као место пада, које је Сатана нарушио «ñâîèìû ïîõîòýí1åìû» и које се налази у његовој власти. «Земља» као неутрални простор налази се између ових области. Земаљски живот бива подвргнут не само утицају анђеоског света, већ и свету Пакла, који је произашао из оснивања земље. «Земља» се постаје такав свет, коме су својствене противуречне карактеристике и својства постојања. Појављује се онтолошки дуализам небеског и подземног, светлог и тамног, света беспрекорних духова и света вечне таме.

Свети Јефрем Сирин говори о водама Раја које се додају воденом супстрату земље, «îçåìüñòâїþ», земаљским водама, и «заслађују њихову горчину». После катастрофе Рај постаје више сакрално место, одвојено од света феноменона, у које може да уђе само одабрано животно.

«Îçåìüñòâїþ» је природни свет са свим његовим противуречностима постојања. С обзиром на то да га је стварала Неживотна Природа, оно чува своје надсушествено дејство, али у исто време подвргнут је утицају «àããåëüñêèõû» искушења. Рај је видљив космос, који је постојао до изобличавања првобитне хармоније постојања. Суштински Рај представља «очишћено» постојање, које поново стиче прводату чистоту и склад. Одавде потиче локализација Раја између телесног

3 Разборита Палеја-Л.,19. об.

15

бивствовања и духовне небеске суштине. Рај као савршена супстанца «уведена» је од стране Бога, као место одређено за сједињавање одвојене материје са њеним духовним начелом. Коначну улогу у тој космичкој драми треба да има човек, који се појављује као последња етапа стварања.

Онтолошка катастрофа је разоткрила елеменат слободе уграђен у структуру битисања. Слобода се показује као могуђност деловања по својој вољи, као право избора. Због тога је анђеоски континуум имао могућност избора. Слобода, по натурфилозофском схватању, даје власт као могућност решавања и подражавања Апсолута: «Íå ñûòðûïý ñâîáîäûú6 òî ïð1èìè ðàáîòó6 íå îóìý âëàñòè6 òî áîÓäè îáëàäîìà»4. («Пошто ниси поднео слободу – буди роб, ниси умео да владаш – владаће тобом.»)

По хришћанским представама зло није улазило у концепцију стварања. Због тога зло нема исконско постојање, и као постојеће по сопственој природи није могло да постоји у прошлости, не постоји у правом смислу у садашњости и његово битисање је ограничено. Зло нема у постојећим феноменонима никакву стварност, природу, улогу, снагу или активност.

Ђаволско начело самим тим квари само себе, идући, тако, у сусрет сопственој смрти. Пошто је супстанцијални дух, Даница, постепено, у свом порочном кретању долази до окончања сопственог постојања. Дух може да постоји и да се испољава не само у духовном, ноуменалном простору, већ, обавезно, и у материјалном, иначе ће сваки дух, осим Божанског, постати непокретан, а постајући непокретан он престаје да постоји. Постојање Данице после «пада» повезано је, не са светом хармоније, идеалних и савршених форми стварања, већ са изопаченим материјалним космосом. Чим се настањена Васељена преобрази у «нову земљу и ново небо», тада ће Даница, директно повезан са тамном материјом, просто престати да постоји, он и њему подчињени мрачни духови ће ишчезнути као дим.

Не због ђаволских енергија, које разлажу све, већ због саме чињенице своје смрти, битисање стреми ка свом крају. Битисање и суштина се појављују и постоје само захваљујући Творцу, само њихово постојање је испуњено тим прводатим чином Природе, која их је извела из «непостојећих». Битисање може да престане да постоји само ако Божанске енергије потпуно нестану са света. Само што тада неће остати ни суштина, ни живот, ни жеље, ни кретања, и ништа друго, непрекидно Ништа. Ако, пак, Бог Реч потпуно напусти животно, неће бити у правом смислу речи апсолутно ничег доброг, ни мешовитог, ни злог. То што је повезано са Логосом у потпуности је непостојеће и не може се налазити у постојећим.

Бог, дајући живот свакој разумној и духовној суштини, улаже у духовно и умно створење несумњива Божанска својства. Путем тих квалитета Творац одржава живот у целости и јединству. Уз помоћ тих исконских вредности Господ чува и одржава постојеће. Створење које се налази на нижем стадијуму суштинског одвајања од Свог Начела спасава се од потпуног уништења само захваљујући тим вреднодтима, који су му дати приликом стварања, а представљају анђеоски духовни и разуман свет.

Прва карактеристика – то је живот сваке ствари, принцип њеног појављивања и постојања управо као дате ствари. Постојање ствари са одређеног гледишта је вечно, она може да ишчезне само са престанком постојања целог света, и у том смислу ствар има «ïðèñíîáûúòїå». То је друга карактеристика битисања. Само

4 Изборник 1073. година, Л., 169.

16

постојање духовног и чулног објекта предвиђа кретање, које представља начин битисања. Кретање је снага и усмереност која потиче од објекта. Због тога исконска енергија постојања мора да буде блага и разумна.

По томе битисање света утврђује Логос – Бог Реч, и управо он даје духовним и материјалним објектима света тај лик с којим се они појављују, и оно из ћега не могу да изађу. Логос путем стварања даје створењу његов детерминисани лик. Чин стварања је појава живота и његово просторно-временско постојање. Бог Реч чини свет онаквим какав јесте, и он добија сопствену «самосталност». По овоме, «ïðèñíîáûúòїå» света постоји не у смислу вечног и предвечног постојања Бога, већ у смислу вечности живота као самосталне појаве и стварања од стране Бога у Апсолутном савршенству. Али, самосталност је заснована на arbitium liberum. Слобода избора је заснована већ на избору при усмеравању енергије деловања, на вези с тим Начелом, које превазилази живот. Избор и подела су у првом реду својства ума и духа, и због тога су слобода воље и жеље припадале духовном свету, који ствара и усмерава енергију материје.

