STRATEGIJA RAZVOJA KULTURNOG I RURALNOG · PDF filevoja uočava se turizam, pre svega ekoturizam, ruralni i kulturni turizam. Ova Strategija ima sedam velikih poglav-lja. U prvom se

STRATEGIJA RAZVOJA KULTURNOG I RURALNOG TURIZMA U OPŠTINI APATIN I GRADU SOMBORU

1

Univerzitet u Novom Sadu | Prirodno-matematički fakultetDepartman za geografiju, turizam i hotelijerstvo

Novi Sad, 2014.

STRATEGIJA RAZVOJA

KULTURNOG I RURALNOG TURIZMA

U OPŠTINI APATIN I GRADU SOMBORU


2

Publikacija projekta SY_CULTour (Sinergija kulture i turizma: upotreba kulturnih potencijala u manje razvijenim ruralnim područjima)

http://www.sycultour.eu

This publication is based on the work of the SY_CULTour project, which was co-financed under the South East Eu-rope Transnational cooperation Programme. The whole or any part of the content of this publication may be quoted, reprinted or reproduced with exact quotation of the publication and the project SY_CULTour. This publication describes the findings of the SY_CULTour project. It does not necessarily reflect official positions of the participating administrations or the European Commission.

Univerzitet u Novom Sadu | Prirodno-matematički fakultetDepartman za geografiju, turizam i hotelijerstvo


Glavni i oDgovorni ureDniK (PMF)Prof. dr Neda Mimica Dukić, dekan

Glavni i oDgovorni ureDniK (DGTH)dr Branislav Đurđev

RuKovoDilac projeKtadr Jasmina Đorđević

Autoridr Jasmina Đorđević, dr Lazar Lazić

dr Snežana Besermenji, dr Vladimir Stojanovićdr Anđelija Ivkov-Džigurski, dr Tatjana Pivac

dr Kristina Košić, dr Ivana Blešić dr Vanja Dragićević, mr Igor Stamenković

Design & Prepressdr Lazar Lazić

ŠtampaStojkov, Novi Sad

Tiraž150

IzDavačPrirodno-matematički fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo,

Trg D. Obradovića 2, 21000 Novi Sad www.dgt.uns.ac.rs

ISBN 978-86-7031-339-2


3

Uvod 5

PRoCES STRATEŠKoG PLANIRANJA 6Izgled strateškog plana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 6Ciljevi strateškog planiranja . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 7

STRATEŠKA I PLANSKA doKUMENTA RAZvoJA TURIZMA U REPUBLICI SRBIJI I AP VoJvodINI 8

Nacionalni master plan održivog razvoja ruralnog turizma . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10Razvoj turizma, organizacija, uređenje turističkih i rekreativnih prostora u prostornim planovima. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .10

PoLoŽAJ I oSNovNE KARAKTERISTIKE PLANSKoG PodRUČJA 14

Geografski i turistički položaj Opštine Apatin i Grada Sombora . . . . . . . . . . . . . . . . .14Prirodne predispozicije razvoja turizma Grada Sombora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15Prirodne predispozicije razvoja turizma Opštine Apatin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 16Specijalni rezervat prirode Gornje Podunavlje . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 17Istorija Grada Sombora i Opštine Apatin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 19Demografske karakteristike. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .22

Stanovništvo Apatina . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 22Stanovništvo Sombora. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .23

Kulturna baština . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .26Arheološka nalazišta . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Dela sa spomeničkim i umetničkim svojstvima . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 26Prostorno kulturno-istorijske celine . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 38Znamenita mesta ili spomen obeležja. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 39Folklorno nasleđe. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40Ustanove kulture . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 43

Manifestacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .45Manifestacije u Somboru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 45Manifestacije u Apatinu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 47

Urbani razvoj . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 48Odnos gradskih i seoskih naselja i funkcionalno povezivanje naselja i centara . . . . . . . . . 49

Infrastruktura. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .50Infrastruktura u Gradu Somboru . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 50Infrastruktura u Opštini Apatin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .51

Ekonomske karakteristike regiona . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 52Smeštajna i ugostiteljska ponuda. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 53

Smeštajni i ugostiteljski objekti u Somboru i okolini . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .53Smeštajni i ugostiteljski objekti u opštini Apatin . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 54

SaDržaj


4

TURISTIČKA vALoRIZACIJA RESURSA 55

Rezultati analize pojedinih elemenata turističke valorizacije . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 55

SWOT ANALIZA PodRUČJA ISTRAŽIvANJA U AP VoJvodINI (GRAd SoMBoR I OPŠTINA APATIN) 58

Snage /Strenghts . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .58Predlozi za bolje iskorišćavanje potencijala . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 58

Slabosti / Weaknesses. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .59Mogućnosti reakcije na date probleme . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 59

Mogućnosti / Opportunities . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60Moguća reakcija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 60

Pretnje / Threats . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .61

VIZIJA I MISIJA RAZvoJA TURIZMA 62

Vizija. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .62Misija . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .63

CILJEvI RAZvoJA TURIZMA 65

PREPoRUKE ZA BUdUĆI PRAvAC dELovANJA I KREIRANJE LoKALNIH PoLITIKA U oBLASTI RURALNoG TURIZMA I KULTURNIH doBARA U GRAdU SoMBoRU I OPŠTINI APATIN 66

AKCIoNI PLAN 74

Aktivnosti u sklopu akcionog plana . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .74“Šetnja duž Dunava u baroknom stilu” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74“Život grada na prelazu iz 20. veka”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 74“Urbano domaćinstvo u nemačkom stilu” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75“Ciklo/ biciklistička staza pod nazivom: Stari Dunav” . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .75

LITERATURA I IZvoRI 76


5

Teritorija opštine Apatin i grada Sombo-ra decenijama unazad je poznata po svo-jim prirodnim i kulturnim resursima.

Oni su u više navrata do sada bili predmet naj-raznovrsnijih analiza, pretežno u oblasti za-štite prirode i spomenika kulture. S obzirom na to da se uvek postavlja i pitanje korisnosti prirodnih i kulturnih resursa, u poslednje dve decenije intenzivno se govori i piše o njihovoj turističkoj afirmaciji. To je složen proces koji zavisi od velikog broj aktera i pun izazova, jer turizam kao delatnost nosi niz specifičnosti. Iz navedenog proističe da Strategiju razvoja kulturnog i ruralnog turizma u opštini Apatin i gradu Somboru, pre svega, treba posmatrati u svetlu suočavanja sa izazovima koji se nala-ze na putu razvoja turizma Sombora i Apatina.

Ova opština i grad imaju puno toga za-jedničkog. Njih, pre svega, povezuje prirodni predeo vlažnih staništa duž Dunava, za koji se danas ponosno ističe da predstavlja jednu od najvećih plavnih ravnica u ovom delu toka reke. Zato je priobalje Dunava zaštićeno kao Specijalni rezervat prirode Gornje Poduna-vlje. Njegovu vrednost potvrđuju i brojni me-đunarodni statusi zaštite kao što su IBA, IPA, Ramsar, a od ove godine i najverovatnije MaB (Rezervat biosfere Mura – Drava – Dunav). U zaleđini Rezervata, shodno tome da su ova-kvi prostori pogodni za nastanjivanje, mile-nijumima se razvijaju ljudska naselja. Tragovi istorije i prošlosti uočljivi su na svakom kora-ku, a ispisuju ih arheološka nalazišta, morfo-logija naselja, crkve, prisustvo brojnih naroda i etničkih grupa, običaji, nošnja, tradicionalne pesme, igre i gastronomija. Potencijal opštine Apatin i grada Sombora je ujednačen i neka-ko prirodno tvori jednu turističku destinaci-ju. Tako nešto je od ranije uočeno, pa brojni planovi razvoja turizma imaju za svoj predmet upravo ove dve teritorije (opštine i grada).

Slično kao i u brojnim drugim krajevima Centralne i Istočne Evrope, ruralni krajevi op-štine Apatin i grada Sombora predstavljaju za-postavljene oblasti po pitanju privrednog raz-voja, podložni su demografskim tendencijama starenja stanovništva, iseljavanja i smanjenja udela obrazovanih ljudi. Na suprotnoj strani ove oblasti su potencijalno veoma značajne. Njih karakteriše multikulturalnost, bogata baština i volja lokalnog stanovništva da menja ceo kraj u pozitivnom pravcu. Kao šansa raz-voja uočava se turizam, pre svega ekoturizam, ruralni i kulturni turizam.

Ova Strategija ima sedam velikih poglav-lja. U prvom se analizira prisutnost opštine Apatin i grada Sombora u važnim strateškim i planskim dokumentima. Zatim sledi Po-ložaj i osnovne karakteristike planskog po-dručja, što uključuje analizu kako prirodnih, tako i kulturnih resursa cele regije. U trećem poglavlju se predstavlja SWOT analiza, da bi zatim i usledile strateške smernice za celo područje u naslovima: Vizija i misija razvo-ja turizma, Ciljevi razvoja turizma, Preporu-ke za budući pravac delovanja i kreiranje lo-kalnih politika u oblasti ruralnog turizma i kulturnih dobara. Završno poglavlje se od-nosi na akcioni plan koji ujedno i promovi-še predložene proizvode i aktivnosti u oblasti razvoja turizma.

Strategija je rezultat rada u okviru među-narodnog SEE projekta SY_CULTour – Syne-rgy of culture and tourism: Utilisation of cultu-ral potentials in less favoured rural regions (ref br. 09SER05/01/11/07), koji je podrazumevao te-renska istraživanja, kontakte sa predstavni-cima lokalne samouprave, razgovore sa orga-nizacijama nevladinog sektora i istaknutim pojedincima. Svako od njih je dao nemerljiv doprinos u nastajanju ovog planskog doku-menta.

UvoD


6

Strateški plan destinacije je praktičan plan koji će pomoći destinaciji da orga-nizuje i razvije svoje aktivnosti. “Strate-

ški plan je planski dokument koji sadrži odre-đeni broj strateških ciljeva. On daje smernice aktivnostima za razvoj destinacije u datom vremenskom periodu (3 do 5 godina) i odre-đuje smer, prioritete, akcije i odgovornosti za implementaciju. On je fokusiran na akciju, tj. usredsređen je na implementaciju.”

Dobra strategija treba da bude:• bazirana na jasnom razumevanju aktuelne

situacije u destinaciji i potrebi za razvojem• relevantna i jasno definisana• da uključi više partnera i stručnjaka – t.j.

bazirana na stvarnom partnerstvu• logički dosledna i konzistentna• izvodljiva i realna• da izvrši stvaran uticaj na razvojne proce-

se u destinaciji• da omogući primenu monitoringa, stvori

osnovu za odgovornost i transparentnost i omogući izmene (t.j. bude dovoljno fleksi-bilna)

• dovoljno široka da obuhvati glavna pitanja razvoja

• autentična/jedinstvena (t.j. da ne bude pla-gijat nekih drugih strategija) i da odražava lokalno stanje i lokalne ideje o razvoju

• razumljiva za širu javnost i atraktivno smi-šljena.

Koristi koje će lokalna zajednica imati od strategije su sledeće:• poboljšanje iskorišćenja resursa• pomoć lokalnoj zajednici da od osnovnog

pružaoca usluga postane katalizator pro-mena

• obezbeđenje katalizatora za građenje lokal-nog partnerstva čime će se osigurati veća transparentnost, odgovornost i posveće-nost u destinaciji

• zadovoljenje spoljnih zahteva i povećanje mogućnosti za privlačenja sredstava.

Strateški plan uključuje proces koji se jed-nostavno može sumirati na sledeći način:• Priprema – uspostavljanje radnih grupa

koje usmeravaju proces• Sakupljanje / Analiza informacija – saku-

pljanje i analiza informacija• Izrada strategije – razvoj vizije, ciljeva i ak-

cionog plana• Završetak – završetak dokumenta i usvaja-

nje – posle čega sledi implementacija

IZGLEd STRATEŠKoG PLANAPostoje tri glavna dela strategije – analiza (gde smo sada?), ciljevi (gde želimo da idemo?) i ak-cioni plan, koji navodi odgovornosti za imple-mentaciju (kako ćemo stići tamo?).

Osnovni delovi strategije su:1. Pregled aktivnosti2. Uvod - zašto je strategija potrebna i o ka-

kvom se procesu radi.3. Osnovne karakteristike destinacije/destinaci-

ja (položaj, prirodne i društvene karakteri-stike, infrastruktura, resursi itd.)

4. Problemi/Trendovi - istaknuti u toku faze prikupljanja/analize informacija

5. Rezultati SWOT analize 6. Vizija, ciljevi7. Strateški ciljevi, prioriteti, detaljni ciljevi8. Akcioni plan 9. Opis procesa implementacije - uključujući si-

stem monitoringa i evaluacije10. Dodatak – sve prikupljene informacije

Proces strateŠKog planiranja


7

CILJEvI STRATEŠKoG PLANIRANJACiljevi strateškog planiranja su da:a) uobliči izjave o misiji i viziji, kao i vredno-

sti kojima će stremiti određena destinacija u narednom planskom periodu;

b) ustanovi strateške ciljeve koji će definisati pravce razvoja lokalne samouprave kako bi se ostvarila utvrđena misija

c) utvrdi projekte (inicijative) koji će biti spro-vedeni kako bi se ostvarili strateški ciljevi

d) definiše činioce koji su neophodni za ostva-rivanje predviđenih rezultata. To su činio-ci koji moraju da postoje kako bi se ostvarili ciljevi u svakoj od oblasti u kojima se reali-zuje strateški plan

e) ustanovi indikatore (činioce) uspešnosti koji će biti korišćeni, kako bi se merilo na-predovanje ka ostvarenju zacrtanih ciljeva

ili uspeh u ostvarenju činilaca neophodnih za uspeh

f) predvidi i obezbedi čvrstu vezu strateškog planiranja sa budžetom jedinice lokalne sa-mouprave odnosno sa planiranim prihodi-ma i rashodima pravnih lica čiji je osnivač opština, a koja se ne finansiraju ili u buduć-nosti ne bi trebalo da se dominantno fina-nsiraju iz budžeta (javna komunalna pre-duzeća).

Strateški plan treba da obezbedi osnov za upravljanje razvojem kroz srednjoročni ka du-goročnom periodu. U isto vreme, strateški plan je instrument koji vodi razvoj i kog treba inovirati jednom godišnje, kako bi se osigura-lo da budu uzete u obzir sve najvažnije prome-ne do kojih dolazi u socijalnom i ekonomskom okruženju.


8

U poslednjih nekoliko godina usvojena su određena strateška i planska doku-menta na republičkom, pokrajinskom

nivou, kao i na nivou opština na prostoru AP Vojvodine. Zajednička karakteristika ovih do-kumenata jeste da se turizam vidi kao jedna od delatnosti koja može doprineti ukupnom privrednom razvoju bilo na republičkom, po-krajinskom ili opštinskom nivou. Izdvajaju su sledeća dokumenta relevantna za razvoj turiz-ma na republičkom nivou: Strategija turizma Republike Srbije (2005-2015), Strategija pro-stornog razvoja Republike Srbije (2009-2020), Strategija razvoja konkurentnih i inovativnih malih i srednjih preduzeća (2008-2013), Nacio-nalni master plan održivog razvoja ruralnog turizma, Prostorni plan Republike Srbije 2010

– 2014 – 2021. Na pokrajinskom nivou, done-ta su sledeća dokumenta relevantna za raz-voj turizma: Program razvoja AP Vojvodine iz 2006. godine, Strategija razvoja klastera na te-ritoriji AP Vojvodina (2007-2011), Marketing strategija turizma AP Vojvodine iz 2009. godi-ne, Regionalni prostorni plan Autonomne po-krajine Vojvodine do 2020. godine.

Na lokalnom nivou doneti su programi razvoja turizma/master planovi (Palić, Gor-nje Podunavlje, Fruška gora), prostorni plano-vi za područja posebne namene - zaštićena i turistička područja (SRP1 Stari Begej-Carska Bara, SRP Obedska bara, SRP Deliblatska pe-ščara, NP2 Fruška gora) (Republička agencija za prostorno planiranje, http://www.rapp.gov.rs) i prostorni planovi opština.

1 Specijalni rezervat prirode2 Nacionalni park

U tekstu koji sledi biće analizirana dokumenta ko-jima se direktno ukazuje na mogućnosti razvoja turizma u Vojvodini i posebno u Gradu Somboru i opštini Apatin.

U Strategiji turizma Republike Srbije, koja je usvojena 2006. godine, na osnovu analize konkurentnosti i benčmarkinga, a uvažavaju-ći kretanja i trendove na međunarodnom tu-rističkom tržištu i postojeću resursnu osnovu, identifikovani su sledeći turistički proizvodi interesantni za Srbiju: gradski odmori, kružna putovanja, poslovni turizam, zdravstveni turi-zam, planine i jezera, nautika, događaji, seo-ski turizam i specijalni interesi, a najveći rang prioriteta imaju gradski odmori, poslovni tu-rizam i događaji, a potom slede kružne ture i specijalni interesi, nautika i zdravstveni turi-zam, planine i jezera i seoski turizam.

Prema Strategiji, Vojvodina je definisana kao jedinstveni turistički klaster (destinacija)

– od ukupno četiri u Srbiji (Beograd, Vojvodina, Jugozapadna Srbija i Jugoistočna Srbija). Kon-cipirana je pod sloganom: “Vodeno blago, pa-nonski užitak”, te se može zaključiti da je ak-cenat na valorizaciji vodenih tokova. Ključni turistički proizvodi, odnosno vidovi turizma Vojvodine su: događaji (manifestacije), speci-jalni interesi (biciklizam, jahanje, lov, ribolov i dr.), nautika, planine i jezera i ruralni turi-zam. Ključne destinacije na području klastera su: Palić i Subotica sa okolinom, Fruška gora

– Novi Sad, Gornje Podunavlje, Vršac – Deli-blatska peščara, Zobnatica, Karađorđevo. U drugom izveštaju Strategije, Vojvodina je po-deljena na destinacije, odnosno okruge, u tri nivoa u zavisnosti od opsega (međunarodnog, nacionalnog ili lokalnog) atraktivnosti turi-

StrateŠKa i plansKa DoKumenta razvoja turizma u RepuBlici SrBiji i AP VojvoDini


9

stičkih proizvoda. Zapadnobački okrug, koji obuhvata Grad Sombor i opštinu Apatin, de-finisan je kao destinacija koja trenutno privla-či domaće goste, to jest ima nacionalnu atrak-tivnost i međunarodni potencijal. Kao ključni proizvodi koji u kratkom roku mogu podsta-ći razvoj turizma na ovom prostoru izdvoje-ni su nautika i posebni interesi, dok se ruralni, zdravstveni turizam i kružna putovanja defi-nišu kao proizvodi na srednji rok.

U Programu privrednog razvoja AP Vojvo-dine iz 2006. godine navodi se da je jedan od prioriteta privrednog razvoja AP Vojvodine razvoj turizma, veće uključivanje turističkog potencijala pokrajine na ino-tržište i unapre-đenje kvaliteta usluga u skladu sa međunarod-nim standardima, i konstatuje se da je jedan od osnovnih problema i ograničenja razvoja turizma nedovoljna konkurentnost. Uzimaju-ći u obzir turističke potencijale i osnovne ten-dencije u međunarodnim turističkim tokovi-ma, u Programu se ukazuje na sledeće vidove turizma koje treba razvijati: lovni, tranzitni, turizam na vodama (sportsko-rekreativni, nautički i sl.), kongresno-kulturno-manifesta-cioni, zdravstveno-rekreativni, ruralni (etno-eko), izletničko-boravišni turizam. Poseban akcenat se stavlja na razvoj nautičkog turizma duž obale Dunava.

Marketing strategija turizma AP Vojvodi-ne iz 2009. godine obuhvata nekoliko celina: ocenu dosadašnjeg razvoja turizma AP Vojvo-dine; viziju i strategiju marketinga turizma AP Vojvodine; brending strategiju i strategiju tr-žišnog komuniciranja i pozicioniranja AP Voj-vodine u turizmu; alokaciju finansijskih sred-stava i ljudskih resursa za postizanje ciljeva; monitoring sprovođenja Marketing strate-gije i akcioni plan. Prema karakteristikama destinacije, udaljenosti od emitivnih tržišta, udaljenosti od turističkih tokova, internim konkurentskim snagama i inostranim tren-dovima turističke tražnje, u Marketing strate-giji turizma AP Vojvodine izdvojeni su turisti-čki proizvodi, koji imaju posebne mogućnosti za razvoj. Uočava se da su navedeni proizvodi identični proizvodima koji su identifikovani u Strategiji turizma Srbije za klaster Vojvodina. U Marketing strategiji, predloženi su sastav-ljeni turistički proizvodi Vojvodine, koji pred-

stavljaju strateško razvojno opredeljenje tur-izma u pokrajini: aktivan odmor u Vojvodini, porodični odmor u Vojvodini, otkrivanje isto-rijske i kulturne baštine, otkrivanje prirodnih rezervata, sajmovi i kongresi u Vojvodini, lov i ribolov u Vojvodini. Ovi proizvodi predstavlja-ju tipične turističke proizvode na kojima Voj-vodina može graditi svoju konkurentsku pozi-ciju i može opredeliti ciljne segmente.

U Marketing strategiji turizma Vojvodi-ne Gornje Podunavlje (Sombor i Apatin) se predstavlja kao destinacija bogata ornitolo-škim vrednostima, odnosno, kao destinacija u kojoj je aktivni odmor u prirodi suština ponu-de. Gornje Podunavlje je istovremeno ključna destinacija klastera Vojvodine. Takođe, prema ovom planu Gornje Podunavlje odlikuje visok stepen potencijala za razvoj seoskog turizma u kome se kao posebna prednost prepoznaje

“uklopljenost u turistički ambijent”. Precizni-je, ističe se prednost blizine izvorne prirode u okolini sela koja već, inače, imaju kulturni tu-ristički potencijal za razvoj turizma. Jedan od vodećih turističkih proizvoda Vojvodine je te-matska biciklistička i kulturna ruta Panonski put mira, koji povezuje Sombor i Osijek (Hr-vatska). Kao elemenat bogatije ponude spomi-nje se i SRP Gornje Podunavlje sa mnogo turi-stičkih lokaliteta.

Studija izvodljivosti razvoja ekoturizma u za-štićenim prirodnim dobrima Vojvodine (sa po-sebnim osvrtom na Ramsarska područja), pre svega ocenjuje turistički potencijal Gornjeg Po-dunavlja. Prirodni i kulturni potencijali za raz-voj turizma su ocenjeni najvišom ocenom (***). Kao integrisana turistička aktivnost usklađena sa potencijalima spominje se: edukativne rute (biodiverzitet); škola u prirodi; posmatranje ptica; plovidba i nautičke aktivnosti; rekreaci-ja; volonterski kampovi; kulturno-turistička dešavanja u selima (prezentacija folkora i škole starih zanata). Osnova za razvijanje dalje turi-stičke ponude su postojeće edukativne staze u Rezervatu, njihovo dodatno uređenje i izgra-dnja vizitorskih centara. Kao jedan od proble-ma u razvoju turizma ističe se depopulacija i naglašava neophodnost uključivanja lokalnog stanovništva u sve projekte razvoja.

Master plan turističke destinacije Gornje Podunavlje za strateška uporišta ovog prostora


10

prepoznaje: biodiverzitet, regionalnu integra-ciju sa susednim destinacijama, “start up” po-ziciju, turizam zasnovan na prirodi i ekologiji, ruralne vrednosti u seoskim naseljima, grad-ske vrednosti, spoljnu finansijsku podršku, in-terni marketing i izgradnju lokalnog kapacite-

ta. Prema viziji koja se spominje u ovom planu Gornje Podunavlje treba da postane prepoz-natljiva destinacija u evropskim, ali i svet-skim okvirima, koja nudi život na Dunavu i uz Dunav i koja želi da ponudi domaćinski način života iskreno i profesionalno.

NACIONALNI MASTER PLAN ODRŽIVOG RAZVOJA RURALNOG TURIZMA

Vlada Republike Srbije je definisala ruralni raz-voj kao ekonomski, društveni i ekološki priori-tet. Turizam je identifikovan kao ključni sektor koji može da pokrene proces diverzifikacije ru-ralne ekonomije i pruži podršku Srbiji u ispu-njenju njenih ciljeva razvoja. U tu svrhu ruralni turizam se vidi kao oruđe razvoja. Razvoj turiz-ma posebno je važan ako se uzmu u obzir iza-zovi nezaposlenosti, depopulacije i potrebe za diverzifikacijom poljoprivredne ekonomije. U svrhu odlučnog i promišljenog razvoja turiz-ma, napisan je Nacionalni master plan održi-vog razvoja ruralnog turizma.

Master plan razvoja ruralnog turizma određuje trenutno stanje razvoja ruralnog turizma u Srbiji kroz SWOT analizu. Predno-sti su: strateška opredeljenost za ruralni tu-rizam, značajan udeo od oko 27% u ukupno ostvarenim noćenjima, opredeljenost TOS-a za promovisanje ruralnog turizma, proizvodi i usluge u ruralnom turizmu koji već postoje, visokokvalitetni poljoprivredni proizvodi itd. Nedostaci su: nedostatak holističkog pristu-pa, loš menadžment i predstavljanje prirod-nih i kulturnih potencijala, nedostatk turisti-čkih proizvoda, loša infrastruktura u selima, nekonkurentnost i nedovoljna organizova-nost. Prilike su: jačanje inicijativa master pla-nova i strategija, razvijanje oblika turizma koji

se baziraju na prirodi (ekoturizam), a u vezi su sa ruralnim turizmom, edukacija lokalne za-jednice i slično. Pretnje su: gubitak konku-rentnosti, nedostatak identiteta i brendiranja, nedostatak jedinstvenosti i autentičnosti ru-ralnog turizma.

Ciljevi razvoja turizma sistematizovani su u nekoliko velikih grupa: pozicioniranje (podizanje nivoa konkurentnosti), turistički proizvod (izgradnja jedinstvenog doživljaja, integrisana ponuda na bazi odmora i zabave, poboljšanje smeštajnih kapaciteta), kvalitet (standardizacija stepena kvaliteta), ekonomski ciljevi (povećanje potrošnje za noćenjima, po-većanje prihoda, popunjenost kapaciteta, dne-vni posetioci), društvena održivost (smanjenje nezaposlenosti, podsticanje učešća žena, ob-navljanje seoskih škola), ekološka održivost (očuvanje prirodnih i kulturnih dobara, sma-njenje emisije gasova staklene bašte, razvoj in-frastrukture, ekološka edukacija), marketin-ški ciljevi (identitet i brendiranje, smanjenje sezonske uslovljenosti, poboljšanje marketin-ga), partnerstvo i upravljanje (razvoj i podrška javno-privatnog partnerstva), ljudski resursi (podizanje svesti o prilikama za zapošljavanje, razvoj veština, programi za mala preduzeća), infrastruktura (poboljšanje drumske infra-strukture, signalizacija ruralnog turizma).

RAZVOJ TURIZMA, ORGANIZACIJA, UREĐENJE TURISTIČKIH I REKREATIVNIH PROSTORA U PROSTORNIM PLANOVIMA

Sastavni deo svih prostorno planskih doku-menata i u Konceptu i u Nacrtu prostornog plana je turizam definisan kroz Zakon o pla-niranju i izgradnji („Službeni glasnik RS”, broj

72/2009, 81/2009) i Pravilnikom o sadržini, načinu i postupku izrade planskih dokumena-ta („Službeni glasnik RS”, br. 31/2010, 69/2010, 16/2011).


11

Za dalji razvoj turizma na području AP Voj-vodine u Regionalnom prostornom planu Au-tonomne Pokrajine Vojvodine date su smernice i definisani su ciljevi razvoja turizma na po-dručju Vojvodine a na osnovu kojih su rađeni planovi nižeg reda koji detaljnije sagledavaju potencijale i mogućnosti za razvoj turizma na prostoru Grada Sombor i Apatin.

U Prostorni plan područja posebne name-ne specijalnog rezervata prirode „Gornje po-dunavlje“ do 2021. godine kao osnovni oblici turizma u SRP ‘’Gornje Podunavlje’’ definisa-ni su:• Ekološko-obrazovni: škole u prirodi, ekolo-

ški kampovi, ekskurzije, stručni i studijski boravci, posmatranje ptica, foto safari, šet-nje po obeleženim stazama.

• Nautički i sportsko rekretivni turizam koji će koristiti bogatstvo nautičkih, sportsko rekreativnih sadržaja Dunava i kanala.

• Posebni interesi: lov, ribolov, šetnje, kam-povanje, biciklizam, jahanje.

Predviđeno je da vizitorski centri tj. ulazne kapije područja budu Monoštorski rit (gla-vni ulazni centar), Karapandža i Apatinski rit, a predviđa se najmanje 50 km biciklističkih staza unutar i van prostora Rezervata.

Atrakcije/turistički proizvodi u Rezervatu:• biodiverzitet Gornjeg Podunavlja (eduka-

cioni programi, cikloturizam - Dunavska ruta jedna je od najpopularnijih biciklisti-čkih prevoza u Evropi, lov i ribolov);

• Dunav sa kanalima (sportovi na vodi, nau-tički sadržaji).

Prostor/turistički proizvodi u Rezervatu:• plovni put Dunav i kanali (nautički turi-

zam);• deo Rezervata prirode uz Dunav (ekološko-

obrazovni, specijalni interesi).

Na osnovu primenjenih kriterijuma (mo-tivskih, prostornih, ekoloških, ekonomskih, funkcionalnih) i mogućih oblika turizma uz poštovanje principa održivog razvoja kao stra-teški prioriteti definisani su sledeći osnovni oblici turizma u rezervatu:• Ekološko-obrazovni: škole u prirodi, ekolo-

ški kampovi, ekskurzije, stručni i studijski

boravci, posmatranje ptica, foto safari, šet-nje po obeleženim stazama;

• Nautički i sportsko rekretivni turizam koji će koristiti bogatstvo nautičkih, sportsko re-kreativnih sadržaja Dunava i kanala;

• Posebni interesi: lov, ribolov, šetnje, kampo-vanje, biciklizam, jahanje.

Oblici turizma van Rezervata:• Kulturno manifestacioni koji će koristiti bo-

gatstvo kulturne baštine, manifestacije, folklorno nasleđe.

• Posebni interesi: lov, ribolov, šetnje, kampo-vanje, biciklizam, jahanje;

• Nautički i sportsko rekretivni turizam koji će koristiti bogatstvo nautičkih, sportsko re-kreativnih sadržaja Dunava i kanala;

• Ruralni turizam ima veliki značaj kako za razvoj turizma tako i za očuvanje i revita-lizaciju lokalnih zajednica, očuvanje kul-turne i folklorne baštine i ima višestru-ki pozitivan uticaj na lokalne zajednice sa aspekta ekonomije, zaštite životne sredi-ne;

• Zdravstveni (banjski) turizam - banja Bezdan.

Razvoj turizma na prostoru opštine Apatin u Prostornom planu opštine Apatin (2013) na-rednom planskom periodu baziraće se na for-miranju turističkih proizvoda sa sledećim ak-tivnostima:1. Turizam specijalnih interesa - lovni turi-

zam na lokalitetima Duboki jendek, Kandli-ja pesak, Košare, Staklara, Bakulja i Zverinjak i sportsko-ribolovni turizam na lokaliteti-ma Lavač, Kula, Staklara.

2. Nautički turizam - Apatin se nalazi na 1402-om km Dunava. U apatinskoj marini je moguće pristajanje i privez manjih plo-vila, opravka plovila, snabdevanje, smeštaj.

3. Cikloturizam - potrebno je pristupiti iz-gradnji biciklističkih staza duž Dunava i prateće infrastrukture neophodne za raz-voj cikloturizma, povezivanje sa rekreativ-nim zonama i sa SRP Gornje Podunavlje, u meri koja neće narušiti prirodne vrednosti područja.

4. Ruralni turizam (ekoturizam) - lokaliteti Kupusinski dunavac, Mesarske livade, Be-strement.


12

5. Zdravstveni Wellnes turizam - razvoj banje Junaković je prioritet razvoja turiz-ma u opštini Apatin.Prioriteti u razvoju turizma u Nacrtu pro-

stornog plana Grada Sombor (2013) su: pobolj-šanje atraktivnosti grada Sombora kao centra turističke destinacije Gornje Podunavlje i va-lorizacija i promocija specifičnosti, prepozna-tljivih za domaće i strane turiste.

Po Prostornom planu za razvoj turizma na prostoru Grada Sombora neophodno je formi-rati zajedničku ponudu koja će objediniti sle-deće vidove turizma: 1. Lovni turizam - lokaliteti „Gornje Podu-

navlje” u lovištu „Kozara” i van Rezervata u otvorenom lovištu lovačkog udruženja

„Zapadna Bačka” i lovištu „Kolut”. Moguć-nosti za lovni turizam pruža Agro-turi-stički kompleks „Kraljevska preprelica” u Doroslovu i lokalitet „Štrbac”. Sportsko-ribolovni turizam vezan je za potencijale Dunava, veliki broj rukavaca, bara, mrtvaja i Čonopljansko jezero kao i planirana aku-mulacija Riđica.

