Standardot ISO 90003 za upravuvanje so kvalitetot na softverot

Standard za upravuvawe so kvalitetot na softverskite proizvodi i uslugi

ISO/IEC 90003:2004

Dipl.ma[.in`., Biljana {opova Alu[ovska

2011, Битола

2

Voved

Kvalitetot pretstavuva globalen fenomen na dene[nicata i dominanten faktor

vo konkurentnosta i prestiòt na svetskiot pazar, pa zatoa treba postojano da se podobruva. Sekoja organizacija treba da e svesna deka dokolku otstapi od principite na kvalitet, prestanuva i osnovnata smisla za nejzinoto postoewe. Za taa cel, bez razlika so [to se zanimava organizacijata, neophodno e da vospostavi sistem za upravuvawe so kvalitetot. So toa se ovozmoùva postojano podigawe na nivoto na kvalitetot na krajnite proizvodi i uslugi, a kaj korisnicite na kvalitetni proizvodi i uslugi, se podiga nivoto na sigurnost i doverba.

Ocenuvaweto na kvalitetot na bilo koj proizvod ili usluga moè da se vr[i samo so me\unarodno merodavna ocena, t.e. so primena na me\unarodno priznati standardi. Standardot pretstavuva objaven dokument koj sodrì tehni~ki specifikacii i usvoeni merki, kriteriumi ili osnovi za sporeduvawe, vo odnos na koi moè da se izmerat ili sporedat razli~ni golemini, sodrìni, vrednosti ili kvaliteti.

Celta na standardite e da gi informira korisnicite za utvrdeniot kvalitet na proizvodite i uslugite, no i da &m ovozmoì i na proizvoditelite da go podobrat kvalitetot na nivnoto proizvodstvo, pa i na nivnata dokumentacija, proda`ba, odrùvawe i utvrduvawe na èlbite na korisnicite.

Standardite pretstavuvaat mnogubrojni tehni~ki dogovori, koi se izrabotuvaat preku me\usebna sorabotka na iljadnici specijalisti vo razli~ni oblasti od celiot svet, koordinirani preku soodvetni zaedni~ki tehni~ki komiteti na me\unarodnite organizacii za standardizacija:

• Me\unarodnata Elektrotehni~ka Komisija – IEC, (angl. International Electrotechnical Commission), zadolèna za izrabotka i objavuvawe na me\unarodni standardi od oblasta na elektrotehnikata, elektronikata i srodnite tehnologii;

• Me\unarodnata Organizacija za Standardizacija – ISO, (angl. International Organization for Standardization), zadolèna za izrabotka i objavuvawe na me\unarodni standardi vo site ostanati oblasti, so isklu~ok na elektrotehnikata i telekomunikaciite;

• Me\unarodnata Telekomunikaciska Unija – ITU, (angl. International Telecommunication Union), zadolèna za izrabotka i objavuvawe na me\unarodni standardi od oblasta na telekomunikaciite.

Standardizacijata vo oblasta na informati~kata tehnologija e posebno va`na, bidej]i vo dene[noto vreme na globalizacija i brz tehnolo[ki razvoj, informati~kite sistemi se prisutni sekade okolu nas i se neizostaven del od site granki na stopanskiot sektor i op[testveniot ìvot. Denes e te[ko da se zamisli nekoja organizacija ili dom bez bilo kakov oblik na informati~ki sistem, pa makar toj da se sostoi i samo od eden kompjuter.

Kompjuterot i ostanatiot hardver se samo edna strana od informati~kiot sistem. Najkompleksniot del pretstavuva softverot. Tokmu softverot gi re[ava problemite vo informati~kiot sistem. Iako ne e fizi~ki opipliv, denes pove]e od sekoga[, softverot se tretira kako potro[uva~ka stoka, ~ij kvalitet e klu~en za zadovolstvoto i sigurnosta na korisnicite. Zaradi toa i potrebata od standardizacija so koja bi se ovozmoìlo upravuvawe so kvalitetot na softverskite proizvodi i soodvetnite uslugi za podr[ka e u[te pogolema.

3

Kvalitetot na softverot moè da se definira kako „sposobnost za upotreba na celokupniot softverski proizvod”. Kvalitetot na softverskiot proizvod osobeno e vaèn koga softverot se koristi za upravuvawe i kontrola na kriti~ni sistemi, kade [to gre[kata, defektot ili ispadot na softverot moè da predizvika zaguba na ~ove~ki ìvoti ili golemi materijalni [teti. A, isklu~ivo onoj softverski proizvod koj gi po~ituva standardite e bezbeden, doverliv, efikasen i kvaliteten.

Zaradi toa, od strana na zaedni~ki tehni~ki komitet na me\unarodnite organizacii za standardizacija ISO i IEC, e izraboten i objaven standardot ISO/IEC 90003:2004 za upravuvawe so kvalitetot na softverskite proizvodi i soodvetnite uslugi. So primenata na ovoj standard se unapreduva celokupniot sistem za upravuvawe so kvalitetot na softverskite proizvodi i uslugi, se podobruva komunikacijata so kupuva~ite, a so toa se unapreduva i samata organizacija.

Vo ovoj materijal e preveden i poednostaven prili~no kompleksniot i teòk materijal i struktura na standardot ISO/IEC 90003:2004 na ednostaven i razbirliv jazik, a barawata i napatstvijata za obezbeduvawe na kvalitetni softverski proizvodi, se grupirani i pretstaveni vo vid na ednostavna lista. Iako materijalot izloèn vo ovoj trud e selektiven, generalen i ne e kompleten, ima dobar kvalitet bidej]i go pokriva sekoj aspekt od originalniot materijal. Pri preveduvaweto, so~uvana e originalnata struktura na standardot i originalnoto zna~ewe na kompletnata lista od barawa i napatstvija koi se obezbedeni niz site oblasti na celiot proces na realizacija na softverskiot proizvod, kako i originalnoto zna~ewe na dopolnitelnite nasoki i upatuvawa kon drugite standardi za softversko inènerstvo. Toj dava kompletna i relativno ednostavna slika na mehanizmot za upravuvawe so kvalitetot na softverskite proizvodi. Stilot na pi[uvawe e jasen, ednostaven i lesen za razbirawe, so cel, da preku ovoj trud, sekoj korisnik ili organizacija ~ij interes ili rabota na bilo koj na~in e povrzana so softverski proizvodi i uslugi, moè polesno da gi razberi barawata, napatstvija i sovetite na standardot ISO/IEC 90003:2004 i da razbere kako treba da izgleda eden sistem za upravuvawe so kvalitetot koj e vo soglasnost so standardite od oblasta na softverskoto inènerstvo.