Бог је суштини створења даровао две прве и исконске карактеристике – живот и «ïðèñíîáûúòїå», а његовој вољи – «благост» и «премудрост». Задактак створења је да постане не самодовољна супстанца, већ по «ïðèñíîáûúòїå» оно што је сам Творац у суштини.

Књига Постања5 се завршава описом процеса стварања, стварањем човека као најсавршенијег бића. Човек идеално спаја у себи духовна и материјална начела, и због тога Библија каже да је човек створен по лику Божијем и да му је сличан. «По лику» као постојећи и савршени одраз Постојећег Бога и као «âå÷èòîïðèñóòíè» лик Вечитоприсутног Бога. Човек није без почетка, већ је бесконачан у свом битисању и вези са Творцем, који га је родио. «Сличан» означава да његова воља и енергија коју она ствара, морају да одговарају тој исконској природи и вези, која је била предодређена човеку при стварању, и коју није смео да прекрши. Разумне суштине се не додељују тим својствима аутоматски при стварању, већ се стичу кроз сопствену слободну активност. То је саставни део Божанске сличности, која се достиже само кроз милост. Човек има могућност да изабере благ и правилан правац. Божанска сличност човека је у угледању на исконско благу вољу Творца.

Изједначавајући се са Творцем, човек постаје оно што је Бог по природи. Сличност је у вези с личном, индивидуалном слободом и, према томе, даје одлике категорији лица или личности. Човеково «Лице» није нешто што је раније дато или потпуно завршено. Слобода, која обликује унутрашње човеково лице, формира се кроз напрегнуту борбу, стремећи ка узвишењу своје природе или ка њеном преображају.

Човек мора да преобрази своју противприродну вољу у природну, која је одговарајућа првобитној замисли, и свој лик у Божански сличан. Тај преображај омогућава човеку да се узнесе до нивоа Бога и да с њим разговара лицем у лице. Сваку разумну суштину је створио Логос по лику Божјем, али подражавање тог лика је у поседу слободне воље, libero arbitrio, која је део духовног и интелектуалног рада, где се као резултат јавља угледање на Божју сличност или на своју привидну сличност.

После пада Данице и промене духовног садржаја битисања, пред човека, као најсавршенијег створења, је постављен задатак да обједини пет великих подела у

5 Постање. 1, 26

17

природи. Човек по својој природи, која је идеални спој духовне и телесне суштине, мора да обједини прекинуто – животна и не-животна начела. Он мора да буде мост помирења између разумног и чулног. Почињући од сопствене поделе на мушко и женско, а потом трновитим путем, пролазећи кроз друге духовне и телесне супротности, човек је морао да обједини у себи неживотну суштину са животном, и да се сједини с Богом. То обједињавање и помирење неусклађених и разнородних начела је главна мисија човека, то је његова дубинска суштина, мисија њему дата још при стварању. Спајајући разумно и духовно начело и неразумну материју, човек преображава своју благу и премудру енергију и сједињава небо и земљу, успостављајући везу између рајског поретка материје и њених тамних и учмалих стања у чулном свету. И у томе је тајна Богочовечанства, тајна силаска Бога Речи у свет. Према томе, циљ човековог живота је у обожавању, или у таквом сједињавању човека с Богом, за шта је савршени пример сједињавање Бога и човека у једно - Лице Господа Исуса Христа.

Чак ни страшна и фатална чињеница првог греха човека није могла до краја да осујети постојање човека, и није могла да промени «превечни» план Творца о свету. Човек, у почетку, као створење, обједињавао је у себи духовне и телесне светове. У томе, што човек као умна суштина има директну и идеалну везу са телом, а кроз њега и са свом видљивом материјом, и јесте главна разлика човека и света духовних анђеоских суштина.

Као и Даница, први човек је окончао духовни избор, извршио је неправилни чин самоопредељивања, но тај чин није довео до коначне пресуде човеку. После првог греха, човек је потпуно променио самовољу, приклањање и склоности (Γνωμη). Он стреми ка самоопредељењу без везе са Творцем. Дошло је до завођења воље и активности, због којих човек погрешно гледа на спољашни живот као на самосуштинску и самодовољну истину. Човек зрачи тамном енергијом и повезан је грешним страстима. Због везаности за спољашне и неживе осете, за људску природу постају закон само телесне и непокретне материје.

Целокупна људска воља и активности постају «неразумне» (αλογια). Ум палог човека губи готово сву снагу своје духовне представе. У свом палом положају човек губи способност познавања духовних Божанских основа или «логоса» битисања. Управо те Божанске норме, а не видљива природа, одређује настанак човека и саму могућност његовог постојања. Пошто је повезан са чулним битисањем, човек, после првог греха, изгледа као да није у могућности да својим сопственим средствима достигне своју предодређеност – обожавање сопственог духа и тела, а кроз њих и целог видљивог космоса. Због тога је свету било потребно силажење Бога у стварност у облику човека, да би кроз њега помогао поновном успостављању прекинуте везе света и самог човека с Богом. Утеловљавање Бога Слова као савршеног Бога и савршеног човека је врхунац савршенства људског постојања.

Превела: Ирина Антанасијевић

18

Андрей Щеглов

ИСКАЖЕНИЕ БЫТИЙСТВЕННОЙ ГАРМОНИИ

В данной статье рассматриваются представления о Природе Бога, которые прямым образом связаны с творением и самим фактом существования мира. Качественная структура мира представлена как серия противопоставлений: Небо - Земля, Рай - Ад, Добро - Зло, Сакральное - Профанное, Жизнь - Смерть. Континуум рассматривается как двухступенчатую градацию: ангельский мир и мир феноменов. А само природное пространство автор рассматривает как трехступенчатую иерархию. Данная архитектура онтологического проостранства дает автору возможность высказать свою точку зрения на проблему схождение в бытие Бога в образе человека.