2. Banjski (zdravstveni) turizam - Za banju Bezdan koja će postati regionalni banjski centar planirano je podizanje kvaliteta uslu-ga (zdravstveno lečilišnih, smeštajnih, pra-tećih). Povoljan turistički prostor za razvoj ovog vida turizma će nastati aktiviranjem bušotine BM-1 kod Bačkog Monoštora i iz-gradnjom turističko-sporstko-rekreativnog centra sa balneološkim lečilištem i razvoj Lemeške banje u Svetozar Miletiću.

3. Nautički turizam - Plovni-vodni put Dunav i plovni kanali HS DTD pružaju veoma povoljne uslove za razvoj nautičkog turizma. Za razvoj nautičkog turizma i pri-vrede najvažniji korak je revitalizacija i ot-varanje prevodnice Bezdan, osposobljava-nje plovnosti kanalske mreže i izgradnja potrebne nautičke infrastrukture i drugih sadržaja boravka.

4. Planirana je nautička infrastruktura i ak-tivnosti koje se mogu dešavati u priobalju Dunava na kanalu Vrbas-Bezdan, kanalu Bezdan-Prigrevica, Bajskom kanalu. Unu-tar Rezervata lokalitet nautičkog turizma je Baračka, koji će sadržati prihvatni obje-kat nautičkog turizma sa potrebnim prate-

ćim sadržajima. Van rezervata je planirana marina kod Bezdana za koju je urađen Plan detaljne regulacije.

5. U okviru Master plana „Dunavskog pro-pelera” planirano je da se prave turistički brodovi (brodogradilišta u Bezdanu i Ba-čkom Monoštoru) – neobični turistički rečni kruzeri i brodovi drugačijeg tipa. Go-tovo zaboravljeni dunavski brodići će plovi-ti Dunavom i kanalima i služiće isključivo za turističke ture.

6. Ruralni turizam - Seoski turizam treba bazirati na boravku u seoskom domaćin-stvu, upotpunjenom sa mnoštvom aktiv-nosti, uživanju u ruralnoj scenografiji, ga-stronomiji, obilasku istorijskih i kulturnih atrakcija, odlasku na reke, lovu, ribolovu, plovidbi čamcem, biciklizmu i dr. Potrebno je formiranje turističkih punktova u seli-ma koja će se baviti ovim vidom turizma. Sela koja imaju dobar turistički potencijal su: Bezdan, Bački Monoštor, Kolut, Stapar, Doroslovo i Telečka.

7. Ekoturizam - Ekoturizam je oblik turiz-ma koji se temelji na aktivnostima turista u predelima očuvane prirode i zaštićenim prirodnim dobrima. Najznačajniji vido-vi ekoturizma su: posmatranje ptica (bird watching) - Gornje Podunavlje; foto-safari

– Gornje Podunavlje; edukativni turizam; naučno-istraživački turizam – planirana je naučno istraživačka stanica na lokalite-tu „Kolandoš”; rekreativne aktivnosti u pri-rodi.

8. Etno-gastronomski turizam - Za etno-ga-stronomski turizam najveći značaj će imati tradicionalne seoske etno-kuće sagrađe-ne uglavnom od zemlje, drveta i trske koje su zadržale svoj izgled do današnjih dana opremljene autentičnim nameštajem, et-nološkim zbirkama i eksponatima starim više od 150 godina. Etno - gastronomski tu-rizam će se razvijati na lokalitetima: Dida Hornjakov salaš, etno-kuće „Mali Bodrog” i „Kuveljić” u Bačkom Monoštoru, etno kuća „Jelena” u Bezdanu, etno kuća u Čo-noplji i etno kuća porodice Varga u Telečkoj.

9. Kulturni turizam (verski, kulturno-isto-rijski, manifestacioni, umetnički, etno tu-rizam).


13

Verski turizam - Vodica u Doroslovu je poz-nato hodočasničko mesto koje vernici pose-ćuju još od 1792. godine. Kao potencijalne lo-kacije za razvoj verskog turizma izdvajaju se Vodice u Biliću, Staparu i na Bukovcu.

Kulturni-istorijski turizam - odvijaće se u naseljenom mestu Sombor u kom se nala-zi najveći broj evidentiranih kulturnih do-bara, kod mesta Batinske bitke na Dunavu kod Bezdana sa rekonstruisanim muzejem i dvorac u Aleksi Šantiću.

Manifestacioni turizam - Najznačajni-je manifestacije su: Somborsko leto, Som-borski kotlić, Fijakerijada, ulica starih za-nata, internacionalni festival reportaže Interfer, tradicionalna žetelačka sveča-nost „Dužionica” u Somboru, Bodrog fest u Bačkom Monoštoru, Velikogospojinske večeri i Prva srpska harmonika Vojvodine u Staparu, Dan veselih mašina i Seoska ko-rida u Kljajićevu.

Umetnički turizam - osnovu za razvoj ovog vida turizma čine Pozorišni maraton, dečiji muzički festival „Šareni vokali”, ga-lerija „Milan Konjović” sa 1060 odabranih slika, pastela, akvarela, tempera crteža i ta-piserija poznatog umetnika, Galerija Kul-turnog centra „Laza Kostić”, galerija Save Stojkova i jedan od vodećih ateljea za izra-du vitraža u svetu atelje „Stanišić”.

Etno turizam - Pogranični položaj Som-bora je uslovio multietničnost i multikultu-ralnost koje treba iskoristiti u svrhu razvoja etno turizma (kultura i tradicija 21 nacije - folklor, običaji, narodne nošnje i dr.)

10. Poslovni turizam - Sombor predstavlja se-kundarnu destinaciju poslovnog turizma koja poseduje određene kapacitete i predu-slove za razvoj poslovnog turizma, a koje bi u budućnosti trebalo unaprediti i promovi-sati, prvenstveno na nacionalnom i regio-nalnom nivou.

11. Sportsko – rekreativni turizam - Turizam vezan za akumulacije HS DTD postojeće Čonopljansko i planirano Riđičko i turisti-čko – rekreativnu zonu (izletnički i sport-sko – rekreativni).

12. Kao turizam specijalnih interesa se izdva-ja:

Cikloturizam za koji postoje odlični uslovi jer preko teritorije Grada prolaze međunarodne biciklističke staze (u okvi-ru transevropsk)og koridora EuroVelo 6) i nacionalne biciklističke staze uz osno-vnu kanalsku mrežu HS DTD. U planskom periodu treba izgraditi međunarodne, na-cionalne i lokalne biciklističke staze i me-đusobno ih povezati.

Motodrom (Moto-cross staza) je prava atrakcija Svetozar Miletića za ljubitelje mo-tora i moto trka.


14

GEOGRAFSKI I TURISTIČKI POLOŽAJ OPŠTINE APATIN I GRADA SOMBORA

Apatinska opština se nalazi na krajnjem zapad-nom delu Bačke, neposredno uz Dunav. Zau-zima prostor od 349 km2 na kojem se nalazi jedno gradsko i četiri seoska naselja: Prigrevi-ca, Kupusina, Svilojevo i Sonta.

Zahvaljujući svom položaju na reci Dunav, Apatin ima povoljan turistički položaj. Priro-dni režim Dunava stvorio je niz mikro hidro-grafskih oblika reljefa koji zajedno sa florom i faunom čine prirodnu sredinu Gornje Poduna-vlje. Specifičnosti ove prirodne sredine stvorile su uslove za razvoj mnogih vrsta turizma kao što su: nautički turizam, eko turizam, izletni-čki turizam, ekskurzioni turizam, lovni i ribo-

lovni turizam, foto safari kao i preduslove za razvoj novih oblika turizma (Plavša, 1994).

Grad Sombor nalazi se u severozapadnom delu Bačke ravnice, i sa okolnih 15 seoskih na-selja, zauzima površinu od 1.178 km2. Sedište je Zapadnobačkog okruga kom pripadaju još i opštine Apatin, Kula i Odžaci (Lazić, 2006).

Što se tiče turističkog položaja u odnosu na saobraćajnice treba istaći da okosnicu čine ma-gistralni putevi: Dunav – Bezdan – Sombor – Subotica (M 17/1) i srpsko – mađarska granica – Bački Breg – Sombor – Bačka Palanka – Erdevik

– Kuzmin (M 18). Regionalni pravci imaju slede-ća obeležja i relacije: Sombor – Apatin (R 144) i

Položaj i osnovne KaraKteristiKe plansKog poDručja

Bački Breg

Kolut

Bezdan

BačkiMonoštor

Gakovo

Rastina

Riđica

Stanišić

SvetozarMiletić

AleksaŠantić

Čonoplja

Telečka

Kljajićevo

Stapar

Sonta Doroslovo

Svilojevo

Prigrevica

Kupusina

SOMBOR

APATIN

H U N G A R Y

C R O A T I A

0 5 10 km Naselja

Međunarodni DP I redaOpštinska granicaDržavna granica

Državni put I redaDržavni put II reda

Danube Cycling Route

AP VOJVODINA

AP KOSOVOAND METOHIJA

C E N T R A L S E R B I A

Belgrade

C R O A T I A

H U N G A R Y

R O M A N I A

B U L G A R I A

F Y R M

A L B A N I A

M O N T E N E G R O

B O S N I A A N DH E R Z E G O V I N A

0 50 100 km

km0 10 20 40 60 80

Apatin

Sombor

A P V O J V O D I N ANovi Sad


15

Sombor – Kljajićevo – Sivac – Crvenka – Kula (R 147). Prema tome, uočava se da povezanost Sombora sa saobraćajnicama međunarod-nog značaja (E–75), uglavnom ima složen ka-rakter, odnosno ostvaruje se posredstvom re-lativno dugih magistralnih ili čak regionalnih saobraćajnica (Đuričić, Romelić, 1996). Kada govorimo o vodenim putevima možemo reći da komunikativnu prednost području daje nepo-sredni kontakt sa rekom Dunav, koji predstav-lja jednu od najznačajnijih evropskih rečnih saobraćajnica. Mrežom kanala hidrografskog sistema DTD područje je u velikoj meri pove-zano sa najvećim delom AP Vojvodine.

Železničkim pravcima Sombor-Subotica i Sombor-Vrbas-Novi Sad, Sombor je povezan sa velikom železničkom magistralom koja po-vezuje Srednju Evropu sa Balkanskim poluo-strvom i Malom Azijom.

Ako govorimo o turističkim lokalitetima, možemo reći da je položaj Sombora relativ-no povoljan. Na oko 60 km udaljenosti nalazi se najveći limnološki objekat u Vojvodini Pali-ćko jezero, zatim Vojna ustanova Karađorđe-vo sa svojim bogatim lovištima i ergelom na 65 km udaljenosti, te banja Junaković na 20 km (Grupa autora, 1996).

PRIRODNE PREDISPOZICIJE RAZVOJA TURIZMA GRADA SOMBORA

Reljef i geološki sastav. Sa aspekta reljefa, atar Sombora se celom svojom površinom nala-zi na Bačkoj lesnoj terasi. Lesna terasa dosti-že najveće apsolutne visine na krajnjem severu somborskog atara. Tako one južno od Riđice iznose 100 m, dok su najmanje kod Sombora i kreću se oko 90 m. U odnosu na aluvijalnu ravan, lesna terasa je viša za 5–6 m. Osnovnu geološku građu lesne terase čini suvozemni, barski i pretaloženi les (Miljković, 1996).

Klima. S obzirom na geografski položaj, te osnovne klimatske karakteristike područja, Sombor ima umereno-kontinentalnu klimu. Klimatske prilike uslovljene su aktivnim cen-trima vazdušnog pritiska od kojih je, u letnjoj polovini godine, aktivan Azorski anticiklon, a u zimskoj polovini godine Sibirski (Evroazijski) anticiklon. Takođe, u oba perioda, se javljaju uti-caji Islandskog i Sredozemnog ciklona. Proleća su u prvoj polovini suva i vetrovita, dok su udru-goj polovini kišovita. Početak leta je karakteri-stičan po većoj količini padavina, dok je druga polovina suvlja i toplija. Jesen ima neznatno veću količinu padavina od proleća dok su zime hla-dne i bez značajne količine snežnih padavina.

Prosečna godišnja3 temperatura vazduha iznosi 10,9°C. Najtopliji je jul sa srednjom me-

3 Prosečne vrednosti klimatskih elemenata dobije-ne su statističkom obradom istih za period od 1951. do 2000. godine.

sečnom temperaturom od 21,2°C, a najhladni-ji januar sa -0,9°C. Sombor može imati vrlo topla leta i vrlo hladne zime. Tako je 1.jula 1950. i 21.avgusta 2000. izmerena maksimal-na temperatura 39,6°C, odnosno 39,5°C, dok je 24.januara 1963. i 31.januara 1987. izmere-na minimalna temperatura -27,2°C, odnosno

-26,8°C. Detaljniju sliku temperaturnih prilika Sombora nam mogu dati broj mraznih dana (minimalna dnevna temperatura niža od 0°C), broj ledenih dana (maksimalna dnevna tem-peratura niža od 0°C), broj letnjih dana (ma-ksimalna dnevna temperatura viša od 25°C), te broj tropskih dana (maksimalna dnevna tem-peratura viša od 30°C). Tako, prosečan broj mraznih dana u Somboru iznosi 90, ledenih 21, letnjih 89 i tropskih 26.

Najčešći vetrovi u Somboru su oni iz sever-nog kvadranta sa prosečnom godišnjom če-stinom od 159‰ i severozapadnog sa 146‰. Severni vetar istovremeno ima i najveću pro-sečnu brzinu (3,4m/s), dok je sledeći, po ovoj kategoriji, jugoistočni vetar (košava) sa 2,9m/s.

Sombor ima prosečno 2.031 sat osunčano-sti godišnje. Najsunčaniji mesec je jul sa 288 sati, dok decembar ima najmanju vrednost osunčavanja od 55 sati.

Grad godišnje prosečno primi 590mm at-mosferskog taloga. Meseci sa najviše padavina su jun (73mm) i jul (66mm), a najmanje imaju mart (33mm) i februar (34mm). Prosečan broj


16

dana sa padavinama u toku godine iznosi 130. Snežni pokrivač se u Somboru zadržava prose-čno 28 dana, srednji broj dana sa maglom iz-nosi 29, dok dana sa nepogodama prosečno ima 22. (Lazić, 2006).

Hidrološke odlike. Bogatstvo vodom som-borskog atara je veliko. Njega čine podzemne vode predstavljene freatskim i arteškim voda-ma, i površinske vode u okviru kojih postoje mnogobrojne bare i močvare, kanali, priro-dni vodotoci Mostonga i Plazović. Glavno hi-drografsko obeležje čini reka Dunav, koja sa svojim meandrima, brojnim ujezerenim ru-kavcima, adama i ritovima, daje impresivnu hidrografsku situaciju.

Velikim bačkim kanalom su spojeni Dunav (kod Bezdana) i Tisa (kod Bečeja), i on pred-stavlja glavnu arteriju čitavog hidrosistema u Bačkoj. Dužina kanala iznosi 118 km, a dubi-na se u proseku kreće oko 2 m. Kanal je u više navrata prokopavan i regulisan, a od 1972. go-dine uključen je u hidrosistem Dunav – Tisa – Dunav (Marković, 1996).

Atar Sombora preseca i Bajski kanal, zatim kanal Bezdan – Prigrevica dužine 31,70 km (a koji predstavlja napajajući krak sistema DTD). Glavna namena ovog kanala je da se koristi za navodnjavanje i vodni saobraćaj. U neposred-noj blizini Prigrevice, on se račva sa kanalom Sombor – Odžaci (dužine 27,9 km).

Najznačajniji prirodni vodotoci su Plazo-vić i Mostonga. Plazović (Kiđoš) se najvećim delom nalazi u Mađarskoj, doj je na teritori-ji Srbije ukupna dužina ovog vodotoka 37 km.

Mostonga, koje danas praktično nema, je na-stajala od mnogobrojnih bara severno od Som-bora i imala je četiri kraka (Šikara, Mostonga, Koć Mostonga, Raičevačka Mostonga i Sombor-ska Mostonga) koji su se severozapadno od Som-bora spajali u jedan vodotok – Mostongu. Ona je proticala zapadnom periferijom Sombora, i kod Bačkog Novog sela ulivala se u Bukinski rit (današnji Mladenovački rit), odnosno u Dunav (Tomić, 1996). Danas su od nje ostali samo delo-vi severno od Sombora, koji su pretvoreni u ka-nale, i deo južno od Bača do ušća u Bukinski rit, u dužini od 18 km. Plazović i Mostonga su kana-lisani nizvodno od mesta gde ih preseca Veliki bački kanal (Marković, 1996).

Vegetacija ima poseban značaj za turistička kretanja. Ono što Sombor čini svojevrsnom oazom u Panonskoj ravnici je zeleni zasad u ne-posrednoj blizini, i u samom gradu po njegovim ulicama, vencima i parkovima. Negovanjem i održavanjem zelenila, Sombor spada u red na-selja sa najviše zelenila u zemlji, od 249.000 m2 (Đuričić, Romelić, 1996). Lepo uređeni parko-vi pružaju idealne uslove za odmor i relaksaci-ju, ili šetnje. Dalje, drvo iz porodice brestova ili bođoš u somborskom žargonu (pravo ime mu je na latinskom Celtis Occidentalis), iz doline Misisipija, zauzima velike površine ovog grada. Njegova sadnja je počela još 1898. Godine. Svo-jim krošnjama u somborskim ulicama gradi či-tave „tunele“ a sa sitnim lišćem koje propušta mnogo svetlosti, daje Somboru izrazite estet-ske atribute i upotpunjuje ambijentalne kvali-tete gradske sredine (Vojnović, 1999).

PRIRODNE PREDISPOZICIJE RAZVOJA TURIZMA OPŠTINE APATIN

Reljef i geološki sastav. Geološki sastav dna Panonske nizije odlikuju velika heterogenost, zamršen tektonski sklop i burne promene koje su se odvijale na ovom prostoru. Sagledava-nje i podrobnije praćenje morfogeneze dosta je otežano zbog činjenice da su geološka pro-šlost i sadašnje stanje konzervirani ispod de-belih naslaga formiranih u najmlađem geolo-škom dobu (Miljković, 1994).

Na teritoriji opštine Apatin mogu se, na osnovu morfometrijskih podataka, geolo-

ške građe i genetskih procesa, izdvojiti slede-ći geomorfološki elementi: lesna terasa i alu-vijalna ravan. Lesna terasa zauzima malu površinu, ona se morfološki jasno ističe iznad aluvijalne terase. Aluvijalna ravan Dunava je geomorfološki niži član od lesne terase uje-dno je i genetski mlađi. U visinskom pogledu deli se na dva nivoa. Viši nivo predstavlja alu-vijalna terasa Dunava, a niži nivo aluvijalna ravan ove reke. Geološka građa aluvijalne te-rase predstavljena je pretaloženim naslagama


17

lesa subaerskog porekla izmešanim sa peskom. Aluvijalna ravan Dunava se u kontinuitetu jav-lja od Apatina do Bogojeva (Miljković, 1994).

Klima. Teritorija apatinske opštine nala-zi se u središnjem delu umerenog toplotnog pojasa. Od zapadne obale Atlanskog okea-na je udaljena 1500 km, dok je od Sredozem-nog mora, odnosno Jadranskog mora, udalje-na oko 400 km.

Temperatura vazduha. Najtopliji mesec je jul sa 21,7°C, dok je najhladniji januar sa -0,6°C. Srednja godišnja temperatura opštine Apatin iznosi 11,1°C dok je prosečna temperatura vaz-duha u toku vegetacionog perioda 18,0°C.

Dominantni vetrovi duvaju iz severnog pravca. Na drugom mestu su vetrovi iz seve-rozapadnog pravca, oni najčešće duvaju leti i u proleće, zatim tokom zime, a najređe u jesen. Jugoistočni vetrovi najčešće duvaju zimi dok su zapadni vetrovi najučestaliji tokom leta.

Relativna vlažnost vazduha je klimatski ele-ment koji najviše zavisi od temperature u odno-su na koju je obrnuto proporcionalna. Srednje mesečne vrednosti relativne vlažnosti kreću se od 86 % u decembru do 68% u maju i julu.

Oblačnost. Godišnji tok oblačnosti dosta je sličan godišnjem toku relativne vlažnosti vaz-duha. Najmanju oblačnost ima avgust (41%), zatim jul (45%) i oktobar (49%). Januar (71%) i decembar (70%) su najoblačniji meseci. Godiš-nje kolebanje oblačnosti iznosi 30%.

Insolacija. Leto ima najviše časova insola-cije 758,1 ili 39,3%, a zima samo 212,9 sati ili 11,0%. Proleće sa 536,6 sati ili 27,8% ima veću

sumu od jeseni 422 časa ili 21,9%, što je po-sledica dužeg trajanja obdanice u prolećnim nego u jesenjim danima.

Padavine. Na prostoru Apatina zastupljeni su svi oblici padavina, čija je prosečna količina 569 mm (Bugarski, 1994).

Hidrološke odlike. Dunav čini zapadnu i južnu granicu opštine Apatin. Ova velika ev-ropska reka utiče na stanje kako površinskih tako i podzemnih, naročito plitkih podzem-nih voda na području opštine. Najviši srednji mesečni vodostaji javljaju se početkom leta, u junu. Najniži srednji mesečni vodostaju javlja-ju se krajem jeseni, u novembru (Pavić, 2006). Snabdevanje stanovništva vodom na području opštine Apatin nezamislivo je bez korišćenja podzemnih voda. U prošlosti su korišćene pli-tke, freatske vode, poslednjih decenija, sve se više koriste kvalitetnije vode iz dubljih horizo-nata, poznate kao arteške, a na području apa-tinske opštine utvrđene su i termomineralne vode (Bogdanović, 1994).

Vegetacija. Najznačajniji fizičko-geograf-ski faktor koji je uticao na florističku osobe-nost opštinskog područja su vode, tako da ve-getacija vlažnih terena daje fizionomski izgled kraja. Šume u apatinskoj opštini se prostiru u dva pojasa – nezaštićenom od visokih voda i zaštićenom. Nezaštićeni deo je lociran u ritu i visoke vode ga redovno plave. Zaštićene šume su locirane sa spoljne strane nasipa pa ga po-vršinska voda Dunava ne plavi. U apatinskom ritu je zastupljena zajednica bademoliste vrbe (Bugarčić, 1994).

SPECIJALNI REZERVAT PRIRODE GORNJE PODUNAVLJE

Izvorni prirodni predeo Grada Sombora i op-štine Apatin najviše se vezuje za tok Duna-va i aluvijalnu ravan reke. Na višim terenima i istočno od nje nalazi se lesna terasa koja je tokom geološke prošlosti manje bila pod utica-jem reke. Danas se uglavnom nalazi pod ora-nicama i u predeonoj valorizaciji nije značajna za razvoj turizma. Osnovni prirodni turistički potencijali nalaze se u Podunavlju Grada Som-bor i opštine Apatin. Ova regija je zbog svog položaja – severozapadni deo Srbije, poznata

kao Gornje Podunavlje. Zbog svog značaja za-štićena je kao specijalni rezervat prirode.

Specijalni rezervat prirode Gornje Poduna-vlje se nalazi u severozapadnom delu Vojvodi-ne i Srbije. Prostire se uz levu obalu Dunava i obuhvata brojne meandre, mrtvaje, kanale, odnosno, vodene, močvarne, livadske i šum-ske ekosisteme, nastale u procesu nepresta-nog uticaja reke. Gornje Podunavlje se nalazi između 45°31’47’’ i 45°55’16’’ severne geograf-


18

ske širine i između 18°49’08’’ i 19°05’43’’ istočne geografske dužine, po Griniču.

Prirodni predeo Specijalnog rezervata pri-rode Gornje Podunavlje u osnovi predstavlja dobro očuvanu plavnu ravnicu u priobalju Du-nava. Ovo zaštićeno područje obuhvata Apa-tinski rit, Monoštorski rit i Karapandžu. Vred-nost ekosistema Gornjeg Podunavlja ogleda se i u tome što oni predstavljaju jedan od retko sačuvanih prirodnih predela u pretežno agrar-nom okruženju Zapadne Bačke.

Rezervat se prostire na lesnoj terasi i aluvi-jalnoj ravni. Lesna terasa zauzima manji deo na potezu šume Štrbac. U geološkoj građi ovde preovlađuju suvozemni, barski i pretalože-ni les diluvijalne starosti. Prosečna nadmor-ska visina iznosi oko 90 m. Aluvijalna ravan je za 3-4 m niža reljefna celina u čijoj geolo-škoj građi preovlađuju pretaloženi les, pesak, aluvijalni šljunkovi, peskovi, gline i mulj. Mi-kroreljef ove celine je izrazito dinamičan sa ostacima starih rečnih tokova, obalskim bre-žuljcima i depresijama. Oni zajedno predstav-ljaju značajno lokalno geonasleđe.

Klima čitavog podneblja je kontinentalna, sa toplim letima i hladnim zimama. Prema vi-šegodišnjim prosecima za obližnju meteoro-lošku stanicu najniže temperature se beleže u januaru (-1,6°C), a najviše u julu (21,1°C). Pro-sečna godišnja vrednost temperature vazdu-

ha iznosi 10,7°C. Boravak u Gornjem Poduna-vlju je posebno prijatan u prolećnim, jesenjim, a potom i letnjim mesecima.

Hidrološke vrednosti predstavljaju jedan od suštinskih prirodnih fenomena Gornjeg Podunavlja. Dunav daje osnovni pečat čita-vom predelu. Visoke vode prilikom uobiča-jenih godišnjih izlivanja od značaja su za ceo Rezervat, a posebno za ekosisteme Apatinskog rita. Ovde je prisutan veći broj rečnih meanda-ra kao posledica složene hidrološke aktivnosti velike reke. Najznačajniji su: Bajski kanal, Ba-račka, Monoštorski Dunavac, Petreški Duna-vac, Srebrnički Dunavac i Staklarski Dunavac. Reka Plazović protiče kroz severoistočni deo Rezervata u potezu šume Štrbac i pruža pej-zažu značajne estetske atribute. Najzad, veli-ki broj jezera i bara daje Gornjem Podunavlju u hidrološkom smislu konačni predeoni lik. Re-kreativni i turistički značaj hidroloških vred-nosti je u više navrata potvrđen. Ove lokaci-je su omiljene za brojne izletnike, ribolovce, lovce, sportiste i u novije vreme za ekoturiste.

Isprepletenost vodenih, barsko-močvar-nih, livadskih i šumskih ekosistema, učestvuje u izgradnji značajnog mozaika različitih vege-tacijskih formi. U izuzetnom florističkom bo-gatstvu najznačajniji uticaj ima dendroflora, jer polovina od ukupne površine Rezervata otpada na šume. Najznačajnije vrste su hrast lužnjak

∎ Rukavac u Apatinskom ritu; foto: L.Lazić


19

(Quercus robur), bela topola (Populus alba), crna topola (Populus nigra), bela vrba (Salix alba), polj-ski jasen (Fraxinus angustifolia) i vez (Ulmus lae-vis). Ove šume su još poznate kao ritske šume i one predstavljaju vredne autohtone šumske za-jednice. Pojedinačno se mogu spomenuti i ista-ći sledeće vrste flore: rebratica (Hottonia pa-lustris), borak (Hippuris vulgaris), kukurjak (Eranthis hyemalis), zakržljala perunika (Iris spuria), jezičasti ljutić (Ranunculus lingua).

Karakteristična flora i vegetacija značaj-nim delom stvaraju dobre uslove za život ve-likog broja životinjskih vrsta. Posebno se isti-ču: jelen obični (Cervus elaphus), divlja svinja (Sus scrofa), orao belorepan (Haliaeetus albicila)

i crna roda (Ciconia nigra). Shodno bogatstvu voda i brojnih akvatorija izuzetno je i bogat-stvo ihtiofaune. Do sada je resurs životinj-skog sveta korišćen za razvoj lovnog turizma po kome je Gornje Podunavlje dobro pozna-to i sportskog ribolova koji još uvek nije opti-malno razvijen kao oblik turizma. Korišćenje potencijala životinjskog sveta u svrhu razvoja ekoturizma još uvek je u začetku.

Prirodni potencijali Specijalnog rezervata prirode Gornje Podunavlje predstavljaju dobar potencijal za razvoj turizma, zbog čega je ceo ovaj prostor u više navrata dobijao poseban značaj u prostornim planovima i planovima razvoja turizma.

ISTORIJA GRADA SOMBORA I OPŠTINE APATIN

Od najstarijih vremena čovek je boravio na te-ritoriji današnje Vojvodine. Sredinom I veka stare ere skoro čitava Panonska nizija je bila u rukama raznih varvarskih naroda. U perio-du Velike seobe naroda, od V do IX veka, na teritoriju Panonske nizije dolaze razni naro-di: Huni, Gepidi, Avari i Bugari. Slovenska ple-mena naselila su ovo područje u VI veku. Kra-jem IX veka dolazi do novih etničko-državnih promena u ovim krajevima i u Panonsku nizi-

ju prodiru Mađari (Strategija održivog razvoja opštine Apatin i Strategija lokalnog održivog razvoja opštine Sombor; Vasić, 1984).

Područje opština Apatin i Sombor je nase-ljeno Mađarima u XIV i XV veku i u to vreme razvija se mađarska kultura i naseljavaju se Mađari veleposednici. Srpsko stanovništvo ovog dela Bačke je prvom masovnom koloni-zacijom naseljeno u XV veku zbog nadiranja Turaka. Stanovništvo je bilo poreklom sa Ko-

∎Monoštorski Dunavac; foto: L.Lazić


20

sova i iz Pomoravlja (Strategija održivog razvo-ja opštine Apatin i Strategija lokalnog održi-vog razvoja opštine Sombor; Plavša i dr, 1994).

Kako je nakon odlaska Turaka znatan deo područja Apatina ostao prazan, 1699. godine počinje naseljavanje Šokaca u neka od nase-lja kao što su Bački Breg, Sonta (iz Hercego-vine). U drugoj polovini XVII veka pod vođ-stvom Franjevaca u Čonoplju dolaze Bunjevci iz Bosne i Šokci iz Slavonije (Lazić, 1986).

Prva planska kolonizacija naselja poče-la je 1763. godine, kada je ovde doseljeno oko 200 porodica Nemaca i Mađara. Godine 1795. i 1796. usledila je druga planska kolonizacija nemačkih kolonista. Kasnije su se pored ne-mačkih porodica, ovde naselile i slovačke, ru-sinske i rumunske porodice. Broj Nemaca bio je u stalnom porastu sve do Drugog svetskog rata (Kicošev i drugi, 2006; Beljanski, 1976; Beljanski, 1996).

Romi se na prostor Apatina doseljavaju kra-jem XVIII i početkom XIX veka i dolaze iz Ru-munije. Oni se takođe naseljavaju na područje Bačkog Monoštora.

Krajem 1918. godine u Vojvodinu prodiru sr-pske trupe, a predstavnici Banata, Bačke i Ba-ranje doneli su rezoluciju o direktnom pri-ključenju ovih krajeva Kraljevini Srbiji. Posle uspostavljanja nove vlasti jedan deo Mađara, Slovaka i Rumuna se iseljava iz ovih krajeva i odlazi u novoformirane matične države, dok se slovensko stanovništvo iz Mađarske i Rumu-nije preseljavalo u obrnutom smeru (Kicošev i drugi, 2006; Beljanski, 1976; Beljanski, 1996).

Posle Drugog svetskog rata dolazi do de-kolonizacije starog nemačkog stanovništva u Nemačku i Austriju, i do kolonizacije novog kolonističkog talasa iz raznih krajeva biv-ših jugoslovenskih republika. Nakon Dru-gog svetskog rata svi delovi Bačke primili su značajan broj kolonista, što je direktno utica-lo i na naseljavanje velikog broja izbeglog sta-novništva 90-tih godina XX veka usled rod-binskog povezivanja sa ranije kolonizovanim stanovništvom (Strategija održivog razvoja opštine Apatin i Strategija lokalnog održivog razvoja opštine Sombor).

Između 1945. i 1946. godine grupno pristiže najveći broj doseljenika iz Like, Gorskog Ko-tara, Žumberka i Korduna. Na područje Som-bora dolazi i izvestan broj kolonista iz Crne Gore. Koloniste su činile dve grupe: većinu su činile porodice iz brdovitih krajeva, koji su bili uglavnom Srbi, a drugu grupu naseljenika či-nili su kolonisti iz primorskih krajeva okoline Zadra, Šibenika i sa dalmatinskih ostrva, koji su bili uglavnom Hrvati.

Sa područja Bosne i Hercegovine (Kotor Varoš, Mrkonjić Grad i Jajce) beleži se dose-ljavanje stanovništva na područje opštine Sombor 1960-tih godina (Strategija održivog razvoja opštine Apatin i Strategija lokalnog održivog razvoja opštine Sombor).

Pretpostavlja se da je Sombor osnovao ma-đarski kralj Ištvan, koji je izvršio obnovu na-selja na teritoriji južne Ugarske posle tatarske najezde sredinom XIII veka i pritom osnovao na-selje koje se zvalo Sent Mihalj. Naselje Sombor se prvi put spominje 1366. godine, a 1469. godine mađarski kralj Matija Korvin daje dozvolu ple-mićkoj porodici Cobor da kod grada Sent Miha-lja podigne tvrđavu, koja je završena 1478. go-dine (Beljanski, 1985). Nakon toga, grad Cobor

– Sent Mihalj pruzima ulogu centralnog naselja

∎ Sombor (Zibet) i Apatin (Apati) na karti u slavu Požarevačkog mira (1718); autor Matthaús Seutter, Augsburg, 1718.


