Sześć dobrych zasad działań muzealnych

Artykuł Sześć dobrych zasad działań muzealnych autorstwa Urszuli Sawickiej ([email protected]) jest dostępny na licencji Creative Commons Uznanie autorstwa -

Użycie niekomercyjne - Bez utworów zależnych 4.0 Międzynarodowe http://creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/4.0

Urszula Sawicka

Sześć dobrych zasad działań

muzealnych



Zwiedzający wiedzą więcej niż nam się wydaje. Często jednak nie są ani trochę

muzealnie usposobieni. Oznacza to, że w przestrzeni muzealnej czują się zagubieni, nic

nie rozumieją, nie wiedzą jak „ugryźć sztukę”. W przeciwieństwie do umiejętności,

usposobienia muzealnego nie da się nauczyć – musi być inkulturowane. Inkulturacja1 w

naukach społecznych oznacza proces stopniowego wrastania jednostki w kulturę

otaczającego ją społeczeństwa. Usposobienie muzealne musi więc być przekazywane

z pokolenia na pokolenie. Wynika ono ze znacznie szerszej problematyki wychowania

przez sztukę, która prowadzi do wykształcenia świadomej postawy „umysłu otwartego”.

Składają się na nią cztery ściśle powiązane ze sobą elementy: umiejętność spostrzegania,

przeżywania, zdobywania wiedzy oraz postawa twórcza2. Wykorzystywane w życiu

codziennym, stanowią podstawę budowania osobowości człowieka i angażują go w

rozwijanie twórczej aktywności.

Usposobienie muzealne natomiast to zdolność nawiązywania relacji z dziełem

sztuki. Zadaniem edukatorów nie jest uczenie tego usposobienia, ale znajdowanie okazji,

w których może być wykorzystane. Ważne jest także stałe podkreślanie jego wartości, a

tym samym pielęgnowanie świadomości zwiedzającego i rozbudzanie jego skłonności

do myślenia.3 Poprzez przyglądanie się z bliska, szukanie pytań, interpretacji i hipotez

opierających się na dowodach sensorycznych, zwiedzający odnajduje relacje z

osobistymi doświadczeniami, posiadaną wiedzą i analizowanym dziełem sztuki. Aby

jednak mógł dotrzeć do tego punktu, edukator musi poprowadzić go przez wystawę,

wykorzystując muzealne działania edukacyjne. Są one niezbędne, aby stworzyć

otoczenie, w którym każdy zwiedzający – niezależnie od wieku i wcześniejszych

doświadczeń – będzie miał równe szanse na analizę dzieła sztuki i wyrażenie swoich

pomysłów. Działania te budują zaangażowanie i krytyczne myślenie poprzez analizę,

refleksję, tworzenie, wyobraźnię i budowanie relacji. Czasem wymagają samodzielnej

pracy, czasem pracy w grupie. Aby przygotować dla odbiorcy angażującą i

niezapomnianą wizytę powinniśmy stosować się do kilku ważnych zasad, które można

by nazwać sześcioma dobrymi zasadami działań muzealnych. 1 Nowy Słownik Języka Polskiego PWN, red. E. Sobol, PWN, Warszawa 2002.

2 M. Boruch, Wychowanie przez sztukę w ujęciu Ireny Wojnar, „Człowiek w kulturze”, 2002, t. 14, s.233.

3 R. Ritchart, Cultivating a Culture of Thinking in Museums, Journal of Museum Education, Vol. 32, Nr. 2,

Museum Education Roundtable 2007, s. 139.



Sześć dobrych zasad działań muzealnych

1. Udzielaj jasnych instrukcji i wyrażaj oczekiwania

Już od wejścia do galerii możesz wprowadzić pewne zasady. Jeśli chcesz, aby

zwiedzający śmiało odpowiadali na twoje pytania, zachęć ich i wyraź swoje oczekiwania.

Jeśli wydajesz polecenia, zawsze upewnij się, że każda osoba z grupy je rozumie i jest w

tym samym punkcie. Pamiętaj, że twoja postawa jest modelem działania innych. Dbaj o

pozytywną mowę ciała, gestykuluj, bądź energiczny.