19

Crkvene studije, Ni{ / Church Studies, Nis 2-2005, 19-32

UDK 821.163.41'04.09 821.14'04

Χρίστος Κυριαζόπουλος Σχολικός Σύμβουλος Φιλολόγων Θεσσαλονίκης, Ell£da

ΑΓΙΟΣ ΓΡΗΓΟΡΙΟΣ Ο ΘΕΟΛΟΓΟΣ

Ο ΠΡΑΟΣ ΚΑΙ ΓΛΥΚΥΦΘΟΓΓΟΣ ΜΑΧΗΤΗΣ ΤΗΣ ΑΛΗΘΕΙΑΣ

Пer…lhyh: Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος, από την Καππαδοκία, έλαβε πλούσια μόρφωση στα σπουδαιότερα πνευματικά κέντρα της εποχής του, με αποκορύφωμα τις πανεπιστημιακές του σπουδές στην Αθήνα, μετά το πέρας των οποίων δίδαξε για κάποιο διάστημα σε ρητορική σχολή της πόλης. Χειροτονήθηκε χωρίς να το θέλει πρεσβύτερος και αρκετά αργότερα επίσκοπος. Σε εποχή ιδιαίτερα δύσκολη για την Εκκλησία αναδείχθηκε αρχιεπίσκοπος Κωνσταντινουπόλεως. Παρά τη σύντομη διακονία του στη Βασιλεύουσα επιτέλεσε εκεί θαυμαστό έργο. Αποκατέστησε την Ορθοδοξία, την εδραίωσε με τους θεολογικούς του λόγους και προήδρευσε της Β΄ Οικουμενικής Συνόδου. Μετά την παραίτησή του από τον Οικουμενικό θρόνο έζησε μέχρι τον θάνατό του σε ερημητήριο ασκούμενος σκληρά. Ο Άγιος Γρηγόριος υπήρξε κορυφαίος θεολόγος, λαμπρός ρήτορας και αξεπέραστος ποιητής.

Lšzej kleidi£: Grmgorioj o QelÒgoj, Kappadok…a, NazianzÒj

Ανάμεσα στους Πατέρες της Εκκλησίας ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος αποτελεί μια από τις σπάνιες εξαιρέσεις στις οποίες η βιογραφική ενημέρωση είναι πλούσια. Και αυτό, διότι όλες σχεδόν οι λεπτομέρειες του βίου του παρελαύνουν μέσα στους στίχους των ποιημάτων του, στις επιστολές και τους λόγους του. Ιδιαίτερα πρέπει να επισημανθεί το εκτενέστατο ποίημά του «Περὶ τὸν ἑαυτοῦ βίον», το οποίο αποτελείται από 1949 στίχους, όπου με ζωηρότατα χρώματα ζωγραφίζονται όλες οι πτυχές της πολυκύμαντης ζωής του.

Αξιόλογα στοιχεία για ορισμένα σημεία της δράσης του προσθέτουν αναφορές και υπαινιγμοί που εντοπίζονται σε κείμενα φίλων του, ιδίως στις επιστολές του Μεγάλου Βασιλείου, καθώς και η σύντομη σημείωση του Ιερωνύμου1. Ο «Βίο� τοῦ Ἁγίου Γρηγορίου τοῦ Θεολόγου»2, που συντάχθηκε κατά τον 7ο αιώνα από κάποιον πρεσβύτερο Γρηγόριο, βασίζεται κυρίως στα συγγράμματα του Αγίου Γρηγορίου του Θεολόγου, ενώ το Εγκώμιο3 του Ιωάννη Γεωμέτρη Κυριώτη βασίζεται σ’ αυτόν τον Βίο και στα κείμενα του ίδιου του Αγίου.

Η πατρίδα του Γρηγορίου, η Καππαδοκία, κατελάμβανε όλα τα εδάφη που εκτείνονται από ανατολή προς δύση μεταξύ Ευφράτη και Άλυος ποταμού και από βορρά προς νότο μεταξύ του Ευξείνου Πόντου και του Ταύρου. Στη βόρεια Καππαδοκία, στον

1 Ιερώνυμος, «De viris illustribus» 117. – Π. Κ. Χρήστου, «Γρηγόριος ο Θεολόγος, ο μύστης της θείας ελλάμψεως», Θεσσαλονίκη 1990. 2 P. G. 35, 243 – 304. 3 P. Tacchi – Venturi, «Studi e documenti di storia e di diritto» 14 (1983), 132-162.

20

Πόντο, σημαντικές πόλεις ήταν η Νεοκαισάρεια και η Σεβάστεια, στη νότια Καππαδοκία η Καισάρεια και τα Τύανα. Και οι τέσσερις αυτές πόλεις έπαιξαν σπουδαίο ρόλο στη ζωή και τη δράση των μεγάλων θεολόγων της Καππαδοκίας. Η περιοχή ανέδειξε προσωπικότητες μιας ποικιλίας ειδικοτήτων, μεταξύ των οποίων τον γεωγράφο Στράβωνα και τον περιηγητή Παυσανία, διαπρεπείς σοφιστές, όπως τους καθηγητές των Αθηνών Ιουλιανό και Προαιρέσιο και βέβαια λαμπρούς Χριστιανούς άνδρες με σπουδαιότερους τον Γρηγόριο τον Θεολόγο, τον Μέγα Βασίλειο, τον Γρηγόριο Νύσσης και τον Αμφιλόχιο Ικονίου. Στα χρόνια του Γρηγορίου η Καππαδοκία ήταν σχεδόν καθ’ ολοκληρίαν χριστιανική.