21

za čitav region. Nastanak samog imena grada je još uvek sporan, ali gotovo da je važeće mišlje-nje da je ime plemićke porodice Cobor u osnovi današnjeg naziva. Pretpostavlja se da su Sloveni dugačak naziv naseobine (Cobor – Sent Mihalj) vremenom skratili, a zatim samu reč Cobor iz-menili u sebi prihvatljiviji jezički izraz Sombor, što su potom prihvatili i Ugari u izgovoru kao Zombor (Vojnović, 1999; Tomić i dr, 2002).

Godine 1541. Sombor pada pod vlast Tura-ka koji ovde podižu novo jako utvrđenje, oko koga se razvio spoljni grad sa 200 zanatskih radnji i oko 2000 kuća. Turska uprava je za-vršena 1687. godine. Sa dolaskom austrijskih oslobodilaca (iste godine), dolazi do naseljava-nja ovog kraja od strane 5000 Bunjevaca (Be-ljanski, 1988), kao i Srba predvođenih Arseni-jem III Čarnojevićem.

U okviru vojne granice, u periodu od 1702. godine je bio graničarski šanac pod upravom kapetana, i nosio je naziv „Oppidum milita-re Zomboriensis“. Tokom ovog perioda je vr-šeno intenzivno naseljavanje Srba, a takođe i doseljavanje mađarskih i nemačkih porodi-ca, što je dovelo do značajnih promena u etničkim odnosima.

Godine 1749. Sombor do-bija status slobodnog kra-ljevskog grada Ugarske, što je zvanično potvrđeno na saboru u Požunu 1752. go-dine (Tomić i dr., 1996). Veli-ki podsticaj za napredak Sombor je dobio 1786. godine, kada posta-je stalno sedište velike Bačko – bo-droške županije, i od tada Sombor ulazi u period stalnog napretka.

Završetkom Prvog svetskog rata, ukida-ju se županije, a Sombor ulazi u sastav Duna-vske banovine. Centar banovine se seli u Novi Sad i time Sombor dolazi u poziciju nepovolj-nog zaleđa.

U grad su 1941. godine umarširali hortijev-ci, a oslobođen je 21. oktobra 1944. godine. Od 60 – tih godina dolazi do progresa, a od 1992. godine Sombor je sedište Zapadno – bačkog okruga koji uz somborsku, sačinjavaju još i apatinska, kulska, i odžačka opština.

Prvi pisani podatak iz istorije Bačkog Brega datira još iz davne 1319. godine. Tada je Imre

Bečei kupio zemlju pod imenom Bereg. Reč bereg ima slovensku

osnovu reči koja je najvero-vatnije značila obala. Kolut je staro naselje sa prvim po-dacima iz 1261. godine, čiji su posednici plemići Kilod. Ovo naselje je bilo među

većim naseljima u tursko vreme (Beljanski, 1976). Godi-

ne 1570. Kolut je imao 38, a 1590. 81 dom, te je te godine Kolut bio i najveće naselje u tadašnjoj Bačkoj (Tomić i dr, 1996).

Istorija Bačkog Monoštora zadire u duboku prošlost. Vezuje se za prostore nekadašnje sla-vne tvrđave i istorijskog kraljevskog grada Bo-droga, kao sedišta Bodroške županije. Postoje zapisi o nekadašnjem starom srpskom Bodri-ću od kog ime Bodrog potiče, a iz kojeg su se Srbi, dolaskom Mađara, u X veku iseljavali. Na-selje Monoštor je nastalo uz samostan Svetog Petra, koje je 1522. godine brojalo 10 poreskih obveznika. To mesto je u ono vreme bilo pozna-to pod različitim nazivima: Bodrog Monoštor, Bat Monoštor, Donji Monoštor, Monoštorseg, Bač Monoštor, odnosno Bački Monoštor.

∎ Povelja Slobodnog kraljevskog grada, 1749

∎ Pečat carice Marije Terezije sa povelje


22

Za vreme vladavine mađarskog kralja Steva-na I Apatin se prvi put spominje kao naselje i u pisanim dokumentima, 1011. godine. Deo zem-ljišta kralj Stevan I svojom poveljom poklanja samostanu opatica, i po tom samostanu (opati-ji) Apatin je dobio svoje današnje ime. U prvim spisima spominje se pod imenom Apaty, zatim Apati, Apatij, Apathin, i Apatal. Za vreme turske okupacije naziva se Opatin, dok su mu Slove-ni dali konačno današnje ime (Bukvić, 1969). Nakon velikih turskih osvajanja i propasti sr-pske države, krajem XIV i početkom XV veka, Turci sve više ugrožavaju ovu niziju. Da bi za-štitio svoje granice mađarski kralj Sigmund daje Beograd i još neka naselja preko Dunava u posed srpskom despotu Stefanu Lazareviću, kao poklon za usluge učinjene u borbi.

Već 1417. godine hronike spominju Apatin kao grad srpskog despota Stefana Lazarevića, a tu se naseljava i izvestan broj srpskih izbe-glica. Godine 1520. Apatin je zabeležen u pore-skom spisku bodroških opština. Godine 1541. Turci zaposedaju celu Bačku i veći deo južne Ugarske. Najveći deo naselja je razoren, a sta-novništvo je bilo skoro prepolovljeno.

Nakon poraza pod Bečom, 1683. godine, Turska imperija naglo slabi, a austrijska voj-ska osvaja Beograd i prodire duboko u Srbiju. Nakon oslobođenja od Turaka Bačka ulazi u sa-stav Habzburške monarhije. Na jednoj mapi sa početka osamnaestog veka Apatin je opet ucr-tan, i od tog vremena se stalno pominje. Za vreme austrijskog vladara Karla VI, započelo je naseljavanje ovog područja nemačkim življem, i ta kolonizacija je nastavljena i za vreme vla-davine njegove kćeri Marije Terezije. Srbi bivaju proterani, i tako nastaje današnje mesto Stapar.

Ceo put nemačkih kolonista sastojao se iz dva dela. Od rodnog mesta išlo se peške do glavnog sabirnog centra koji se nalazio kod grada Ulma, a dalji tok se nastavljao lađama. Kuće su građene po pripremljenim planovi-ma radi jednakosti i solidarnije gradnje nase-lja. Svakoj porodici obezbeđen je materijal za izgradnju kuće, a ustanovljen je i zemljoposed za koloniste, koji je određivan prema veličini porodice.

U poslednjoj deceniji XVIII veka Apatin do-življava svoju najveću katastrofu. U nekoliko snažnih i uzastopnih poplava glavna matica Dunava prodire u naselje, i u mutnim valovi-ma reke nestaje stari centar i više od polovi-ne grada. Kako je izgledao stari Apatin danas nam pričaju samo legende i preživeli doku-menti iz XVIII veka. Najpoznatiju sliku starog Apatina nalazimo u podacima prve grunto-vnice iz 1764. godine, u kojoj je sačuvana de-taljna mapa sa svim objektima (Bukvić, 1969).

Apatin je 1912. godine železničkom prugom povezan sa Somborom i Sontom. Brodogradi-lište je osnovano 8 godina kasnije koje je u no-vije vreme modernizovano i jedino na celom toku Dunava opremljeno specijalnim sinhro liftom za brzo izvlačenje brodova na dok. Posle kapitulacije Jugoslavije 1941. godine Apatin je ušao u sastav Hortijeve Mađarske. Za vreme Batinske bitke front se protezao sve do Apati-na i Bogojeva, a sam grad je postao prava ratna baza. Partizanske jedinice oslobodile su Apa-tin 24. oktobra 1944. godine i taj dan se i danas slavi kao Dan opštine. Prema planu koloniza-cije novembra 1945. godine u Apatin su stigle prve boračke porodice iz Like i nacionalni sa-stav grada je promenjen (Kicošev, 1994).

DEMOGRAFSKE KARAKTERISTIKE

STANovNIŠTvo APATINAKretanje broja stanovnika. Demografske pri-like u opštini Apatin, mogu da se prate od 1787. godine, kada je u opštini živelo 8.915 stano-vnika, od kojih je 3.829 živelo u Apatinu, 1.355 u Kupusini, 2.023 u Prigrevici i 1.708 u Sonti (Hegediš, Čobanović, 1991). U opštini Apatin

1900. godine živelo je 27.205 stanovnika, od kojih je 13.139 živelo u Apatinu, 3.202 u Kupu-sini, 5.054 u Prigrevici 5023 u Sonti i 787 u Svi-lojevu (Đere, 1992). Po popisu stanovništva iz 1991. godine, u opštini Apatin je živelo 32.999 stanovnika, od kojih je 18.389 živelo u Apatinu, 2.500 u Kupusini, 4.842 u Prigrevici, 5.990 u Sonti i 1.278 u Svilojevu (Đurđev, Bjeljac, 1994).


23

Prema poslednjem popisu stanovništva iz 2011. u opštini Apatin je živelo 28.929 stanovnika, u Apatinu 17.411 stanovnika, a u ostalim naselji-ma 11.518 (Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011).

Prirodno i mehaničko kretanje stanovni-štva u opštini Apatin je nepovoljno, jer među pojedinačnim naseljima, jedino još grad Apa-tin ima pozitivnu stopu rasta, a najteža situa-cija je u selu Svilojevu. Posmatranjem udela pojedinih komponenata demografskog raz-voja, u depopulaciji opštine je vidljivo, da je opština prvo postala emigraciono područi-je, a emigracije su zatim svojom selektivno-šću smanjile udeo mladog stanovništva, zato sada na depopulaciju sela značajnije deluje ne-gativni prirodni priraštaj. U periodu od 1981. godine do 1991. godine, udeo negativnog pri-rodnog priraštaja, u opadanju broja seoskog stanovništva iznosio je 60%. Zastupljenost sve manjeg prirodnog priraštaja, za posledicu ima izumiranje stanovništva u opštini Apatin, a taj trend će se nastaviti i u budućnosti (Đur-đev, Bjeljac, 1994).

Nacionalni sastav stanovništva. U opštini Apatin 1910. godine živelo je 29.117. stanovni-ka, od kojih su 60,26 % bili Nemci, 26,45% Ma-đari, 0,65% Srbi, 0,1% Hrvati, 0,01% Rumuni, 0,11% Slovaci, 12,44% su bili ostali. Posle Prvog svetskog rata, po popisu iz 1921. godine u op-štini Apatin je živelo 29.425 stanovnika, od kojih su 64,41% bili Nemci, 21% Mađari, 12% Srbi, 1,06% Rumuni, 0,11% Slovaci, 0,04% Slo-venci i 0,47% su bili ostali (Davidović, 1985).

Posle Drugog svetskog rata, prvi popis sta-novništva pokazao je veoma velike promene, jer su Nemci emigrirali u Nemačku, pa ih je ostalo samo 628, a Srbi, Mađari i Hrvati su či-nili 93,9% stanovništva u opštini Apatin. Po popisu iz 1991. godine, u opštini Apatin je žive-lo 32.864 stanovnika, od kojih su 50,93% Srbi, 14,64% Mađari, 13,22% Hrvati, 12,55% Jugoslo-veni 2, 23% Rumuni, 1,44% Ukrajinci, 0,02% Rusini, 0,08% Slovaci, 1,58% Romi, 0,09% Slo-venci, 0,22% Makedonci i 0,46% Crnogorci (Đurđev, Bjeljac, 1994). Prema popisu stano-vništva iz 2011. godine, u opštini Apatin živelo je 28.929 stanovnika. U Apatinu je živelo 17.411 stanovnika, a u ostalim naseljima 11.518 sta-novnika. Dominantno stanovništvo je srpsko

sa 62,78%, pa zatim mađarsko sa 10,72%. Kao Jugosloveni se izjasnilo 0,06%, a kao Nemci 0,06% stanovnika (Popis stanovništva, doma-ćinstava i stanova 2011).

STANovNIŠTvo SoMBoRAKretanje broja stanovnika. Prvi zvani-čni popis stanovništva urađen je 1787. godi-ne. Tada je u gradskom naselju Sombor živelo 13.360 stanovnika, a u opštini je živelo 37 hilja-da stanovnika. Po popisu iz 1900. godine u op-štini Sombor je živelo 86.350 stanovnika (Plav-ša, Đurđev, 1996). Posle Drugog svetskog rata, na osnovu popisa stanovništva iz 1948. godine, u opštini Sombor je živelo 90.477 stanovnika.

Na osnovu 20 raspoloživih popisa stano-vništva po naseljima u opštini Apatin, koji obuhvata period, od 1787. do 2011. godine, može se primetiti, da se broj stanovnika u op-štini Sombor postepeno povećavao do 1981. godine, kada je dostigao skoro sto hiljada. To je bila posledica povećanja broja stanovnika u Somboru, dok su ostala naselja, osim Ale-kse Šantića, imala depopulaciju stanovništva (Plavša, Đurđev, 1996). Međutim, značajan trend opadanja broja stanovnika zapažen je od 2002, koji je posledica značajnog pada na-taliteta, ali i migriranja stanovništva iz Som-bora u druge gradove. Po poslednjem popisu iz 2011. godine, u Somboru je živelo 47.485, a u opštini 85.569 stanovnika, što je za 12% manje nego 2002. godine.

Nacionalni sastav stanovništva. Podru-čje Grada Sombora je višenacionalna i multi-kulturalna sredina. Prema popisu stanovnika iz 2011. godine, u gradu je sa okolnim naselji-ma registrovana 21 nacionalnost. Prema na-cionalnoj i etničkoj osnovi u Gradu Somboru ima najviše Srba, koji čine 63,29% stanovni-štva, zatim Mađara 11,49%, Bunjevaca 2,39%, Jugoslovena 0,9%, Nemaca 0,57%, Makedona-ca 0,19% i Albanaca 0,13% (Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011).

Nemačko stanovništvo je bilo homogeno (i preko 90%) do Drugog svetskog rata u Kljaji-ćevu, Riđici, Gakovu. Posle Drugog svetskog rata se skoro i ne pojavljuje ili ima veoma mali udeo (0,2 do 1%). Mađarsko stanovništvo živi u znatnom broju u Bezdanu, Svetozar Miletiću,


24

Doroslovu, Telečkoj, Stanišiću, Čonoplji, Riđi-ci i Somboru. Hrvatsko stanovništvo je domi-nantno u Bačkom Bregu i Bačkom Monoštru, a u značajnom procentu su zastupljeni u Som-boru, Stanišiću i Aleksi Šantiću.

Posle Drugog svetskog rata u opštini Som-bor, pojavljuju se nove etničke grupe, kao što su Bunjevci i Šokci, Slovenci, Makedonci, Cr-nogorci i Rumuni. Bunjevci i Šokci žive u Som-boru, Čonoplji, Stanišiću, Bačkom Bregu, Ri-đici, Telečkoj i Aleksi Šantiću. Slovenci su se naselili u Somboru i Aleksi Šantiću. Makedon-ci su evidentirani u Somboru, Gakovu, Bezda-

nu i Stanišiću, Crnogorci u Somboru, Gakovu, Kljajićevu i Rumuni u Bačkom Monoštru, Bez-danu i Doroslovu (Plavša, Đurđev, 1996).

Projekcija ukupnog broja stanovnika za period 2002-2021. god. rađena je na osnovu utvrđenih biodinamičkih karakteristika po-pulacije, dosadašnjih razvojnih tendencija, planiranih mera demografske politike, kao i prognoziranog privrednog i ukupnog društve-nog razvoja. Za opštinu Apatin prognoziran je blagi pad ukupnog broja stanovnika, tako da će 2021. godine u naseljima apatinske opšti-ne živeti 32.500 stanovnika. Prosečna veličina

Tabela 1. Ukupno popisana lica, ukupan broj stanovnika, lica u inostranstvu, domaćinstava i stanova (nivo naselja)

Ukupno popisana lica

Ukupan broj stanovnika

Lica u inostranstvu

Ukupan broj domaćinstava

Ukupan broj stanova

Region Vojvodine 1 995 679 1 916 889 46 031 697 437 852 229

Zapadnobački okrug 193 467 187 581 4 282 69 366 80 745

Apatin 30 017 28 654 1 048 10 904 13 110

Apatin 17 978 17 352 464 6 467 7 531

Kupusina 2 103 1 921 172 806 1 376

Prigrevica 4 099 3 964 94 1 455 1 598

Svilojevo 1 260 1 179 35 491 596

Sonta 4 577 4 238 283 1 685 2 009

Sombor - grad 87 815 85 569 1 552 31 859 37 126

Aleksa Šantić 1 837 1 778 50 703 767

Bački Breg 1 158 1 131 27 433 512

B.Monoštor 3 524 3 425 72 1 251 1 621

Bezdan 4 730 4 569 155 1 789 2 710

Gakovo 1 836 1 811 12 637 668

Doroslovo 1 570 1 485 61 643 726

Kljajićevo 5 166 5 054 109 1 711 1892

Kolut 1 365 1 327 17 502 638

Rastina 411 410 3 152 209

Riđica 2 053 2 017 23 768 853

S.Miletić 2 808 2 738 64 1 083 1 228

Sombor 48 749 47 485 721 17 669 20 091

Stanišić 4 075 3 971 93 1 481 1 648

Stapar 3 340 3 278 50 1 122 1 328

Telečka 1 728 1 697 28 707 854

Čonoplja 3 465 3 393 69 1 208 1 381

Izvor: Popis stanovništva, domaćinstva i stanova u republici Srbiji, 2011.


25

domaćinstva iznosiće 2,7 članova po domaćin-stvu, a ukupan broj domaćinstava biće 11865.

Demografska situacija na teritoriji Grada Sombora je veoma nepovoljna i zabrinjavajuća. Ukupan broj stanovnika se između dva popisa (2002-2011.god) smanjio za 11694 stanovnika tj. za oko 12%. Zbog toga uz zalaganje lokalne samouprave i pomoć Države hitno treba pre-duzeti efikasne mere kojima će se smanjiti de-populacija, dati podsticajne mere za rađanje i ostanak stanovništva u mestu stanovanja.

Pored mera ekonomske i socijalne politike, neophodna je ekonomska, socijalna i ekološka obnova sela, kojim bi se omogućili kvalitetni-ji uslovi života u ruralnom području i povećala zainteresovanost mladih za rad i ostanak. Veoma je važna i decentralizacija javnih službi Grada, odnosno jačanje socijalne osnove (škols-tvo, zdravstvo, kultura, sport) u centrima zaje-dnice naselja (Bezdan, Stanišić, Kljajićevo) kako bi se povećala pristupačnost pojedinih zajedni-ca seoskih naselja. Potrebno je izraditi projekte i programe zapošljavanja mladih i socijalnog stanovanja kojim bi se stimulisala demografska obnova uz obezbeđeno dostupno stanovanje i veću mogućnost rada, uz podršku sredstvima Republike, Pokrajine i Grada.

Tabela 2. Ukupan broj stanovnika, domaćinstava i prosečna veličina domaćinstva opštine Apatin

NaseljeBroj stanovnika Indeks

Pros stopa rasta

Broj domaćinstavaProsečna veličina

domaćinstva

2002 2021 2021/02 2002/21 2002 2021 2002 2021

Apatin 19320 20000 103,5 0,17 6730 7100 2,9 2,8

Kupusina 2356 2200 93,4 -0,32 927 915 2,5 2,4

Prigrevica 4781 4600 96,2 -0,19 1630 1650 2,9 2,8

Svilojevo 1364 1300 95,3 -0,24 510 500 2,7 2,6

Sonta 4992 4400 88,1 -0,6 1816 1700 2,8 2,6

Ukupno 32813 32500 99,1 -0,05 11613 11865 2,8 2,7

Izvor: Prostorni plan opštine Apatin, 2013.

Tabela 3. Demografska kretanja do 2021.godine – projekcija broja stanovnika na osnovu dosadašnjeg trenda promena opštine Sombor

Naselje 2002 2011 2016 2021

Aleksa Šantić 2.209 1.837 1.658 1.497

Bački Breg 1.477 1.158 1.012 884

B.Monoštor 4.122 3.524 3.230 2.961

Bezdan 5.507 4.730 4.347 3.994

Gakovo 2.236 1.836 1.646 1.475

Doroslovo 1.981 1.570 1.380 1.213

Kljajićevo 6.126 5.166 4.699 4.275

Kolut 1.736 1.365 1.194 1.045

Rastina 566 411 344 288

Riđica 2.664 2.053 1.776 1.537

S.Miletić 3.243 2.808 2.592 2.393

Sombor 52.648 48.749 46.709 44.756

Stanišić 4.971 4.075 3.649 3.268

Stapar 3.882 3.340 3.072 2.826

Telečka 2.148 1.728 1.531 1.357

Čonoplja 4.433 3.465 3.022 2.635

Ukupno 99.949 87.815 81.722 76.051

Izvor: Prostorni plan Grada Sombora, 2013.


26

KULTURNA BAŠTINA

Kulturna baština podrazumeva dobra koja su nasleđena od prethodnih generacija ili koja nastaju u sadašnjosti. Ona imaju specifičnu vrednost za ljude i treba da budu sačuvana za buduće generacije. Kulturna dobra su najčešće stavljena pod režim zaštite, imaju velik značaj u svesti ljudi, a sa ekonomske strane predstav-ljaju značajan turistički potencijal.

ARHEoLoŠKA NALAZIŠTAArheološka nalazišta su delovi zemljišta na kojima se nalaze otkriveni i pot-puno ili delimično iskopani, kon-zervirani i uređeni ostaci nepo-kretnih objekata, kao i pokretni predmeti iz ranijih istorijskih pe-rioda (Tomka, 1998).

Arheološko nasleđe je evidenti-rano prilikom poljoprivrednih ra-dova od kraja XIX veka. Nađeni su ostaci iz naselja iz kamenog, stari-jeg i malađeg gvozdenog doba, sar-matskih naselja antičkog perioda, kao i nekro-pole iz doba Seobe naroda (IV–VIII vek). Sada se to nasleđe čuva u Gradskom muzeju u Som-boru.

Najstariji tragovi ljudske aktivnosti na te-ritoriji Sombora i okoline potiču iz neolita. Predstavnik starijeg neolita je starčevačka kul-turna grupa. Nosioci starčevačke kulture bili su prvenstveno zemljoradnici, ali su se bavili i stočarstvom, lovom i ribolovom. Starčevačka naselja podizana su u blizini reka ili bara, na uzdignutim lesnim terasama i gredama. Na-selja ove kulturne grupe otkrivena su pored reke Mostonge u neposrednoj blizini Dunava. Materijalni ostaci ove kulture su raznovrsni oblici sudova od pečene zemlje, alati od kre-sanog i glačanog kamena, kosti, rožine, figu-rine i amuleti.

Mlađi neolit reprezentuje vinčanska kultu-ra (oko 4500. godine pre nove ere). O posto-janju iste u ovom delu Bačke, pored brojnih nalaza (pehari, fragmenti keramike, amajli-je, stubaste statuete i dr) iz okoline Bogojeva i Karavukova, dobijamo ako tim nalazima pri-

dodamo predmete iz okoline Sombora koji po-tiču sa prvih iskopavanja i rekognosciranja sa kraja XIX veka.

U blizini Sombora na lokalitetu Đepfeld kod Doroslova otkriveno je više od 180 grob-nih celina sa ostacima spaljenih pokojnika.. Značajno je i spomenuti mač, koji je izložen u somborskom muzeju, a na kojem je konsta-tovan utisnuti lik u profilu keltskog ratnika (Kelti su ove krajeve naseljavali u 4 veku p.n.e),

kao žig radionice. Takođe, na nalazištima u ataru Sombora (Bilić salaši) nađena

su koplja koja se mogu pripisati iz-radi keltskih majstora.

Najveći broj ostataka materijal-ne kulture iz perioda Seobe naro-da potiče sa nekropola (Vasić, 1984).

Što se tiče arheoloških nalazišta iz mlađeg perioda istorije Sombora, bitno je spomenuti srednjoveko-vnu nekropolu Atica, koja se nala-zi između salašarskih naselja Bilića i Rančeva, gde je otkriveno 28 gro-

bova, a arheološka zbirka Gradskog muzeja u Somboru je obogaćena eksponatima koji su do sada retko nalaženi na ovom prostoru.

DELA SA SPoMENIČKIM I UMETNIČKIM SvoJSTvIMA

Dela sa spomeničkim i umetničkim svojstvi-ma su ona dela koja imaju umetnička svoj-stva sa izraženim kulturnim i istorijskim zna-čajem, bez obzira na istorijski period u kojem su nastala. Mogu se podeliti u tri podgrupe (Tomka, 1998):

• dela arhitekture – objekti i njihove celine (dvorci, palate, gradske kuće, vile, crkve)

• dela likovne umetnosti – slikarstva, vajar-stva i primenjenih umetnosti

• ostvarenja dramske, muzičke ili filmske umetnosti

Imajući u vidu raznovrsnost i mnogobroj-nost ove kategorije kulturnih dobara, biće obrađena samo najznačajnija za kulturna kretanja turista. Značajna slikarska i vajar-

∎Deo ogrlice iz bron-zanog doba – ekspo-nat u somborskom Gradskom muzeju; foto: L.Lazić


27

ska dela koja su deo nekih objekata arhitektu-re biće obrađena u sklopu istih, a ne posebno, kao što je naznačeno u gore navedenoj podeli.

GRADSKA KUćA U SOMBORUGradska kuća, Varoška kuća ili Magistrat, predstavlja središnji arhitektonski sim-bol grada. Nastala je na osnovi nekadašnjeg

„dvora” (kaštela) somborskog kapetana grofa Jovana Janka Brankovića. Nova zgrada Grad-ske kuće, izgrađena je u stilu neoklasicizma. Iznad trouglastih frontova, na ispadima sa istočne i zapadne strane Gradske kuće, rim-skim brojevima su upisane godine, koje ozna-čavaju godinu nastanka Brankovićevog kašte-la (1718) i godinu izgradnje nove zgrade (1842).

Svečanu salu Gradske kuće uredio je 1851. arhitekta Karl Gfeler. U njoj su održavane sed-nice gradskog Magistrata i izabranog Obšte-stva, ali i balovi i priredbe. Tu je novembra 1918. godine izvršena primopredaja grada iz-među dotadašnjih austrougarskih i predsta-vnika srpske kraljevske vlasti. Sedište lokalne samouprave nalazilo se u Gradskoj kući sve do 1962. godine (Lazić i dr, 2010).

Na trgu sa zapadne strane Gradske kuće dugo se nalazio kameni spomenik Svetom trojstvu koji je 1774. godine postavio Pavle Krušper. Bilo je to klasično barokno vajarsko delo elegantnog, gracioznog, visoko uzdignu-tog stuba na čijem vrhu je stajao kip Svetog trojstva, dok su u podnožju na omanjim po-stoljima postavljene figure Bogorodice i apo-stola Petra i Pavla. Prema predanju, spome-nik je podignut u zahvalnost i slavu Bogu što je Sombor mimoišla jedna od većih epidemija kuge koja je u to vreme desetkovala stanovni-štvo. Ograda od kovanog gvožđa podignuta je oko spomenika 1828. godine. Zbog spomenika je i središnji gradski trg ispred Gradske kuće dobio ime Svetotrojički trg. Spomenik Svetom trojstvu koji je duže od 170 godina bio jedan od arhitektonskih znamenja grada, nepoprav-ljivo je oštećen prilikom uklanjanja sa grad-skog trga 1947. godine (Lazić i dr, 2010).

ŽUPANIJAGradnja dvospratnice, započela je 1805. godi-ne. Već 1807. godine zgrada je bila stavljena pod krov, zidanje je završeno 1808, a unutra-

šnje uređenje bilo je potpuno gotovo krajem naredne, 1809. godine, kada su u nju preme-štene sve županijske službe (Lazić i dr, 2010).

Dograđivanje i obnova zgrade Županije za-početi su krajem aprila 1880. godine. Prema projektu arhitekte Đule Partoša, stara ne-oklasicistička fasada potpuno je zamenjena novom, dekorativnijom, u stilu eklekticizma, a izgrađena su i dva tornja kvadratne osnove na mestima gde su spajana bočna krila stare zgrade sa novim produžecima. Iznad krova postavljena je kupola, čiji je spoljni deo rešen u vidu konzola, sličnim onima na venecijan-skoj crkvi „Santa Maria della Salute“. Dogra-đen je i zadnji deo zgrade, koja je, time, dobila konačni pravougaoni oblik.

U velikoj, svečanoj sali održavane su sed-nice županijske skupštine. Ovde je februara 1898. godine postavljena impozantna slika Fe-renca Ajzenhuta (1857-1903) „Bitka kod Sente“, naslikana uljanom tehnikom na jednodelnom platnu veličine 7x4 metra, u bogatom pozlaće-nom ramu. Bačko-bodroška županija je sliku poručila dve godine ranije, prilikom mileni-jumske proslave dolaska Mađara u Panon-

∎Magistrat u Somboru; foto: L.Lazić


28

sku niziju, a slika predstavlja završne trenu-tke bitke u kojoj je 11. septembra 1697. godine austrijska vojska predvođena Eugenom Savoj-skim trijumfalno pobedila nadmoćnije Turke, kod Sente, i u kojoj je na strani austrijske voj-ske, u jedinicama pod komandom srpskog po-dvojvode Jovana Monasterlije, učestvovao i odred od nekoliko stotina somborskih grani-čara. Ova slika izuzetne slikarske perspektive nastala je u Minhenu i pre no što je brodom prenesena Dunavom do Apatina, odakle je ve-likom volovskom zapregom stigla do Sombo-ra, slika je bila prikazana u Berlinu, Beču i Bu-dimpešti. Kako je bila viša od ulaza kroz koji je trebalo da bude uneta, županijske vlasti su dozvolile da bude srušen deo zida iznad sre-dišnjih vrata svečane sale koja vode na balkon, te je slika kroz proširen ulaz uneta u salu. U zdanju Županije danas je sedište Grada Som-bora, Zapadnobačkog okruga i više državnih službi.

PAŠINA KULA Pašina ili Turska kula je jedini trag nekadašnje tvrđave iz predturskog perioda i jedan od po-slednjih belega jednoipovekovnog turskog bo-ravka u Somboru. To je najstarije sačuvano gradsko zdanje (potiče s kraja XVI ili s poče-tka XVII veka). Poznavaoci istorije arhitekture nalaze u njenoj unutrašnjosti tragove gotike, što ukazuje da su je i Turci, nakon osvajanja Sombora 1541. godine, zatečenu i nasleđenu, možda samo prepravili i dogradili. Kula kva-

dratne osnove sa prizemljem i dva sprata sa-čuvala je svoj davnašnji izgled. Danas se u njoj nalaze depoi somborskog Istorijskog arhiva (Lazić i dr, 2010).

NARODNO POZORIŠTEPrvi profesionalni gradski pozorišni an-sambl, pod imenom Narodno pozorište Som-bor, osnovan je 1946. godine. U ovih nepunih 70 godina postojanja somborsko Narodno po-zorište odigralo je 470 premijera i na hiljade pozorišnih predstava, kako u Somboru, tako i gostujući u mnogim gradovima širom zema-lja nekadašnje Jugoslavije. Danas somborsko Narodno pozorište spada među najuglednija i najuspešnija profesionalna pozorišta u Srbiji.

Pozorište raspolaže prostorom od ukupno 4.474 m2. Pozorište ima Veliku i Malu scenu i Studio 99. Velika scena ima 320 mesta, scenu površine 200 m2 i visine 14 m sa portalom od 8,2 m2. Scena u velikoj sali ima rotacionu binu.

∎ Županija; foto: L.Lazić

∎Narodno pozorište; foto: L.Lazić


29

Mala scena raspolaže sa 99 mesta i scenom po-vršine 36 m2, a visinom 6 m. Pozorište ima pri-stup osobama sa invaliditetom (Lazić i dr, 2010).

Pozorište sarađuje sa ustanovama kulture u gradu, a posebno tokom Pozorišnog marato-na, festivala koji Pozorište organizuje od 1993. godine. U okviru ovog festivala održavaju se i prateći programi kao što su: promocije knji-ga, koncerti, tribine, izložbe, u kojima gostuju umetnici iz zemlje i inostranstva.

Od 1992. godine Narodno pozorište Som-bor dodeljuje nagradu Nikola Peca Petrović koja se uručuje na Pozorišnom maratonu. Ova na-grada se bijenalno dodeljuje najuspešnijem pozorišnom menadžeru.

PREPARANDIJAMladi Somborac Avram Mrazović (1756-1826), sin i unuk ovdašnjih uglednih pravoslavnih sveštenika, postavljen je, ukazom carice Ma-rije Terezije, krajem 1777. godine za upravite-lja svih pravoslavnih osnovnih škola u Bačkoj, Bodroškoj, Baranjskoj i Torontalskoj župani-ji. Za svoje sedište odabrao je rodni Sombor, gde je 1778. godine pokrenuo Normu, odno-sno dvorazrednu, a uskoro trorazrednu naro-dnu gradsku školu sa prvim, ispočetka trome-sečnim tečajevima, za obrazovanje i stručno osposobljavanje srpskih učitelja. U 33 godine postojanja ove škole u njenim klupama je uči-teljsko obrazovanje steklo nekoliko stotina ta-dašnjih učitelja iz svih srpskih krajeva. Nakon njenog gašenja 1811. godine, osnovana je, sta-ranjem Uroša Nestorovića, 1812. godine u Sen-tandreji srpska Preparandija, koja je samo če-tiri godine kasnije preseljena u Sombor gde je, pod raznim nazivima, ostala do danas.