Vo tehni~kiot voved, objasnet e procesot na nastanok na standardot, negovite karakteristiki i odnosot so ostanatite ISO/IEC standardi za softversko inènerstvo i standardot za kvalitet ISO 9001:2000 (ISO 9001:2008). Isto taka, prikaàna e i strukturata na standardot i pojasneti se pette oblasti na primena na sistemot za upravuvawe so kvalitetot vo softverskoto inènerstvo, odnosno pette grupi od barawa i napatstvija za kvalitetni softverski proizvodi. Bidej]i, vo originalot na standardot ISO/IEC 90003:2004, nabrojuvaweto na temite e taka izvedeno da listata so barawa i napatstvija za upravuvawe so kvalitetot na softverskite proizvodi i uslugi se smesteni vo poglavijata od 4 do 8, i vo ovoj materijal barawata i napatstvijata se podeseni taka da zapo~nuvaat soodvetno, pri [to razli~nite temi od oblasta na tehni~kiot voved se opfateni vo poglavijata od 1 do 3.

Na samiot kraj, opi[ani se i beneficiite od primenata na standardot ISO/IEC 90003:2004, koi treba da se izvonredno ceneti od negovite korisnici, bidej]i so ISO/IEC 90003:2004 istovremeno se zadovoluvaat potrebite na site zainteresirani strani, od korisnicite i proizveduva~ite na softverot, do op[testvo vo celost.

4

1. Standardot ISO/IEC 90003:2004

1.1. Proces na nastanok na standardot ISO/IEC 90003:2004

Nekolku godini nanazad, bile razvieni nekolku standardi koi se odnesuvale na softverskite proizvodi i uslugi i nivniot kvalitet. Tie bile dobro prifateni kako od samite proizvoditeli, taka i od samite korisnici na softverskite proizvodi i soodvetnite uslugi za podr[ka. Od taa pri~ina se pojavi i potrebata za izrabotka na edinstven standard koj bi gi obedinil site standardi od oblasta na softverskoto inènerstvo.

Prviot standard za upravuvawe so kvalitetot na softverskite proizvodi i uslugi bil izraboten vo 1991 godina. No, naskoro, posle negovata pojava se ustanovilo deka toj ne go definira na dobar na~in ìvotniot vek, t.e. ciklus na softverot. So prifa]awe na standardot za upravuvawe so kvalitetot ISO 9001:1994, (angl. Quality management standard) i standardot koj gi opfa]a procesite na ìvotniot ciklus na softverot ISO/IEC 12207:1995, (angl. Software life cycle processes), prviot standard od oblasta na upravuvawe so kvalitetot na softverskite proizvodi i soodvetnite uslugi, doìvea novo izdanie pod imeto ISO 9000-3:1997. Vo nego se dadeni napatstvija kako ISO 9001:1994 moè da se primeni vo poleto na softverskoto inènerstvo.

Koga pri krajot na 2000 godina bil usvoen noviot standard za kvalitet ISO 9001:2000, kako bi se ispolnile site negovi barawa, se javila i potreba za osovremenuvawe i unapreduvawe na stariot softverski standard ISO 9000-3:1997, t.e. za negovo povtorno revidirawe. So cel noviot standard da bide potpolno usoglasen so potrebite na softverskata zaednica, za revidirawe na stariot standard, so pomo[ na me\unarodnite organizacii za standardizacija ISO i IEC, osnovan e Zaedni~ki тehni~ki кomitet zadolèn za standardizacija na rabotata vo oblasta na informati~kata tehnologija – JTC1 IT, (angl. Joint Technical Committee for Information Technology).

Vo ramkite na komitetot JTC1 rabotaat pove]e podkomiteti – SC (angl. Sub Committees):

• SC2 - Mnoèstvo od znaci i kodirani informacii, (angl. Character sets and information coding);

• SC6 - Telekomunikaciska i informati~ka razmena me\u sistemite, (angl. Telecommunications and Information exchange between systems);

• SC7 - Softversko inènerstvo, (angl. Software engineering); i mnogu drugi.

Sekoj podkomitet e sostaven od rabotni grupi – WG (angl. Working Groups), za odredeni specifi~ni oblasti od svojata rabota. Podkomitetot SC7 e zadolèn samo za standardite koi se odnesuvaat na softverskoto inìnerstvo, a rabotnata grupa WG18 e zadolèna za upravuvaweto so kvalitetot.

Slika 1. Struktura na Zaedni~kiot тehni~ki кomitet za standardizacija na rabotata vo oblasta na informati~kata tehnologija – JTC1 IT

Oznaka Opis

JTC 1/SC 7/WG 2 Dokumentacija na sistemskiot softverJTC 1/SC 7/WG 4 Alatki i opkruùvawe JTC 1/SC 7/WG 6 Procenka i merewe JTC 1/SC 7/WG 7 Upravuvawe so ìvotniot vek JTC 1/SC 7/WG 9 Integritet na softverot

JTC 1/SC 7/WG 10 Ocenka na procesot JTC 1/SC 7/WG 12 Merewe na funkcionalnite dimenzii JTC 1/SC 7/WG 13 Rabotna ramka na merewe na procesot JTC 1/SC 7/WG 17 Jazik na Otvoreno distributivno procesirawe (ODP) – na pretpriema[tvoto JTC 1/SC 7/WG 18 Upravuvawe so kvalitetot JTC 1/SC 7/WG 19 Jazik za obrabotka i modelirawe na raspredelbata JTC 1/SC 7/WG 20 Nau~no telo na softverskoto inènerstvo JTC 1/SC 7/WG 21 Upravuvawe so procenkata na softverot

Slika 2. Rabotni grupi vo sostav na Podkomitetot JTC1/SC7

Spored toa, standardot za upravuvawe so kvalitetot na softverskite proizvodi i uslugi ISO/IEC 90003:2004 e izraboten od strana na ISO/IEC JTC1 IT SC7 WG18, (angl. Joint Technical Committee for Information Technology, Sub Commitee 7 – Software and system engineering, Working Group 18 – Quality management).