Η οικογένεια του Γρηγορίου είχε βαρύ και ένδοξο παρελθόν και η ζωή της συνδεόταν με τέσσερα τοπωνύμια: Τιβερίνη, Ναζιανζός, Αριανζός, Καρβάλη. Τιβερίνη ήταν μια ευρεία περιοχή που περιλάμβανε μιας μέτριας έκτασης πόλη, τη Ναζιανζό, και ένα αριθμό χωριών και αγροικιών. Η Αριανζός ήταν ένα από τα χωριά αυτά και στην περιοχή της βρισκόταν η Καρβάλη, που ήταν οικογενειακό κτήμα του Γρηγορίου «ἐν Ἀριανζοῑ�», όπως γράφει4. Το κτήμα της Καρβάλης μετατράπηκε αργότερα σε ησυχαστήριο, όπου έζησε τα τελευταία εννέα χρόνια της ζωής του ο Γρηγόριος. Πολύ σύντομα γύρω στο κτήμα του Γρηγορίου συγκροτήθηκε το χωριό Καρβάλη που σωζόταν ως το 19225.

Γονείς του Γρηγορίου ήταν ο Γρηγόριος και η Νόννα, πρότυπο Χριστιανής γυναίκας. Ο πατέρας του βαπτίσθηκε σε ηλικία πενήντα περίπου ετών (325). Λίγο αργότερα χειροτονήθηκε ιερεύς και το 333/4 αναδείχθηκε σε επίσκοπο Ναζιανζού. Το ζεύγος απέκτησε τρία παιδιά, τη Γοργονία, τον Γρηγόριο και τον Καισάριο, όλα ύστερα από τη μεταστροφή του πατέρα στη χριστιανική πίστη. Ο Γρηγόριος πρέπει να γεννήθηκε γύρω στα 329/330 στη Ναζιανζό ή ίσως στην Αριανζό, στο κτήμα της Καρβάλης, όταν ο πατέρας του ήταν ήδη κληρικός6. Η ευσεβής Νόννα, μόλις γεννήθηκε ο Γρηγόριος τον έταξε στον Θεό7. Τον ανέθρεψε η ίδια, μάλλον στην Καρβάλη, μακριά από το πολυτάραχο επισκοπείο της Ναζιανζού. Ίσως η συνεχής αναστροφή με τη μητέρα του κατέστησε τον Άγιο λεπτό, ευαίσθητο και ευσυγκίνητο.

Στην παιδική του ηλικία είχε εκπαιδευτές τον πατέρα του, εκτάκτως τον αδελφό της Νόννας Αμφιλόχιο και πρωτίστως τον εξάδελφό του παιδαγωγό Καρτέριο8. Ακολούθως ήλθε στη Ναζιανζό, που είχε αναδειχθεί σε αξιόλογο επαρχιακό εκπαιδευτικό κέντρο, όπου παρακολούθησε τα μαθήματα του θείου του Αμφιλοχίου, και στη συνέχεια έκανε για περισσότερα από τρία χρόνια εγκύκλιες σπουδές στην Καισάρεια της Καππαδοκίας, που είχε ήδη αναδειχθεί σε μια από τις μεγάλες πνευματικές εστίες της εποχής9. Εκεί έκανε την πρώτη του γνωριμία με τον Βασίλειο. Μετά το πέρας των εγκυκλίων σπουδών του ταξίδεψε για ευρύτερες σπουδές στην Καισάρεια της Παλαιστίνης. Ο ιστορικός Σωκράτης ισχυρίζεται ότι πηγαίνοντας ο Γρηγόριος προς την Καισάρεια στάθμευσε στην Αντιόχεια και μαθήτευσε κοντά στον διάσημο Λιβάνιο10. Και αν ακόμη η πληροφορία αυτή είναι ανακριβής, είναι βέβαιο πως συνάντησε τον Λιβάνιο στην Αθήνα, σε κάποια επίσκεψη εκεί του μεγάλου δασκάλου το 353, οπότε ίσως παρακολούθησε μερικές έκτακτες διαλέξεις του. Στην Καισάρεια της Παλαιστίνης λειτουργούσε τότε μια

4 P. G. 37, 392.

5 «Ἐπιστολὴ» 203.

6 «Περὶ τὸν ἑαυτοῦ βίον» 512 κε.- Στ. Παπαδόπουλος, «Γρηγόριος ο Θεολόγος», Αθήνα 1991, σ.17.

7 «Λόγο�» 18, 11.� «Ἔπο�» 2,1,11.� «Περὶ τὸν ἑαυτοῦ βίον» 79-81.

8 Π. Κ. Χρήστου, ό.π., σ. 21.

9 ἆΛόγο�» 43, «Εἰ� Βασίλειον» 13.

10 Σωκράτης, «Εκκλησιαστική Ιστορία» 4, 26.- Βλ. και Σωζομενός, Εκκλησιαστική Ιστορία 6, 17.

21

ακμαία χριστιανική φιλοσοφική σχολή με πλούσια βιβλιοθήκη· υπήρχαν επίσης και αξιόλογα κοσμικά εκπαιδευτήρια. Εκεί, κατά τον Ιερώνυμο, παρακολούθησε για κάποιο διάστημα τα μαθήματα του ρητοροδιδασκάλου και γραμματικού Θεσπεσίου11. Ο πόθος του όμως για όλο και μεγαλύτερη μόρφωση τον ωθούσε σε ακόμα μεγαλύτερα κέντρα . ΄Ετσι, μετά από κάποιο διάστημα έφυγε από την Καισάρεια της Παλαιστίνης και πήγε στην Αλεξάνδρεια. ΄Εκεί, στην πλουσιότατη πνευματικά πολιτεία, φρόντισε, όπως όλοι οι φιλομαθείς νέοι της εποχής εκείνης, να ερανισθεί τη σοφία από πολλά στόματα φιλοσόφων και ρητόρων. Παρακολούθησε μαθήματα πλατωνικής και νεοπλατωνικής φιλοσοφίας και, όπως γράφει ο ίδιος, «κανθένδε γάρ τι τῶν λόγων ἐδρεψάμην»12 (κάτι καρπώθηκε και από εκεί).