Nastava u zdanju Preparandije odvijala se sve do 1948. godine, kada je somborska Uči-teljska škola premeštena u nov prostor, u zgra-du Apacije.

Nakon što je somborska Pedagoška akademi-ja, naslednica nekadašnje Učiteljske škole, pre-rasla 1993. godine u Učiteljski fakultet, opštin-ske vlasti su 1995. godine zadužbinu patrijarha Brankovića vratile ovoj visokoškolskoj ustano-vi. Nakon završetka spoljne obnove Preparandi-je predviđeno je da u njoj bude postavljen muzej somborske Učiteljske škole, najdragoceniji deo njene bogate i stare biblioteke, osnovane još 1817.

godine, kao i kancelarije dekanata sadašnjeg Pe-dagoškog fakulteta u Somboru.

Stalna retrospektivna postavka Save Stoj-kova smeštena je u prizemlju zdanja Prepa-randije u Somboru, na površini od 250 m2, i sa-drži 72 ulja na platnu, staklu i lesonitu, iz svih perioda rada poznatog slikara. U hodniku, u prizemlju, nalaze se radovi Save Stojkova na-stali u periodu 1975-1977. godine, a u hodni-ku na spratu nalaze se njegovi najstariji rado-vi (špahla na lesonitu) iz pedesetih i šezdesetih godina XX veka. Na spratu su smešteni i rado-vi temperom i tušem, pasteli, akvareli, crteži i grafike iz svih perioda umetničkog rada Save Stojkova. U „ovalnoj“ sali, na spratu zdanja Preparandije, nalazi se i atelje poznatog sli-kara u kome on svakodnevno boravi i radi. U zgradi Preparandije nalazi se i Muzejska zbir-ka Pedagoškog fakulteta (www.visitsombor.org/rs/ponuda/kultura).

KUćA LAZE KOSTIćA (KUćA PALANAČKIH)Jednospratnica Stevana Popića sagrađena je u stilu neorenesanse, sa osnovom u obliku

∎ Somborska Preparandija; foto: L.Lazić


30

slova L. Na sredini zgrade nalazio se balkon koji su držale četiri konzole od livenog gvožđa. Nakon smrti Stevana Popića, kuću su nasle-dile njegova sestra Ana Palanački i njena kćer Julijana. Dobro je poznata priča o Julijani Pa-lanačkoj, bogatoj devojci koja je skoro četvrt veka strpljivo čekala srpskog pesnika Lazu Kostića. Od 1895. Laza Kostić je živeo u ovoj kući sve do svoje smrti, 1910. godine. Ovde je između 1900. do 1902. godine nastala njegova knjiga O Zmaju, a nešto ranije i prevodi Pande-kata, pa ponovni prevodi Šekspirovih dela Ri-čarda III i Romea i Julije, kao i jedna od najlep-ših pesma srpske ljubavne poezije Santa Maria della Salute, nastala poetskom alhemijom iz rasutih zapisa o snovima u kojima je pesnik imao viđenja umrle drage Lenke Dunđerske. Sačuvano je svedočanstvo da je Laza Kostić, kada bi počinjao da piše, oblačio najsvečani-je belo odelo i gotovo ritualno pristupao tom poslu (Lazić i dr, 2010).

GRAŠALKOVIćEVA PALATAProstrana barokna jednospratnica sagrađena u obliku obrnutog slova L dovršena je polovinom pedesetih godina XVIII veka, kada je komorski administrator, odnosno upravnik komorskih dobara Franc Redi primio u njoj novoimenova-nog župana Bačke županije, nadbiskupa Jože-fa Baćanija. Uskoro je upravnik kraljevskih ko-

morskih dobara postao grof Anton Grašalković (1693-1771), visoki carski činovnik i vlastelin su-sedne Baje, te su po njemu Somborci prozvali i zgradu u kojoj je stolovao i koju je on, verovatno, potpuno dovršio (Lazić i dr, 2010).

Kada je sagrađena, Grašalkovićeva palata je služila kao administrativna i stambena zgra-da komorske uprave i predstavljala je jednu od najimpozantnijih javnih građevina u Sombo-ru, kojom je komorska uprava ispoljavala svoju moć i značaj. Najvažniji zadatak komorske ad-ministracije u drugoj polovini XVIII veka bio je sprovođenje kolonizacione politike bečkog dvora, pa je u Grašalkovićevoj palati bio sme-šten i imigracioni centar za planiranje i do-seljavanje nemačkog stanovništva, koje je u Bačku kolonizovano u razdoblju od kraja če-trdesetih do kraja osamdesetih godina XVIII veka. Administracija komorske uprave nalazi-la se u Grašalkovićevoj palati sve do početka šezdesetih godina XIX veka, kada je uprava komorskih dobara u Bačkoj ukinuta. Taj jedan vek, koliko je sedište komorske administraci-je bilo u Somboru, upravnik komorskih doba-ra, bio je najviši državni činovnik u Somboru.

Od 1863. godine u Grašalkovićevoj palati na-lazila se somborska poštanska telegrafska sta-nica. Između dva svetska rata ovde je radila po-reska uprava, a tokom završnih borbi u Drugom svetskom ratu zgrada je neko vreme bila sedište

∎Grašalkovićeva palata; foto: L.Lazić


31

Komande područja narodnooslobodilačke voj-ske. Posle rata ovde je bila smeštena policijska služba i službe lokalnih civilnih vlasti i ustano-va, a nakon toga zgrada je bila sedište uprava somborskih trgovinskih preduzeća.

Svoj današnji izgled palata je dobila 1891. godine. Danas se ovde nalaze poslovne kance-larije, među kojima je i kancelarija Turističke organizacije grada Sombora.

CRKVA SVETOG VELIKOMUČENIKA GEORGIJA (VELIKA PRAVOSLAVNA CRKVA)Prema predanju, ali i prema popisu priložnika u Krušedolskom pomeniku još u tursko vreme imali su ovdašnji Srbi malu Svetođurđevsku crkvu na istočnoj strani šanca. Godine 1759. Počela je izgradnja nove crkve Svetog veliko-mučenika Georgija.

Crkva ima osnovu jednobrodne bazilike, a građena je u mešavini stilova baroka i rokokoa, sa dosta neoklasicističkih detalja na pročelju, odnosno na zapadnoj crkvenoj fasadi. Izgra-dnja crkve potpuno je dovršena 1761. godine kada je u oltaru postavljena i osvećena mer-merna časna trpeza, kao i nova mermerna kr-stionica u ženskoj priprati. Tadašnji srpski zo-grafi Teodor Kračun, Jovan Isajlović i Lazar

∎Male dveri sa ikonom Sv arhangela Mihaila u Velikoj pravoslavnoj crkvi; foto: L.Lazić

∎ Krunisanje Bogorodice i Sveta trojica – freska na svodu soleje u Velikoj pravoslavnoj crkvi; foto: L.Lazić


32

Serdanović oslikali su ikonostas, kao i pozla-tili i ukrasili unutrašnjost hrama u narednim godinama (Stepanović, 2006).

Iza crkve, u porti, prvobitno je 1759. godine sazidana prizemna trščara namenjena za škol-sko zdanje, u kojoj je Avram Mrazović 1778. godine pokrenuo školu „Normu“, sa prvim te-čajem za obrazovanje srpskih učitelja, iz koje se kasnije razvila čuvena somborska Prepa-randija. Na mestu stare zgrade Srpske učitelj-ske škole Somborska crkvena opština podigla je 1863. godine novo školsko zdanje sa fasa-dom u stilu rustičnog klasicizma. U njemu je danas sedište Srpske pravoslavne crkvene op-štine somborske (sa dragocenim crkvenim ar-hivom i bibliotekom).

U crkvenoj porti nalazi se veliki krst nači-njen od ružičastog mohačkog mermera, koji od 1795. godine do nakon Drugog svetskog rata, stajao na Svetođurđevskom trgu pored crkve kao i manji mermerni krst koji se od 1856. godine do posleratnih vremena nalazio licem prema Čitaoničkoj ulici.

CRKVA SVETOG JOVANA PRETEČE (MALA PRAVOSLAVNA CRKVA)Osnovu crkve Svetog Jovana Preteče, rani-je zvane Svetopretečina, a danas Mala pravo-slavna crkva, čini temelj drevne sakralne gra-

đevine koja potiče još iz predturskih vremena. Sklanjajući se pred Turcima u vreme austrijsko-turskog tzv. varadinskog rata, kaluđeri fruško-gorskog manastira Jazak preneli su 1716. godine

∎Mala pravoslavna crkva; foto: L.Lazić

∎Unutrašnjost Male pravoslavne crkve; foto: L.Lazić


33

u somborsku Svetopretečinu crkvu mošti po-slednjeg srpskog vladara iz svetorodne loze Ne-manjine cara Stefana Uroša V, sina cara Stefana Dušana. Dve godine kasnije, nakon potpisiva-nja Požarevačkog mira, jazački kaluđeri, vra-ćajući se u Srem, poneli su i mošti cara Uroša, a u znak zahvalnosti kaluđeri su Svetopreteči-noj crkvi u Somboru podarili starodrevnu ikonu Majke Božije (Lazić i dr, 2010).

Stara crkva je porušena do temelja avgu-sta 1786. godine, a već u septembru iste godine osvećen je temelj nove crkve građene u obliku bazilike sa polukružnom apsidom. Njena iz-gradnja trajala je četiri godine, a nova crkva Svetog Jovana Preteče, sagrađena je u izrazito baroknom stilu sa elementima rokokoa. Sve-čano je osvećena u decembru 1790. godine.

CRKVA SVETOG TROJSTVA (STARA KATOLIČKA CRKVA)Godine 1717. počinje zidanje crkve Svetog troj-stva, koju su završili 1719. godine (Lazić i dr, 2010). U junu 1752. godine pored stare crkvi-ce svečano je postavljen ugaoni kamen u te-melj nove crkve, posvećene večnom, velikom,

mudrom, milostivom i pravednom božanskom Trojstvu, kako je zapisano na kamenu temeljcu. Zidanje crkve, klasičnog baroknog zdanja sa osnovom jednobrodne bazilike i stepenastom apsidom, teklo je sporo i završeno je deset go-dina kasnije. Barokni crkveni toranj visine 53 metra podignut je 1768. godine i crkva je, nakon što je postavljen krst, dobila svoj kona-čan izgled, sačuvan do danas.

PLEBANIJA (ŽUPNI DVOR, NEKADAŠNJI FRANJEVAČKI SAMOSTAN)Pored crkve Svetog trojstva nalazi se zgrada nekadašnjeg franjevačkog samostana. Izgra-dnja zgrade samostana započela je 1743. godi-ne na placu pored crkve, uz pomoć komande Potisko-pomoriške vojne granice iz Segedina. Zgrada franjevačkog samostana, kvadratnog oblika, dovršena je 1749. godine, a u njenim prostorijama u prizemlju, na osnovu eliberta-cione povelje carice Marije Terezije, 24. apri-la 1749. godine Sombor je svečano proglašen za slobodan i kraljevski grad. Na južnoj fasa-di zdanja nekadašnjeg franjevačkog samosta-na, a današnjeg župnog dvora, nalazi se sun-

∎Oltar – Crkva svetog Trojstva; foto: L.Lazić ∎ Crkva svetog Trojstva; foto: L.Lazić


34

čani sat sa oporim i opominjućim natpisom: Jedan ti je od ovih poslednji! Sunčani časovnik i natpis četrdesetih godina XIX veka smislio je, konstruisao i dao da se izradi Jovan Cokor, lai-čki astronom, upravitelj somborske Preparan-dije.

U hodniku franjevačkog samostana uzidan je izvajan kameni umivaonik koji je u XVIII veku prenesen iz nekadašnjeg turskog kupati-la i koji je sačuvan do danas kao jedan od ret-kih materijalnih spomenika turskog doba u Somboru (Lazić i dr, 2010).

Sa južne i istočne strane nekadašnja zgrada franjevačkog samostana okružena je od kraja XVIII veka gradskom pijacom. O trošku rimo-katoličke crkvene opštine i senatora Ištvana Estergomija pijaca kraj župnog dvora ograđe-na je 1820. godine kovanim lancima, razape-tim između niskih stubova od crvenkastog mermera (od tog vremena ustaljen je među Somborcima naziv „Pijaca u lancima“).

CRKVA SVETOG STJEPANA KRALJA I KARMELIćANSKI SAMOSTANKrajem 1860. godine svečano je otpočela gra-dnje ove crkve. Izgradnja crkve, uz mno-

∎ Župni dvor; foto: L.Lazić

∎ Sunčani časovnik sa natpisom na južnoj strani spoljnog zida Župnog dvora; foto: L.Lazić


35

gobrojne probleme, potpuno je završena i osvećena u julu 1902. godine. Crkva je bila posvećena svetom maurskom kralju Stefanu (Stjepanu, Ištvanu), prvom krunisanom hri-šćanskom vladaru Mađara i utemeljitelju sre-dnjovekovne mađarske države: koji je vladao od 997. do 1038. godine. Svečano je osvećena na praznik svetog kralja Stefana, 1904. godi-ne. Crkva je sazidana kao trobrodna bazilika u stilu neoromantizma. Crkva odaje skladan iz-gled, bez naglašenih ukrasa, ali uz naglašenu vertikalnu liniju.

Kao i crkva, i karmelićanski samostan (1905) je sagrađen u stilu neoromantizma, sa osnovom u obliku nepravilnog slova L, a nala-zi se neposredno uz južnu stranu crkve. Som-bor je, izgradnjom karmelićanskog samostana, uz novu crkvu Svetog kralja Stefana, dobio i skladno, savremeno i prostrano zdanje koje je postalo učilište mladih karmelićana. Tokom Prvog svetskog rata kraće vreme se u mana-stirskoj zgradi nalazila vojska i vojna bolnica, a nakon Drugog svetskog rata škola. Zdanje je potpuno vraćeno karmelićanskom redu 1962. godine (Lazić i dr, 2010).

KAPELA SVETOG IVANA NEPOMUKAKao posledica carske naredbe da se u svim zemljama austrijske krune raširi kult novo-kanonizovanog svetitelja Ivana Nepomuka, zaštitnika od poplava i zaštitnika svete tajne

ispovedi, nastala je 1751. godine ljupka kapela rokoko stila posvećena ovom svetitelju, sagra-đena u blizini Pašine kule, tačno preko puta tadašnje rimokatoličke crkvice Svetog troj-stva. Do vrha krsta kapela je visoka 12 meta-ra. Kapela Svetog Ivana Nepomuka sačuvala je

∎ Crkva Svetog Stjepana kralja; foto: L.Lazić

∎ Crkva Svetog Stjepana kralja; foto: L.Lazić


36

svoj prvobitan izgled do danas, a starim šar-mom zaiskrila je nakon detaljne obnove 1999. Danas se u Kapeli nalazi Galerija Višinka.

GRADSKA KUćA U APATINUGradska kuća je velelepna građevina u samom centru grada. Izgrađena je u secesijskom stilu. Građena je u periodu od 1907. do 1909. godine. Ova građevina delimično je stradala u požaru pre nekoliko godina i nakon toga je u potpu-nosti obnovljena. U proteklim godinama gra-

đani Apatina ovo zdanje vežu za najlepše tre-nutke u njihovim životima zbog činjenice da se ovde održavaju venčanja.

APATINSKA PIVARAApatinska pivara osnovana je 1756. godine i spada u najstarije pivare u zemlji. Stari deo objekta Apatinske pivare, svojim spoljašnjim izgledom, predstavlja zdanje koje pleni svo-jom lepotom, te privlači veliki broj posetilaca. Smeštena je u neposrednom centru grada.

KATOLIČKA CRKVA POSVEćENA UZNESENJU MARIJINOM U APATINUPrva crkva kolonizovanog Apatina osvećena je 1748. godine od strane apatinskog sveštenika Jakoba Mikoša, i bila je posvećena Uznesenju Marijinom, koja se slavila 15. avgusta. Crkvu je sagradila Ugarska dvorska komora, a pomoć pri izgradnji dali su sami vernici koji su u to vreme živeli u vojnom naselju. Prvobitna crkva je bila jednobrodna sa polukružnim apsidom, horom i jednostavnom sakristijom. Imala je i toranj na koji je, na predlog barona Kotma-na, postavljen sat (1789). Na dan početka njene

∎ Kapela Svetog Ivana Nepomuka; foto: L.Lazić

∎ Apatinska pivara; foto: T.Pivac

∎Gradska kuća u Apatinu; foto: L.Lazić


37

gradnje, uz apatinsku crkvu zasađeno je i tr-novo drvo (danas je visoko preko 15 metara, a ima prečnik od oko dva metra). Legenda kaže da je mladica doneta iz Jerusalima od trnovog drveta od kog je bio napravljen venac oko glave raspetog Isusa Hrista (Mašić, 1995).

Novoizgrađena crkva ima dužinu od 47,5 m, širinu od 21 m, a visina, sa tornjem, iznosi 49,8 m. Kao i prethodna i ova crkva je posveće-na Uznesenju Marijinom. Crkva ima tri broda, hor i jednu sakristiju, iznad koje se nalazi ora-torijum. Fasada nosi obeležja kopf stila, ili ta-kozvanog dunavskog baroka. Izvođač radova je bio Johan Gemoher, građevinar iz Apatina. U toku jubilarne 1998. godine na crkvi je ura-đena spoljašnja restauracija, a potpuno je re-staurirana zapadna fasada i apsida crkve.

Značajno mesto u crkvi zauzima barok-na statua Crne Bogorodice od drveta doneše-na u jednom od talasa terzijanske kolonizaci-je (Mašić, 1995). O ovom kipu postoji i legenda koja kaže da je ovaj kip ponela izvesna Mag-dalena Gerber iz svog mesta, kada je krenu-la iz Ulma, koji je bio polazno mesto u vreme

kolonizacije. Putnici su tada zastajali na obali duž Dunava i nigde do Apatina kip nije mogao da stoji uspravno. Kada su stigli na mesto da-našnjeg Apatina, Magdalena je postavila kip i on je ostao da stoji uspravno. To je označi-lo da se putovanje treba upravo ovde završi-ti i tako je Apatin postao centar kolonizacije (Mašić, 1995).

Pored crkve nalazi se Župni dvor izgrađen 1798. godine, a odlikuju ga karakteristike ba-roknog stila. Nestručnom obnovom tokom se-damdesetih godina uništeno je mnogo detalja i unutrašnjost, a osim prednje fasade nije osta-lo ništa što podseća na baroknu građevinu.

Apatinski župni dvor raspolaže sopstve-nom bibliotekom, a knjige uglavnom potiču iz 18. veka i teološkog su karaktera. Danas se ne zna za sigurno šta je od knjiškog fonda osta-lo u Apatinu, ali se pretpostavlja da se radi o veoma bogatom i raznovrsnom materijalu (Mašić, 1995).

Crkva Uspenje Bogorodičino je stavljena pod zaštitu države 1994. godine, odlukom SO Apa-tin, kao pojedinačni objekat u okviru prostorne

∎ Katolička crkva posvećena Uznesenju Marijinom u Apatinu; foto: L.Lazić

∎Hram Sabor Svetih Apostola; foto: B.Ognjenović


38

celine centra Apatin. Ona predstavlja kulturno dobro od značaja za Republiku. Ispred crkve se nalazi kip Sv. Trojstva, koji je podignut 1900. godine. To je ujedno i jedino sačuvano vajarsko delo u Apatinu (arhiva Pokrajinskog zavoda za zaštitu spomenika kulture).

CRKVA SRCA ISUSOVOGPoznati apatinski sveštenik i poslednji opat, Jakob Egert, uvidevši potrebe vernika u gradu, započinje izgradnju nove crkve. Sa izgradnjom nove crkve Bačka je dobila ujedno i najveću crkvu u periodu između dva rata. Projektant crkve je bečki arhitekt Bruno Buhviser. Crkva je građena u periodu od 1931. do 1933. godine, a karakteriše je pseudoromanski stil. Na crkvi se nalaze dva tornja koja su visoka po 38 me-tara. Građena je tako da može opslužiti 4.000 vernika (Matić, 2002). Narod ju je nazvao „Dve crkve“, zbog dva visoka i upadljiva tornja.

HRAM SABOR SVETIH APOSTOLAGodine 1998. započinje izgradnja još jednog Božijeg hrama u ovom gradu uz prisustvo sve-štenstva i mnogobrojnih vernika, a na čelu sa episkopom Bačkim Irinejom Bulovićem i pa-rohom apatinsko-prigrevačkim Dušanom Ni-ševićem. Izgradnja je trajala od 1998. do 2002. godine. Ovu pravoslavnu crkvu na samoj obali Dunava projektovao je arhitekta Peđa Ristić iz Beograda, a odlikuje se srpsko-vizantijskim stilom.

Hram je u osnovi kombinacija razvijenog tipa upisanog krsta sa slobodnim stubovima u podkupolnom prostoru. Velika kupola ima visinu od 23 metra, a podseća na kupole Stu-denice i Hilandara. Svake godine, 13. jula, se u ovom hramu obeležava i njegova slava – Pav-lovdan. Arhitektonski elementi ove bogomo-lje inspirisani su bogatom srpskom sakralnom tradicijom, od arhitekture za vreme Nema-njića, preko moravskog stila do odlika kate-dralnih zdanja koje nosi upečatljivo pročelje (Matić, 2002).

APATINSKA SINAGOGAJevrejska crkva u Apatinu građena je 1885. go-dine. Sinagoga je 1955. godine prodata Bapti-stičkoj crkvi koja nije menjala fasadu, tako da na vrhu objekta ostaje ploča sa Mojsijevim po-

rukama. Preko ove ploče rukovodstvo Bapti-stičke crkve postavlja samo krst.

Osobenost sinagoge predstavlja mural na tavanici, koji je po svom sadržaju netipičan za judaizam. Ovaj mural ispisan je hebrejskim pi-smom obrnutog redosleda, te se tekst može či-tati samo preko ogledala, odnosno u odrazu na ogledalu.

Nekada se u dvorištu crkve nalazila škola koju su pohađala jevrejska deca, ali i deca bogatih Apatinaca drugih veroispovesti. O ovom objektu se veoma malo zna, a u posle-dnje vreme je u privatnom vlasništvu i veoma lošem stanju. (Matić, 2002).

KUćA ADAMA BERENCA, APATINU kući u kojoj je živeo i radio Adam Berenc, apatinski sveštenik, humanista i urednik ča-sopisa „Die Donau“, nalaze se bogati arhivski i biblioteški fondovi koji govore o istoriji i bašti-ni nemačkog naroda na ovom području. Ovu dragocenu zbirku čini crkvena biblioteka, et-nografska i zbirka umetničkih dela, odnosno sva sačuvana arhivska građa iz nekadašnjih nemačkih mesta Apatina, Prigrevice, Odžaka, Karavukova i Srpskog Miletića.

Zbirka sadrži između osam i devet hilja-da knjiga i posle Matice Srpske, najznačajni-ju i najzanimljiviju zbirku periodike, lokalnih i časopisa okolnih mesta i država. Po rečima hroničara katoličke crkve, radi se o desetina-ma hiljada dokumenata iz kojih se može sagle-dati kompletna istorija ovih naselja.

Rodna kuća Adama Berenca je stavljena na raspolaganje Nemačkom udruženju „Adam Berenc“, kao i svi arhivski fondovi. Nakon više devastacija, u kući su sačuvani veliki de-lovi Berencove biblioteke sa zbirkom periodi-ke i časopisa „Die Donau“. Takođe, ovo udru-ženje raspolaže legatima izumrlih apatinskih nemačkih porodica (http://www.apatinskeno-vine-online.in.rs/index.php/drustvo/61-jedin-stvena-zbirka-bastine-podunavskih-nemaca-u-apatinu).

PRoSToRNo KULTURNo- -ISToRIJSKE CELINE

Ova grupa kulturnih dobara je najpogodni-ja za turističku valorizaciju i prezentaciju. To


39

su prostori, veće celine, kompleksi zgrada sa okolnim ambijentom, ali i brojnim ostvarenji-ma unutar tih prostora (Tomka, 1998).

U okviru ove vrste kulturnih dobara za tu-rizam je neophodno istaći značaj samog grad-skog jezgra grada. Pošto je staro jezgro omi-ljeno mesto turista, mesto dešavanja trgovine, kulture, susreta i zabave ljudi, trebalo bi pri-stupiti njegovoj boljoj afirmaciji i uređenju prostora.

Zgrade koje čine ambijentalnu celinu Sombora pripadaju raznim vremenskim i stil-skim epohama: baroku, klasicizmu, romantiz-mu i secesiji, pa ipak i pored svoje raznolikosti čine jednu celinu. Istorijsko jezgro Sombora

„Venac“ obiluje objektima koji imaju karakter jedinstvenog i neponovljivog te je ono veoma privlačno i za same građane, a i za stanovnike šireg gravitacionog područja.

Trg bratstva i jedinstva, Trg republike, kao i Ulice maršala Tita i Sedmog jula u Sombo-ru, zaštićeni su 1968. godine, kao skladna ar-hitektonsko urbanistička celina, sa jedinstve-nim baroknim objektima podignutim u 18. i početkom 19. veka. Devedesetih godina ovaj deo Sombora proglašen je za kulturno dobro od velikog značaja. Studijom zaštite prostorne kulturno-istorijske celine pod nazivom „Isto-rijsko jezgro Sombora-Venac“, proširuju se granice na površinu omeđenu ulicama - Venac Radomira Putnika, Stepe Stepanovića, Živoji-na Mišića i Petra Bojovića, na kojoj je izgrađe-no preko 400 objekata.

Spomenički fond arhitektonsko urbanisti-čkog nasleđa opštine Apatin čine ambijental-ne celine, od kojih je najvažnija ulica Srpskih Vladara. Pored ove ambijentalne celine zna-čajni su i pojedinačni objekti zbog svojih obli-kovanih ili istorijskih vrednosti.

Glavna ulica, ulica Srpskih Vladara se for-mirala kao prava i široka, sa bogatim drvore-dom i sa najlepšim i najznačajnijim građevi-nama. I ostatak grada je formiran po istom principu pravih i širokih ulica, u ortogonalnoj mreži. Takvu strukturu grada treba sačuva-ti, jer se smatra da sadrži modularnu matricu koja odgovara čovekovom merilu. Ipak, nedo-statak ovakve gradnje je odvojenost od zele-nih obala Dunava, što je posledica opasnosti od poplava.

Identitet grada i karakter mesta je sadržan u Glavnoj ulici, koja je od nastanka bila ispu-njena stambenim zgradama imućnih građana. Malo poslovnog prostora daje reprezentativni i statusni značaj porodicama koje žive tu.

Kao najvažniji materijalni dokazi izdva-jaju se: fond gradskih prizemnih kuća, zgra-da Skupštine Opštine u neoklasičnom stilu, više seoskih kuća „belih panonskih trščara“, rimokatoličke crkve „Uspenje Bogorodice“ i

„Srce Isusovo“, grobnice i nadgrobni spomenici uglednih porodica.

ZNAMENITA MESTA ILI SPoMEN oBELEŽJA

Ova grupa kulturnih znamenitosti obuhvata prostore i objekte od posebnog značaja za isto-riju našeg naroda i predstavlja tipične spome-nike, koji pojedinačno ili u grupama ukazu-ju na značajne događaje, ličnosti i mesta. To su: spomen groblja i pojedinačni spomenici ili spomeničke celine (Tomka, 1998).

Do početka devedesetih godina XX veka u sklopu turističke ponude Sombora nalazilo se i Spomen područje Batinske bitke. U sklopu kompleksa nalazio se Spomen muzej Batinske bitke (na levoj obali), most „51 divizije” preko Dunava i Spomen dom sa monumentalnim spomenikom podignutim u slavu boraca Cr-vene Armije (na desnoj obali). Spomen muzej više nije u funkciji, a svi eksponati su prebače-ni u Gradski muzej u Somboru.

U najvećem somborskom parku - „Parku heroja”, u centru grada nalazi se znatan broj spomenika i to većinom biste boraca Naro-dno oslobodilačkog pokreta. Ispred fakulteta je podignut i spomenik pesnikinji Isidori Se-kulić, kao i našem poznatom pesniku Jovanu Dučiću.

Na kraju, bitno je pomena Partizansko i Cr-venoarmijsko groblje, gde su sahranjeni izgi-nuli u Batinskoj bici 1944. godine. U čast izgi-nulima, na Partizanskom groblju je podignut veliki spomenik, urađen od kamena, dok je na ovom drugom, takođe podignut spomenik još grandiozniji, a u čast „Borcima herojske Crve-ne armije Sovjetskog Saveza u borbi za slobodu naše domovine”, koji su podigli građani grada Sombora, 1945. godine.


40

FoLKLoRNo NASLEĐEPod folklorom se podrazumeva narodna umetnost koja se spontano razvija kao deo tradicionalne materijalne i duhovne kulture.

Kao najznačajnija, u Somboru, su ostvare-nja materijalne i duhovne kulture stvaralaca iz naroda – nošnje, muzika, igra i naiva u teh-nici slame, kao i stari zanati.

Na teritoriji grada Sombora žive pripadni-ci 21 nacionalnosti: srpske, mađarske, hrvat-ske, bunjevačke, crnogorske, jugoslovenske, albanske, bošnjačke, bugarske, goranske i ma-kedonske nacionalnosti. Tu su još i predsta-vnici nemačke, romske, rumunske, rusinske, slovačke, slovenačke, ukrajinske i češke na-cionalnosti. Iz ovoga se jasno vidi da na ovom prostoru postoji raznovrsno kulturno nasleđe.

Narodne igre i muzika naroda somborske opštine se neguje i čuva u okviru kulturno-umetničkih društava, koja postoje u svakom naselju, a u gradu Somboru ih ima tri. Kultur-no-umetnička društva okupljaju kako decu, omladinu, tako i starije, jednom rečju sve za-ljubljenike narodnih pesama i igara. U okviru društava organizuju se i dramske i recitator-ske sekcije, osnivaju orkestri.

Gradsko kulturno umetničko društvo „Ravan-grad“ osnovano je 2001. godine. Rad društva se odvija kroz folklornu, muzičku, pevačku, etno i dramsku sekciju. „Zlatne ruke Sombora“ je sekcija žena koje neguju i prezentuju kuhi-nju ovog podneblja prema receptima starim i preko jednog veka.

Gradsko kulturno umetničko društvo „Som-bor“ pod ovim imenom radi od 1998. godine. Društvo broji 150 članova, koji rade u folklor-noj, pevačkoj, dramskoj sekciji i u narodnom orkestru. Društvo neguje tradiciju naroda i narodnosti Vojvodine, Srbije i Crne Gore. Društvo je organizator Međunarodnog festi-vala dečijeg folklornog stvaralaštva „Osmeh Sombora“ - Međunarodnog festivala folklor-nog stvaralaštva.

Hrvatsko kulturno-umetničko društvo „Vla-dimir Nazor“ osnovano je sa svrhom negova-nja kulture i običaja bunjevačkih i šokačkih Hrvata ovoga kraja (prela, dužionice, Presve-tog Trojstva, Sv. Franje - divojačkog vašara i dr.). Rad društva se odvija kroz nekoliko sekci-

ja: folklornu, likovnu, tamburašku, dramsku, šahovsku, sekcija za negovanje kulture Hrvata

– Bunjevaca i Šokaca. Pored društava koja se bave očuvanjem na-

rodne muzike, postoje i društva koja neguju klasičnu muziku.

Somborsko pevačko društvo - Mešoviti om-ladinski hor „Iuventus cantat“ osnovan je 1985. godine i deluje pod krovom Somborskog peva-čkog društva osnovanog davne 1870. godine. U okviru Somborskog pevačkog društva delu-je i Dečiji hor „Vojislav Voja Ilić“ .

Mađarska Građanska Kasina osnovana je 1867. godine. U njoj se okupljao građanski stalež radi zadovoljavanja svojih kulturnih i umetničkih potreba. U društvu danas funk-cionišu sledeće sekcije: pevačka sekcija, sekci-ja zaštite spomenika istorije i kulture sombor-skih Mađara, sekcija penzionera, zabavišna sekcija, sekcija negovatelja mađarskih narod-nih običaja za osnovno školski uzrast, likovna sekcija, dramska sekcija, omladinska sekcija, internet sekcija.

Dečiji orkestar „Amadeus“ formiran je kra-jem 2001. godine. Orkestar je osvojio brojna prva mesta na Republičkim takmičenjima i fe-stivalima u zemlji i inostranstvu. Osnivač or-kestra „Amadeus“ je Tereza Žili. Članovi orke-stra su deca od 7 do 17 godina.

Grad Sombor poseduje čitavu sekciju zana-tskih radnji koje mogu upotpuniti ukupnu tu-rističku ponudu. Možemo izdvojiti sledeće: obrada metala (Rustik, Pfeifer, Fi-po, Hefes, Be-njak), obrada kože i tekstila (Đuran, Stil 2, DITA B, Rustikanna, Unikat, Linija D, Art Design, Jo-vajna), suveniri (Pletisanka, Glamur, Slamar-ska radionica Bunjevačko kolo), obrada drveta (Damif), hrana i slatkiši (Somborski sir, Crveno srce-ručna proizvodnja liciderskih srca, bombo-na, sveća, Medokolačar Janović, pčelarstvo Peri-škić), slikanje na staklu (Agalma, vitraži Ganić, ikonopisac), nakit (Marjakaj, Kikira) i izgradnja eko-kuća nabijača tradicionalnom metodom od zemlje, blata, trske, drveta, slame, pleve.