ISO/IEC 90003:2004 slu`beno e objaven na 15 fevruari 2004 godina Vo razvojot na standardot bile vklu~eni 23 dràvi, a vkupnite tro[oci iznesuvale okolu 2 milioni dolari. 5

6

1.2. Karakteristiki na standardot ISO/IEC 90003:2004

ISO/IEC 90003:2004 pretstavuva me\unaroden standard koj dava napatstvija kao da se organiziraat sistemite za upravuvawe so kvalitetot vo organizaciite koi se zanimavaat so: nabavka, proda`ba, razvoj i odrùvawe na softverskite proizvodi i soodvetnite uslugi. I od samoto ime na standardot: ISO/IEC 90003:2004 (Softversko inènerstvo – napatstvija za primena na ISO 9001:2000 na kompjuterskiot softver), (angl. Software engineering – Guidelines for the application of ISO 9001:2000 to computer software), se gleda deka ISO/IEC 90003:2004 dava napatstvija kako moè standardot za upravuvawe so kvalitetot ISO 9001:2000 da se primenuva vo poleto na softverskoto inènerstvo, bidej]i procesot na proizvodstvo, razvoj i odrùvawe na softverot bitno se razlikuva od site drugi industriski proizvodi. A, pove]eto napatstvija od standardot ISO/IEC 90003:2004 se odnesuvaat na standardot ISO/IEC 12207:1995, koj gi opfa]a procesite vo ìvotniot vek na softverot i pretstavuva osnova na softverskoto inènerstvo.

Me\utoa, bidej]i na sekoi nekolku godini, vo ramkite na me\unarodnata organizacija ISO, se razgleduva i po potreba se revidira sekoj standard koj e vo upotreba, taka i standardite ISO 9001:2000 i ISO/IEC 12207:1995 vo 2008 godina doìveaa novo izdanie pod imeto ISO 9001:2008 i ISO/IEC 12207:2008. Me\utoa odnosot i vrskite na standardot ISO/IEC 90003:2004 so standardite ISO 9001:2008 i ISO/IEC 12207:2008, ostanuva nepromenet, bidej]i standardite ISO 9001:2008 i ISO/IEC 12207:2008 ne sodràt nikakvi novi barawa tuku davaat pojasnuvawe na ve]e postoe~kite, a nivnata struktura ostana nepromeneta. Ovie informacii moè da se najdat i na veb-sajtot na me\unarodnata organizacija ISO, (www.iso.org)

Standardot ISO/IEC 90003:2004 ne pretstavuva sertifikacionen standard so koj moè da se dobie ISO sertifikat. Negovata namena e da, so primena na negovite napatstvija, ovozmoì razvoj na standardot za upravuvawe so kvalitetot ISO 9001, [to ovozmoùva dobivawe na ISO 9001:2008 sertifikat.

Na Slika 3, prikaàno e kako izgleda eden ISO 9001:2008 Sertifikat, dodelen na organizacija vo koja e voveden sistemot za upravuvawe so kvalitetot spored standardot ISO 9001:2008 i se ispolneti barawata od standardot ISO/IEC 90003:2004.

Slika 3. ISO 9001:2008 Sertifikat

7

8

Vo standardot e definiran delokrugot na standardite za kvalitet i odgovornosta na rakovodstvoto i toa, kako na ispora~atelite taka i na kupuva~ite. Standardot ne zavisi od:

• tehnologijata; • razvojniot proces; • sekojdnevnite aktivnosti; • organizacionata struktura na organizacijata.

Ovoj standard se odnesuva na softverskite proizvodi koi: • pretstavuvaat proizvod namenet za proda`ba na pazarot; • se koristat kako podr[ka na rabotata vo organizacijata; • se del od komercijalnite dogovori so drugi organizacii; • se povrzani so soodvetni softverski uslugi; • se vgradeni vo hardverski proizvod.

Nekoi organizacii moè da se vklu~eni vo site pogore navedeni aktivnosti, a nekoi moè da se specijalizirani samo za poedini oblasti. No, bez razlika na toa, site tie moè da go koristat ISO/IEC 90003:2004, bidej]i toj gi pokriva site aspekti na kvalitetot na softverskite proizvodi, od kupuvawe, do dostavuvawe, vklu~uvaj]i go i razvojot, funkcioniraweto i odrùvaweto na softverot.

Pri~inite za voveduvawe na standardot moè da bidat zaradi: • podr[ka na standardot za kvalitetot na softverskite proizvodi; • podr[ka na razvojot na organizacijata; • podr[ka na razvojot na profesionalnosta; • namaluvawe na rizikot pri proizvodstvoto i upotrebata na softverot; • obezbeduvawe osnova za komunikacija i koordinacija na procedurite; • obezbeduvawe mo`nost za ocenuvawe i validacija na kvalitetot na softverot.

Sekoja organizacija ~ija rabota na bilo koj na~in e povrzana so odredeni softverski proizvodi i uslugi, so primena na standardot ISO/IEC 90003:2004, gi demonstrira svoite sposobnosti za dosledno obezbeduvawe i kontinuirano podobruvawe na kvalitetot na softverskite proizvodi i uslugi.

2. Odnosot na standardot ISO/IEC 90003:2004 so ostanatite ISO/IEC standardi za softversko inènerstvo i standardot za kvalitet ISO 9001

2.1. Odnosot me\u ISO/IEC standardite za softversko inènerstvo i standardot za kvalitet ISO 9001

Slika 4. Model koj ja prikaùva vrskata i odnosot me\u ISO/IEC standardite za softversko inènerstvo i standardot za kvalitet ISO 9001

Od Slika 4, moè da se zabeleì deka site ISO/IEC standardi za softversko

inènerstvo pretstavuvaat del od standardot za kvalitet ISO 9001. Standardot ISO/IEC 12207 pretstavuva osnova na softverskoto inènerstvo bidej]i sodrì najdobri prakti~ni napatstvija za razvivawe na dobar softver, a standardot ISO/IEC 90003:2004 e kreiran na toj na~in, da moè da gi pokrie site razli~ni aspekti na kvalitet:

9

10

• ISO/IEC 15504 – koj pretstavuva osnova za procenuvawe na sposobnosta na vkupniot softverski paket ili na poedinite procesi, (angl. Process assessment);

• ISO/IEC 15939 – koj gi opfa]a procesite na merewe na softverot, (angl. Software measurement process);

• ISO/IEC 14143 – koj ovozmoùva merewe na funkcionalnite veli~ini, (angl. Functional size measurement),

• ISO/IEC 14764 – koj go opfa]a odrùvawe na softverot, (angl. Software maintenance);

• ISO/IEC 14598 – so koj se ocenuva kvalitetot na proizvodite (angl. Product quality evaluation);

• ISO/IEC 9126 – koj go opfa]a kvalitetot na proizvodite (angl. Product quality);

i site drugi koi se pretstaveni na Slika 4,

2.2. Odnosot na standardite ISO/IEC 12207, ISO 9001 i

ISO/IEC 90003:2004

• Standardot ISO/IEC 12207 gi definira procesite vo ìvotniot vek na kompjuterskiot softver, no ne pomaga pri podobruvawe na kvalitetot na procesite, aktivnostite ili opremata na softverot;

• Standardot ISO 9001 gi specificira barawata na sistemot za upravuvawe so kvalitetot, no ne gi definira procesite, t.e. ne go definira na dobar na~in ìvotniot vek na softverot;

• Standardot ISO/IEC 90003:2004 dava napatstvija kako da se primeni sistemot za upravuvawe so kvalitetot od standardot ISO 9001 vo oblasta na aplikativniot softver, a za site termini i definicii, se konsultira so standardot ISO/IEC 12207. Vo sekoja to~ka od standardot ISO/IEC 90003 postojat napatstvija so op[iren opis koi se odnesuvaat na ostanatite standardi, a pove]eto od 90 % od napatstvijata se odnesuvaat na ISO/IEC 12207 i negovite amandmani.