΄Όμως τον τραβούσε σαν μαγνήτης η Αθήνα, η πανάρχαια κοιτίδα και εστία της παιδείας. Τον 4ο αι. υφίσταντο στην Αθήνα τέσσερις έδρες φιλοσοφίας, πολυάριθμες έδρες της ρητορικής-οι οποίες και έδιναν κυρίως τον τόνο στην πνευματική ζωή-και μερικές έδρες της ιατρικής.

Ο Γρηγόριος δύο χρόνια μετά την άφιξή του στην Αθήνα (350) περίμενε τον ερχομό του φίλου του Βασιλείου. Μόνος του στην αρχή, μαζί με τον Βασίλειο στην συνέχεια, παρακολούθησε, όπως όλοι σχεδόν οι φοιτητές της εποχής του, ευρύ πρόγραμμα μαθημάτων: ρητορική, που ήταν τότε η βασιλίδα των επιστήμων, φιλολογία, φιλοσοφία κατά τους τέσσερις κλάδους της (ηθική, θεωρητική, λογική, διαλεκτική), αστρονομία, γεωμετρία και αριθμητική. Περισσότερη προσοχή έδωσε στη ρητορική και την ποίηση. Κάθε καθηγητής δίδασκε κατά καιρούς όλα τα αντικείμενα και κάθε φοιτητής τα παρακολουθούσε όλα. Θα πρέπει, φυσικά, να λάβουμε υπόψη μας τη νοοτροπία της εποχής που ήταν ξένη προς την επιστημονική εξειδίκευση. Μόνο τρεις επιστημονικοί κλάδοι έμεναν έξω από το πρόγραμμα και απαιτούσαν εξειδικευμένη κατάρτιση στο πεδίο εφαρμογής: η θεολογία, η νομική και η ιατρική13.

Από τότε και σ’ όλη τη διάρκεια των σπουδών τους οι δύο Καππαδόκες κατέστησαν φίλοι αχώριστοι14. Οι σπουδές του στην Αθήνα πρέπει να τελείωσαν μετά τέσσερα χρόνια, αλλά ο Γρηγόριος έμεινε εκεί περισσότερο περιμένοντας να τελειώσει το πρόγραμμά του και ο Βασίλειος που είχε έλθει δύο χρόνια αργότερα. Όμως μετά το πέρας των σπουδών του φίλου του και ενώ ο Βασίλειος φεύγει από την Αθήνα, ο Γρηγόριος παρά τον οδυνηρό χωρισμό παραμένει στην πόλη. Φίλοι, γνωστοί, συμφοιτητές και διδάσκαλοι, με όρκους και θρήνους και πολλή πίεση τον λύγισαν, αφού υπ’ αυτές τις συνθήκες, όπως λέει, μόνο μια δρυς θα μπορούσε να αντισταθεί. Και τον κράτησαν για ένα ή δυο χρόνια ακόμη15. Ήταν πράγματι τόσο εντυπωσιακή η επίδοσή του στους επιστημονικούς κλάδους που είχε παρακολουθήσει, και ιδιαιτέρως στη ρητορική και τη φιλολογία, ώστε ένας φοιτητικός σύλλογος του παραχώρησε κατά την τότε δικαιοδοσία καθηγητική έδρα. Δίδαξε με άκρα επιτυχία στην πόλη των Γραμμάτων, αλλά η νοσταλγία τον είλκυε πια ακατάσχετη προς τη μακρινή του πατρίδα. Έφυγε από την Αθήνα σχεδόν κρυφά το 357 ή 35816.

Στη Ναζιανζό ο Γρηγόριος συνεχίζει για κάποιο διάστημα, ίσως για ένα σχολικό έτος, το διδακτικό και ρητορικό του έργο. Όμως η θορυβώδης ζωή των πόλεων δεν του άρεσε. Γι’ αυτό επιδόθηκε με ζήλο στην ποίηση και την επιστολογραφία, προϊόντα,

11 «Ἐπιτάφιο�» 4.

12 «Ἔπο�» 2, 1, 11.- «Περὶ τὸν ἑαυτοῦ βίον» 129.

13 Π. Κ. Χρήστου, ό.π., σσ. 30-31.

14 «Ἔπο�» 2, 1, 11.- «Περὶ τὸν ἑαυτοῦ βίον» 225-230.

15 «Ἔπο�» 2, 1, 11.� «Περὶ τὸν ἑαυτοῦ βίον» 245 κ ε.

16 Στ. Παπαδόπουλος, ό.π., σ. 17.- Π. Κ. Χρήστου, ό.π., σ. 36.

22

συνήθως, της ησυχίας. Συνεχίζει καθ’ όλη τη διάρκεια της ζωής του να ενδιατρίβει στην κλασική παιδεία και να έχει επαφές με πλήθος σοφιστών. Γράφει κατά την τελευταία πενταετία της ζωής του προς τον φίλο του σοφιστή Σταγείριο: «Ἀττικὸ� σύ τὴν παίδευσιν; Ἀττικοὶ καὶ ἡμεῖ�»17. Η Ελλάς ως πολιτιστική και πνευματική οντότητα ήταν η αγάπη του: «Ἑλλὰ� ἐμή» γράφει18.