Etnička šarolikost uslovila je i postojanje različitih oblika ishrane, pa se i gastronomi-ja javlja kao potencijalna turistička vrednost. Kao specijalitete ovog područja možemo na-vesti: paprikaš (riblji, pileći, juneći, od petla, divljači), domaća bačka žuta supa sa domaćim


41

∎ Srpska narodna nošnja; foto: L.Lazić

∎ Šokačka narodna nošnja; foto: L.Lazić

∎ Crnogorska narodna nošnja; foto: L.Lazić

∎ Romska narodna nošnja; foto: L.Lazić ∎ Bunjevačka narodna nošnja; foto: L.Lazić

∎Mađarska narodna nošnja; foto: L.Lazić


42

knedlama, rinflajš (kuvano meso) sa sosovi-ma (od rena, belog i crnog luka, paradajza, vi-šnje, jabuke), dimljena bela riba (smuđ, deveri-ka) u marinadi, testo sa krompirom, nasuvo sa sirom, makom, grizom, bundevara, šnufnudle (testo sa grizom), štrudle sa orasima, makom, višnjama, cimetom, kakaom, šnenokle, gom-boce sa šljivama, buhtle, dudovača-rakija od duda (Zagorac, 2010).

Folklorno nasleđe u Apatinu je raznovr-sno, a odlikuje se karakteristikama vezanim za život kraj reke. Burna prošlost Vojvodine, na raskršću mnogih puteva i na meti raznih interesa, pored svih stradanja, seoba i naselja-vanja imala je i jednu dobru stranu. Više od 24 etničke grupe sa svojom autentičnom tradici-jom, kulturom i jezikom čine bogato etničko šarenilo.

Kupusinu, kao mesto sa najviše stanovni-ka mađarske nacionalnosti, karakterišu obi-čaji mađarskog stanovništva koje neguje svoj folklor. Sama Kupusina ima vrlo zanimljive običaje. Pored specifične mađarske narodne nošnje i nadaleko čuvene „Kupusinske svad-be“, gostima se pruža obilje narodne umetno-sti prikazane u lokalnom etno muzeju. U ovoj postavci posebno se izdvaja seoski nameštaj u poznatoj „kupusinsko plavoj“ boji.

Kupusinska narodna nošnja je jedinstvena, sa karakteristikama nošnje iz okoline Kaloče u Mađarskoj. Nošnja se sastoji od tvrdo uštir-kane bele bluze kratkih rukava, crvenog prslu-ka, suknje zvonastog oblika i svilene kecelje.

U naselju Sonta, u opštini Apatin veći-nu stanovništva čine Hrvati, odnosno Šokci.

Tambura najpoznatiji muzički instrument Šo-kaca, sastoji se od tri dela, trupa, vrata i glave. U prošlosti su šokačke pesme i plesove prati-le gajde (kovceg.tripod.com/1899_Ivanic/1899_Ivanic_Bunjevci_i_Sokci.htm). Svatovskim obi-čajima Šokci posvećuju posebnu pažnju, oni se uvek odvijaju uz defile konjskih zaprega i po-veću količinu rakije.

Šokačka narodna nošnja (rubina) izrađuje se od lanenog tkanja, a sastoji se od oplećka i krila, koja ima funkciju bluze. Žene je nose leti, dok zimi nose i vunenu suknju sa oboj-kom. I muška i ženska šokačka nošnja izrađuje se od belog platna ukrašenog šljokicama, a na rubovima bluza, košulja i gaća (muške panta-lone) izvezena je čipka.

Prigrevica je mesto kolonizovano mahom žiteljima Like i Banije (Gospić, Udbina, Donji Lapac, Dvor na Uni, Glina, Petrinja itd). Struk-tura stanovništva koje je doseljeno je mahom srpske nacionalnosti. Ovakva struktura je i u nekim okolnim mestima, Kljajićevo, Stanišić, Bački Brestovac i dr.

U ženskoj nošnji su preko dugačke košu-lje neizostavni delovi bili tkani vuneni pojas i pregača, skladno komponovanih motiva i boja. Od suknenih haljetaka najrašireniji je bio „zubun”, „sadak” ili „koret” - vrsta duga-čkog prsluka, kao i haljina s rukavima, ukra-šeni vezom i aplikacijama čohe u boji. Glavu devojke krasila je crvena kapa, preko koje su udate žene polagale maramu presloženu na razne načine.

U muškoj nošnji karakteristične su uzane čakšire, a u nekim regijama prostrani „pelen-giri” sa širim nogavicama, veoma stari delo-vi nošnje. Uz njih su nošeni prsluci sa ravnim

∎ Fišpaprikaš; foto: M.Božin

∎Domaća bačka žuta supa sa domaćim knedlama; foto: M.Božin


43

i preklopljenim polama (gunjić, zubun, ječer-ma, džemadan) i kraći kaputi s rukavima (gunj, gunja, koporan, aljina). Obavezan je bio tkani pojas raznih boja. Lička kapa je nastala na po-dručju kršne Like. Simboliše stradanje srpskog naroda u periodu Otomanske imperije i Ko-sovskog boja (http://www.srcekrajine.net).

Specifičnost i ekskluzivnost etno stila sta-novništva se ispoljava jednako, posredstvom monumentnog etnografskog bogatstva, zbir-kama etno eksponata, ali i običajno narodnim svečanostima, kao i nacionalnim kuhinjama. Kuhinje na ovom području se prepliću: • srpska (ličko – krajinsko – banijska), • vojvođanska (sa obilatom upotrebom ribe,

a posebno je prepoznatljiv „fišpaprikaš“) • vojvođansko – mađarska koja je zastuplje-

na u Kupusini (sa karakterističnom ljuti-nom i upotrebom pavlake).

Svakako treba spomenuti i tradiciju koju ima Apatinska pivara, te čuveno „Jelen“ pivo koje se pravi po recepturi minhenske pivar-ske škole.

USTANovE KULTUREUstanove kulture nisu same po sebi kultur-na dobra, ali svojim aktivnostima one stvaraju nova dobra koja imaju posebno mesto u pre-zentaciji kulturnih dobara neke regije. To su muzeji i kulturni centri (Tomka, 1998).

U Somboru postoje sledeće ustanove kultu-re: Gradska biblioteka „Karlo Bijelicki“, Istorij-ski arhiv, Gradski muzej „Sombor“, Narodno pozorište „Sombor“, Galerija „Milan Konjo-vić“, Kulturni centar „Laza Kostić“.

GRADSKI MUZEJ (FERNBAHOVA KUćA)Bogati trgovac žitom Anton Fernbah iz Apati-na podigao je između 1870. i 1872. godine do-padljivu jednospratnicu u stilu eklekticizma. Pred njom je uređen trg na kome je prodavana riba dovezena iz Apatina (kasnije će ovde grad urediti fijaker-plac). Nakon Prvog svetskog rata zgradu je od Fernbahovih kupio jevrejski vele-posednik Julije Lederer i ona je u vlasništvu ove porodice ostala sve do Drugog svetskog rata u kojem su Ledererovi, kao Jevreji, nastradali. Odmah nakon završetka Drugog svetskog rata

u zgradu je, 1945. godine, useljen Gradski muzej, osnovan na tradiciji i materijalnoj ostavštini Istorijskog društva Bačkobodroške županije, osnovanog u Somboru 1883. godine. Društvo je prvobitno bilo smešteno u zgradi Županije i po-sedovalo je arheološku, numizmatičku, arhiv-sku i bibliografsku zbirku.

Danas se u zgradi somborskog Muzeja čuva jedna od najimpresivnijih zbirki starog novca i numizmatičke literature, koju je svom gradu zaveštao svetski poznat numizmatičar dr Imre Fraj.

Zgrada muzeja delimično je obnovljena iz-među 1988. i 1992. godine, a u isto vreme pot-puno je obnovljena i nekadašnja zgrada dvo-spratnog žitnog magacina koja je, nakon preuređenja, postala novo krilo muzejske zgra-de, u kojem je smeštena zbirka savremene liko-vne umetnosti i deo stalne muzejske postavke.

Danas je Gradski muzej Sombor muzej kompleksnog tipa, koji svojom nadležnošću pokriva teritoriju Sombora, i opština: Apa-tin, Kula, i Odžaci. Deo zgrade Muzeja dati-ra iz 1870. godine, a drugi deo, zgrada u kojoj se nalazi Galerija savremene umetnosti, poti-če iz 1945. godine. Oba zdanja su proglašene kulturnim dobrima.

Muzejski fond broji 33.792 predmeta sme-štenih u više zbirki po odeljenjima - arheo-loško (22,3%), numizmatičko (33,4%), etnolo-ško (9,4%), istorijsko odeljenje sa depadansom Muzeja Batinske bitke kod Bezdana (29,4%), prirodnjačko odeljenje i likovno odeljenje sa zavičajnom zbirkom i zbirkom primenje-ne umetnosti i sa Galerijom savremene jugo-slovenske umetnosti i zbirkom sa kolonije Li-kovna jesen. Godine 2007. urađena je revizija celokupnog fonda Muzeja. Stalna postavka Muzeja je iz 2007. godine (Lazić i dr, 2010).

GALERIJA „MILAN KONJOVIć“ (TUNEROVA KUćA, GALEOVA KUćA)Prva somborska apoteka “Kod zlatnog lava”, koju je 1766. godine otvorio Ferdinand Plank, apotekar iz Osijeka, nalazila se u kući na čijem će temelju somborski apotekar Franc Tuner 1838. g, dovršiti zidanje svoje kuće. Apoteku je 1864. godine od porodice Tuner zakupio apo-tekar Emil Gale, koji je 1881. godine otkupio i zgradu, te je po njemu i zadržala ime. Kasni-


44

∎Galerija “Milan Konjović”; foto: L.Lazić

∎Gradski muzej u Somboru; foto: L.Lazić


45

ji vlasnici apoteke u ovom zdanju bili su Ste-van Mihajlović, Smiljka Konjović i Jozef Valter, kome je apoteka konfiskovana 1944. godine kada je pripojena vojnoj apoteci (apoteka se i u to vreme zvala “Lav”).

U temeljno i promišljeno obnovljenoj Tu-nerovoj ili Galeovoj kući nalazi se (1966) gale-rija slika koje je slikar Milan Konjović (1898-1993) darovao rodnom gradu. Nakon obnove, u nekadašnjoj Tunerovoj zgradi, za trajni sme-štaj i izlaganje legata dobijeno je osam izlož-benih prostorija, sa oko 170 m2 izložbene po-vršine. Zbirka Galerije danas broji 1.083 dela znamenitog somborskog slikara (ulja, tempe-re, akvareli, pasteli i crteži), koja su nastala iz-

među 1913. i 1990. godine, a ovde se nalazi i bogata hemeroteka sa 43 albuma u kojima se čuvaju isečci iz dnevne štampe i časopisa, ka-talozi izložbi, pozivnice i slično, od 1914. go-dine do danas. Iz svojih fondova, ali i uz po-zajmljena dela, Galerija predstavlja tematske izložbe Milana Konjovića, objavljuje mono-grafije, zbornike, izložbene kataloge, repro-dukcije, plakate i druga izdanja vezana za nje-gov život i delo. Pored Galerije je postavljena i bista slavnog somborskog slikara, a na zdanju Galerije ploča sa njegovim rečima Slike ove, mi-ljenice moje, sa ljubavlju, darujem rodnom gradu, one jedino njemu i pripadaju.

MANIFESTACIJE

U okviru turističke ponude Vojvodine mani-festacioni turizam predstavlja vrstu turizma koja može da doprinese povećanju obima tu-rističke potražnje. Potreba čoveka da se zaba-vi, upoznaje nove predele i običaje, uz prome-nu svoje životne i radne sredine, uticala je i na potrebu organizovanja raznovrsnih, atraktiv-nih događaja (manifestacija), kao dela turisti-čke ponude mesta ili regiona (Bjeljac, 2006).U ovom delu biće predstavljene neke od najpo-sećenijih manifestacija u Somboru i Apatinu.

MANIFESTACIJE U SoMBoRUSomborske muzičke večeri se održavaju od 1961. kao najznačajnija muzička manifestacija u gradu. Manifestacija predstavlja smotru do-maćih i stranih muzičara a održava se svake godine u proleće. Brojni koncerti Mešovitog omladinskog hora „Iuventus Cantat“ su poznati ne samo Somborcima, nego i široj publici naše zemlje i inostranstva. Ovaj hor je formiran 1985. i član je Evropske federacije omladinskih horova od 1991.

Kulturno-zabavna manifestacija Sombor-sko leto sadrži bogat i raznovrsan program. Svako veče se organizuju različiti muzički kon-certi lokalnih i nacionalnih muzičkih bendova, koncerti mađarskih bendova, etno festivali, rok festivali, nastupi kulturno-umetničkih društa-

va, organizuju se pozorišne predstave. Održa-vaju se i programi za decu, likovne kolonije i izložbe. Manifestacije „Somborskog leta“ odr-žavaju se na Trgu Svetog trojstva, u atrijumu Gradske kuće, na Gradskom kupalištu „Štrand“ i na somborskim ulicama. Najinteresantni-ji deo Somborskog leta je svakako Somborski kotlić koji se na gradskom trgu održava već 17 godina. „Somborski kotlić“ je etno-gastronom-ska manifestacija predstavljena kroz takmiče-nje u kuvanju ribljeg paprikaša uz prikladan muzički program. Takmičenje okupi oko 300 učesnika koji kuvaju za oko 3000 ljudi.

Fijakerijada koja se tradicionalno održava u Somboru u organizaciji je Konjičkog kluba „Za-padna Bačka”. Prva manifestacija održana je 2003. na somborskom hipodromu. Program fi-jakerijade sastoji se od svečanog defilea ulicama grada do trkališta, pojedinačnog predstavljanja zaprega, zatim ocenjivanja fijakera i biranja naj-lepšeg konja. Priređuje se i tombola na kojoj je glavna nagrada žensko ždrebe. Za najmlađe po-setioce organizatori priređuju likovne kolonije na temu konja (www.soinfo.org).

Dužionica predstavlja žetvene svečanosti somborskih Bunjevaca i Šokaca, a prvi put je održana 1935. Posle Drugog svetskog rata, ova manifestacija je nestala sa somborskih ulica, da bi je pre nekoliko godina obnovilo Kultur-no-umetničko društvo „Vladimir Nazor“. Du-


46

žionica predstavlja tradicionalno narodno ve-selje povodom uspešne žetve, koje je spojeno sa verskim procesijama. Ime „dužionica“ do-lazi od izraza „do žita“. Za turiste je najinte-resantnija povorka kroz grad učesnika Dužio-nice, u živopisnim bunjevačkim i šokačkim narodnim nošnjama, bandaš (vođa povor-ke) i bandašica (njegova žena) sa velikom žit-nom krunom na čelu povorke, i pratnja tam-buraša. Poslednjih nekoliko godina je tradicija da se na centralnom Trgu Svetog trojstva odi-gra Bunjevačko kolo, a nakon toga i niz drugih poznatih bunjevačkih igara.

Turistička organizacija grada Sombora or-ganizuje Međunarodni Festival vina i hrane Ravangrad Wine Fest. Namera organizatora je, pre svega, da obogati turističku ponudu grada i regije, te da doprinese širenju vinske kulture, kojoj se poslednjih godina posvećuje sve veća pažnja. Obzirom na pogodno tlo za uzgoj vi-nove loze na ovim prostorima, Međunarodni festival vina i hrane „Ravangrad Wine Fest“ je idealna prilika da vlasnici velikih vinarija i malih gazdinstava uspostave nove kontakte i time se motivišu za vinogradarstvo, kao jednu od poljoprivrednih grana u usponu. Kako je uz dobro vino neophodna i dobra hrana, na istom

mestu posetiocima se nude i gastronomski spe-cijaliteti karakteristični za ovo podneblje koji se najbolje slažu uz vina. Tokom festivalskog dana posetioci mogu da uživaju i u kulturno-umetničkom program kao i promocijama i pre-zentacijama renomiranih vinskih kuća.

Ulica starih zanata - Ulica Kralja Petra Prvog u Somboru (Glavna ulica) u julu dobija naziv „Ulica starih zanata“, jer se na štando-vima izlažu rukotvorine starih zanata. Ovom prilikom svoje proizvode izlažu zanatlije iz Sombora i drugih gradova Srbije, a u ponu-di je mnogo proizvoda – od kožne galanterije, predmeta od drveta, odevnih predmeta, ma-đarskog kolača, prirodnih sapuna do goblena i opanaka. Manifestacija se u večernjim časo-vima nastavlja kulturno-umetničkim progra-mom. Značaj manifestacije je u promociji i oživljavanju starih zanata. Manifestacija je iz-ložbeno-prodajnog karaktera i održava se od 2009. godine (Dokumentacija Turističke orga-nizacije Sombor).

Bodrog fest - Počevši od 2005. godine, u Bačkom Monoštoru, selu koje se ponosi svo-jom multietničnošću, tradicijom i prelepim prirodnim okruženjem, svake godine se odr-žava manifestacija „Bodrogfest“. Ovaj etno-fe-

∎ Somborski kotlić; foto: L.Lazić


47

stival se održava druge nedelje avgusta i traje dva dana. Prvi dan manifestacije počinje u ve-černjim satima, takmičenjem u kuvanju rib-ljeg paprikaša, koji je specijalitet sela. Dru-gog dana manifestacije, mnogobrojni gosti mogu da degustiraju tradicionalne gurman-luke, kao što su riblji paprikaš, zatim pečena riba, paprikaš od divljači, kao i čuvena gibani-ca sa makom i orasima. Program počinje u 10 h sa programom za decu u parku sela. U 12 h centrom sela prolaze veseli fijakeri i jahači, a na svečanoj bini u centru smenjuju se folklor-ne grupe, recitatori i muzičari (Mitić, 2012).

MANIFESTACIJE U APATINUApatinske ribarske večeri - Tačan datum, tj. godinu održavanja prvih ribarskih svečanosti nije moguće precizno odrediti, ali se pretpo-stavlja da su se počele održavati od osnivanja ri-barskog esnafa u gradu (1833) Želeći da turisti-čku ponudu grada Apatina obogati i podigne na viši nivo, Turistički savez opštine Apatin pokre-nuo je inicijativu za organizovanje jedne višed-nevne turističke manifestacije koja će svojim sadržajem, pored standardne turističko-ugo-stiteljske ponude, odražavati sve specifičnosti

ovog podneblja, kao i bogatu ribarsku tradici-ju grada. Do realizacije ove ideje došlo je 1963, kada su prvi put organizovane „Apatinske ribar-ske večeri“ kao nastavak nekadašnjih „Ribarskih godišnjica”. Zahvaljujući bogatom i atraktiv-nom programu „Apatinske ribarske večeri” su pobudile ogromno interesovanje i privukle ve-liki broj gostiju, turista i takmičara. Ova ma-nifestacija je vremenom postala tradicionalna i internacionalna. Najatraktivniji događaji koji daju osnovni ton celokupnoj manifestaciji i di-rektno se naslanjaju na ribarsku tradiciju grada, predstavljaju takmičenja sportskih ribolovaca za trofej „Zlatna ribica” kao i nadmetanja za ku-vanje ribarskog paprikaša za trofej „Zlatni kot-lić“ (Šimunović, 1995).

Grožđe-bal u Sonti je manifestacija koja se održava od 1928. Posvećena je novom grožđu, vinu, dolasku jeseni i tradicionalnim običaji-ma. Uvrštena je u red najstarijih manifestaci-ja u AP Vojvodini i Republici Srbiji. Održava se svake godine, poslednjeg vikenda u septem-bru. Kao folklorno-turistička manifestacija postala je simbol prepoznatljivosti Sonte na kalendaru turističkih manifestacija. Atrakcija trodnevne manifestacije je simbolično venča-nje „Kneza” i „Kneginje”. Svečani defile učesni-

∎ Bodrog fest; foto: V.Kamčević


48

ka Grožđe-bala održava se nedeljom u popod-nevnim satima, sa fijakerima, zapregama i svitom konjanika okićenih u tradicionalne šo-kačke narodne nošnje.

Romska noć - Kulturno zabavna manife-stacija koja se, u organizaciji opštinskog kul-turnog centra, tradicionalno održava svakog

15. avgusta od 2005. godine. U program se bira najlepša romkinja Zapadnobačkog okru-ga (mis romske noći), prva i druga pratilja i mis šarma. U pratećem delu programa učestvuju orkestri i folklorne grupe iz okoline koje ne-guju romske igre i plesove (Dokumentacija Tu-rističke organizacije Apatin).

URBANI RAZVOJ

Gradovi i urbana naselja predstavljaju jedan od ključnih činilaca razvoja Vojvodine, tim pre jer danas više od polovine stanovništva živi u gra-dovima. Procesi prostornih migracija i preliva-nja stanovništva iz ruralnih u urbana područja, su još uvek u toku, sa perspektivom da će tra-jati bar još jednu ili dve decenije. Gradovi i ur-bana naselja u Vojvodini imaju mnoga razvojna pitanja i probleme sa kojima se suočavaju i za čije se rešavanje po prirodi stvari moraju defi-nisati okviri na nacionalnom nivou, što do sada nije bio slučaj. Pitanja kao što su odnos prema prirodnoj i kulturnoj baštini, prostornom rastu

- disperziji ili koncentraciji, regulisanju gradnje izvan okvira zakona, i sl., daleko prevazilaze lo-kalni značaj i moraju imati uporišta u naciona-lnim politikama, odlukama i zakonima.

Procesi urbanizacije su tokom poslednje dve decenije u većoj meri bili prepušteni sti-hiji, uz odsustvo odgovarajućih politika, pre svega zemljišne, kao i politike stambene iz-gradnje i uređenja gradova, što dovodi do pro-cesa suburbanizacije, opterećenja prigradskih prostora, ekstenzivnog i disperzivnog zauzi-manja prostora i izgradnje, promene prede-la i devastiranja okoline u zonama kontakta s ruralnim okruženjem (različito za pojedi-na područja). Problemi su pre svega razvojnog karaktera, dok se primećuje ugrožavanje eko-loškog sistema prirodnog i urbanog okruže-nja, pre svega bespravnom gradnjom i nerazvi-jenom ekološkom svešću. Prirodne i kulturne vrednosti su u gradovima i naseljima ugroženi od rastuće urbanizacije, izgradnje bez kontro-le ili slabog sprovođenja kontrolnih mera.

U gradovima dolazi do prenamene površi-na gde se kao novi „prostorni kapaciteti“ za iz-gradnju prepoznaju zelene površine, otvoreni

prostori unutar ili između izgrađenih bloko-va, zaštitni pojasevi, tereni i igrališta za decu, javni prostori uz reke i sl., dok je ekstenzija od-nosno disperzija prostornog razvoja uglavnom na račun poljoprivrednog zemljišta.

Temelji urbanog razvoja grada Sombora i Apatina postavljeni su na dobrim osnovama, gde se počevši od najužeg jezgra grada pred-videla mogućnost širenja. Dok se individual-no stanovanje razvijalo prilično ravnomerno u svim pravcima, pretežno kolektivno stano-vanje opredeljeno je ka južnom delu grada. U pogledu urbanog razvoja važno je naglasiti da je razvoj gradske zone i infrastrukture koja je razvijana sve do početka 90-tih godina prošlog veka preovladavao sistemski pristup u rešava-nju ključnih problema. Planskim dokumenti-ma kao što su Prostorni plan Grada Sombora (koji je trenutno na Javnom uvidu) i Prostorni plan opštine Apatin predviđen je umeren raz-voj ovog područja, po arhitekturi i urbanom razvoju ravničarske regije. Analizom navede-ne prostorno-planske dokumentacije može se, ipak, primetiti primat koji je područje grada Sombora imalo u odnosu na naseljena mesta na području opštine, pa i samog Apatina, a što je najverovatnije rezultat prioriteta razvoja in-frastrukture u gradu i finansijskih i drugih ograničenja prisutnih u razvoju infrastruktu-re u seoskim naseljima.

Iz urbanističkog ugla grad Sombor ima sve uslove za širenje gradskog građevinskog reona praktično u svim pravcima. Važno je istaći da ovaj potencijal za širenje grada prestavlja na-sleđe iz prethodnih vekova, gde se već na prvi pogled izdvajaju 2 celine - najuže gradsko jez-gro i šire okruženje centra grada. Gradske ulice u svojoj ukupnoj dužini od preko 30 km,


49

u najvećem broju su široke i sa dvostrukim drvoredima, sa preovlađujućim jednosprat-nim kućama na relativno velikim placevima. Ove karakteristike u značajnoj meri oprede-ljuju i složeniji i sporiji razvoj komunalne in-frastrukture usled prilično velike razuđenosti stambenih i privrednih objekata. i u samom Apatinu je slična situacija ali je njegov razvoj srazmeran i veličini i ulozi koju ima kao op-štinski centar. Njegov razvoj i širenje je uslov-ljeno i samim polažajem na reci Dunav.

OdNoS GRAdSKIH I SEoSKIH NASELJA I FUNKCIoNALNo PovEZIvANJE NASELJA I CENTARA

Planirani razvoj i uređenje mreže naselja za-snovan je na funkcionalnoj diferencijaciji mreže naselja koju čine opštinski centar Apa-tin – gradsko naselje i ostala četiri naselja Ku-pusina, Prigrevica, Svilojevo i Sonta - seoska naselja. Prostornim planom (Prostorni pla op-štine Apatin) se definiše uloga svakog naselja pojedinačno kao i mesto i funkcija u okviru jedinstvenog funkcionalnog sistema naselja u Opštini. Direktne uticaje na sva naselja u Op-štini i dalje će imati Sombor, kao centar funk-cionalno urbanog područja (FUP). U ovom centru FUP-a stanovništvo opštine Apatin će zadovoljiti potrebe „višeg” reda u oblasti zdravstva, obrazovanja, kulture, sporta, po-vremenog snabdevanja i dr.

Iako je Apatin lociran ekscentrično u od-nosu na teritoriju Opštine, dobru saobraćajnu vezu sa svim naseljima u Opštini i šire, u re-gionu, ostvariće preko kvalitetnih puteva (po-stojećih i planiranih) državnog i opštinskog značaja.

Seoska naselja I nivoa - Prigrevica i Sonta, su naselja približno iste veličine i solidno ko-munalno opremljena, na čiji će razvoj u nared-nom periodu značajno uticati planirani razvoj vodnog saobraćaja i blizina kanala DTD (Pri-grevica) i reke Dunav (Sonta), izgradnja odgo-varajuće infrastrukturne mreže i objekata i dr.

Seoska naselja II nivoa su Kupusina i Svi-lojevo. Kupusina je selo sa preovlađujućom ra-tarskom proizvodnjom na čiji razvoj će zna-čajno uticati realizacija planirane radne zone, koja će uz dobru saobraćajnu povezanost

omogućiti da se kvalitetni proizvodi stano-vnika ovog naselja plasiraju na mnogo veće tr-žište nego što je to bilo u proteklom periodu.

Osnovna opredeljenja u organizaciji i ure-đenju seoskih naselja na području oštine Apa-tin bila su, između ostalog, da se u najve-ćoj mogućoj meri iskoriste sve komparativne prednosti područja, kako one koje su zatečene, tako i one koje će se tek stvoriti, a sve u cilju postizanja trajne i stabilne ravnoteže.

Naseljeno mesto Sombor je smešteno skoro u centralnom delu teritorije Grada. Naselja su raspoređena u tri prstena. Prvi prsten čine pri-gradska naselja, drugi prsten čine naselja: Bački Monoštor, Bezdan, Kolut, Gakovo, Stanišić, Sve-tozar Miletić, Čonoplja, Kljajićevo i Stapar. Treći prsten čine najudaljenija naselja raspoređena po obodu teritorije Grada: Bački Breg, Riđica, Ra-stina, Aleksa Šantić, Telečka i Doroslovo.

Pored daljeg jačanja Sombora kao gradskog centra od nacionalnog značaja sa svojim pri-vrednim i populacionim potencijalom i razvo-jem industrije, očekuje se snažniji socioekonom-ski razvoj većih naselja (centri zajednice naselja).

Centri zajednice naselja (Bezdan, Stani-šić i Kljajićevo) gravitaciono će pokrivati sela sa nižim nivoom opremljenosti, i pored lokal-nog imaće i širi funkcionalni i razvojni uticaj na celoj teritoriji Grada. Na razvoj Bezdana će u velikoj meri uticati planirani razvoj vod-nog saobraćaja, blizina Dunava i Gornjeg Po-dunavlja, planirani regionalni banjski centar i realizacija planiranih radnih zona. Na razvoj Kljajićeva u narednom periodu će uticati for-miranje radne zone i planirana obilaznica. U njima će se grupisati ustanove kulturno dru-štvenih usluga za više sela.

U razvijena seoska naselja spadaju: Čono-plja, Stapar, Aleksa Šantić i Bački Monoštor. Svetozar Miletić aktiviranjem banjskog lečili-šta i razvojem turističkog potencijala može da postane razvijeno seosko naselje.

Primarna seoska naselja su naselja sa slabi-je razvijenom putnom mrežom koja ih povezuje sa ostalim delovima grada, slabijom naseljeno-šću itd. Ovoj grupi pripadaju: Bački Breg, Kolut, Rastina, Riđica, Gakovo, Doroslovo i Telečka.

Prigradska naselja su stambena naselja uz naseljeno mesto Sombor – 16 prigradsko-sala-ških naselja: Bilić, Bukovac, Gradina, Žarko-


50

vac, Kozara, Lenija, Lugovo, Milčić, Nenadić, Obzir, Radojevići, Rančevo, Centrala, Čičovi, Šikara i Šaponje.

Predložena organizacija ima za cilj da dopri-nese racionalnoj mreži centara, koji će biti no-sioci transformacije u gravitacionom području. Navedeni centri će uticati na aktiviranje posto-jećih potencijala za razmješta različitih vrsta de-latnosti kao doprinos ukupnom razvoju Grada.

Grad Sombor predstavlja centar funkcio-nalno urbanog područja (FUP) državnog zna-čaja kojem će u planskom periodu, sem Apa-tina, pripadati i Odžaci i Kula. U okviru FUP teritorije će biti 214.011 stanovnika, koje čini 2.9% ukupnog broja stanovnika Republike Sr-bije. Površina FUP je 2.489 km2, što čini 3.2%

površine teritorije RS. Grad Sombor kao cen-tar FUP-a treba da ima vodeću ulogu u regio-nalnoj saradnji, kako u okviru zemlje, tako i na međunarodnom nivou.

Koncepcija razvoja FUP u smislu ravno-mernijeg teritorijalnog razvoja usmerena je na ojačavanje funkcionalnih mreža između na-selja, te naselja unutar FUP-a i između FUP-a kao i transgranično funkcionalno povezivanje sa susednim FUP-ovima u okolnim zemljama (IPA i drugi programi EU). Perspektivnu kom-plementarnost i funkcionalno povezivanje Sombor će razvijati sa Apatinom i Suboticom. Zbog blizine Koridora VII, pograničnog polo-žaja i potencijala kao grada inkubatora znanja i inovacija, Sombor će dobiti na značaju.

INFRASTRUKTURA

Putna infrastruktura u Somboru i Apatinu se može oceniti kao veoma dobra. Gradske ulice asfaltirane su u najvećoj meri i nalaze se u za-dovoljavajućem stanju.

INFRASTRUKTURA U GRAdU SoMBoRU

Saobraćajna infrastruktura. Najzastupljeni-ji vid saobraćaja je drumski. Na području op-štine Sombor postoji relativno razvijena putna mreža magistralnih, regionalnih i lokalnih puteva, a kao najznačajniji su: Sombor–Vrbas, Sombor–Subotica, Sombor-Bezdan-Bački Breg-Republika Mađarska, odnosno Sombor-Bezdan-Dunav-Republika Hrvatska, Sombor-Apatin i Sombor- Odžaci. Takođe, postoji i že-leznički čvor za putnički i teretni saobraćaj, sa postojećim jednokolosečnim prugama prema Subotici, Vrbasu, Bogojevu i Apatinu. Terito-riju opštine Sombor tangira reka Dunav i kroz nju prolaze kanali Bezdan – Vrbas i DTD deo-nica Bezdan – Srpski Miletić, što pruža moguć-nosti intenzivnog vodnog saobraćaja. Regiona-lno pristanište se nalazi južno od Sombora na kanalu Bezdan – Vrbas. Na teritoriji opštine Sombor trenutno postoje sledeći granični pre-lazi: drumski prelaz Bački Breg, kao prelaz za putnički saobraćaj, drumski prelaz Bezdan, kao

prelaz za putnički i teretni saobraćaj i rečni pre-laz Bezdan. Zahvaljujući zastupljenosti svih po-menutih vidova saobraćaja, opština Sombor je dobro povezana sa susednim opštinama, odno-sno teritorijom Republike Srbije, a postoje ob-jektivno dobre mogućnosti povezivanja sa su-sednim državama.