Standardot ISO/IEC 90003:2004 sodrì dva va`ni dodatoci: dodatok A i dodatok B. • Dodatokot A sodrì napatstvija za implementacija na standardot ISO 9001; • Dodatokot B pretstavuva tablica vo koja e opi[ana vrskata me\u planiraweto na

kvalitetot (ISO 90003) i razvojot na softverot (ISO/IEC 12207). Dokolku edna organizacija ~ija rabota e povrzana so kompjuterski softver, saka

da vospostavi sistem za kvalitet koj bi bil vo soglasnost so barawata na standardot ISO 9001 i da dobie ISO 9001:2008 sertifikat, mora da gi koristi i standardite ISO/IEC 90003:2004 i ISO/IEC 12207:2008 i ostanatata tehni~ka dokumentacija od oblasta informati~kata tehnologija koja e va`na i potrebna za celosno razbirawe na barawata nastandardot ISO 9001:

• Napatstvie za primena na ISO/IEC 12207 pri upravuvaweto so proektot, (angl. Guide for the application of ISO/IEC 12207 to project management);

• Napatstvie za primena ISO/IEC 12207 za procesite vo ìvotniot vek na softverot (angl. Guide for ISO/IEC 12207 software life cycle process). i drugi.

3. Barawa i napatstvija na standardot ISO/IEC 90003:2004

3.1. Razliki me\u barawata i napatstvijata ISO/IEC 90003:2004 e sostaven od dve klauzuli: barawa, (angl. requirements) i napatstvija, (angl. guidelines). ISO/IEC 90003:2004 standardot bara po~ituvawe na site barawa od standardot ISO 9001. Barawata vo ISO/IEC 90003:2004 doa\aat direktno od ISO 9001 bez nikakvi modifikacii, t.e. ISO/IEC 90003:2004 nikako ne gi menuva barawata na ISO 9001. Barawata se odnesuvaat na ona [to mora, (angl. must) da se ispolni, ako se saka da se dobie ISO 9001:2008 sertifikat.

ISO/IEC 90003:2004 kako dodatok sodrì i mnoèstvo od napatstvija koi se edinstveni samo za ISO/IEC 90003:2004 i so niv se nastojuva da se objasni kako ISO 9001 barawata moàt da se primenat vo organizaciite koi se zanimavaat so nabavka, proda`ba, razvoj i odrùvawe na softverskite proizvodi i uslugi.

Vo ISO/IEC 90003:2004 postojat dva tipa na napatstvija: preporaki, (angl. recommendations) i sugestii, (angl. suggestions). Preporakite se odnesuvaat na ona [to treba (bi trebalo), (angl. should), dodeka sugestiite se odnesuvaat na ona [to moè (bi moèlo), (angl. may) da se napravi za da se zadovolat ISO 9001 barawata.

Slika 5. Prikaz na barawata i napatstvijata na standardot ISO/IEC 90003:2004

Od Slika 5, dobro se gleda deka, za da se dobie ISO 9001:2008 sertifikat, mora da se ispolnat barawata na ISO/IEC 90003:2004, dodeka napatstvijata se samo preporaki ili sugestii i bi bilo dobro da se ispolnat, no tie se opcionalni po sloboden izbor. 11

3.2. Podelba na barawata i napatstvijata

Slika 5. Strukturata na standardot ISO/IEC 90003:2004 Na Slika 5, prikaàna e strukturata na standardot ISO/IEC 90003:2004 i pette

oblasti na primena na sistemot za upravuvawe so kvalitetot vo softverskoto inènerstvo.

• Sistemot za upravuvawe so kvalitetot, (angl. Quality management system), ovozmoùva utvrduvawe na strukturata i tipovite na rabotnite procesi koi go so~inuvaat ovoj sistem, zaedno so soodvetnata dokumentacija koja e neophodna za izgraduvawe na efikasen sistem za kvalitet vo organizacijata.

• Odgovornosta na rakovodstvoto, (angl. Management responsibility), ovozmoùva vospostavuvawe na politika na organizacijata koja mora da bide takva da ja dokaùva svojata posvetenost na sistemot za upravuvawe so kvalitetot, da se fokusira kon zadovoluvaweto na barawata na korisnicite i da go planira, ocenuva i kontrolira sistemot za upravuvawe so kvalitetot, [to povlekuva i odgovornosti i ovlastuvawa koi treba da bidat dokumentirani i soop[teni.

12

13

• Upravuvaweto so resursite, (angl. Resource management), ovozmoùva obezbeduvawe na kvalitetni resursi potrebni za odrùvawe i podobruvawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot vo organizacijata. Pod toa se podrazbira personal so soodvetno obrazovanie i ve[tini, i infrastruktura i rabotna sredina vo koja e mo`no uspe[na realizacija na procesite na izrabotka na prozvodite i uslugite koi vo potpolnost gi zadovoluvaat barawata na korisnicite.

• Realizacijata na proizvodot, (angl. Product realization), ovozmoùva vospostavuvawe na kontrola na site procesi povrzani so kompjuterskiot softver, od kontrola na planiraweto, realizacijata, dizajniraweto, razvojot, nabavkata, proizvodstvoto i odrùvaweto na softverot, kontrola na opremata za merewe i monitoring, kontrola na site procesi povrzani so korisnicite, do kontrola na proda`bata na softverot.

• Merewata, analizite i podobruvawata, (angl. Measurement, analysis and improvement), ovozmoùva da se planiraat i sproveduvaat montoringot, merewata i analizite, za da moè da se utvrdi dali softverskite proizvodi gi zadovoluvaat postavenite barawa za kvalitet i dali efikasnosta na sistemot za upravuvawe so kvalitetot postojano se podobruva.