2. Włączaj do działania umiejętności i aktywności wykraczające poza dialog

Każdy człowiek przyswaja wiedzę w inny sposób. Świat, który nas otacza obieramy

przez wszystkie zmysły. Czasami jednak jeden z nich jest bardziej rozwinięty i to on

warunkuje nasze uczenie się. Wyróżniamy cztery sposoby uczenia się: wzrokowy,

słuchowy, dotykowy i kinetyczny. Pamiętając o tym włączaj do zwiedzania aktywności

wykraczające poza słuch. Zachęcaj do ekspresji nie tylko poprzez mowę czy tekst, ale

także ruch, dźwięk, działania eksperymentalne czy parateatralne.

3. Opieraj się na osobistych doświadczeniach i wiedzy zwiedzającego

Najbardziej znaczące doświadczenia muzealne to takie, które powstały w oparciu o

własne obserwacje i dzięki osobistym relacjom. Na przykład, jeśli działamy wokół pracy

takiej jak Legowisko Bezdomnego Michała Budnego4, warto zacząć od pytania, które

skieruje zwiedzających na porównanie i kontrast z własnymi doświadczeniami. Nie

podawaj informacji, ale zadawaj pytania, które pomogą im odkryć dzieło sztuki i odnieść

się do niego w najbardziej sensowny sposób.

4. Nawiązuj wyraźnie do wybranego motywu lub celu lekcji, zamiast traktować

dzieło sztuki w oderwaniu od ogólnej całości

4 Zob. M. Budny, Legowisko bezdomnego, 2005, Kolekcja Muzeum Sztuki Nowoczesnej w Warszawie.



Przygotowując oprowadzanie lub lekcję muzealną zdecyduj się na motyw, który

będzie łączył wszystkie wybrane dzieła. Nie przedstawiaj faktów i nie udzielaj zbyt

wielu informacji. Postaraj się opowiadać historie, które pomogą zwiedzającemu

połączyć je w całość. Wybrany motyw powinien być dobrze określony i jednocześnie

ogólny. Motyw lub temat pomoże zwiedzającemu zanalizować proces i intencje artysty

oraz pogłębić rozumienie dzieła.

5. Zaplanuj i poświęć czas na myślenie

Myślenie wymaga czasu5. Nieraz lepiej jest w ciągu oprowadzania obejrzeć cztery

obiekty i mieć wystarczającą ilość czasu na zbadanie wielu perspektyw, na dyskusję oraz

dojście do nieoczywistych wniosków, niż „przelecieć” przez dziesięć prac, zasypując

zwiedzających milionem informacji. Wybór ten może być trudny. Muzealne usposabianie

zwiedzającego i uczenie rozumienia powinno jednak być ważniejsze niż poznanie

wszystkich prac z wystawy. Od każdej reguły są jednak wyjątki. Niektóre aktywności

mogą wymagać ograniczenia czasowego (np. szybkie gry). Jeśli szybka aktywność nie

wymaga poświęcenia czasu na myślenie, warto poświęcić zaoszczędzone minuty na

refleksję i rozmowę o przeprowadzonym działaniu.

6. Wspieraj różnorodność rezultatów

Dobre działanie muzealne powinno być otwarte na wielość odpowiedzi, także

odmiennych od tych, które zaplanowaliśmy. Mimo, że wszyscy zwiedzający będą

wykonywali te same instrukcje, struktura działania powinna być na tyle elastyczna, aby

wspierać różne sposoby myślenia i środki wyrazu. Choć kuratorzy przez wiele miesięcy

pracują nad koncepcją wystawy tak, aby zwiedzający odczytał zaplanowaną dla niego

narrację, często spotykają się z niezrozumieniem. Próba uzyskania starannie

zaplanowanych efektów muzealnego nauczania mieści się w XIX wiecznej teorii uczenia

się. Pamiętaj jednak, że to, że zwiedzający potrafi powtórzyć przekazywaną wiedzę, nie

oznacza wcale, że się uczy. Celem edukatorów powinno być rozwijanie kultury

5 R. Ritchart, dz. cyt., s. 143.



myślenia6, w której uczniowie mają możliwość proponowania oryginalnych pomysłów i

dochodzenia do własnych wniosków.

Uczenie przez pytania

Częstym problemem edukatorów jest brak odpowiedzi ze strony zwiedzającego.