Όμως ο Γρηγόριος όλη την πλούσια σοφία του την έρριξε στα πόδια του Χριστού. Η τεράστια σοφία του κόσμου που διέθετε θα τον βοηθούσε στην εξωτερική κατανόηση των βιβλικών και πατερικών κειμένων. Θα τον βοηθούσε, εξάλλου, αποφασιστικά και στη διατύπωση και περιγραφή της θείας αλήθειας που θα κατάφερνε να βιώσει. Θεολογικές σπουδές ο Γρηγόριος έκανε κυρίως από το 357/8 μέχρι το 362, όταν εμφανίσθηκε να κάνει θεολογικά κηρύγματα. Πρέπει όμως να εξηγήσουμε ότι θεολογικές σπουδές δεν έκανε με συγκεκριμένο δάσκαλο ούτε και τις σταμάτησε ποτέ. Συνεχώς γινόταν θεολόγος. Και έγινε τόσο σπουδαίος θεολόγος, ώστε η Εκκλησία του έδωσε το προσωνύμιο αυτό19.

Στις αρχές του 362 χειροτονήθηκε χωρίς να το θέλει πρεσβύτερος στη Ναζιανζό και το 372 επίσκοπος Σασίμων. Συγχρόνως ανέπτυξε δραστηριότητα για την οποία και ο ίδιος εκπλησσόταν. Όργωσε την Καππαδοκία. Πήγε στην Ισαυρία, τη Λυκία, τη Λυκαονία, τη Γαλατία. Η παρουσία του μεγάλου ορθοδόξου θεολόγου ήταν αναγκαία, διότι όσο ανέβαινε η δύναμη του αιρετικού αυτοκράτορα Ουάλη τόσο κυριαρχούσαν οι αρειανόφρονες20. Το φθινόπωρο του 375 αναχώρησε αθόρυβα για τη Σελεύκεια της Ισαυρίας, για το προσκύνημα της αγίας Θέκλας ( σήμερα Μεριαμλίκ), όπου έζησε για τέσσερα σχεδόν χρόνια ως ασκητής21.

Δεν ήταν η πρώτη φορά που έφευγε από τον κόσμο. Ήταν ήδη η πέμπτη μέσα στην εικοσαετία αυτή. Η προηγούμενη ήταν όταν αποσύρθηκε σε σπήλαιο της περιοχής της Αριανζού την άνοιξη του 37322. Η αδιάκοπη δραστηριότητά του τον είχε τότε κουράσει. Το σώμα του από την έντονη ποιμαντική εργασία και την αυστηρή άσκηση είχε πια τόσο πολύ εξασθενήσει, που αισθανόταν γέρος, ενώ ήταν μόνον σαράντα τριών ετών. Ο πόθος του για ερημία ήταν ασίγαστος: «Να φύγω, να φύγω από τους ανθρώπους και τις πόλεις, έγραφε. Καλύτερα να ζω με τα άγρια θηρία. Λιγότερο κακό μου κάνουν αυτά»23. Στο άγριο σπήλαιο της Αριανζού ο Γρηγόριος έκλαψε όσο ποτέ στη ζωή του. Κι ενώ ζητούσε και προσπαθούσε, ενώ έκλαιγε και έκραζε τον «βασιλέα Χριστόν», έξαφνα, χωρίς να το βλέπει νάρχεται, περιλουζόταν από εσωτερικό φως. Γινόταν μέσα του πάμφωτος και λαμπρός. Όλος και όλα γύρω του γίνονταν φωτεινά. Το φως που έβλεπε γύρω του και ζούσε μέσα του ήταν το φως της Αγίας Τριάδος. Πίστευε και έλεγε ότι από το βάθος και το εύρος του θείου αυτού φωτός εξαρτάται η γνώση της αλήθειας, δηλαδή της Αγίας Τριάδος και του έργου της για τη σωτηρία του ανθρώπου.

Την εποχή αυτή (Ιούνιος 372) ο Γρηγόριος είχε διατυπώσει τη θεολογία του για τη

θεότητα του Αγίου Πνεύματος και την τριαδικότητα του Θεού. Στη χειροτονία του επισκόπου Ευλαλίου απευθυνόμενος στον χειροτονούμενο του είχε πει:

17 «Ἐπιτάφιο�» 71.- Ε.Π.Ε. 11, 209.

18 «Ἐπιστολὴ» 188.

19 «Ἔπο�» 2, 1, 94.� «Περὶ τὸν ἑαυτοῦ βίον» 1.

20 Στ. Παπαδόπουλος, «Ο πληγωμένος αετός», Αθήνα 1988 (γ΄), σσ. 55-56.

21 Ό.π., σσ. 119-120.

22 Στ. Παπαδόπουλος, «Γρηγόριος ο Θεολόγος», σσ. 18-19.

23 Στ. Παπαδόπουλος, ό.π.

23

«Δίδασκε προσκυνεῖν Θεὸν τὸν Πατέρα Θεὸν τὸν Υἱόν,

Θεὸν τὸ Πνεῦμα τὸ Ἅγιον,

Ἐν τρισσὶν ὑποστάσεσιν,

Ἐν μιᾷ δόξῃ τε καὶ λαμπρότητι». Επρόκειτο για την πληρέστερη, ακριβέστερη και σαφέστερη μέχρι τότε θεολογία

περί της Αγίας Τριάδος. Πρώτος με τόση σαφήνεια χαριτώθηκε να μιλήσει για τη θεότητα του Αγίου Πνεύματος το 372 ο Άγιος Γρηγόριος. Όταν κάποιοι αμφισβητούσαν τη θεολογία αυτή, που σε λίγο έγινε πίστη και παράδοση όλης της Εκκλησίας, ένιωθε να τον ξερριζώνουν. Και αυτό, γιατί όσα διατύπωνε ήταν καταγραφή αυτών που είδε και έζησε με το φως της Αγίας Τριάδος. Για το φως και τη γνώση αυτή ένιωθε τόση βεβαιότητα, όση βεβαιότητα είχε για το ότι υπάρχει24.