Bidej]i, strukturata na standardot ISO/IEC 90003:2004 e takva da sistemot za

upravuvawe so kvalitetot vo oblasta na softverskoto inènerstvo e podelen na pet razli~ni oblasti, sleduva deka i barawata i napatstvijata na standardot za kvalitetni softverski proizvodi i uslugi, moè da se podelat na pet grupi:

• Barawa i napatstvija za sistemot za kvalitet; • Barawa i napatstvija za sistemot na upravuvawe; • Barawa i napatstvija za obezbeduvawe na resursi; • Barawa i napatstvija za realizacija na proizvodstvoto; • Barawa i napatstvija za sistemot na podobruvawe.

14

4. Barawa i napatstvija za sistemot za kvalitet So barawata i napatstvijata za sistemot za kvalitet, od organizacijata se bara: • Da go utvrdi sistemot za upravuvawe so kvalitetot na softverskite proizvodi; • Da go dokumentira softverski orientiraniot sistem za kvalitet.

4.1. Utvrduvawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot na softverskite proizvodi

Pri utvrduvaweto na sistemot za upravuvawe so kvalitetot na softverskite proizvodi potrebno e: • Da se utvrdat rabotnite procesi; • Da se pratat i analiziraat tie procesi; • Da se odredi i prati nivnoto me\usebno dejstvo; • Da se odredat kriteriumite za monitoring na procesite; • Da se obezbedat potrebnite resursi; • Da se ispolnat uslovite potrebni za postignuvawe na planiranite rezultati,

i nivnoto postojano podobruvawe. Organizacijata treba da gi utvrdi i procesite na razvoj, primena i usovr[uvawe na softverot (modelirawe na ìvotniot vek, planirawe), (ISO 12207, ISO 15271).

Razvoj na sistemot za upravuvawe so kvalitetot na softverskite proizvodi i uslugi • Utvrduvawe na procesite koi go so~inuvaat sistemot za upravuvawe so kvalitetot:

• utvrduvawe na procesot na razvoj na softverot; • utvrduvawe na procesot na planirawe na razvojot na softverot; • utvrduvawe na procesot na planirawe na kvalitetot na softverot; • utvrduvawe na rabotnite procesi vo razvojot na softverot; • utvrduvawe na procesot na odrùvaweto na softverot.

• Opi[uvawe na procesite koi go so~inuvaat sistemot za upravuvawe so kvalitetot: • opi[uvawe na sekvencijalnata struktura na procesite; • opi[uvawe na me\usebnoto dejstvo na procesite.

Sproveduvawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot na softverskite proizvodi i uslugi • Sproveduvawe na procesite vo sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Upravuvawe so efikasnosta na procesite na sistemot za kvalitetot; • Poddrùvawe na efikasnosta na procesite na sistemot za kvalitet.

Podobruvawe na softverski orientiraniot sistem za upravuvawe so kvalitetot • Pratewe na efikasnosta na procesite vo sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Podobruvawe na efikasnosta na procesite vo sistemot za upravuvawe so kvalitetot.

15

4.2. Dokumentirawe na softverski orientiraniot sistem za upravuvawe so kvalitetot

Dokumentacijata moè da bide vo bilo koja forma i vo bilo koj oblik. Nejziniot opseg moè da varira od organizacija do organizacija i zavisi od: • Goleminata na organizacijata i vidot na dejnosta; • Kompleksnosta na procesite i nivnite me\usebni dejstva; • Sposobnosta na rabotniot personal.

4.2.1. Dokumentacija na sistemot za upravuvawe so kvalitetot Dokumentacijata na sistemot za upravuvawe so kvalitetot treba da sodrì: • Dokumenti za primenata, politikata, celite i procedurite na sistemot za kvalitet; • Dokumenti vo koi se opi[uvaat softverskite procesi i procesite koi se neophodni

za uspe[no planirawe, funkcionirawe i kontrola na sistemot za kvalitet; • Dokumenti vo koi se opi[uvaat modelite na ìvotniot vek.

4.2.2. Prira~nik za rabota na sistemot za upravuvawe so kvalitetot Sekoja organizacija mora da podgotvi i odrùva prira~nik za rabota na sitemot za upravuvawe so kvalitetot, koj treba sodrì: • Dokumentirani proceduri vo koi se opi[ani postapkite; • Opis na komunikaciite me\u rabotnite procesi; • Definirawe na obemot na sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Pri~ini za isklu~uvawata i redukciite vo tekot na rabotata.

4.2.3. Kontrola na dokumentite na sistemot za upravuvawe so

kvalitetot • Kontrola i odobruvawe na dokumentite pred nivnoto distribuirawe, i

obezbeduvawe na nivna dostapnost na mestoto na koristewe; • Ozna~uvawe na izmenite vo najnovite izdanija i obezbeduvawe na pravata verzija na

dokumentite vo momentot na koristewe; • Za[tita od slu~ajno i nesakano koristewe na zastareni dokumenti; • Odrùvawe na kvalitetot na dokumentite i obezbeduvawe na nivna trajna

upotreblivost i ~itlivost, i nivno brzo prepoznavawe.

4.2.4. Odrùvawe na dokumentacijata na sistemot za upravuvawe

so kvalitetot Procesot na odrùvaweto na dokumentacijata na sistemot za upravuvawe so kvalitetot opfa]a: prepoznavawe, pripremawe, sobirawe, ozna~uvawe, pothranuvawe, odrùvawe i otstranuvawe na dokumentacijata. Dokumentacijata treba da sodrì:

4.2.4.1. Dokument za zadovoluvaweto na barawata za odrùvawe na dokumentacijata 4.2.4.2. Dokument za efikasnosta na aktivnostite izvedeni vo procesot na

odrùvawe 4.2.4.3. Sigurna za[tita od neovlasten pristap do dokumentacijata

16

5. Barawa i napatstvija za sistemot na upravuvawe

Brawata i napatstvija za sistemot na upravuvawe se odnesuvaat na odgovornosta na rakovodstvoto vo organizacijata, od koe se bara: • Da go poddrùva kvalitetot so [to ja dokaùva svojata posvetenost na ISO 9001; • Da se fokusira kon korisnicite; • Da ja definira politikata na sistemot za upravuvawe na kvalitetot; • Da go planira sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Da go kontrolira sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Da go ocenuva sistemot za upravuvawe so kvalitetot.

5.1. Poddrùvawe na kvalitetot Rakovodstvoto treba da ja dokaè svojata posvetenost na sistemot za upravuvawe so kvalitetot preku negovata primena, razvoj i kontinuirano podobruvawe.