Trzeba się naprawdę nagimnastykować, aby powiedział choćby jedno zdanie. Rzadko

mamy do czynienia z odbiorcami wyrywającymi się do odpowiedzi na nasze pytania. Z

pomocą przychodzi do nas sam Sokrates. Ten słynny filozof przechadzał się ulicami

Aten, nieustannie próbując wciągnąć przechodniów w dyskusję i poszukiwanie prawdy.

Choć jak mówił, nie przyrzekał nikogo niczego nauczyć, ani też nie uczył7, to potrafił

sprawić, by ludzie zaczęli myśleć. Ten sposób uczenia, w którym wykorzystujemy

dyskusję i argumentację, aby pobudzić do działania i myślenia jest nazywany metodą

sokratyczną8 lub uczenia przez pytanie. Metoda ta świetnie sprawdzi się podczas lekcji

w galerii. Zadając pytania otwarte, bez zaplanowanej jednej dobrej odpowiedzi, możemy

uzyskać tyle różnych rozwiązań, co zwiedzających. Proste pytania, mogą całkowicie

zmienić przebieg rozmowy o dziele sztuki, jeśli tylko zamienimy je na pytanie otwarte.

Spójrzmy na ten przykład:

Pytanie dydaktyczne: Co to jest za kolor?

Pytanie otwarte: Jak opisałbyś ten kolor?

Pytanie dydaktyczne: Jakiego kształtu jest ten liść?

Pytanie otwarte: Co możemy powiedzieć o tym liściu?9

Zaproszenie do myślenia, gdybania, dociekania stymuluje rozmowę, zachęca do

podejmowania ryzyka, szukania powiązań. Wymaga także wysiłku i czasu. Czas jest

6 Tamże, s. 139.

7 Platon, Eutyfron; Obrona Sokratesa; Kriton; Fedon; Uczta, przeł. Witwicki W., Wydawnictwo Zielona Sowa,

Kraków 2007, s.33. 8Zob. I. Krońska, Sokrates, Wiedza Powszechna, Warszawa 2001.

9 L. Schmidt, Classroom Confidential: the 12 secrets of great teachers, Heinemann, Portsmouth, NH 2004, s. 94.



niezbędny, by zaangażować się w relację z obiektem lub ideą. Odpowiednia ilość czasu

tworzy przestrzeń do rozważań, poszukiwania różnych perspektyw i teorii. Zadając

dobre pytania możemy sprawić, że odbiorcy zaangażują się w odkrywanie dzieła sztuki i

zdobędą doświadczenia i wiedzę, której nie mielibyśmy szansy im przekazać. Lauren

Schmidt pisze o trzech niezbędnych krokach w uczeniu metodą sokratejską. Jeśli

opanujemy poniższe kroki, stworzymy doskonałą przestrzeń do myślenia i będziemy na

prostej drodze do sukcesu.

1. Pierwsze spostrzeżenia – pytania otwierające

Zanim zaczniesz jakąkolwiek rozmowę, daj zwiedzającym czas na przyjrzenie się

obiektowi. Po chwili zapytaj: „Co widzisz? Co widzicie?”. Chyba nie ma lepszego pytania

otwartego pobudzającego myślenie i badanie. Każda osoba widzi co innego, ma inne

spostrzeżenia, dlatego wachlarz odpowiedzi będzie bardzo różnorodny. Młodszym

zwiedzającym często trudno jest się skupić na analizie dzieła sztuki, dobrze jest

zastosować technikę „zawężonego postrzegania”. Jeśli damy dzieciom przedmiot, przez

który mogą patrzeć - na przykład pustą ramkę od starego slajdu – skierujemy ich uwagę

na małe płaszczyzny i szczegóły dzieła sztuki. Następnie powinniśmy zapytać:

„Co jeszcze?”. „Co jeszcze?” to bardzo potężne pytanie, które pobudzi umysły wszystkich

słuchaczy, nie tylko tych bystrych. Uczy ono traktowania odpowiedzi oczywistych jako

rozgrzewki. W ten sposób dasz także zwiedzającym do zrozumienia, że nie czekasz na

jedną najlepszą odpowiedź i że, rozwiązanie każdego z nich jest tym, na które czekasz.

Po wstępnym rozpoznaniu obiektu przychodzi na zadanie pytania otwierającego, które

pozwoli zwiedzającym zidentyfikować temat i rozpoczynają dyskusję. Pytanie to

powinno znaleźć się w ramie całego wybranego motywu oprowadzania. Wszystko

zależy od celu, jaki chcemy osiągnąć, od drogi, jaką chcemy odbiorcę poprowadzić i od

charakteru dzieła sztuki. Oto kilka ogólnych pytań otwierających10:

Skąd ludzie biorą pomysły na tworzenie sztuki?