Για πέμπτη φορά έφυγε από τον κόσμο όταν αναχώρησε -όπως προαναφέραμε– για το προσκύνημα της Αγίας Θέκλας, στη Σελεύκεια της Ισαυρίας. Τον είλκυε η έρημος, αλλά ένιωθε χρήσιμος και στον κόσμο. Γράφει σ’ ένα ποίημά του:

«Μέσην τιν῏ ᾖλθον ἀζύμων καὶ μιγάδων,

τῶν μὲν τὸ σύννουν, τῶν δὲ τὸ χρηστὸν φέρων»25 ( = βάδισα ένα δρόμο ανάμεσα σ’ ερημίτες και κοσμικούς, παίρνοντας το στοχασμό των πρώτων και την καλωσύνη των δεύτερων).

Τη ζωή του στην ερημία της Αγίας Θέκλας ζωγραφίζει στους ακόλουθους στίχους του:

« Ευτυχής όποιος ζει ερημική ζωή και δεν επικοινωνεί μ’ αυτούς που σέρνονται κάτω, αλλά θέωσε τον νου του … Ευτυχής όποιος με όλα τα αγαθά του αγόρασε τον Θεό και μόνο του κτήμα έχει τον σταυρό που τον ανυψώνει … Ευτυχής των μακαρίων μοναχών η ζωή, που είναι κοντά στη θεότητα την καθαρή, αφού αποτίναξαν τη σάρκα»26. Στην Αγία Θέκλα ο Γρηγόριος ετοιμαζόταν για τη μεγάλη του μάχη. Για το έργο

που τον περίμενε στην Κωνσταντινούπολη. Δούλευε στο σχέδιο του Θεού, χωρίς ο ίδιος να το ξέρει -γιατί δεν ήξερε ότι θα κληθεί πιεστικά να εργασθεί στη Βασιλεύουσα. Στην Πόλη επί σαράντα χρόνια είχαν επικρατήσει οι αιρετικοί. Με την εύνοια του ομόφρονός τους αυτοκράτορος Ουάλη οι Αρειανοί επικρατούσαν στην Κωνσταντινούπολη, ενώ οι Μακεδονιανοί, Ημιαρειανοί και Απολλιναριστές προκαλούσαν σ’ αυτήν ταραχές. Ο αρχιεπίσκοπός της Δημόφιλος είχε ταχθεί οριστικά με την αίρεση, ενώ ο κανονικός ορθόδοξος επίσκοπος της Πόλης Ευάγριος ήταν εξόριστος. Στη διάθεση των Ορθοδόξων δεν υπήρχε ούτε ένας ναός. Κατά τον Άγιο Γρηγόριο «τοῦτο τὸ ποίμνιον ὅτε μικρόν τε καὶ ἀτελὲ� ἦν, ὅσον ἐπὶ τοῖ� ὁρωμένοι�, καὶ οὐδὲ ποίμνιον, ἀλλὰ ποίμνη� τι μικρὸν ἴχνο� ἢ

λείψανον, ἀσύντακτον καὶ ἀνεπίσκοπον καὶ ἀόριστον, μήτε νομὴν ἐλευθέραν ἔχον, μήτε

μάνδρᾳ περιεχόμενον»27. Όμως ο αιρετικός Ουάλης σκοτώθηκε σε μάχη με τους Γότθους (378) και οι

ευάριθμοι Ορθόδοξοι της Πόλεως καθώς και οι τοπικές Σύνοδοι της Αντιοχείας της Καρίας (378) και της Αντιοχείας της Συρίας (379) ασχολήθηκαν με την πλήρωση του θρόνου της

24 Στ. Παπαδόπουλος, «Ο πληγωμένος αετός», σ. 122.

25 Ό.π., σ. 124.

26 «Ἔπο�» 2, 1, 11.� «Περὶ τὸν ἑαυτοῦ βίον» 310 κ ε.

27 «Ἒπῃ» 1,2 «Ἠθικὰ» 17, 1-2. 5-6. 9-10. - Π. Κ. Χρήστου, ό.π., σσ. 56-57.

24

Βασιλεύουσας. Οι εισηγήσεις των Αγίων Βασιλείου του Μεγάλου και Μελετίου Αντιοχείας συνετέλεσαν, ώστε να ανατεθεί στον Άγιο Γρηγόριο, ως ποιμένα αδιαβλήτου Ορθοδοξίας αλλά και ικανότητας, το βαρύ και υπεύθυνο έργο της αποκαταστάσεως της Ορθοδοξίας και της εκκλησιαστικής ευταξίας στην υπερκείμενη και πρώτη των πόλεων στην καθ’ ημάς Ανατολή, στον Οφθαλμό της Οικουμένης28, την Κωνσταντινούπολη29.

Βρισκόταν στη μονή της Αγίας Θέκλας όταν προσκλήθηκε να αναλάβει τον χειμαζόμενο Οικουμενικό θρόνο. «Σύλλογοι ποιμένων καὶ λαὸ� ὀρθόδοξο� ἐκάλεσάν με»30, έλεγε. Ήταν άρρωστος, θλιμμένος από τον πρόσφατο θάνατο του πνευματικού του αδελφού Μεγάλου Βασιλείου και περίμενε τον δικό του θάνατο, όπως έγραφε στον νεαρό ρήτορα Ευδόξιο31. Αλλά παρά τη σωματική ασθένεια και τη συναισθηματική κατάπτωση ο Γρηγόριος αποδέχθηκε την πρόσκληση, διότι είχε συναίσθηση της ευθύνης του ενώπιον του Θεού και της Εκκλησίας και διότι αγαπούσε τον λαό του Κυρίου και επιθυμούσε να τον καταστήσει κοινωνό των ενθέων εμπειριών του. Ενδεικτικό της ταπεινοφροσύνης του αγίου είναι το ότι σκόπευε να αναλάβει προσωρινά μόνον τη διαποίμανση της Εκκλησίας της Βασιλεύουσας, έως ότου άλλος επίσκοπος φανεί «ἄξιο� τοῦ κάλλου� καὶ πλείονα τὰ ἐξ ἀρετῆ� ἓδνα (= γαμήλια δῶρα) προσενέγκῃ τῇ βασιλίδι»32.