Informirawe na vrabotenite za zna~eweto na sistemot za kvalitet • Informirawe na vrabotenite za potrebite od zapoznavawe i zadovoluvawe na

barawata na korisnicite; • Informirawe na vrabotenite za potrebite od zapoznavawe i zadovoluvawe na

barawata na softverskite proizvodi i soodvetnite uslugi.

Razvoj na sistemot za upravuvawe so kvalitetot • Pottiknuvawe na razvojot na sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Definirawe na politikata na sistemot za kvalitet vo organizacijata; • Utvrduvawe na celite na sistemot za kvalitet vo organizacijata; • Obezbeduvawe na sigurni i kvalitetni resursi.

Organizirawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot • Obezbeduvawe na resursi koi se potrebni za organizirawe na sistemot za kvalitet; • Pottiknuvawe na vrabotenite da gi zapoznavaat i zadovoluvaat barawata na

sistemot za upravuvawe so kvalitetot.

Podobruvawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot • Organizirawe na kontroli na sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Obezbeduvawe na resursite koi se potrebni za podobruvawe na sistemot za kvalitet.

5.2. Fokusirawe kon korisnicite • Od rakovodstvoto se bara da gi utvrdi barawata na korisnicite; • Od organizacijata se bara da obezbedi zadovoluvawe na barawata na korisnicite; • Od organizacijata se bara postojano da go zgolemuva zadovolstvoto na korisnicite.

Za da moàt da se ispolnat ovie uslovi potrebno e da se komunicira so korisnicite i da se odredat i ocenat nivnite barawa, pri [to treba da se vodi smetka za barawata koi gi odreduva samiot kupuva~, barawata koi kupuva~ot ne gi naveduva, barawata odredeni so zakonot i drugi, dopolnitelni barawa.

17

5.3. Definirawe na politikata na sistemot za upravuvawe so kvalitetot

Politikata na sistemot za kvalitet treba da bide poznata i razbirliva, naso~ena kon postojano podobruvawe i da pretstavuva osnova za definirawe na celite i ocenuvawe na ostvaruvawata. Zaradi toa, taa mora postojano da se kontrolira i ocenuva.

Definirawe na politikata na sistemot za upravuvawe so kvalitetot • Politikata treba da bide prilagodena na celite na organizacijata; • Politikata treba da ja istaknuva potrebata za zadovoluvawe na korisnicite; • Politikata treba da go olesnuva razvojot na sistemot za kvalitet.

Upravuvawe so politikata na sistemot za upravuvawe so kvalitetot • Prenesuvawe na politikata za kvalitet niz organizacijata; • Kontrolirawe na politikata za da se osigura deka taa e sé u[te pogodna.

5.4. Planirawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot Planiraweto treba da bide vospostaveno od strana na najvisokoto rakovodstvo i da se sproveduva taka da, sistemot za upravuvawe so kvalitetot gi zadovoluva barawata propi[ani so standardot za kvalitet (ISO 9001). Mo`nite promeni vo sistemot, isto taka treba da bidat planirani i dokumentirani.

5.4.1. Definirawe na celite na sistemot za upravuvawe so kvalitetot • Definirawe na celite vo site funkcionalni oblasti, • Definirawe na celite na site organizaciski nivoa.

5.4.2. Planirawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot • Planirawe na razvojot na sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Planirawe na procesot na podobruvawe na efikasnosta na sistemot za kvalitet.

5.5. Kontrola na sistemot za upravuvawe so kvalitetot Vospostavuvaweto na kontrola nad sistemot za upravuvawe so kvalitetot, so sebe povlekuva odgovornosti i ovlastuvawa koi mora da bidat dokumentirani.

5.5.1. Definirawe na odgovornostite i ovlastuvawata • Definirawe i dokumentirawe na odgovornostite i ovlastuvawata; • Soop[tuvawe na odgovornostite i ovlastuvawata.

5.5.2. Imenuvawe na pretstavnik od rakovodstvoto • Odgovoren za organizirawe na monitoring na sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Odgovoren za izvestuvawe na rakovodstvoto za sostojbata na sistemot za kvalitet; • Odgovoren za organizirawe na odrùvaweto na sistemot upravuvawe so kvalitetot.

18

5.6. Ocenuvawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot Vo odredeni, isplanirani intervali, rakovodstvoto mora da sprovede i ocenuvawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot, a ocenkite treba da posluàt kako pojdovna to~ka za podobruvawe i osovremenuvawe na sistemot za kvalitet, i za utvrduvawe na potrebata od negova promena. Dokumentite od sprovedenite ocenuvawa treba da se ~uvaat i odrùvaat. 5.6.1. Kontrola na sistemot za upravuvawe so kvalitetot • Planirawe na redovni kontroli na sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Ocenuvawe na efikasnosta na sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Odrùvawe na dokumentacijata od izvr[enite kontroli na sistemot za kvalitet. 5.6.2. Ispituvawe na vleznite informacii pri ocenuvaweto na

sistemot za upravuvawe so kvalitetot • Ispituvawe na rezultatite od reviziite i procenkite; • Ispituvawe na mo`nostite za podobruvawe; • Ispituvawe na povratnite informacii od korisnicite; • Ispituvawe na informaciite za performansite na softverskite proizvodi; • Ispituvawe na informaciite za efikasnosta na softverskite procesi; • Ispituvawe na korektivnite i preventivnite postapki; • Ispituvawe na informaciite od prethodnite ocenuvawa na sistemot za kvalitet. 5.6.3. Ispituvawe na rezultatite od ocenuvaweto

Rezultatite od ocenuvaweto treba da posluàt za: • Prevzemawe na aktivnosti za podobruvawe na kvalitetot na softvrskite proizvodi; • Prevzemawe na aktivnosti za odreduvawe na potrebnite resursi.

19

6. Barawa i napatstvija za obezbeduvawe na resursi

So barawata i napatstvijata za obezbeduvawe na resursi, od organizacijata se bara: • Da obezbeduva kvalitetni resursi; • Da obezbeduva kvaliteten personal; • Da obezbeduva kvalitetna infrastruktura; • Da obezbeduva kvalitetna rabotna sredina.