W jaki sposób sztuka łączy nas z artystą? Z nami samymi? Ze światem?

10

R. Ritchart, dy. cyt., s. 141.



Jak możemy odnaleźć sens lub znaczenie dzieła sztuki?

Pytania związane z charakterem dzieła sztuki:

Gdyby ta rzeźba/ten obraz mogły mówić, co byśmy usłyszeli?

Jak możemy opisać kolory tego obrazu?

Gdyby ten obraz był historią, którą ktoś próbuje nam opowiedzieć, jak mogłaby

ona wyglądać?

Co możemy powiedzieć o liniach/kształtach w tej instalacji?

Jakie obrazy widzisz, gdy słuchasz tej muzyki?

2. Pogłębianie tematu - pytania uzupełniające

Czasem nawet dobre pytanie otwierające nie przynosi oczekiwanych efektów.

Odpowiedzi zwiedzających mogą być rozmyte, niekonkretne lub nie do końca powiązane

z dziełem sztuki. Naszym zadaniem jest naprowadzenie tych buzujących umysłów na

dobrą drogę, zachęcenie ich do przemyślenia i wyjaśnienia ich odpowiedzi. Jeśli nie jest

dla nas jasne, co zwiedzający miał na myśli lub on sam nie jest w stanie wyrazić swoich

myśli, musimy spróbować mu pomóc. Edukator nie powinien podejmować próby

wyjaśniania cudzej odpowiedzi, lecz powinien zadać kolejne pytania, które pozwolą

zwiedzającemu samodzielnie dotrzeć do sedna. Pytania kontynuujące, które możemy

zastosować w takiej sytuacji opierają się na strategii VTS (Visual Thinking Strategies)11.

Strategia ta pozwala odbiorcy nabyć wprawy w myśleniu i stale uczy szukać dowodów

na potwierdzenie swoich opinii.

Co chciałeś przez to powiedzieć?

Co sprawia, że tak myślisz?

Dlaczego tak uważasz?

Co rozumiesz przez (…)?

Co to dla ciebie oznacza?

11

Tamże, s. 147.



W zależności od tego jak chcielibyśmy dalej pokierować rozmowę używamy pytań

pięciu celów. Są nimi: wyjaśnianie (doprecyzowanie odpowiedzi), przedstawianie

różnych punktów widzenia, zbadanie założeń i hipotez, dążenie do poszukiwania

dowodów i detali oraz zbadanie konsekwencji12. Powyższą listę możesz wykorzystać, by

zwiedzający zidentyfikowali temat, zanalizowali dzieło i przede wszystkim –

udoskonalali swoje myślenie.

Wyjaśnianie. Odpowiedzi, których udzielają zwiedzający, często są

niejednoznaczne. Potrzebują więc pytań pomocniczych, które pomogą im dopracować

odpowiedź i jaśniej przedstawić swoje myśli.

Różne punkty widzenia. Uczestnicy zajęć mogą potrzebować pomocy w odróżnieniu

opinii od faktu. Powinniśmy zadać takie pytania, które pomogą im spojrzeć na

stwierdzenie z innej perspektywy.

Założenia i hipotezy oraz dowody i detale. Wspólne badanie wysuniętych wniosków

wyostrza zdolność oceny pomysłów i odpowiedzi innych. Poszukiwanie argumentów dla

potwierdzenia swoich założeń pomaga czasem dojść do ciekawych wniosków. Ucząc

włączania do dyskusji dowodów, wzmacniamy wiarygodność wypowiedzi, a także

umiejętności komunikowania się, opanowywania stresu i świadomej autoprezentacji.

Poszukiwanie detali pomaga skupić się na analizie, pogłębia interpretację i ocenę dzieła.

Konsekwencje. „I co wtedy? I co dalej?” – te pytania uwalniają wyobraźnię

zwiedzającego. Pozwalają na podjęcie osobistych decyzji w sprawie tematu dzieła, które

opierają się na ich własnym doświadczeniu. Są kluczowe dla zbudowania więzi między

odbiorcą a dziełem sztuki. Pomagają im one także samodzielnie ocenić poprawność ich

wcześniejszych wypowiedzi.