Ο Άγιος Γρηγόριος διετέλεσε πατριάρχης Κωνσταντινουπόλεως επί δύο μόνο χρόνια (379–381). Ποτέ άλλοτε μια τόσο σύντομης διάρκειας πατριαρχεία δεν είχε τόσο θαυμαστά αποτελέσματα. Επανέφερε την Ορθοδοξία στη Βασιλεύουσα, οδηγώντας τον λαό στην ορθή πίστη και πράξη και καταβάλλοντας τις αιρέσεις, και ομονόησε τους διηρημένους εξ αιτίας του Μελετιανού σχίσματος της Αντιόχειας Ορθοδόξους της Ανατολής. Επιπλέον, συνέβαλε καθοριστικά στην οικουμενική ακτινοβολία του θρόνου της Νέας Ρώμης. Ο πράος και ταπεινός Γρηγόριος σε ελάχιστο χρονικό διάστημα απέβη ο εκφραστής της συνειδήσεως των Ορθοδόξων. Διά της χάριτος του Αγίου Πνεύματος, το οποίο ιδιαιτέρως τιμούσε, έλαμψε η αγιότητά του και αναδείχθηκαν τα πλούσια χαρίσματά του. Έφερε την Ορθοδοξία, την ειρήνη και την ευταξία στην Εκκλησία, ανασυγκρότησε το ορθόδοξο σώμα της Κωνσταντινουπόλεως και αξιώθηκε να προεδρεύσει της Β΄ Οικουμενικής Συνόδου που συγκλήθηκε εκεί. Οι συγκεντρώσεις του ορθοδόξου ποιμνίου στην Κωνσταντινούπολη-όταν έφθασε εκεί ο Γρηγόριος-γίνονταν αρχικά σε κάποια κατάλληλα διαμορφωμένη αίθουσα μιας φιλικής οικίας-μια και όλους τους ναούς τούς κατείχαν οι αιρετικοί. Αφ’ ότου όμως η φήμη του Γρηγορίου άρχισε να διαδίδεται ευρύτερα, μετατράπηκε σε μεγαλύτερο ναό και διαμορφώθηκε κατά τέτοιο τρόπο, ώστε να αποκτήσει τους απαραίτητους λειτουργικούς χώρους, για να εξυπηρετεί όλες τις ανάγκες του συνεχώς αυξανόμενου ποιμνίου33. Εκεί αντήχησε ο λόγος του Γρηγορίου και εκεί εκφωνήθηκαν οι πέντε λόγοι του «Περὶ Θεολογία�». Ο ναός αυτός που ανέστησε τον ορθόδοξο λόγο και την πίστη στο Θείο Λόγο ονομάσθηκε Αναστασία. Αναφερόμενος στα μέσα που διέθεταν οι Αρειανοί, και ιδιαιτέρως στους ναούς, έλεγε: «Ἔχουσιν ἐκεῖνοι τοὺ� οἴκου�, ἡμεῖ� τὸν ἒνοικονῥ οὗτοι θράσο�, ἡμεῖ� πίστινῥ οὗτοι χρυσὸν καὶ ἄργυρον,

28 «Λόγο�» 42, 2.- Μελίτων Μητροπολ. Φιλαδελφείας, «Ο Άγιος Γρηγόριος ο Θεολόγος ως

πατριάρχης Κων/λεως», Πρακτικά Κ. Β. Ε. , Οκτ. 1993, Θεσσαλονίκη 1994, σσ. 33 - 41.

29 «Λόγο�» ΜΒ΄10.

30 Μελίτων Μητροπολ. Φιλαδελφείας, ό.π., σ. 34.

31 «Ἔπο�» 2, 1, 12.� «Εἰ� ἑαυτὸν καὶ περὶ ἐπισκόπων» 80 κ ε.

32 «Ἐπιστολὴ» 80.

33 «Λόγο�» 36, 6.

25

ἡμεῖ� λόγον κεκαθαρμένον»34. Οι ακροατές του σιγά-σιγά αυξάνονταν και αργότερα προστέθηκαν διακεκριμένες προσωπικότητες από τη Δύση και την Ανατολή, ενώ επίσημοι και ανεπίσημοι στενογράφοι κατέγραφαν τα λεγόμενα.

Οι αιρετικοί, ευνοούμενοι της εξουσίας ως τότε, δεν φαίνεται να ανησύχησαν αμέσως μόλις είδαν αυτόν τον κάτισχνο ερημίτη με το τρίχινο ένδυμα που ερχόταν να υπερασπισθεί την Ορθοδοξία. Όμως η πρώτη τους εντύπωση ανατράπηκε γρήγορα. Μόλις αντιλήφθηκαν την απήχηση της δραστηριότητάς του, τον κατηγόρησαν ως εισηγητή της πολυθεΐας και σε ημέρα βαπτίσματος που τελούσε ο ίδιος εισόρμησαν μέσα στον ναό ομάδες ζητιάνων και μοναχών σταλμένες από τους αντιπάλους του, μίαναν το θυσιαστήριο, διέκοψαν το μυστήριο και λιθοβόλησαν το εκκλησίασμα, ενώ ο ίδιος, στεκόταν ανάμεσα στους βαπτιζόμενους και τους λιθοβολητές35. Ο Γρηγόριος, που τραυματίσθηκε ελαφρά, αντιμετώπισε τους λιθοβολητές του με προσευχή. Το επεισόδιο συνέβη κατά τις πρώτες εβδομάδες της παρουσίας του στην πρωτεύουσα και επιμαρτυρεί τις τεράστιες δυσκολίες που αντιμετώπισε τα δύο αυτά χρ