6.1. Obezbeduvawe na kvalitetni resursi Organizacijata treba da gi definira i obezbedi resursite potrebni za voveduvawe, odrùvawe, podobruvawe i usovr[uvawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot. Utvrduvawe na barawata za potrebnite resursi za sistemot za kvalitet • Utvrduvawe na resursite potrebni za podr[ka na sistemot za kvalitet; • Utvrduvawe na resursite potrebni za zapoznavawe i zadovoluvawe na barawata na

korisnicite; • Utvrduvawe na resursite potrebni za zapoznavawe i zadovoluvawe na barawata za

ispravnost i regularnost. Obezbeduvawe na potrebni kvalitetni resursi za sistemot za kvalitet • Obezbeduvawe na resursite potrebni za podr[ka na sistemot za kvalitet; • Obezbeduvawe na resursi potrebni za organizirawe na sistemot za kvalitet; • Obezbeduvawe na resursi potrebni za podobruvawe na sistemot za kvalitet; • Obezbeduvawe resursi za zapoznavawe i zadovoluvawe na barawata na korisnicite; • Obezbeduvawe na resursi potrebni za zapoznavawe i zadovoluvawe na barawata za

ispravnost i regularnost.

6.2. Obezbeduvawe na kvaliteten personal Sekoj vraboten vo edna organizacija treba da poseduva soodvetno obrazovanie, znaewe i ve[tini, steknati so obuka i iskustvo. 6.2.1. Obezbeduvawe na kompetenten personal • Obezbeduvawe na personal so soodvetno iskustvo; • Obezbeduvawe na personal so soodvetno obrazovanie; • Obezbeduvawe na personal so soodvetna obuka; • Obezbeduvawe na personal koj poseduva soodvetni ve[tini. 6.2.2. Podr[ka na kompetentnosta • Definirawe na prifatlivi nivoa na kompetentnost; • Utvrduvawe na potrebite od obuka i razvivawe na svesta kaj personalot koj raboti na

razvoj na softverot, i na personalot koj upravuva so proektot za razvoj na softverot; • Izgotvuvawe na programi za obuka i razvivawe na svesta vo organizacijata; • Ocenuvawe na efikasnosta na programite za obuka i razvivawe na svesta; • Vodewe i odrùvawe na dokumentacija za kompetentnosta.

20

6.3. Obezbeduvawe na kvalitetna infrastruktura Zaradi uspe[no sproveduvawe na procesot na realizacija na prozvodite i uslugite, organizacijata treba da ja definira, obezbedi i odrùva potrebnata infrastruktura. Infrastrukturata pretstavuva zbir od sredstva, oprema i uslugi, potrebni za nepre~eno odvivawe na rabotata na organizacijata. Utvrduvawe na potrebnata infrastruktura • Utvrduvawe na infrastrukturata potrebna za procesot na razvivawe na softverot:

• utvrduvawe na hardverot potreben za razvivawe na kompjuterskiot softver; • utvrduvawe na softverot potreben za razvivawe na kompjuterskiot softver; • utvrduvawe na drugite sredstva i uslugi potrebni za razvivawe na softverot.

• Utvrduvawe na sredstvata potrebni za sistemot na upravuvawe na softverot: • utvrduvawe na sredstvata potrebni za razvoj na kompjuterskiot softver; • utvrduvawe na sredstvata potrebni za podr[ka na softverot; • utvrduvawe na sredstvata potrebni za za[tita na softverot; • utvrduvawe na sredstvata potrebni za kontrola na softverot.

Obezbeduvawe na potrebnata infrastruktura • Obezbeduvawe na infrastruktura potrebna za procesot na razvivawe na softverot:

• obezbeduvawe na hardver potreben za razvivawe na kompjuterskiot softver; • obezbeduvawe na softver potreben za razvivawe na kompjuterskiot softver; • obezbeduvawe na drugite sredstva i uslugi potrebni za razvivawe na softverot.

• Obezbeduvawe na sredstva potrebni za sistemot na upravuvawe na softverot: • obezbeduvawe na sredstva potrebni za razvoj na kompjuterskiot softver; • obezbeduvawe na sredstva potrebni za podr[ka na softverot; • obezbeduvawe na sredstva potrebni za za[tita na softverot; • obezbeduvawe na sredstva potrebni za kontrola na softverot.

Odrùvawe na potrebnata infrastruktura • Odrùvawe na infrastrukturata potrebna za procesot na razvivawe na softverot:

• odrùvawe na hardverot potreben za razvivawe na kompjuterskiot softver; • odrùvawe na softverot potreben za razvivawe na kompjuterskiot softver; • odrùvawe na drugite sredstva i uslugi potrebni za razvivawe na softverot.

• Odrùvawe na sredstvata potrebni za sistemot na upravuvawe na softverot: • odrùvawe na sredstvata potrebni za razvoj na kompjuterskiot softver; • odrùvawe na sredstvata potrebni za podr[ka na softverot; • odrùvawe na sredstvata potrebni za za[tita na softverot; • odrùvawe na sredstvata potrebni za kontrola na softverot.

6.4. Obezbeduvawe na kvalitetna rabotna sredina Rabotnata sredina pretstavuva mnoèstvo od uslovi vo koi se odviva rabotata, i kombinacija od ~ove~ki i fizi~ki faktori koi vlijaat na motivacijata, zadovolstvoto i rabotosposobnosta na vrabotenite. Organizacijata treba da obezbedi takva rabotna sredina vo koja e mo`no uspe[no da se sproveduva procesot na izrabotka na proizvodi koi vo potpolnost ]e gi zadovoluvaat barawata na korisnicite, a za toa e potrebno : • Utvrduvawe na potrebnata rabotna sredina; • Organizirawe na potrebnata rabotna sredina; • Odrùvawe na potrebnata rabotna sredina.

21

7. Barawa i napatstvija za realizacija na proizvodstvoto

So barawata i napatstvijata za realizacija na proizvodstvoto od organizacijata se bara da sproveduva: • Kontrola na procesot na planirawe i realizacija na softverskite proizvodi; • Kontrola na procesite koi se povrzani so korisnicite na softverski proizvodi; • Kontrola na procesot na dizajnirawe i razvivawe na softverot; • Kontrola na procesot na nabavka; • Kontrola na procesot na proizvodstvo i odrùvawe; • Kontrola na opremata za merewe i monitoring.