Vodna infrastruktura. Područje opštine Sombor je bogato vodom. Reka Dunav, Pla-zović, Mostonga, kanali, mnogobrojne bare i močvare, freatske vode i bogati arteški hori-zonti čine to bogatstvo. Glavno hidrografsko obeležje opštine Sombor čini reka Dunav, sa svojim meandrima, mnogobrojnim rukavci-ma, barama, adama i ritovima, zatim manje reke Plazović i Mostonga, kao i kanali hidro-sistema Dunav-Tisa-Dunav. Reka Dunav ima veliki pozitivan uticaj na razvoj privrede ovog kraja u pogledu vodnog saobraćaja, meliora-cije, lova, ribolova, turizma i slično, ali se ne sme izgubiti iz vida opasnost koja može nasta-ti usled poplava. Veliki bački kanal predstavlja glavnu arteriju čitavog hidrosistema u Bačkoj. Glavna namena kanala je za navodnjavanje i vodni saobraćaj. Kanal Sombor-Odžaci ima dužinu od 27,9 km.

Infrastruktura za vodosnabdevanje.Vodo-snabdevanje grada Sombora se vrši sa lokaci-je CSV „Jaroš“ sa koje se vrši kaptiranje sirove


51

vode iz bušenih bunara dubine 60-80 m. Tre-nutni kapacitet gradskog izvorišta ne zadovo-ljava potrebe stanovništva i privrede u sušnom periodu, ne omogućava priključenje prigrad-skih naselja-salaša, kao ni novih većih potro-šača, ili naseljenih mesta.

Elektroenergetska infrastruktura. Elek-troenergetska infrastruktura je prema svo-joj pokrivenosti u gradu na zadovoljavajućem nivou. Najveći broj domaćinstava ima na ra-spolaganju adekvatnu električnu energiju. Samo u određenim delovima grada primeću-ju se problemi sa snabdevanjem električnom energijom, a oni su posledica preopterećenja mreže odnosno nedovoljnih kapaciteta trafo-stanica u tim delovima grada.

Gasna infrastruktura. Izgradnjom razvod-nog gasovoda RG 04-15 Gospođinci-Sombor, stvoreni su uslovi primene prirodnog gasa za zadovoljenje potreba privrednih, komunalnih i individualnih potrošača. U narednom plan-skom periodu planira se razvod gasne mreže na teritoriji grada Sombora, kao i dalji razvoj mreže ka naseljenim mestima i razvod u njima. Gasovodna mreža se planira kao podzemna in-stalacija smeštena u zelenom uličnom pojasu, odnosno u koridoru putnih pojaseva ka nase-ljenim mestima (Prostorni plan Grada Sombo-ra, 2013; http://www.sombor.rs/infrastruktura).

INFRASTRUKTURA U OPŠTINI APATINSaobraćajna infrastruktura. Ukupna dužina regionalnih puteva na teritoriji opštine izno-si 31 km, odnosno 47,7 % ukupne putne mreže opštine (teritorijom Opštine prolazi regiona-lni put R-101, koji povezuje Apatin sa Som-borom i Bogojevom - granica sa Hrvatskom). Ova kategorija puteva je kompletno prekrive-na savremenim kolovoznim zastorom. Ukup-na dužina opštinskih puteva iznosi 34 km (52,3 % ukupne dužine putne mreže opštine), od čega je sa savremenim kolovoznim zastorom 25 km. Među njima se posebno ističu lokalni putevi Apatin - Prigrevica (izlazi na magistral-ni put M - 18, Sombor - Novi Sad), i lokalni put Apatin - Bogojevo, koji se pruža do graničnog prelaza sa R. Hrvatskom kod Erduta.

Nekategorisane puteve na teritoriji opštine Apatin predstavljaju uglavnom zemljani atar-

ski putevi. Železnička mreža u Zapadnoba-čkom okrugu obuhvata četiri pruge u funkciji, i to: pruga od Subotice preko Sombora do Bo-gojeva (Hrvatska), od Bogojeva preko Odžaka ka Novom Sadu, od Sombora ka Apatinu, i od Sombora ka Vrbasu. Na ovim prugama se odvi-ja kako putnički, tako i robni saobraćaj (samo na pruzi ka Apatinu nema putničkog saobra-ćaja). Za teritoriju Opštine od posebne važno-sti je pruga Apatin (Apatin fabrika) - Sombor.

Vodna infrastruktura. Plovni put reke Dunav definisan je kao Panevropski koridor VII, prirodna saobraćajnica koja međusobno povezuje 10 evropskih zemalja, a koji je inte-gralni deo transevropske plovne magistrale Rajna, Majna, Dunav sa ukupnom dužinom od 3.505 km. Opština Apatin se naslanja jednim svojim delom i na reku Dunav (ukupna duži-na „apatinske” deonice Dunava iznosi 42 km). Dunav na ovom sektoru ima neznatan pad, te zbog ovih okolnosti teče relativno sporo, a pri visokom vodostaju sklon je izmenama korita. Prosečne je širine 750 m (pri vodostaju od 4,50 m), odnosno dubine od 15 m. Pored Dunava, od značaja za Opštinu je i deo plovnog kanala Bez-dan-Prigrevica, koji predstavlja veoma važnu transportnu rutu robe kroz Vojvodinu.

Infrastruktura za vodosnabdevanje. Or-ganizovano vodosnabdevanje Apatina vrši se sa izvorišta koje se nalazi u branjenoj zoni od visokih voda Dunava, u neposrednoj blizini brodogradilišta (podzemne vode zahvataju se sa četiri bušena bunara; prosečna eksploata-cija podzemnih voda sa ovog izvorišta proce-njena je na oko Q=130 l/s). Kvalitet podzemnih voda ne zadovoljava normative vode za piće (povećan sadržaj gvožđa i nitrata), te se direk-tno na izvorištu vrši prerada, popravak kva-liteta sirove vode. Snabdevanje grada vodom za piće trenutno je zadovoljavajuće, kako za potrebe stanovnika pijaćom vodom, tako i za ostale potrošače, bilo da su priključeni na gradski ili lokalne sisteme.

Elektroenergetska infrastruktura. Među transformisanim vidovima energije najzastu-pljenija je električna energija. Njen distributer za područje Vojvodine je EPS “Snabdevanje”, sa sedištem u Beogradu. Konačna distribu-cija električne energije do krajnjih potrošača se obavlja na dva načina, posredstvom deset


52

elektrodistributivnih preduzeća koja se nala-ze u sastavu EPS “Snabdevanje” ili direktnim snabdevanjem najvećih industrijskih korisni-ka od strane EPS “Snabdevanje”.

Gasna infrastruktura. Na prostoru Op-štine izgrađen je kompleks GMRS “Apa-tin” namenjen širokoj potrošnji. Ukupna du-žina gasovodne mreže je 85 km, od čega na razvodnu mrežu srednjeg pritiska otpada 30

km. Postojeći kapacitet i položaj gasovodne infrastrukture pruža mogućnost daljeg raz-voja i proširenja u cilju zadovoljenja potreba za prirodnim gasom svih korisnika (postoje-ći i planirani potrošači) na ovom prostoru, a da se pri tome ne naruši bezbedno, kvalite-tno i stabilno snabdevanje potrošača prirod-nog gasa (Strategija održivog razvoja opštine Apatin 2009-2019).

EKONOMSKE KARAKTERISTIKE REGIONA

U 2010. godini na području Regionalne pri-vredne komore Sombor bilo je aktivno 1.724 preduzeća sa 17.428 zaposlenih. Prema veli-čini pravnih lica, najveći je broj malih (1.635) koja čine 94,8% od ukupnog broja pravnih lica, ali je u njima zaposleno 6.330 radnika, što čini 36,3% od ukupno zaposlenih u privre-di. U Zapadnobačkom okrugu registrovano je 5.272 preduzetnika, koji zapošljavaju 10.713 ljudi, zajedno sa vlasnicima. Registrovano je 14.024 poljoprivrednih gazdinstva (Regiona-lna privredna komora Sombor, http://www.rpksombor.co.rs). Prema podacima Republi-čkog zavoda za statistiku, najveći broj zapo-slenih je u prerađivačkoj industriji, trgovi-ni, u oblasti zdravstvene i socijalne zaštite, u sektoru obrazovanja i u poljoprivredi, šumar-stvu i ribarstvu (Opštine i regioni u republi-ci Srbiji 2012).

Privredne aktivnosti u Zapadnobačkom okrugu su uglavnom usmerene ka poljopri-vrednoj proizvodnji sa sledećom strukturom: ratarstvo 80%; stočarstvo 6%; povrtarstvo 10%; voćarstvo 2%; vinogradarstvo i ribarstvo po 1%. Sem manjih kompleksa šuma i manjih podvodnih površina, cela teritorija (2.074 km2 ili 85,7%) je poljoprivredno zemljište relativno dobrog boniteta (kvaliteta) i razmeštaja. Obra-dive površine su na prostoru od 185.628 ha, od čega je najviše u Somboru (90.188 ha), a u Apa-tinu je 21.323 ha pod obradivim površinama. S obzirom na činjenicu da je ovo područje sa nezagađenim zemljištem, vodom i vazduhom, buduće investicije treba usmeriti prvenstveno u proizvodnju zdrave hrane sa poznatim geo-

grafskim poreklom i izgradnju sistema za na-vodnjavanje. Proizvodnjom ratarskih kultura i farmerskim uzgojem stoke bavi se 220 pre-duzeća i zemljoradničke zadruge. Šumske po-vršine na području Regiona zahvataju 11.621,15 ha ili 4,83 %. Šume kao staništa divljači, gljiva i šumskih plodova značajne su za lov, odmor i rekreaciju. Za uzgoj, zaštitu i eksploataciju šuma organizovano je Javno preduzeće „Voj-vodinašume”. Razvijena je značajna osnova za rasadničku proizvodnju i pošumljavanje.

S obzirom na dobru sirovinsku bazu u Re-gionu je razvijena prehrambena industri-ja. Najznačajniji prehrambeni kapaciteti su:

„Apatinska pivara” Apatin, Fabrika ulja i bilj-nih masti „Sunce” Sombor, Fabrika šećera

„Crvenka” Crvenka, AD „Somboled” Sombor, Fabrika alkohola „Panon” Crvenka, Fabri-ka biskvita „Jaffa” Crvenka, mlinovi,pekare, mešaone stočne hrane, sušare i silosi za žito. Na području okruga nalaze se tri brodogra-dilišta: „Apatin” u Apatinu; „TERRATRADE BRODOREMONT” AD u Bačkom Monoštoru i „Dunav” u Bezdanu. U oblasti trgovine je naj-veći broj privrednih subjekata, pretežno u ma-loprodaji (Regionalna privredna komora Som-bor, http://www.rpksombor.co.rs).

Opština Sombor spada u red srednje raz-vijenih opština u Republici Srbiji, karakteri-stična je pre svega, po poljoprivredno - pre-rađivačkom sektoru, tekstilnoj i mašinskoj industriji. U privredi opštine Sombor domini-ra sektor malih i srednjih preduzeća i predu-zetništva (Strategija lokalnog održivog razvoja opštine Sombor, 2007).


53

SMEŠTAJNA I UGOSTITELJSKA PONUDA

Ugostiteljstvo je preduslov razvoja turizma jer obezbeđuje neophodne uslove za bora-vak turista. Sa druge strane, ni jedna druga privredna delatnost nema tako veliki uticaj na razvoj ugostiteljstva kao turizam. Značaj ugostiteljstva za turizam oslikava podatak da preko 60% ukupne turističke potrošnje odlazi na ugostiteljske usluge (http://www.turizami-putovanja.com/znacaj-ugostiteljstva-za-turi-zam), stoga je neophodno neprestano kontro-lisanje i unapređenje njihovog kvaliteta. U okviru ovog poglavlja predstavljen je samo deo ugostiteljske ponude Sombora i Apatin.

SMEŠTAJNI I UGoSTITELJSKI oBJEKTI U SoMBoRU I oKoLINI

Garni hotel „Andrić“ - Nalazi se u centru Sombora, u starom gradskom jezgru. Hotel raspolaže sa 30 ležajeva. Sobe i apartmani su opremljeni centralnom klimom, mini barom, kablovskom televizijom, telefonom i internet priključkom.

Vila „Tamara” je restoran sa prenoćištem udaljen 3km od centra Sombora. Objekat je potpuno renoviran 2005. godine, uvučen je 40m od puta i okružen je velikim travnjakom i uređenim parkom.

“Dida Hornjakov” salaš se nalazi u blizini Sombora. To je mesto gde se čuva tradiciona-lna arhitektura salaša, način života i narodni običaji Bunjevaca. Posetiocima se nudi obila-zak etno postavke, razgledanje i hranjenje do-maćih životinja, obrok i osveženje pripremlje-ni na tradicionalni salašarski način. Smeštajni deo salaša čine dve dvokrevetne sobe.

Prenoćište „Cvrčak” je kuća tradiciona-lne gradnje, potpuno obnovljena i savreme-no opremljena za potrebe turista. Prenoćište se nalazi u centru Sombora. Smeštajni kapaci-tet obuhvata tri prostrana i savremeno oprem-ljena apartmana i tri sobe. U sklopu objekta obezbeđen je dvorišni parking prostor.

Restoran sa prenoćištem „Beli Dvor” se nalazi na putu za Apatin u pravom vojvođan-skom ambijentu. Smeštajni kapacitet obuhva-ta 27 dvokrevetnih i trokrevetnih soba i šest

apartmana. U sklopu objekta nalazi se resto-ran i veliki parking prostor.

Čarda „Pikec” - Ova čarda je najseverni-ja čarda na Dunavu u Srbiji. Nalazi se u vi-kend naselju Baračka, nedaleko od Bezdana, na malom poluostrvu koje opkoljava otvoreni Dunav i njegov rukavac. Pored gostiju iz Som-bora i drugih krajeva Srbije, ovde dolaze i gosti iz Hrvatske, Mađarske, Nemačke, Francuske i drugih zemalja. Mali pristan za nekoliko ča-maca i jahti svratište je sve češćih nautičara koji plove Dunavom.

Čarda „Kod carine“ - Nalazi se u blizini bezdanske carine, po čemu je dobila ime. Sme-štena je u skrovitom kutku na levoj obali Du-nava, pored mosta od Bezdana do Batine u Hr-vatskoj. Pre dve i po decenije tu je izgrađena baraka za smeštaj i ishranu graditelja mosta koja je kasnije pretvorena u čardu. Ovde se kuva čuveni riblji paprikaš na bezdanski način.

∎ Restoran na “Dida Hornjakovom” salašu; foto: L.Lazić


54

Čarda „Šebešfok“ se nalazi pored puta od Bezdana prema Dunavu, na obali Velikog ba-čkog kanala – u delu poznatom po nazivu Še-bešfok, što u prevodu sa mađarskog jezika znači brzi vir. Obale na ovom mestu idealne su za sportski ribolov. Prepoznatljiva obelež-ja ove čarde su muzika tamburaša i specijalite-ti od ribe. Poznata je po kajakaškim regatama i lepo uređenom splavu. U neposrednoj blizi-ni čarde nalazi se Ekološka učionica “Baračka”, jedinstveno mesto za obuku đaka i skauta za uslove života u prirodi (Bošković, 2013; http://vojvodinaonline.com/tov/smestaj/?lang=SR).

SMEŠTAJNI I UGoSTITELJSKI oBJEKTI U OPŠTINI APATIN

Specijalna bolnica za rehabilitaciju „Juna-ković” - Na krajnjem severozapadu Vojvodi-ne, 4,5km udaljena od Apatina i Dunava, na samoj ivici prelepe šume nalazi se Banja Ju-naković. Iako su termalni izvori otkriveni još davne 1913. godine, banja je sa radom započe-la 1983. godine. Termo-mineralni izvori poti-ču sa dubine od 700 m, a dostižu temperatu-ru i do 50°C. Po kvalitetu ove vode se mogu porediti sa vodama čuvenih evropskih banja. Medicinske terapije obuhvataju uspešno leče-nje svih vrsta reumatizma, ortopedskih, ne-

uroloških i ginekoloških oboljenja. Smeštajni deo raspolaže sa ukupno 270 ležajeva, veli-kim restoranom nacionalne kuhinje (kapaci-teta 450 osoba) i 2 sale za organizovanje semi-nara. Pored medicinskih tretmana, u ponudi su brojni rekreativni i wellness programi.

Turistički kompleks „Zelena glava“ - Ovaj turistički kompleks se nalazi u prirodnom okruženju u okolini Apatina, a od reke Dunav je razdvojen samo zaštitnim nasipom. Prostire se na površini od 8,5 ha. U samom centru kom-pleksa nalazi se prirodno jezero površine 2,5 ha. Po završetku radova ovaj turistički kompleks će sadržati: hotel smeštajnog kapaciteta od 30 soba, restoran sa kongresnom salom i letnjom baštom, 15 bungalova, prostor za kampovanje, auto-kamp, vidikovac visine 16 m.

Čarda sa prenoćištem „Zlatna kruna” je ugostiteljsko-turistički objekat smešten u lepom ambijentu i osim 28 ležaja i restoranom od 100 mesta, raspolaže terasom od 70 mesta sa prelepim pogledom na Dunav.

Restoran sa prenoćištem „Kraljevski vrt” raspolaže restoran salom sa 100 mesta, kao i smeštajnim delom koji čini sedam apartmana kapaciteta 14 ležajeva.

Čarda “Brunai” – Kupusina - Monoštorski Dunavac na starom toku Dunava, nedaleko od Apatina, je idealno mesto za pecanje i odmor. Na obali Dunavca, na mestu gde je nekada bio zimovnik za brodove, nalazi se čarda Brunai. Čarda ima prenoćište za ribolovce, sređen mol i vezove za čamce koji se mogu iznajmiti za pe-canje u prostoru od dvadesetak kilometara nekadašnjeg toka Dunava i obližnjim barama, koje je Dunav, promenivši tok i skrativši put, stvorio još 1830. godine.

Čarda “Štuka” – Kupusina je mesto za uži-vanje i neponovljiv dogadaj. Nalazi se u speci-jalnom rezervatu prirode “Gornje Podunavlje” na starom toku Dunava, na Monoštorskom dunavcu nedaleko od sela Kupusina.

Restoran “Plava ruža” je gotovo od otvaranja stekla reputaciju najekskluzivnijeg ugostitelj-skog objekta na Dunavu. Restoran ispunjava sve standarde elitnog turističkog objekta. Prostire se na oko 1000 m2, a sastoji se od: restorana, re-storanske terase i bar terase na dva nivoa. Ispred restorana nalazi se uređena gradska plaža za ne-koliko hiljada kupača (Bošković, 2013). ∎ Bazeni Banje Junaković; foto: L.Lazić


55

Turistička valorizacija je sigurno jedna od najznačajnijih tema teorije o turizmu. Ko-liko vredi neki objekat, spomenik, prostor

ili pojava? Da li ima turističku privlačnost i na koji se način može koristiti u turizmu?

Valorizacijom (vrednovanjem) prostora i sa-držaja se utvrđuje turistički potencijal određe-ne destinacije, sa aspekta ocene mogućnosti za turističko privređivanje. Pod turističkim vred-novanjem podrazumeva se kvalitativna i kvan-titativna, kompleksna i objektivna ocena, kako pojedinačnih, tako i sveukupnih prirodnih i antropogenih turističkih vrednosti u određe-noj regiji (Stanković, 1993). Pre pristupanja tu-rističkoj valorizaciji, neophodno je utvrditi ele-mente na osnovu kojih će se vršiti valorizacija.

Izbor elemenata turističke valorizacije re-sursa isto toliko je značajna faza istraživanja koliko i samo vrednovanje. Za turističku valo-rizaciju resursa na području Sombora i Apati-na, neophodni su sledeći elementi:

Turističko-geografski položaj, Prirodne vred-nosti. Antropogene vrednosti, Turistička vrednost ambijenta, Turistička atraktivnost i prepoznatlji-vost, Izgrađenost i opremljenost prostora, Uklo-pljenost u turističko bogatstvo.

Na osnovu rezultata analize osnovnih ele-menata turističke valorizacije, pristupa se vrednovanju tih elemenata, u cilju formiranja opšte turističke vrednosti. Vrednovanje se vrši primenom kvalitativno-kvantitativnog meto-da.

Vrednovanje je vršeno na sledeći način: • ocena 1 (nedovoljan kvalitet)- nije za turi-

stičku prezentaciju• ocena 2 (kvalitet zadovoljava)- lokalni turi-

stički značaj• ocena 3 (dobar kvalitet)- regionalni značaj• ocena 4 (vrlo dobar kvalitet)- šire regiona-

lni značaj• ocena 5 (odličan kvalitet)- međunarodni

turistički značaj

REZULTATI ANALIZE POJEDINIH ELEMENATA TURISTIČKE VALORIZACIJE

Turističko-geografski položaj. Turistički po-ložaj je jedan od osnovnih elemenata s obzi-rom da povoljan položaj doprinosi bržem i kvalitetnijem savladavanju prostorne udalje-nosti mesta tražnje i mesta ponude.

Što se tiče turističkog položaja Sombora u odnosu na saobraćajnice treba istaći da oko-snicu čine magistralni putevi, dok povezanost somborske opštine sa saobraćajnicama među-narodnog značaja (E–75), uglavnom ima slo-žen karakter, odnosno ostvaruje se posred-stvom relativno dugih magistralnih ili čak regionalnih saobraćajnica. Blizina Dunava ta-kođe doprinosi njegovom položaju. Takođe u neposrednoj blizini nalaze se gradovi koji

predstavljaju značajne emitivne centre, koji u turističkom prometu najveći udeo imaju kroz izletnička kretanja stanovništva ka lokaliteti-ma u opštini. To su pre svega naselja: Odža-ci, Kula, Vrbas, Apatin te se položaj opštine u odnosu na matična mesta turista može oceni-ti kao povoljan.

Apatinska opština se nalazi na krajnjem za-padnom delu Bačke, neposredno uz Dunav. Najveći deo opštine nalazi se između Dunava i kanala Prigrevica–Bezdan i Sombor–Odžaci. Si-gurno jedan od najnepovoljnijih elemenata nje-nog položaja je da zauzima periferan položaj u okviru Bačke i u odnosu na čitavu Vojvodinu. Uprkos perifernosti položaja opštine, zahvalju-

TurističKa valorizacija resursa


56

jući svom položaju na reci Dunav, Apatin ima povoljan turistički položaj. U Apatinu je izgrađe-na važna luka na Dunavu, kao i brodogradilište.

Na osnovu svega izloženog, može se zaklju-čiti da su Sombor i Apatin dobro saobraćajno povezani lokalnim i magistralnim putevima sa Koridorom X, a najveći značaj za turističko-geografski položaj ima reka Dunav (Koridor VII). Ako bi se položaj vrednovao brojčano (od 1 do 5), onda je ocena 4, zbog toga što ovo podru-čje ne tangiraju međunarodne saobraćajnice.

Prirodne vrednosti. Osnovni prirodni turi-stički potencijali nalaze se u Podunavlju Grada Sombora i opštine Apatin. Ova regija je zbog svog položaja – severozapadni deo Srbije, poz-nata kao Gornje Podunavlje. Zbog svog značaja zaštićena je kao Specijalni rezervat prirode.

Prirodni predeo Specijalnog rezervata pri-rode Gornje Podunavlje u osnovi predstavlja dobro očuvanu plavnu ravnicu u priobalju Du-nava. Vrednost ekosistema Gornjeg Podunavlja ogleda se i u tome što oni predstavljaju jedan od retko sačuvanih prirodnih predela u pretežno agrarnom okruženju Zapadne Bačke. Prirodni potencijali Specijalnog rezervata prirode Gor-nje Podunavlje predstavljaju dobar potencijal za razvoj turizma, zbog čega je ceo ovaj prostor u više navrata dobijao poseban značaj u prostor-nim planovima i planovima razvoja turizma, posebno ekoturizma i geoturizma.

Opština Apatin (Banja Junaković) i Grad Sombor (Banja Bezdan) raspolaže velikim potencijalom termomineralnih voda koje se mogu višestruko koristiti, a pre svega za raz-voj zdravstvenog turizma (banje), odnosno izgradnju sportsko-rekreativnih centara sa

“SPA/wellness” programima. S obzirom da su termomineralni izvori delimično obnovljivi resursi, neophodno ih je, kao prirodna dobra, štititi i koristiti u okvirima održivog razvoja područja. Termomineralna voda se može kori-sti višenamenski tako da se, pored korišćenja za potrebe banjskih objekata (balneoterapija, zagrevanje banjskih prostorija, kao sanitarna topla voda po sobama, u terapijskim i rekrea-cionim bazenima i dr.) može koristiti i za za-grevanje drugih objekata, za plastenike i sta-klenike i dr. Ocena prirodnih vrednosti je 5.

Antropogene vrednosti. Područje Sombo-ra i Apatina je bogato antropogenim vredno-

stima. Što se tiče kulturnih dobara, najzna-čajnija za kulturna kretanja turista su dela arhitekture, slikarstva i vajarstva. Po značaju se izdvajaju Gradska kuća u Somboru, Župa-nija, Kuća Laze Kostića, Ckve, Galerija Milan Konjović u Somboru, Gradska kuća u Apatinu, Apatinska sinagoga.

Bogata je tradicija raznolikih etničkih grupa – duhovno i folklorno nasleđe preko 25 različitih naroda (nošnje, muzika, igra i naiva u tehnici slame, kao i stari zanati).

Na teritoriji Grada Sombor i opštine Apa-tin se organizuje veliki broj manifestacija, mu-zičkih i etno festivala. Osim popularnosti na domaćem, neki od ovih događaja imaju poten-cijal i na međunarodnom tržištu zahvaljujući dugoj tradiciji i bogatom sadržaju.

Etnička šarolikost uslovila je i postojanje različitih oblika ishrane, pa se i gastronomi-ja javlja kao potencijalna turistička vrednost. Ona se veoma koristi kao motiv za organizo-vanje manifestacija. U somborskim i apatin-skim restoranima se pripremaju vojvođanski specijaliteti koji su poznati u nacionalnim i međuregionalnim okvirima

Na području Sombora i Apatina postoji ve-liki broj etno kuća i etno zbirki, etno muzeji i zaštićena seoska arhitektura.

Važno je očuvati i tradiciju somborskih sa-laša koji su okosnica seoskog turizma. Najzna-čajniji salaši su: Dida Hornjakov salaš u Gra-dini i Art salaš “Višinka”. Na teritoriji Grada Sombora moguće je razvijati ovaj vid seoskog turizma u svim salaškim naseljima kao i poje-dinačnim salašima u ataru.

Može se zaključiti da su antropogene vred-nosti veoma brojne i raznovrsne, i da čine osno-vu razvoja gradskog, kulturnog i ruralnog tur-izma. Ocena antropogenih vrednosti je 5.

Turistička vrednost ambijenta. Pitom poljo-privredni krajolik sa vrednim prirodnim kom-pleksom u aluvijalnoj ravni Dunava, prijatna, umerena i sezonski iznijansirana klima, gusta kanalska mreža i Dunav, bogat biljni i životinj-ski svet barskih predela, spomenici kulture i ba-štine, multikulturalnost i bogat manifestacioni sadržaj su osnovne karakeristike prirodnih i an-tropogenih vrednosti ovog područja, koje bi tre-balo da privlače turiste ne samo iz zemlje nego i šireg evropskog okruženja.


57

U okviru kulturnih dobara za turizam je neophodno istaći značaj samog gradskog jez-gra Sombora i Apatina. Zgrade koje činu am-bijentalnu celinu Sombora pripadaju raznim vremenskim i stilskim epohama: baroku, kla-sicizmu, romantizmu i secesiji, pa ipak i pored svoje raznolikosti čine jednu celinu. Istorijsko jezgro Sombora „Venac“ obiluje objektima koji imaju karakter jedinstvenog i neponovljivog te je ono veoma privlačno i za same građane, a i za stanovnike šireg gravitacionog područja. Spomenički fond arhitektonsko urbanističkog nasleđa opštine Apatin čine ambijentalne celi-ne, od kojih je najvažnija ulica Srpskih Vlada-ra. Pored ove ambijentalne celine značajni su i pojedinačni objekti zbog svojih oblikovnih ili istorijskih vrednosti. Pošto su stara jezgra gra-dova omiljena mesta turista, mesto dešavanja trgovine, kulture, susreta i zabave ljudi, treba-lo bi pristupiti njihovoj boljoj afirmaciji i ure-đenju prostora. Ocena ovog elementa je 4.

Turistička atraktivnost i prepoznatljivost. Vrednovanje atraktivnosti u cilju utvrđivanja mogućnosti koje pružaju za turizam, odno-si se na vrednovanje svih onih elemenata koji privlače posetioce i omogućavaju im potrebne informacije. S obzirom na to da Apatin i Som-bor povezuje Specijalni rezervat prirode Gor-nje Podunavlje, koji je ujedno njihova glavna turistička prepoznatljivost, neophodno je in-tegrisati turizam kroz zajedničko upravljanje, propagandu i monitoring. Zato je neophodno i ozbiljnije marketinški koristiti ime Gornje Po-dunavlje za turističku destinaciju Grada Som-bor i opštine Apatin.

Kako su destinacije Sombor i Apatin još uvek nedovoljno prepoznatljivo odredište na širem turističkom tržištu, nezadovoljavajući je ste-pen uključenosti kulturnih vrednosti u turisti-čku ponudu, nedovoljno je upućena pažnja oču-vanju kulturnih vrednosti, nezadovoljavajući je stepen očuvanja nematerijalne baštine i neza-dovoljavajući stepen saradnje među stejkholde-rima, ocena ovog elementa je 3.

Izgrađenost i opremljenost prostora. Po-drazumeva postojanje osnovnih turističkih i dopunskih objekata. U cilju budućeg razvoja turizma, pre svega kulturnog i banjskog, ne-ophodna su investiciona ulaganja u izgradnju novih i rekonstrukciju starih turističko-ugo-

stiteljskih objekata, kao i osmišljavanje prate-ćih sadržaja koji će činiti turističku ponudu kompletnijom. Na taj način, stvoriće se uslovi za produžetak turističke sezone i ostvarivanje veće dobiti. Savremena turistička prezentaci-ja podrazumeva kompleksnu turističku uslu-gu (smeštaj, ishrana, kultura, rekreacija).

Ono što treba uraditi u budućem periodu, a tiče se izgrađenosti i opremljenosti prosto-ra je sledeće: bolja turistička uređenost – više staza za pešačenje, klupa, kanti za otpatke, ja-vnih toaleta, informativnih punktova, infor-mativnih tabli, putokaza za objekte od kul-turnog značaja; Pored marine u Apatinu za rečne kruzere potrebno je više malih pristani-šta i privezišta za male brodove, glisere, čamce, obilazak kulturno-istorijskih vrednosti i ani-matorski programi; treba bolje urediti puteve i poboljšati signalizaciju; poboljšati ruralnu in-frastrukturu. Ocena ovog elementa je 2.

Uklopljenost u turističko bogatstvo. Uklopljenost lokaliteta opštine Apatin i Som-bora procenjuje se u odnosu na prirodne i an-tropogene aspekte. Upravo njihova dobra uklopljenost u bogatu kulturno-istorijsku ba-štinu vojvođanskog područja bitan je element turističkog razvoja resursa ovog područja. Po-trebno je da se ozbiljnije pristupi kako pre-zentaciji, tako i očvanju i obnovi, kako bi se povećala posećenost i zadovoljili kriterijumi savremenog turiste. Ocena ovog elementa je 4.

Na osnovu vrednovanja svih elemenata iz-vodi se opšta ocena turističke vrednosti. Prose-čna ocena svih elemenata je 3,86, što znači da područje Sombora i Apatina ima regionalni tu-ristički značaj, ali da se uz izvesna ulaganja u turističku infrastrukturu, bolju uklopljenost u turističku ponudu i osmišljavanje dodatnih sa-držaja, u budućem periodu može dostići maksi-malna ocena i međunarodni turistički značaj.

Osnovni zadaci koji se postavljaju pred Grad Sombor i opštinu Apatin su sveobuhvatni odr-živi razvoj turističkih resursa kroz dalju zaštitu, unapređenje i razvoj prirodnih i kulturno-isto-rijskih dobara i valorizacija njihovih vrednosti, unapređenje stanja životne sredine, unapređe-nje rada institucija koje mogu unaprediti i po-držati razvoj turizma, definisanje turističke ponude i stvaranje atraktivnog ambijenta za in-vesticije u delatnostima turizma.


58

SNAGE /STRENGHTS

• Bogatstvo antropogenih vrednosti – pose-bno neotkrivenih/manje poznatih, nezašti-ćenih i nedovoljno afirmisanih – kulturni turizam: religijski, muzejsko-galerijski, sa-lašarski i slično (seoske manifestacije, veli-ki broj etno kuća i etno zbirki, etno muzeji i zaštićena seoska arhitektura)

• Bogatstvo komplementarnih prirodnih vrednosti (SRP Gornje Podunavlje) – eko-turizam i geoturizam

• Dobra saobraćajna povezanost drumskim putevima – lokalni i magistralni putevi koji vode u Hrvatsku i Mađarsku – uz Koridor X

– tranzitni turizam• Plovna reka Dunav – Koridor VII – Duna-

vska strategija i mnogi akcioni planovi – nautički turizam

• Bogata tradicija raznolikih etničkih grupa – duhovno i folklorno nasleđe preko 25 razli-čitih naroda – etno turizam, baziran na su-venirima

• Postojanje Turističkih organizacija u Som-boru i Apatinu kao malih DMO organiza-cija koje promovišu upakovani turistički proizvod i ceo region

• Nacionalne i međunarodne manifestacije – manifestacioni turizam, događaji

• Prostorne pogodnosti: blizina hotela i dru-gih oblika i objekata za smeštaj, parking prostora i suprastrukture

• Tradicionalno gostoljubivo stanovništvo• Etnička šarolikost – multikulturalnost, di-

jalog, tolerancija• Postojanje prostornog plana i Master plana

za Gornje Podunavlje, Strategija održivog

razvoja opštine Apatin 2009-2019. i Stra-tegija lokalnog održivog razvoja opštine Sombor – definisani prioriteti i prostori za buduće investicije u poljoprivredi i turizmu

• Gastronomska ponuda – vojvođanski spe-cijaliteti koji su poznati u nacionalnim i međuregionalnim okvirima

• Niska cena usluge u ruralnom turizmu u odnosu na susedne zemlje

PREdLoZI ZA BoLJE ISKoRIŠĆAvANJE PoTENCIJALA

• Stvaranje širokog spektra turističkih paket aranžmana (kulturnih programa)

• Korišćenje prirodnih vrednosti i njihovo uključivanje u kulturnu turističku ponu-du – lovni, ribolovni turizam, razni oblici aktivnog provođenja vremena, biciklizam, kajakarenje i sl.