3. Wprowadzenie ważnych informacji w kluczowym momencie

12

L. Schmidt, dz. cyt., s. 96.



Oprócz strategii VTS w przestrzeni muzeum można zastosować inny typ pytań

rutynowych. Strategia STW (See-Think-Wonder)13 umożliwia przesunięcie dyskusji

ponad własną interpretację zwiedzającego. W strategii STW pytamy odbiorcę: Co

widzisz? Co o tym myślisz? Nad czym mógłbyś się w związku z tym zastanowić?

Odpowiedź na te pytania otworzy nam drogę do udzielenia informacji, które

bezpośrednio nawiązują do zainteresowań odbiorcy.

Czy rola edukatora polega tylko na zadawaniu pytań? Oczywiście nie. One mają

nam pomóc dotrzeć do informacji i odkryć to, co zwiedzający już wiedzą. Zamiast

prowadzić wykład na temat jakiegoś obrazu, lepiej jest poświecić czas na odszukanie

istniejącej już wiedzy, która będzie stanowiła fundament dla dalszej poszukiwań. W

każdej rozmowie przychodzi moment, w którym należy podać kluczowe informacje.

Pomogą one przejść na wyższy poziom rozumienia. Weźmy za przykład obraz Andy’ego

Warhola Złota Marilyn Monroe14. Motywem oprowadzania jest osobowość/tożsamość.

Pytania otwierające pomogą nam zanalizować obraz, przyjrzeć się detalom,

scharakteryzować postać. Informacje kluczowe dla obrazu pozwolą zwiedzającym

odkryć jego inne aspekty. Mogą one zostać wprowadzone za pomocą tekstu, dźwięku,

grafiki czy fotografii. W przypadku Złotej Marilyn Monroe można byłoby podać dwie.

Pierwsza to grafika: prawosławna ikona. Porównanie ikony popkultury z ikoną religijną i

poszukiwanie wspólnych cech, pomoże nam odkryć ukryte znaczenie i pogłębić

rozumienie obrazu. Drugą informacją jest przedstawienie techniki, jaką obraz został

wykonany. Technika szablonu, który może być odtwarzany wielokrotnie i masowo,

mówi nam wiele o tożsamości Marilyn Monroe i o sposobie, w jaki była postrzegana

przez artystę. Prowadzi nas do zadania kolejnych pytań, dotyczących społeczeństwa i

mediów, w których człowiek/postać może być tworzony i konsumowany jak produkt.

Dzięki temu zwiedzający uzyskują więcej szczegółowych informacji, które zachęcają ich

do zadawania kolejnych pytań.

13

R. Ritchart, dz. cyt., s. 147. 14

Zob. Andy Warhol, Gold Marilyn Monroe, 1962, w kolekcji Museum of Modern Art, Nowy Jork.



Komentarz autorki

W tym artykule chciałam zwrócić uwagę na niezwykłe korzyści, jakie płyną z

próby zadawania pytań w przestrzeni muzealnej. Zadawanie pytań uruchamia myślenie,

a myślenie powoduje aktywne i zaangażowane przeżywanie wizyty muzealnej. Dobre

myślenie jest wspierane przez znajdowanie okazji do rozmowy i wykorzystywanie jej.

Uczenie przez pytanie nie wiąże nas z jednym tematem, bo nie dotyczy treści. To sposób

myślenia o danej treści. Budzi w zwiedzających chęć do krytycznego myślenia oraz

zapewnia dostęp do wiedzy i przeżywania sztuki wszystkim, nie tylko wybranym.

Umiejętności te wspierane i rozwijane podczas każdej wizyty utworzą porozumienie

między współczesnym widzem a sztuką. Mam nadzieję, że tekst ten pobudzi do

myślenia edukatorów muzealnych. Chciałabym, aby zaczęli rozumieć oprowadzania,

które tworzą dla odbiorcy, jako szansę do usposabiania zwiedzającego do wizyty w

muzeum. Trenowanie siebie samego w zadawaniu otwartych pytań przyniesie

nieoczekiwane rezultaty, a stosowanie sześciu dobrych zasad działań muzealnych

pomoże nam zaplanować wartościowe zajęcia i stworzyć zwiedzającemu interesujące i

niezapomniane doświadczenie.

Documents

Sześć dobrych zasad działań muzealnych