• Unapređivati imidž• Stvaranje boljih web sajtova, turističkih fil-

mova i drugih marketing alatki• Bolja turistička uređenost – više staza za

pešačenje, klupa, kanti za otpatke, javnih toaleta

• U svakom mestu besplatno deliti turističke prospekte, mape i druge brošure

• Učestvovanje na domaćim i stranim sajmo-vima poljoprivrede i turizma

• Pored marine u Apatinu za rečne kruzere urediti više malih pristaništa i privezišta za male brodove, glisere, čamce, obilazak kul-turno-istorijskih vrednosti i animatorski programi

SWOT analiza poDručja istraživanja u AP VojvoDini (GraD SomBor i OpŠtina Apatin)


59

• Stvaranje novih jednodnevnih manifesta-cija - gastrofestivali

• Otvaranje specijalizovanih turističkih agen-cija koje će razvijati receptivnu ponudu

SLABOSTI / WEAKNESSES

• Neizgrađen brend regije i turističkih proiz-voda

• Nestabilni i nedovoljno uspostavljeni bila-teralni odnosi sa Hrvatskom

• Zastupljena je u većoj meri multi- a ne in-terkulturalnost, koja bi još više podstakla na međusobnu saradnju i bolju komuni-kaciju, te prožimanje kultura i kulturnih obrazaca kojima se onda transgeneracijski uklanjaju stereotipi i predrasude

• Kratko vreme zadržavanja gostiju – uglav-nom bez noćenja i u tranzitu

• Putevi koji treba urediti i poboljšati signa-lizaciju

• Nedovoljna, nekvalitetna smeštajna osnova (receptiva) i mali kapacitet uređenih sme-štajnih objekata – Potrebno je omogućiti uslove za otvaranje novih smeštajnih kapa-citeta uz kofinansiranje države

• Nedovoljno poštovanje planova i mera koje je definisao Master plan za čitav region

• Nedovoljna finansijska sredstva opština za ulaganje u poljoprivredu i turizam

• Nepostojanje kvalitetnih, stručnih kadrova na odgovarajućim mestima

• Nedovoljno atraktivan promotivni materi-jal

• Nedovoljan broj informativnih punktova• Nepostojanje informativnih tabli, putoka-

za za objekte od kulturnog značaja• Nepridržavanje odredaba u pojedinim slu-

čajevima Zavoda za zaštitu spomenika kul-ture o restauraciji, konzervaciji, adaptaciji, sanaciji, revitalizaciji i rekonstrukciji zašti-ćenih objekata

• Velika stopa nezaposlenosti – posebno sta-novništva srednje starosne dobi

• Izražena migracija mladih i bračnih parova ka gradovima i niska stopa nataliteta

• Loša zakonska regulativa iz oblasti turiz-ma, zbog koje nije izvršena kategorizacija u mnogim seoskim domaćinstvima

• Nepostojanje kvalitetnih projekata i plano-va turizma u opštinama

MoGUĆNoSTI REAKCIJE NA dATE PRoBLEME

• Stvaranje usluge koja je u stanju da utiče na produženje boravka (spoj grad-priroda-se-lo)

• Otvaranje manjih privatnih hotela i hoste-la u Somboru i Apatinu, privatan smeštaj (davanje olakšica – kreditne, poreske, pra-vnim i fizičkim licima za otvaranje manjih hotela ili privatnog smeštaja kako bi se po-većao broj smeštajnih jedinica)

• Pružanje određenih olakšica za domaće i inostrane firme i pojedince koji žele da in-vestiraju u poljoprivredu i turizam

• Voditi računa o privatnoj inicijativi da se investira u saobraćaj (turistički kombi pre-voz, turistički autobusi, plovila za aktivira-nje rečnog i kanalskog turizma, rent-a-car službu)

• Promocija kulturnih dobara koja bi podra-zumevala revitalizaciju objekata, oživlja-vanje, unošenje komponente osmišljenih aktivnosti u prostor (izvođenje muzičkih koncerata na autentičnim, starim instru-mentima, muzički program vezan za pe-riod srednjeg veka, kostimirana muzika i igra, evociranje istorije pojedinih etničkih grupa kroz izložbe odeće i opreme iz razli-čitih perioda, prikaz starih i zaboravljenih zanata)

• Zapošljavanje visoko obrazovanih ljudi u poljoprivredi i turizmu i doškolovavanje radnika sa srednjom stručnom spremom

– kursevi stranih jezika, rada na računaru, pisanja projekata i slično

• Podići turističku uređenost objekata za pružanje usluga u ruralnom i kulturnom turizmu na veći nivo


60

• Unaprediti promociju na nacionalnom i in-ternacionalnom nivou

• Umrežiti turističke organizacije, turističke agencije i vlasnike seoskih domaćinstava u

cilju boljeg plasmana ruralnog turističkog proizvoda

• Izvršiti kategorizaciju svih smeštajnih jedi-nica koje su uključene ili će biti uključene u ruralni turizam u narednom periodu

MOGUćNOSTI / OPPORTUNITIES

• Iskorišćavanje predpristupnih fondova za prekograničnu saradnju

• Adaptacija somborskog aerodroma za turi-stički čarter saobraćaj

• Izgradnja regionalnih programskih paketa u cilju postizanja dolaska većeg broja turi-sta, produženja njihovog boravka i stimula-cija programa koji utiču na količinu potro-šenih sredstava

• Povećana zainteresovanost, posebno kod germanskih i skandinavskih naroda da po-sete ovaj kraj

• Ulaganje u promociju Gornjeg podunavlja• Edukacija omladine i usmeravanje struč-

nih ekskurzija ka kulturnoj baštini• Edukacija lokalnog stanovništva o moguć-

nostima zapošljavanja kroz bavljenje usluž-nim i turističkim delatnostima i poljopri-vrednom proizvodnjom

• Edukacija predstavnika lokalne samoupra-ve i stvaranje bolje saradnje i dijaloga izme-đu javnog i privatnog sektora

• Uključivanje većeg broja registrovanih do-maćinstava u regionalne i nacionalne kul-turne rute i kreiranje novih (pr. Putevima vina, Putevima starih zanata, Putevima etno zbirki i muzeja, Putevima secesije, Pu-tevima baroka…)

• Pojedinačna promocija naroda kroz gastro-nomske specijalitete

• Osnivanje tematskih parkova i Panonskog parka mira – kao svojevrsnog inkubatora za razne oblike edukacije, izložbi – koncept mira kroz turizam

• Postojanje partnerstva između državnih/lokalnih organa i lokalne pivrede (partne-rstvo obuhvata zajedničke aktivnosti na projektima, marketingu, poboljšanju sao-braćajne infrastrukture...)

• Pridobijanje finansijskih sredstava za izgra-dnju lokalne infrastrukture

• Podrška mladim poljoprivrednicima i pre-duzetnicima, da bi se zaustavio odliv mlade populacije

• Obnova i izgradnja novih smeštajnih kapa-citeta u ruralnom turizmu

• Novi trendovi u turističkoj potražnji (npr. kombinacija turizma i ekološke poljopri-vrede) otvaraju nove mogućnosti zarade

• Dogovor opština o zajedničkoj saradnji i pravljenje razvojnih planova, izgradnja re-gionalnih programskih paketa u cilju po-stizanja dolaska većeg broja turista, pro-duženje njihovog zadržavanja i stimulacija programa koji utiču na količinu potrošenih sredstava

• Mogućnost dobijanja brendova za određe-ne lokalne proizvode

• Animiranje stanovništva i njihovo uključi-vanje u turizam.

MoGUĆA REAKCIJA• Stručna izrada materijala za projekte• Saradnja između lokalnih samouprava i tu-

rističkih preduzetnika• Izrada tematskih izdanja, pre svega turisti-

čkih vodiča za svako mesto• Izrada kvalitetnog turističkog veb sajta na

kome će biti prezentovana turistička ponu-da pilot područja

• Organizovanje letnjih škola i kampova – sa raznom tematikom

• Podići nivi kvaliteta smeštajnih objekata• Raditi na projektima i planovima razvoja

ruralnog turizma u opštinama• Proučavati slične ili iste turističke proizvo-

de naših konkurenata, što može biti uslov


61

uspešne turističke prezentacije i način da se kreira uspešniji turistički proizvod

• Unaprediti infrastrukturu

• Obezbediti bolju finansijsku pomoć od dr-žave i lokalnih samouprava

PRETNJE / THREATS

• Ponovni rast nacionalizma na prostoru Za-padnog Balkana nasuprot liberalizmu, koji je uzrokovan korupcijom, kriminalom, si-romaštvom i nespremnošću država da priz-naju svoje genocide i ratne zločine, bez čega se ne može uspostaviti vladavina prava. To dovodi do usporavanja procesa ulaska u EU i stiče se jedna negativna slika koja odbija kapitalne investicije i strana ulaganja

• U nekim pojedinačnim slučajevima ne-spremnost za dijalog i pomirenje – posle ve-likog broja sukoba i ratova u poslednjih 100 godina. Dok se ne poboljša politička situa-cija, stabilnost i bezbednost neće doći ni do jačeg ekonomskog napredka, što je uslov za investiranje u bilo koju privrednu delatnost

• Nedovoljno razvijena svest o konceptu inter-kulturalnosti koja podrazumeva – asimilaci-ju i preplitanje kulturnih obrazaca i usvajanje (prihvatanje) drugačijih i različitih.

• Korupcija koja je izražena posebno u jav-nom sektoru

• Gubljenje adekvatne pozicije u planu repu-bličkog/pokrajinskog budžeta

• Teška ekonomska situacija u zemlji i regio-nu

• Nekonkurentnost regiona zbog nepove-zanosti privrednih, društvenih i prostor-nih struktura i njegova neprepoznatljivost u nacionalnim i širim okvirima može lako prouzrokovati još veću stagnaciju i pad

• Površna, stihijska i neplanska rušenja, adaptacije ili novogradnja, neprimeren ar-hitektonski izraz; neplanski i po okolinu štetni graditeljski zahvati

• Budžetska ograničenja predviđena za raz-voj turizma

• Nedostatak sredstava za razvoj lokalne i međunarodne infrastrukturne mreže

• Nedostatak javnih i privatnih fondova iz kojih će se finansirati turizam

• Razvoj turizma u prekograničnim regioni-ma kao konkurencija našoj

• Spor napredak poboljšanja ruralne infra-strukture

• Prostor, prirodna i kulturna baština lako može biti ugrožena usled nepoštovanja principa održivog razvoja prilikom razvoja infrastrukturnih koridora, privrede i turiz-ma, kao i usled nekontrolisanog preuzima-nja i primene tuđih iskustava

• Loše socijalne prilike u zemlji• Jačanje turističkog tržišta u susednim zem-

ljama (posebno Hrvatska, Mađarska)• Slaba potrošačka moć domaće turističke

tražnje• Nedovoljna podrška razvoju turizma• Nedovoljna turistička uređenost destinaci-

je za investicije u turizam• Problem zagađenja voda na području Voj-

vodine• Odliv visokoobrazovanih kadrova• Zapostavljanje domaće nauke i struke u

planiranju i razvoju turizma• Degradacija prirodne okoline zbog zagađe-

nja• Loši demografski trendovi (starenje stano-

vništva, opadanje broja stanovnika u peri-fernim oblastima).


62

Pitom poljoprivredni krajolik sa vrednim prirodnim kompleksom u aluvijalnoj ravni Dunava, prijatna, umerena i sezon-

ski iznijansirana klima, gusta kanalska mreža i Dunav, bogat biljni i životinjski svet barskih predela, spomenici kulture i baštine, multi-kulturalnost i bogat manifestacioni sadržaj trebalo bi da privlače turiste ne samo iz zemlje nego i šireg evropskog okruženja.

Na osnovu sprovedenih istraživanja uoča-vaju se osnovne prednosti destinacije rural-nih predela opština Sombor i Apatin. One se mogu izdvojiti u nekoliko osnovnih grupa:• povoljan položaj i dobra saobraćajna pove-

zanost, u Bačkom Podunavlju, koje pred-stavlja jednu od važnijih turističkih desti-nacija u brojnim planovima i strategijama

• multikulturalnost, multietničnost i mul-tikonfesionalnost – predstavljena viševe-kovnim suživotom više naroda i etničkih grupa (sa primerima interkulturalnosti mešanja naroda i etničkih zajednica)

• očuvanost izvornih odlika seoskih naselja panonskog tipa (morfologija, unutrašnja i spoljašnja fizionomija, vizura)

• bogatstvo narodnog nasleđa i folklora – obi-čaji, nošnja, ishrana, dijalekti, rukotvorine

• zainteresovanost lokalnog stanovništva, kulturnih institucija i istaknutih pojedina-ca za razvoj ruralnog turizma

• bogato kulturno nasleđe, kulturne vredno-sti i dobra od kojih su mnoga pod zaštitom ali i one koje bi trebalo staviti pod izvestan oblik zaštite i svakako u turističku funkciju.

VIZIJA

Na osnovu navedenih prednosti neophodno je sastaviti sliku budućeg razvoja turizma i pozici-je željenog stanja (vizija). Vizija treba da uključi i definisanje osnovnih strateških uporišta.

Svaka destinacija mora da odredi i strate-ška uporišta. Za ruralne krajeve Grada Som-

bor i opštine Apatin određena su sledeća stra-teška uporišta:• Integracija dve opštine u jednu turisti-

čku destinaciju. U dosadašnjem razvoju turizma opština Apatin i grad Sombor su nastupali uglavnom odvojeno. S obzirom

Vizija i misija razvoja turizma

Ruralni predeli opština Sombor i Apatin predstavljaju značajnu destinaciju ruralnog turizma sa visokim udelom stranih turista, u kojoj su ciljevi razvoja turizma usklađeni sa strategijom održivog razvoja turizma. Turistička ponu-da se bazira na autentičnoj i jedin-stvenoj turističkoj ponudi koja uključuje prezentaciju multikul-turalnosti, tradicionalnog načina

života, izvornu arhitekturu, kul-turna dobra i gastronomiju. Po-nuda ruralnog i kulturnog turizma zaokružena je doživljajem prirode i ekoturističkih aktivnosti u Speci-jalnom rezervatu prirode Gornje Podunavlje, koji je zaštićen i kao Rezervat biosfere (što mu daje na jednom izuzetnom značaju i što je još uvek retkost u ovom delu Jugoistočne Evrope). Sela opština

Sombor i Apatin, istovremeno, imaju razvijenu infrastrukturu i turističku infrastrukturu, sa odli-čno osmišljenom signalizacijom i komunalnom uređenošću. Tra-dicionalne vrednosti folkolra u tim selima se neguju i promovišu kroz mnogobrojne festivale i ma-nifestacije i muzejsko-galerijske postavke, a osnovni podsticaj je upravo u turizmu.

Izjava o viziji


63

na to da ih povezuje Specijalni rezervat prirode Gornje Podunavlje, koji je ujedno njihova glavna turistička prepoznatljivost, neophodno je integrisati turizam kroz za-jedničko upravljanje, propagandu i moni-toring. Zato je neophodno i ozbiljnije mar-ketinški koristiti ime Gornje Podunavlje za turističku destinaciju Grada Sombor i opštine Apatin.

• Integracija ponude ruralnog, kulturnog i ekoturizma. Osnovne turističke vrednosti opštine Apatin i grada Sombora su priroda Specijalnog rezervata prirode Gornje Po-dunavlje, bogato kulturno nasleđe i upeča-tljiva multikulturalnost seoskih naselja. U budućem periodu je neophodno integrisa-ti ove vrednosti u jedinstvenu ponudu eko-ruralnog turizma.

• Aktivno učešće zajednica lokalnog stano-vništva. Scenario u kome lokalno stano-vništvo ne učestvuje i ne doprinosi u razvo-ju turizma, nije prema merilima održivog razvoja. Stanovništvo svih seoskih nase-lja mora biti uključeno po principu (1) in-teraktivnog učešća ili (2) samopokretanja i povezivanja. U prvom slučaju stanovni-štvo uzima učešće u zajedničkim analiza-ma, razvoju akcionog plana i stvaranju lo-kalnih udruženja. U drugom, stanovništvo preduzima akcije nezavisno od spoljašnjih

faktora. Spoljašnje institucije su neopho-dne samo zbog dobijanja saveta.

• Uspešno upravljanje destinacijom. Mora podrazumevati koncept upravljanja u kome će biti zastupljeni svi stejkholderi. Pored turističkih organizacija, hotela, vlasnika privatnog smeštaja, ovde spadaju i kultu-no-umetnička društva, vlasnici etno-kuća, vlasnici privatnih muzejskih zbirki, istak-nuti pojedinci (autoriteti) i predstavnici svih nacionalnih zajednica.

• Primena indikatora održivog turiz-ma. Primena indikatora održivog turiz-ma predstavlja garant održivosti turističke destinacije Gornjeg Podunavlja. Indikato-ri održivog turizma moraju biti odabrani prema tipu destinacije i turističkih aktiv-nosti. Oni moraju da integrišu set pokaza-telja za (1) destinacije sa prirodnim prede-lima i ekološki osetljivim lokalitetima (2) bogatim kulturnim naseđem i zaštićenim kulturnim dobrima (spomenicima kulture) i (2) destinacije sa tradicionalnim zajedni-cama lokalnog stanovništva.

Ova vizija je predstavljena stručnoj javno-sti, lokalnim institucijama i lokalnom sta-novništvu. Na osnovu prihvaćene vizije ne-phodno je izvršiti repozicioniranje u pravcu budućeg razvoja turizma.

MISIJA

Misija razvoja turizma u budućem periodu se bazira na sledećoj šemi.

SadašnjostNedovoljno prepoznatljivo odredište, Neza-dovoljavajući stepen uključenosti kulturnih vrednosti u turističku ponudu, Nedovoljno upućena pažnja očuvanju kulturnih vredno-sti, Nezadovoljavajući stepen očuvanja nema-terijalne baštine, Nezadovoljavajući stepen sa-radnje među stejkholderima.

BudućnostPrepoznatljiva turistička destinacija, Izgra-đen imidž, Zadovoljavajuća turistička signa-

lizacija, Razvijena turistička progaganda koja stavlja akcenat na kulturne vrednosti, Zajed-ničke institucije kulture i turizma, Uverljiva i efikasna saradnja između svih stejkholdera na polju razvoja kulturnog i ruralnog turiz-ma.

Glavni zadatak ove strategije je da pokaže da turizam može biti jedna od razvojnih delat-nosti ruralnih predela Grada Sombor i opštine Apatin. Da bi ovaj zadatak bio ostvaren, a mi-sija ispunjena, potrebno je:1. da se razbije i otkloni opšta neverica da bav-

ljenje turizmom ima smisla tako da može doneti značajnu i merljivu korist (edukaci-je o ruralnom turizmu, izgradnja poverenje


64

među stejkholderima, promovisanje pozi-tivnih rezultata)

2. da ubedi potencijalno zainteresovane za ulaganja – da je turizam jedinstvena raz-vojna šansa i da probudi želju i motivaciju ljudi da angažuju svoju maksimalnu ene-rgiju i kapital u razvoj turističke privrede

3. da objektivno izmeri vrednost resursa i predoči kvantitativne pokazatelje da je tu-rizam poželjan i moguć (primeri dobre pra-

kse u regijama sličnih karakteristika, pro-movisanje pozitivnih rezultata)

4. da u ovoj sredini odredi pravce razvoja, ali i ukaže na moguće stranputice u razvoju turizma kao svetskog socio-ekonomskog procesa i fenomena u snažnom usponu i rastu, koji predstavlja i jedan od ključnih činilaca planiranog privrednog i socijalnog preobražaja opština Sombor i Apatin.


65

U ciljeve razvoja turizma Sombora i Apa-tina spadaju očuvanje i negovanje kul-turnih vrednosti sela i gradova, opti-

malno zadovoljstvo turista i korist od turizma za lokalno stanovništvo. Da bi se to i postiglo neophodno je repozicioniranje i promena sa-dašnjih shvatanja, okretanje ka tržišnim tren-dovima i promena imidža. Na osnovu ovakvog scenarija izdvajaju se posebni sektorski ciljevi razvoja turizma:• Originalni turistički proizvodi. Turisti-

čka destinacija može biti uspešna tek uko-liko se u njoj pojavljuju uvek novi proizvodi, zasnovani na prezentaciji jedinstvene kul-turne baštine ovog kraja

• Porast kvaliteta života lokalnog stanovni-štva. Porast standarda kroz razvoj turizma, uvođenje turističkih sadržaja i infrastruk-ture pružaju novi smisao u životu na selu (turističku infrastrukturu koristi i lokalno stanovništvo – objekti za rekreaciju, baze-ni, vizitorski centri, iznajmljivanje biciklo-va, plovila)

• Porast zaposlenosti. Otvaranje novih rad-nih mesta tamo gde je moguće (vodiči, ku-stosi u etno-kućama, animatori, ekološki edukatori...) i osposobljavanje lokalnih tu-rističkih vodiča, izrada suvenira i njiho-

vo plasiranje u etno-kućama i vizitorskim centrima

• Povećanje kvaliteta usluga. Uvođenje normi i standardra, sertifikacija lokalnih usluga u saradnji sa fakultetima i naučnim institucijama

• Negovanje lokalnog identiteta. Turistički programi i novi turisti kao kritična masa publike neophodne za kulturne programe, priredbe i festivale (Bodrog fest, Apatinske ribarske večeri, Grožđebal), osećaj lokalnog ponosa, naglašavanje multikulturalnosti kroz uvođenje novih turističkih proizvoda i festivala

• Očuvanje ambijenta bačkih podunavskih sela. Sprovođenje mera propisanih u Po-krajinskom zavodu za zaštitu spomenika kulture, sprečavanje devastacije

• Zaštita spomenika kulture i nematerijal-nog nasleđa. Uvođenje zaštićenih spome-nika kulture u nove turističke programe, oživljavanje sadržaja i istorijskog kontek-sta, oživljavanje istorijskih priča kroz nove itinerere (barokne crkve, slavne porodice, industrijsko nasleđe, zanatsvo...), angažo-vanje stručnjaka iz oblasti zaštite spome-nika kulture, etnologa i istoričara umet-nosti.

Ciljevi razvoja turizma


66

Da bismo sve navedeno postigli (viziju, misiju i ciljeve) i da bismo imali objek-tivne i vidljive rezultate u periodu od

narednih 5 godina, potrebno je na svaki mo-gući način zagovarati i lobirati (top-down i bottom-up pristup) da se navedene preporuke sprovedu u delo.

Naime, preporuke su javno interpretira-ne na Nacionalnoj konferenciji projekta SY_CULTour, 15. novembra 2013. godine na kojoj je predstavljen projekat i akcioni plan, kao i pre-poruke koje su posle bile predmet rasprave na završnom okruglom stolu konferencije. U sva-kom slučaju, navedene i detaljno opisane pre-poruke bile su predmet javne rasprave i uskla-đene su sa sugestijama i komentarima učesnika konferencije. Nakon ponovne revizije biće upu-ćene lokalnim samoupravama u pilot području (mesnim zajednicama i opštinskim upravama – radnim telima i savetima koji se tiču privrede, turizma, poljoprivrede i kulture).

Na osnovu prethodnog iskustva u pisanju projektnih analiza, studija kao i dostupne lite-rature, zatim terenskog istraživanja i stečenog iskustva a u području istraživanja u opština-ma Sombor i Apatin, ali i na osnovu dubin-skih razgovora sa članovima projektnog tima Privredne komore Vojvodine (PKV – 10% PP1)

i Prirodno matematičkog fakulteta, Univerzi-teta u Novom Sadu (UNSPMF – IPA FLP1) na međunarodnom SEE projektu SY_CULTour – Synergy of culture and tourism: utilisation of cultural potentials in less favoured rural re-gions (ref br. 09SER05/01/11/07), Miroslav Vu-jičić u svojstvu spoljnjeg eksperta za pisanje preporuka predlaže sledeće preporuke:1. Unapređenje i koordinacija lokalnog za-

konodavstva sa nacionalnim zakonodav-stvom u vezi sa naplatom usluga u registro-vanom seoskom turističkom domaćinstvu

2. Regionalno povezivanje u cilju stvara-nja upakovanog, atraktivnog turističkog proizvoda i poboljšanje nivoa usluga u ugo-stiteljstvu

3. Osnaživanje receptivnih turoperatora i pružaoca usluga na lokalnom i pokrajin-skom nivou

4. Kreiranje razvojnog plana za turizam, kul-turu i poljoprivredu na lokalnom nivou

5. Nedovoljna povezanost javnog i privatnog sektora: opštinske turističke organizacije i pružaoci usluga u turizmu, kulturi i poljo-privredi

6. Potreba pojednostavljivanja regulative za stavljanje nepokretnog kulturnog dobra u turističku funkciju.

PreporuKe za BuDuĆi pravac Delovanja i Kreiranje loKalnih politiKa u oBlasti ruralnog turizma i Kulturnih DoBara u GraDu SomBoru i OpŠtini Apatin


67

Tabela 1. Prva preporuka

Naslov preporuke Unapređenje i koordinacija nacionalnog zakonodavstva sa potrebama prakse na lokalnom nivou vezano za pružanje ugostiteljskih usluga u registrovanom seo-skom domaćinstvu i domaćoj radinosti

Problem koji treba rešiti

Tokom sastanaka, radionica i treninga u pilot području sa zainteresovanim part-nerima iz privatnog i javnog sektora saznali smo da imaju problem u vezi sa obav-ljanjem turističke, to jest, ugostiteljske delatnosti na seoskim domaćinstvima i domaćoj radinosti. Posebno je uočen problem kod registrovanih poljoprivrednih gazdinstava, koja bi želela da na svojim posedima i u autentičnim objektima pruža-ju usluge smeštaja i ishrane. Farmeri odnosno fizička lica koja su se registrovala da pružaju ugostiteljske usluge u domaćoj radinosti ili na svom seoskom domaćinstvu su u zakonskoj obavezi da se ovom delatnošću bave preko posrednika odnosno da zaključe ugovoru sa lokalnom turističkom organizacijom, turističkom agencijom, privrednim subjektom ili drugim pravnim licem registrovanim za obavljanje privre-dne delatnosti. Oni ne mogu da naplate svoju uslugu od korisnika njihovih usluga a ni da izdaju račun. Naplatu i izdavanje računa za ova fizička lica i farmere vrše po-srednici sa kojima su zaključili ugovor. Često se javljaju problemi:

• gosti (korisnici usluga) u seoskim turističkim domaćinstvima i domaćoj radino-sti ne žele da odlaze kod posrednika koji se uglavnom nalaze u urbanim sredina-ma i udaljeni su od seoskog domaćinstva u ruralnom području da bi platili svo-ju uslugu i dobili račun.

• turisti najviše koriste usluge u seoskim domaćinstvima vikendom i praznicima kada posrednici sa kojima pružaoci usluga u seoskim turističkom domaćinstvi-ma imaju zaključen ugovor i koji izdaju fiskalni račun ne rade

• privredni subjekti koji posluju tržišno često nemaju interes da zaključuju ugo-vore sa fizičkim licima koja pružaju usluga u seoskim domaćinstvima i domaćoj radinosti s obzirom na veoma mali turistički promet i prihod koji oni ostvaruju

• problem neujednačene prakse u pogledu plaćanja PDV-aVećina pružaoca ugostiteljskih usluga u seoskim domaćinstvima ove usluge pruža-ju kao dopunsku delatnost koja im omogućava bolji život na farmama i salašima. Svi ovi problemi otežavaju razvoj seoskog turizma u ruralnim područjima. Iako su se više puta obraćali predstavnicima vlasti na lokalnom, pokrajinskom, pa i nacio-nalnom nivou, ovaj problem još uvek nije rešen.

Moguća rešenja za rešavanje problema

Potrebno je napraviti jasne instrukcije i pružiti prave infomacije prilikom registro-vanja jednog takvog objekta i naravno informisati budućeg pružaoca usluga na vre-me sa kakvim će se sve problemima susretati prilikom kasnijeg razrađivanja ove de-latnosti na jednoj farmi ili salašu. Takođe, treba promeniti Zakon o turizmu i podzakonska akta/uredbe, pravilnike/ koji regulišu ovu oblast i status jednog ovakvog pravnog lica i uskladiti nejasnoće i nedorečenosti kako bi se omogućio nesmetan rad i poslovanje i pomoglo potenci-jalnim pružaocima ugostiteljskih usluga, starih zanata, škola kuvanja starih jela, iz-rada suvenira i slično, da nesmetano i sa lakoćom izvršavaju svoje poslove, pa čak ih i stimulisati u tome, određenim olakšicama.Lokalna samouprava bi trebalo da se zalaže za one preduzetnike i individualne po-ljoprivredne proizvođače koji su prepoznati kao kvalitetni pružaoci usluga na trži-štu koji na autentičan način predstavljaju kulturu i tradiciju te lokalne zajednice i da im na neki način pomogne u rešavanju ovakvih i sličnih problema, a ne da pita-nja prebacuje na višu nadležnost.


68

Naslov preporuke Unapređenje i koordinacija nacionalnog zakonodavstva sa potrebama prakse na lokalnom nivou vezano za pružanje ugostiteljskih usluga u registrovanom seo-skom domaćinstvu i domaćoj radinosti

Detaljan opis najboljeg rešenja

Uskladiti zakonodavnu regulativu i propise sa evropskim standardima,kako bi se pružaocima usluga u seoskim domaćinstvima u ruralnim područjima omogućilo ne-smetano obavljanje ugostiteljskih usluga kao i bolje pozicioniranje na domaćem i inostranom tržištu. Postojeća zakonodavna regulativa destimuliše razvoj seoskog turizma iako su mnogim strateškim dokumentima na lokalnom, pokrajinskom i na-cionalnom nivou dati prioriteti razvoju receptivnog turizma, a posebno seoskog turizma sa ciljem zadržavanja lokalnog stanovništva i mladih na selu. Imajući u vidu ta strateška dokumenta u praksi treba prihvatiti rešenja kojima se ti ciljevi i ostva-ruju. Treba omogućiti da registrovana seoska domaćinstva kao indivudualni poljo-privredni proizvođači ili preduzetnici sami naplaćuju svoje usluge i vode evidenci-ju gostiju.

Konkretne preporuke za kreiranje politike

Izmeniti član 74. I 77. Zakona o turizmu (“Sl.glasnik RS”, br. 36/2009, 88/2010, 99/2011-dr.zakon I 93/2012) tako da fizičko lice koje pruža ugostiteljske usluge u seoskom turističkom domaćinstvu i domaćoj radinosti i koje je registrovano za obavljanje te delatnosti u ruralnim područjima može samostalno da obavlja svoju delatnost, bez posrednika. U skladu sa ovim izmenama u Zakonu o turizmu treba izmeniti i dopuniti podzakonska akta koja se odnose na ovu oblast. Izmeniti obrasce kojima se registruje poslovanje jednog poljoprivrednog gazdin-stva gde bi pored obavljanja poljoprivredne delatnosti individualni poljoprivredni proizvođač mogao da pruža i usluge smeštaja, ishrane i drugih komplementarnih sadržaja u okviru svog seoskog domaćinstva tj. gazdinstva. Odobriti poreske olakšice za za seoska turistička domaćinsta koja tek kreću sa po-slovanjem, dok ne postignu određeni stepen razvoja i ne ostvare značajniji prihod.Kada se ove izmene urade na nacionalnom nivou onda će lokalna samouprava izvr-šiti isto revidiranje postojećih formulara i pravilnika.

Najefikasniji teritorijalni nivo za implementaciju

Nacionalni nivo

Ciljna grupa Fizička lica i preduzetnici koji pružaju ugostiteljske usluge u seoskim turističkim do-maćinstvima i domaćoj radinosti u Opštini Apatin i Gradu Somboru i ostalim rural-nim područjima u Pokrajini i Republici.

Izvor: Miroslav Vujičić, 2013.


69

Tabela 2. Druga preporuka

Naslov preporuke Regionalno povezivanje u cilju stvaranja atraktivnog turističkog proizvoda i po-boljšanje nivoa usluga u ugostiteljstvu


Tokom sastanaka, radionica i treninga u pilot području sa zainteresovanim part-nerima iz privatnog i javnog sektora saznali smo da nema jedinstvenog i upakova-nog turističkog proizvoda kojim bi obe opštine mogle da se predstave i promovišu na turističkom tržištu (domaćem i inostranom). Svakako regionalno povezivanje bi dovelo i do poboljšanja nivoa usluga u turizmu i ugostiteljstvu, jer bi došlo do stva-ranja konkurencije čime bi svi subjekti morali da usklade i poboljšaju svoju ponu-du (proizvod ili uslugu). Obezbeđivanje povezivanja dovelo bi do formiranja opštinskih i regionalnih, to jest, pokrajinskih asocijacija koje bi imale funkciju posrednika između individualnih (lo-kalnih) pružaoca turističkih usluga i pokrajinske i regionalne vlasti, čime bi se una-predila komunikacija i povećala efikasnost u rešavanju mnogobrojnih tehničkih problema koji su uočljivi na terenu.


Pored već postojeće Turističke organizacije Vojvodine čije je delovanje vrlo ograni-čeno u smislu malih novčanih sredstava i logistike, potrebno je registrovati pokra-jinsku i regionalnu DMO organizaciju koja bi se bavila kreiranjem i plasiranjem tu-rističkog proizvoda Vojvodine i svih okruga, kao i opštinskih turističkih proizvoda i usluga. DMO bi delovala u interesu svih članova lokalne zajednice koordiniranjem i usklađivanjem razvoja u oblasti javne i private sfere. Cilj je da se na području ozna-čenom kao destinacija umreže turistički subjekti koji bi zahvaljujući tome funkcio-nisali kao jedinstvena celina.


Izvršiti Izmene i dopune Regionalnog prostornog plana Vojvodine u delu Turizam gde bi se dale smernice za planove nižeg reda za razvoj kulturnog turizma. A u Pro-stornom planu opštine bi se definisali vidovi turizma koji imaju potencijala za raz-voj i definisale mere sprovođenja za konkretne opštine, u ovom slučaju opštine Sombor i Apatin.


Registracija pokrajinske DMO koja bi se bavila razvojem konkretnih turističkih proizvoda u Vojvodini i traženjem potencijalnih investitora u oblasti turizma, nauti-ke, zaštite kulturnog i prirodnog nasleđa i ugostiteljstva. Pre svega potrebno je for-mirati lokalne, opštinske i regionalne asocijacije iz svih pomenutih oblasti, a DMO bi bio kišobran organizacija koja bi objedinjavala sve interese i potrebe i pomagala u iznalaženju najboljih i najefikasnijih rešenja.Turističke proizvode seoskog turizma treba objediniti i predstaviti na tržištu kako organizatorima putovanja (turoperatorima) tako i potencijalnim korisnicima kori-steći oblike marketinške prezentacije.

Najefikasniji teritorijalni nivo zaimplementaciju

Lokalni i pokrajinski

Ciljna grupa Grad Sombor i Opština Apatin, AP Vojvodina.



70

Tabela 3. Treća preporuka

Naslov preporuke Osnaživanje receptivnih turoperatora i pružaoca usluga na lokalnom i pokrajin-skom nivou


Na osnovu sprovedenih sastanaka, radionica i treninga u pilot području sa zainte-resovanim partnerima iz privatnog i javnog sektora uočeno je da nema dovoljno lo-kalnih i opštinskih pružaoca usluga ili da ima dovoljan broj zainteresovanih, to jest, potencijalnih koji ili nemaju dovoljna predznanja ili nemaju raspoloživa novčana sredstva za pokretanje sopsvenog biznisa. Isto tako, postojeći pružaoci turističkih i ugostiteljskih uluga (turističke agencije, restoraterstvo i hotelijerstvo, vodičke službe, proivođači suvenira i rukotvorina i drugi) nemaju razvijenu ponudu domaćih turističkih aranžmana i kvalitetnih turisti-čkih itinerera poseta antropogenih i prirodnih resursa i vrednosti.


Potrebno je pomoći u osnaživanju receptivnih turoperatora i ostalih pružaoca uslu-ga u svakom smislu od logističke podrške i pomoći u rešavanju administrativnih prepreka do finansijskih podsticaja za pokretanje sopstvenog biznisa ili zapošljava-nja, to jest, otvaranja novih radnih mesta


TO Sombora i Apatina morale bi da pomognu da se kreiraju jednodnevni i višedne-vni aranžmani/itinereri poseta za turiste i da to postave na svoje sajtove zajedno sa informacijama o pružaocima usluga.Treba da se omogući turističkim agencijama koje imaju receptivne turističke pro-grame namenjene domaćim i inostranim turistima adekvatna promocija i nastu-pi na sajmovima.


Izvršiti uticaj na lokalne i pokrajinske institucije da se stimulativnim merama po-stojeće turističke agencije podstaknu da pored bavljenja subagenturom to jest pro-dajom stranih i tuđih turističkih aranžmana svoju ponudu usmere i ka domaćem tržištu u smislu kreiranja receptivnih turističkih programa lokalne i opštinske turi-stičke ponude. Isto tako, podstaći razne pružaoce usluga iz oblasti turizma, ugo-stiteljstva, kulture i poljoprivrede da udruženo, zajedničkim idejama i inicijativa-ma usklade svoju ponudu i unaprede je kreiranjem komplementarnih aranžmana.

Najefikasniji teritorijalni nivo za implementaciju


Ciljna grupa Grad Sombor i Opština Apatin, AP Vojvodina



71

Tabela 4. Četvrta preporuka

Naslov preporuke Kreiranje razvojnog plana za turizam, kulturu i poljoprivredu na lokalnom nivou


Tokom sastanaka, radionica i treninga u pilot području sa zainteresovanim partne-rima iz privatnog i javnog sektora uočeno je da ne postoji dovoljan broj strateških dokumenata kojima bi se definisao i planski razvijao turizam u budućem periodu. Slična je situacija sa oblastima kulture i poljoprivrede. Potrebno je uraditi jasne i detaljne planove razvoja za sve pomenute oblasti i to sa kratkoročnim i dugoročnim ciljevima (akcioni planovi, master planovi opština, pla-novi posebnih namena i slično).


Uraditi strategiju razvoja opština za turizam i definisati korake sprovođenja kao i izvršiti izmene i dopune Prostornih planova opština i u turizmu definisati vrste tur-izma koji imaju potencijala i odrediti mere za sprovođenje kroz ove planske doku-mente kao i uskladiti planske dokumente i strategije razvoja i turizma. Za lokacije koje se nalaze u seoskim naseljima uraditi u Prostornom planu opštine šeme naselja kroz koje će se omogućiti restauracija i renoviranje postojećih poljoprivrednih gaz-dinstva za potrebe turizma da se izbegne izrada Urbanističkog projekta.


Potrebno je sprovesti u delo Strategiju razvoja turizma Srbije kroz akcione planove i planove razvoja koji se tiču razvoja seoskog turizma. Zatim treba izraditi akcione planove razvoja za svako područje u odnosu na realne potencijale, potrebe i oče-kivane rezultate. Kroz te planove treba definisati: turističke proizvode u skladu sa zahtevima savremene turističke tražnje i principima razvoja odgovornog i održi-vog turizma, prioritetne oblike i obim turističkih aktivnosti i područja na kojima će se sprovoditi. Planiranje mora voditi računa o razvojnim planovima koji se tiču seo-skog turizma u regionu kao i međunarodnim standardima.Imajući u vidu da je glavni motiv za ruralni turizam zainteresovanost za kulturu, tradiciju, očuvanu prirodu i gastronomiju neophodno je na nivou lokalne zajednice prepoznati značaj razvoja ovog vida turizma. Podržati private inicijative koje valori-zuju autentične salaše, seoske kuće, etno sela kao turističke atraktivnosti i koji do-prinose depopulaciji i odlasku mladih iz ruralnih područja.


Strategijom turizma Republike Srbije definisani su turistički projekti koje treba podsticati državnim i drugim finansijskim sredstvima između ostalih:

• Projekti ruralnog razvoja • Projekti povezani sa zaštitom životne sredine i kulturom.

Shodno ovim strateškim rešenjima i realnim potencijalima i potrebama lokalne sre-dine, a u cilju podsticanja razvoja turizma neophodno je da lokalne zajednice do-nesu planski dokument.Planski dokumenti treba da budu zasnovani na osnovnim principima održivosti tur-izma:

• ekološkoj održivosti• društvenoj i kulturnoj održivosti• ekonomskoj održivosti.

Najefikasniji teritorijalni nivo zaImplementaciju


Ciljna grupa Grad Sombor i Opština Apatin



72

Tabela 5. Peta preporuka

Naslov preporuke Nedovoljna povezanost javnog i privatnog sektora: opštinske turističke organiza-cije i pružaoci usluga u turizmu, kulturi i poljoprivredi

Problem koji trebarešiti

Na osnovu sprovedenih sastanaka, radionica i treninga u pilot području sa zainte-resovanim partnerima iz privatnog i javnog sektora uočeno je da nema dovoljne ko-munikacije između javnog sektora, privatnog sektora, nevladinog sektora i obrazo-vnih institucija kao i mladih obrazovanih lidera (svršenih studenata).Najveći problem je uočen u lošoj komunikaciji između turističkih organizacija i pru-žaoca usluga (posebno turističke organizacije Sombor). Isto tako, postoji nedo-voljna komunikacija i između samih pružaoca usluga i lokalnih samouprava, to jest uprava za privredu, poljoprivredu i kulturu.


Programom za poboljšanje stanja u oblasti privrede, preduzetništva i zanatstva u AP Vojvodini koji je usvojila Vlada AP Vojvodine, kao jedan od strateških pravaca je definisana intenzivna primena modela javno-privatnog partnerstva. Predviđena je obaveza Vlade AP Vojvodine da inicira da svaka lokalna samouprava u AP Vojvo-dini analizira mogućnosti na svojoj teritoriji i predloži moguće projekte koji će se realizovati kroz javno-privatno partnerstvo. Takođe je ovim merama predviđena podrška projektima koji bi podstakli revitalizaciju vojvođanskih sela i oživljavanje procesa koji bi doveli do značajnog procesa poboljšanja demografske situacije kao preduslov za pokretanje privrednih aktivnosti. Kao prioriteni projekti definisani su:

• projekat „Selo-turistička šansa” • Projekat „Organska hrana – šansa za mnoge”.

Opštine Apatin i Grad Sombor treba da prepoznaju svoje interese i da se maksimal-no uključe u realizaciju istih.


Shodno merama Vlade AP Vojvodine, neophodno je na nivou Opštine Apatin i Gra-da Sombora formirati komisiju za javno privatno partnerstvo koja će analizirati mo-gućnosti na svom području i predložiti konkretne projekte. Jedno od rešenja bi bilo formiranje klastera i poslovnih asocijacija putem kojih bi se obezbedilo grupisa-nje malih privrednih subjekata, preduzetnika, fizičkih lica. Tako umreženi i pove-zani mali preduzetnici bi bili konkuretniji za izlazak na domaće i inostrano tržište


Formiranje klastera i tematskih poslovnih asocijacija putem kojih bi se obezbedilo grupisanje malih privrednih subjekata, preduzetnika, fizičkih lica i javnih instituci-ja. Svakako u Upravnim odborima javnih institucija koje se bave oblastima zaštite kulturnog nasleđa, poljoprivrede ili turizma treba da se nalaze i predstavnici privre-de - preduzetnici.

Najefikasniji teritorijalni nivo zaimplementaciju





73

Tabela 6. Šesta preporuka

Naslov preporuke Izmena zakonodavne regulative vezane za zaštitu i turističku valorizaciju kultur-nih dobara


Nakon održanih sastanaka, radionica i treninga u pilot području sa zainteresovanim partnerima iz privatnog i javnog sektora uočeno je da ne postoji konkretna zakon-ska regulativa koja se bavi upotrebom zaštićenog kulturnog dobra u turističke svr-he, već se primenjuje Zakon o zaštiti kulturnih dobara. Česta je praksa da su vredni spomenici kulture stavljeni pod zaštitu države, ali bez adekvatne namene i eko-nomske osnove svog postojanja što je bitno uticalo na to da je veliki broj ovih kul-turnih objekata ruiniran. Usled pomenutog potrebno je uraditi novu zakonsku re-gulativu kojim bi se jasnije definisala upotrebna mogućnost nepokretnog kulturnog dobra kada je reč o turizmu. Trebalo bi jasnije definisati u kojoj meri, na koji način, pod čijom upravom kulturno dobro može da se koristi u turizmu. Bitno pitanje je i vremenski okvir za pribavljanje dozvole za korišćenje kulturnog dobra. Na kraju po-trebno je napraviti univerzalan dokument koji će se ticati samo pomenute materi-je, kao i telo koje će sprovoditi taj Zakon. Još jedan problem je i Zakon o restituciji, pošto su još uvek nerešena imovinska pitanja, odnosno pitanje vlasništva.


Kada je reč o upotrebi nepokretnog kulturnog dobra u turističke ili bilo koje druge svrhe koristi se Zakon o zaštiti kulturnih dobara iz 1994. godine. („Službeni glasnik RS”, br. 71/94). Ovaj Zakon propisuje da se sva nepokretna kulturna dobra izuzev sa-kralnih objekata mogu koristiti u turističke svrhe, ali prema tehničkim merama zašti-te, koje izdaje nadležno teritorijalni Zavod. Potrebno je napraviti poseban dokument samo za ovu namenu ili bar napraviti dopunu pomenutog dokumenta u kojem će se temeljnije pristupiti zadatoj temi. Pored toga potrebno je uskladiti zakonske regula-tive i možda odrediti jedno telo koje će se brinuti o ovoj tematici. Za sada je to dosta komplikovano budući da se različita tela brinu o različitom tipu kulturnog dobra (ste-pen zaštite). Zavisno od vrste kulturnog dobra o njemu se brine i propisuje uslove ili Republički zavod (za spomenike kulture od izuzetnog znacaja) ili teritorijalno nadle-žan Zavod (za spomenike kulture i značajna kulturna dobra). Potrebno je objediniti jurisdikciju ili je jasnije definisati, kako ne bi dolazilo do preklapanja i dugotrajnog pri-bavljanja dozvola. Još jedan problem koji se pojavljuje to je Zakon o restituciji, koji još uvek nije sproveden, iz čega proističe nedefinisanost vlasništva kulturnog dobra i sa-mim tim otežano je dobijanje dozvola. Procedura za dobijanje dozvole za korišcće-nje kulturnog dobra u turističke svrhe dugačka je koliko i dobijanje građevinske doz-vole uz uslov da se već kod lokacijske dozvole mora pribaviti i mišljenje službe zaštite.


Kako ne postoji konkretan dokument na nivou Republike, a samim tim i AP Vojvodi-ne, potrebno ga je formirati. Budući da je to dugotrajan proces, na nivou teritorijal-no nadležnih Zavoda dodeliti jednu osobu koja će se baviti ovom tematikom. Kako su najveći problemi nejasno definisana Zakonska regulativa, pribavljanje dozvola, način i mogućnosti upotrebe kulturnog dobra i drugo, dolazi do odbijanja stejkhol-dera koji bi ulagali u kulturno dobro. Isto tako su potrebne radionice koje bi poja-snile i protumačile nejasne Zakone. Nakon sakupljenih iskustava, mogao bi se dati predlog nacrta konkretnog dokumenta koji bi tretirao datu problematiku.


Izmeniti ili dopuniti Zakon o zaštiti kulturnih dobara iz 1994. godine. („Službeni glasnik RS”, br. 71/94) sa delom koji će tretirati uključivanje nepokretnog kulturnog dobra u turističke svrhe. Jasno odrediti u koju svrhu može da se koristi kulturno do-bro, jasno odrediti tip kulturnog dobra koji može da se koristi u turizmu, jasno odre-diti stepen upotrebe, jasno odrediti dozvole koje su potrebne za ovakvu upotrebu. Za početak u teritorijalno nadležnom Zavodu odrediti jednu osobu koja će držati radionice i obučavati potencijalne stejkholdere na koji način mogu da iskoriste kul-turno dobro u turističke svrhe.

Najefikasniji teritorijalni nivo za Implementaciju





74

Tokom boravka na terenu, proučava-nja dostupne literature i dokumentaci-je, razgovora i konsultacija sa lokalnim

stanovništvom, pružaocima usluga, učesnici-ma treninga i radionica koji su organizovani u okviru međunarodnog SEE projekta SY_CUL-Tour – Synergy of culture and tourism: utilisa-tion of cultural potentials in less favoured rural regions (ref br. 09SER05/01/11/07), kao i razgo-vora sa lokanom vlašću, te na osnovu rezulta-ta do kojih smo došli metodama anketiranja, posmatranja predlažemo sledeće aktivnosti u okviru budućeg Akcionog plana razvoja opšti-na Sombor i Apatin.

Naravno, sve aktivnosti trebalo bi da budu finansijski podržane i samoodržive. Novac za njihovo uređenje, restauraciju, privođenje nameni u turističke svrhe trebalo bi da bude obezbeđen od strane pokrajinskih instituci-ja i sekretarijata, razvojnih agencija, zatim od strane lokalnih samouprava, to jest, budžet-

skih sredstava, donacija, naplata usluga na samom lokalitetu i iz međunarodnih fondo-va i predpristupnih EU fondova kao što su IPA, SEE i drugi.

Odgovorna lica bi trebalo da budu pojedin-ci i entuzijasti koji se već baze razradom ova-kvih i sličnih ideja uz monitoring i pomoć op-štinskih turističkih organizacija i regionalnih i lokalnih asocijacija i udruženja turističkih vodiča, ali i volontera i studenata kao i neza-poslenih lica koja bi na ovaj način imala prili-ku da pokrenu sopstveni biznis.

Posebno je potrebno osvrnuti se na promo-tivne aktivnosti: na izradu štampanog promo-tivnog materijala, internet prezentacija (veb sajta, profila na društvenim mrežama i sli-čno) i veću prisutnost u svakodnevnim mediji-ma. Zatim je potrebno pružaoce usluga pove-zati sa turističkim organizacijama koje mogu da obezbede potreban broj posetilaca kako bi ponuda bila ekonomski održiva.

AKTIVNOSTI U SKLOPU AKCIONOG PLANA

“ŠETNJA dUŽ DUNAvA U BARoKNoM STILU”

Specifični cilj: unapređenje stepena povezano-sti lokalnih zajednica i afirmacija kulturne baštine/nasleđa.

Rok: 6 meseci je potrebno za realizaciju ove ak-tivnosti.

Opis realizovanih aktivnosti: Veliki broj nase-lja koja pripadaju gradu Somboru i opšti-ni Apatin su nastala uz Dunav. Najznačaj-nija od njih su: Bački Breg, Bezdan, Bački Monoštor, Kupusina, Apatin i Sonta. Ova vrsta itinerera zapravo podržava održivi razvoj (održivi turizam) celog pilot podru-

čja, jer poboljšava međusobnu povezanost lokalnih zajednica, čime turističkoj po-nudi daje na značaju a svakako doprinosi i afirmaciji kulturne baštine, koja je (upr-kos svom prvobitnom značaju) malo zapo-stavljena.

Ishod: Itinerer.

“ŽIvoT GRAdA NA PRELAZU IZ 20 vEKA”Specifični cilj: privući više turista i povećati

konkurentnost destinacije i lojalnost.Rok: 3 meseca su potrebna za realizaciju ove

aktivnosti.

AKcioni plan


75

Opis realizovanih aktivnosti: Glavna ulica Apa-tina je do sada delila sudbinu grada veko-vima i ona u osnovi prikazuje identitet grada i njen karakter. Glavne arhitekton-ske vrednosti su koncentrisane u ovom po-dručju. Postoje tri vrste kuća koje se naj-češće nalaze: spratne kuće koje se uočavaju na ulicu sa svojim uskim stranama, masi-vne kuće koje se uočavaju sa ulice sa svojim širim stranama (obično izgrađene od stra-ne srednje staleži), kao i masivne dvospra-tne kuće (koje su pripadale bogatijem sta-ležu). Takođe, celokupan društveni život grada Apatina ovde se odvija sa brojnim kulturnim dešavanjima i manifestacijama, od kojih neke imaju prilično dugu tradiciju. Tokom leta ovo mesto je prepuno ciklo tu-rista, koji na svojoj turneji duž Dunava, po-sećuju mesta svojih predaka.

Nakon dobijanja statusa slobodnog kra-ljevskog grada 1794. godine, Sombor je počeo da se ubrzano razvija i zahvaljujući tome je nastala nova urbana morfologija grada. Specifična organizacija ulica i veliki broj monumentalnih objekata daju ovom gradu specifičan šarm. Županija, bivše se-dište Bačko – bodroške županije, koju je projektovao čuveni arhitekta iz Apatina Đula Partoš, stoji kao najistaknutiji ob-jekat. Ovo je mesto gde je sačuvan crtež Sombora sa svim ulicama. Crtež je naprav-ljen od strane arhitekte Branimira Jovina. Sombor je jedino mesto čije se ulice i zgra-de mogu gledati iz konjskih kočija.

Ishod: Itinerer.

“URBANo doMAĆINSTvo U NEMAČKoM STILU”

Specifični cilj: otvaranje objekta ka javnosti i posetiocima.

Rok: 2 meseca je potrebno za realizaciju ove aktivnosti.

Opis realizovanih aktivnosti: Nemačka porodična kuća, koja prikazuje duh urbanog društve-nog života u Apatina, sagrađena je krajem 1930. Što se tiče arhitekture, to je tradiciona-lna kuća ukrašena sa klinker ciglom koja se koristla i proizvodila u Apatinu. Kompletno domaćinstvo je zadržalo netaknut izgled od dana kada je izgrađena do danas.

Ishod: Nove turističke mogućnosti.

“CIKLo/ BICIKLISTIČKA STAZA Pod NAZIvoM: STARI DUNAv”

Specifični cilj: okupljanje korisnika ali i zainte-resovanih za specifične oblike turizma.

Rok: 8 meseci je potrebno za realizaciju ove ak-tivnosti.

Opis realizovanih aktivnosti: Potrebno je pri-premiti prvo staze kako bi se mogle stavi-ti u funkciju turističkog razvoja i korišće-nja. To bi podrazumevalo fizičku pripremu: čišćenje puteva, postavljanje putokaza i in-formacionih tabli. Zatim je potrebno obez-bediti sve potrebne dozvole za pravilno organizovanje i izgradnju biciklističke in-frastrukture. Članovi biciklističkog kluba, volonteri i entuzijasti bi učestvovali u rea-lizaciji ove aktivnosti.

Ishod: Novi turistički proizvod.


76

1. Beljanski, M. (1976): Treći zapis o Somborcima i predelima. SO Sombor, Sombor.2. Beljanski, M. (1985): Coborsentmihalj i Sombor su isto, Autorski reprint, Sombor3. Beljanski, M. (1996): Stara somborska zdanja, Sombor4. Beljanski, M. (1988): Najstariji podaci o Hrvatima u Somboru (povodom trista godina nase-

ljavanja Bunjevaca u Bačku), Autorski reprint, Sombor5. Bjeljac, Ž. (2006): Teorijsko-metodološke osnove manifestacionog turizma, Beograd6. Bogdanović, Ž. (1994): Hidrološke karakteristike u: Opština Apatin. Geografske monografije

vojvođanskih opština, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad.7. Bošković, V. (2013): Hotelsko-restoraterska ponuda na teritoriji opštine Apatin i Sombor, Novi

Sad, 20138. Bugarčić, P. (1994): Biogeografske karakteristike u: Opština Apatin. Geografske monografije

vojvođanskih opština, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad.9. Bugarski, D. (1994): Klima u: Opština Apatin. Geografske monografije vojvođanskih opština,

Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad.10. Bukvić, M. (1969): Apatin kroz vekove, Kulturno-Prosvetna zajednica, Apatin.11. Vasić, P. (1984): Umetnička topografija Sombora, Matica srpska, Novi Sad. arhiva Pokrajin-

skog zavoda za zaštitu spomenika kulture12. Vojnović, M. (1999): Sombor – ilustrovana hronika, Ines doo, Sombor.13. Gavrilović, S. (1992): Sombor-graničarski šanac (1687-1745). Zbornik Matice srpske za istori-

ju, broj 46, Novi Sad, st.45.14. Grupa autora (1996): Opština Sombor, Geografske monografije vojvođanskih opština. PMF,

Institut za geografiju, Novi Sad.15. Davidović, R. (1985): Srbija, tom IV, Književne novine, Beograd.16. Dokumentacija Turističke organizacije Sombor17. Dokumentacija Turističke organizacije Apatin18. Đere, Z. (1992): Demografske prilike u Vojvodini prema popisu Lajoša Nađa iz 1828. Godine.

Zbornik Matice srpske za istoriju, Novi Sad.19. Đurđev B., Bjeljac, Ž. (1994): Opština Apatin. Geografske monografije vojvođanskih opština.

Institut za geografiju, Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad, st. 78,101, 104-106.20. Đuričić J., Romelić, J. (1996): Opština Sombor, Geografske monografije vojvođanskih opština,

Privreda opštine Sombor, Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Institut za geografiju, Novi Sad.21. Zagorac, D. (2010): Gastronomska mapa Srbije. Rezultati istraživanja Odeljenja za zaštitu pri-

rodne i kulturne baštine, Zavod za proučavanje kulturnog razvitka Republike Srbije, Beograd.22. Kicošev, S., Bubalo-Živković M., Ivkov, A. (2006): Stanovništvo Bačke. Prirodno-matematički

fakultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad.23. Lazić, L., Stepanović, M., Romelić, J., Kicošev, S., Jovanov, J., Stojanović, V., Pavić, D., Košić,

K. (2006): Sombor na dlanu, stručna monografija, Departman za geografiju, turizam i hote-lijerstvo, Novi Sad

24. Lazić, L. (1986): Stanovništvo Stapara, diplomski rad, Institut za geografiju, Novi Sad25. Matić, Z. (2002): Apatinske crkve, Časopis Ister.

Literatura i izvori


77

26. Marković, S. (1996): Opština Sombora, Geografske monografije vojvođanskih opština, Nase-lja, Sombor, Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Institut za geografiju, Novi Sad.

27. Mašić, B. (1995): Apatinske crkve, Apatin28. Miljković, Lj. (1994): Geološka prošlost u: Opština Apatin. Geografske monografije vojvođan-

skih opština, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad.29. Mitić, Z. (2012): Somborske novine 2011. Sombor30. Mitrović, M. (1984): Naseljavanje I kolonizacija Vojvodine. Godišnjak društva istoričara Voj-

vodine za 1982. Novi Sad, st. 195-247. 31. Pavić, D. (2006): Vodni režim i pravci oticanja freatske izdani Bačke. Prirodno-matematički fa-

kultet, Departman za geografiju, turizam i hotelijerstvo, Novi Sad.32. Plavša, J. (1994): Pedološke karakteristike u: Opština Apatin. Geografske monografije vojvo-

đanskih opština, Univerzitet u Novom Sadu, Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad.33. Plavša J., Đurđev B. (1996): Opština Sombor, Geografske monografije vojvođanskih opština.

Institut za geografiju, Prirodno-matematički fakultet, Novi Sad, st. 59,58, 78.34. Plavša, J., Miljković, Lj., Bugarski, D., Jovanović, G., Bogdanović, Ž., Bugarčić, P., Đurđev, B.,

Bjeljac, Ž., Carić, N.,Tomić, P., Romelić, J., Đuričić, J., Davidović, R., Kicošev, S. (1994): Opšti-na Apatin, Institut za geografiju, Novi Sad

35. Tatalović, J. (2009): Garni hotel Andrić, Novi Sad, diplomski rad, PMF, Departman za geogra-fiju, turizam i hotelijerstvo

36. Tomić P. (1996): Opština Sombor, Geografske monografije vojvođanskih opština, Klima, Vode, Univerzitet u Novom Sadu, PMF, Institut za geografiju, Novi Sad.

37. Tomić, P., Romelić, J., Miljković, Lj., Dalmacija. B., Plavša, J., Đurđev, B., Đuričić, J., Čukić, Z., Bjeljac, Ž., Bugarčić, P., Ivančev, I., Marković, S. (1996): Opština Sombor, PMF, Institut za geo-grafiju, Novi Sad-Sombor

38. Tomić, P., Romelić, J., Kicošev, S., Besermenji, S., Stojanović, V., Pajović, T., Pavić, D. (2002): Kulturna dobra u turističkoj ponudi Vojvodine, Departman za geografiju, turizam i hoteli-jerstvo, Novi Sad.

39. Tomka, D. (1998): Kultura kroz prostor, vreme i turizam, Univerzitet u Novom Sadu , PMF, In-stitut za geografiju, Novi Sad

40. Šimunović, T. (1995): Apatinski alasi. Ekološko društvo gimnazije «Nikola Tesla», Apatin.41. Hegediš, A., Čobanović K. (1991): Demografska i agrarna statistika Vojvodine 1767-1867. In-

stitut za istoriju I Institut za ekonomiku poljoprivrede i sociologiju sela, Novi Sad.

42. ***Zakon o planiranju i izgradnji (“Službeni glasnik RS”, broj 72/2009, 81/2009- ispravka,

64/2010 US i 24/2011).43. ***Marketing strategija turizma Vojvodine, Sekretarijat za privredu, Autonomna pokrajina

Vojvodina, Novi Sad, 2009.44. ***Master plan turističke destinacije Gornje Podunavlje, Naučno-istraživački centar, Eko-

nomski fakultet, Beograd, 2007.45. *** Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2002.- Nacionalna ili etnička pripadnost, Re-

publički zavod za statistiku, Beograd 2003. 46. ***Popis stanovništva, domaćinstava i stanova 2011. U Republici Srbiji, Stanovništvo, Nacio-

nalna pripadnost, Republički zavod za statistiku 201247. ***Pravilnik o sadržini, načinu i postupku izrade planskih dokumenata (“Službeni glasnik

RS”, br. 31/2010 , 69/2010 , 16/2011).48. ***Prostorni plan Grada Sombora - Nacrt plana. Javno preduzeće URBANIZAM. Sombor,

2013.49. ***Prostorni plan Apatina. JP „Zavod za urbanizam Vojvodine“ Novi Sad, 2013.


78

50. ***Prostorni plan Republike Srbije 2010 – 2014 – 2021, Ministarstvo životne sredine i prostor-nog planiranja, Republička agencija za prostorno planiranje, Beograd, 2010.

51. ***Prostorni plan područja posebne namene specijalnog rezervata prirode „Gornje poduna-vlje“ JP ‘’Zavod za urbanizam Vojvodine’’ Novi Sad, 2012.

52. ***Regionalni prostorni plan Autonomne pokrajine Vojvodine do 2020. godine, JP Zavod za urbanizam Vojvodine, Novi Sad, 2012.

53. ***Strategija razvoja turizma Republike Srbije, Horwath Consulting – Zagreb, Ekonomski fa-kultet – Beograd, 2005, 2006.

54. ***Strategija održivog razvoja opštine Apatin 2009-2019, Opština Apatin, decembar 2009.(http://www.soapatin.org/upload/dokumenta/Strategija-odrzivog-razvoja-opstine-Apatin.pdf)

55. ***Strategija lokalnog održivog razvoja opštine Sombor, Sombor, jul 2007. (http://www.som-bor.rs/media/files/strategija_lokalnog_odrzivog_razvoja_opstine_sombor1.pdf)

56. ***Studija izvodljivosti razvoja ekoturizma u zaštićenim prirodnim dobrima, sa posebnim osvrtom na Ramsarska područja, Departman za geografiju turizam i hotelijerstvo, Pokrajin-ski sekretarijat za zaštitu životne sredine i održivi razvoja, Novi Sad, 2011.

57. ***Uredba o zaštiti Specijalnog rezervata prirode „Gornje Podunavlje”, Službeni glasnik Re-publike Srbije, broj 45, 2001.

58. http://spomenicikulture.mi.sanu.ac.rs/spomenik.php?id=121859. www.biblioso.org.rs60. www.visitsombor.org/rs/ponuda/kultura61. http://www.gimnazijaso.edu.rs/gornje-podunavlje/stanovnistvo/kupusina.php62. http://www.srcekrajine.net63. http://gms.rs64. http://www.apatinskenovine-online.in.rs/index.php/drustvo/61-jedinstvena-zbirka-basti-

ne-podunavskih-nemaca-u-apatinu65. www.soinfo.org66. http://www.cnsombor.org/smestajsr.html67. http://www.vila-tamara.com/smestaj.php68. http://www.apatin.com/odmor.html69. http://www.pronadji.biz/detalji/4113/CARDE-NA-DUNAVU-I-VODAMA-REGIJE-SRBIJA70. http://www.381info.com/sombor/restorani71. http://www.portal-srbija.com/restorani-sombor


79

CIP – Каталогизација у публикацијиБиблиотека Матице српске

338.48(1-22)(497.113 Sombor)338.48(1-22)(497.113 Apatin)338.48-6:7/8(497.113 Sombor)338.48-6:7/8(497.113 Apatin)

STRATEGIJA razvoja kulturnog i ruralnog turizma u opštini Apatin i gradu Somboru / [Jasmina Đorđević...[et al.]. - Novi Sad : Departman za geografiju turizam i hotelijerstvo, 2014 (Novi Sad : Stojkov). - 78 str. : ilustr. ; 23 cmTiraž 150.

ISBN 978-86-7031-339-2

a) Туризам - Развој - Сомбор b) Туризам - Развој - АпатинCOBISS.SR-ID 285437447

Documents

STRATEGIJA RAZVOJA KULTURNOG I RURALNOG · PDF filevoja uočava se turizam, pre svega ekoturizam, ruralni i kulturni turizam. Ova Strategija ima sedam velikih poglav-lja. U prvom se