7.1. Kontrola na procesot na planirawe i realizacija na softverskite proizvodi

Vo procesot na planirawe i realizacija na proizvodstvoto na softverskite proizvodi, organizacijata treba da gi definira: celite i barawata koi proizvodot treba da gi zadovoli, potrebnite procesi i dokumentacija, potrebnite sredstva za proizvodstvo, verifikacii, validacii, monitoring i testirawe na proizvodot, kriteriumite za prifatlivost i potrebnite zapisnici so koi se potvrduva deka proizvodot e ispraven. Planirawe na procesot na realizacija na softverskite proizvodi • Utvrduvawe na celite i barawata za kvalitet na softverskite proizvodi ; • Utvrduvawe na potrebite i barawata za realizacija na softverskite proizvodi; • Utvrduvawe na barawata za upravuvawe so rizicite koi moàt da se pojavat pri

realizacijata na softverskite proizvodi; • Utvrduvawe na barawata za ~uvawe i odrùvawe na dokumentite od realizacijata. Razvoj na procesot na realizacija na softverskite proizvodi • Razvivawe na dokumentacija za realizacijata na proizvodstvoto; • Razvivawe na sistem za ~uvawe i odrùvawe na dokumentacijata od realizacijata na

proizvodstvoto; • Razvivawe na metodi za kontrola na kvalitetot na realizacijata na proizvodstvoto. 7.1.1. Izbirawe na soodveten model na ìvotniot vek pri planirawe

na rabotnite aktivnosti • Planirawe na zada~ite, aktivnostite i procesite koristej]i soodvetni modeli na

ìvotniot vek na kompjuterskiot softver: • izbirawe na soodvetni modeli na ìvoten vek na softverot i nivno koristewe

pri sproveduvawe na softverskite proekti; • izbirawe na soodvetni metodi za razvoj na softverot.

7.1.2. Izrabotuvawe na proekt za kvalitetot na softverot • Izrabotuvawe na proekt za na~inot na koj sistemot za upravuvawe so kvalitetot ]e se

primeni vo procesot na razvoj na softverskite proizvodi; • Izrabotuvawe na proekt za na~inot na koj sistemot za upravuvawe so kvalitetot ]e se

primeni vo sekoj softverski proekt.

22

7.2. Kontrola na procesite koi se povrzani so korisnicite na softverski proizvodi

Za uspe[no sproveduvawe na procesite koi se povrzani so korisnicite na softverski proizvodi, organizacijata treba da vospostavi uspe[en sistem na komunikacija so korisnicite na softverskite proizvodi i da utvrdi metodi za odreduvawe na nivnite barawa, i metodi za proverka dali tie barawa se dobro definirani, dali ja izloùvaat organizacijata na rizik, dali naru[uvaat nekoi kriti~ni ili sigurnosni barawa i dali moàt da bidat zadovoleni so ogled na iskustvoto i sposobnosta na organizacijata. 7.2.1. Utvrduvawe na barawata na korisnicite na softverski

proizvodi • Utvrduvawe na barawata na korisnicite na softverskite proizvodi; • Utvrduvawe na barawata koi gi nametnuva samiot proizvod; • Utvrduvawe na barawata odredeni so zakonot; • Utvrduvawe na barawata koi gi nametnuva samata organizacija. 7.2.1.1. Utvrduvawe na barawata na korisnicite na softverskite uslugi • Utvrduvawe na metodite za zapoznavawe i zadovoluvawe na barawata na

korisnicite na softverskite uslugi; • Utvrduvawe na metodite za odobruvawe na promenite vo barawata na korisnicite; • Utvrduvawe na metodite za pratewe na promenite vo barawata na korisnicite. 7.2.2. Revizija na barawata na korisnicite na softverskite proizvodi • Revizija na barawata povrzani so softverskite dogovori; • Revizija na barawata povrzani so softverskoto inènerstvo; • Revizija na barawata povrzani so odrùvaweto na softverot; • Revizija na barawata povrzani so kvalitetot na softverot. 7.2.2.1. Utvrduvawe na interesite na organizacijata koi se odnesuvaat na

softverskite proizvodi • Utvrduvawe na standardite i procedurite za dizajnirawe i razvivawe na softverot

koi treba da se ispolnat pred da se dade soglasnost za proizvodstvo; • Utvrduvawe na uslovite koi treba da gi ispolnat korisnicite pred da se dade

soglasnost za nivno snabduvawe so softverski proizvodi; • Utvrduvawe i definirawe na metodite so koi treba da se proceni pogodnosta na

uslovite koi korisnikot treba da gi ispolni. 7.2.2.2. Ocenuvawe na rizicite koi proizleguvaat od barawata koi gi nametnuva

samiot proizvod • Ocenuvawe na mo`nite rizi~ni ishodi pred da se donese odluka da se zadovolat

barawata koi gi nametnuva samiot proizvod; • Ocenuvawe na bezbednosnite postapki pred da se donese odluka da se zadovolat

barawata koi gi nametnuva samiot proizvod; • Ocenuvawe na sigurnosnite postapki pred da se donese odluka da se zadovolat

barawata na proizvodot; • Ocenuvawe na iskustvoto i sposobnosta na organizacijata pred da se donese odluka

da se zadovolat barawata na proizvodot; • Ocenuvawe na iskustvoto i sposobnosta na nabavuva~ite pred da se donese odluka da

se zadovolat barawata na proizvodot.

23

7.2.2.3. Imenuvawe na pretstavnik koj ]e gi zastapuva korisnicite • Od korisnicite treba da se pobara da imenuvaat svoj pretstavnik koj ]e gi podrùva

aktivnostite za razvoj na softverot i ]e upravuva so odgovornostite definirani so dogovorot;

• Treba to~no da se utvrdi dali pretstavnikot na korisnicite go ima potrebniot avtoritet za da moè da obezbedi komunikacija i sorabotka me\u korisnicite i personalot vo organizacijata.

7.2.3. Komunicirawe so korisnicite • Razvivawe na uspe[en sistem za komunikacija so korisnicite; • Razgleduvawe na dobronamernite soveti od strana na korisnicite; • Organizirawe na uspe[en sistem za komunikacija so korisnicite; 7.2.3.1. Komunicirawe so korisnicite na kompjuterskiot softver • Treba to~no da se utvrdi dali metodite na komunicirawe so korisnicite se vo sklad

so dogovorot. 7.2.3.2. Komunicirawe so korisnicite vo tekot na razvojot na softverot

• Na zakaànite sostanoci, na koi se vodat diskusii i kontrola na razvojot na softverskite proizvodi, treba da prisustvuvaat pretstavnici i od korisnicite i od organizacijata, t.e. kontrolata treba da bidat zaedni~ka. Treba da se odrùvaat: • zaedni~ki sostanoci na koi ]e se diskutira za na~inot na ispituvawe; • zaedni~ki sostanoci na koi ]e se diskutira za ponudenite amandmani; • zaedni~ki sostanoci na koi ]e se diskutira za samiot progres.

7.2.3.3. Komunicirawe so korisnicite za operativnite aktivnosti i odrùvaweto • Komunicirawe so korisnicite za sprovedenite operativni aktivnosti vo tekot na

ìvotniot vek na softverot; • Komunicirawe so korisnicite za odrùvaweto na ìvotniot vek na softverot.

7.3. Kontrola na procesot na dizajnirawe i razvivawe na softverot

Kontrolata na procesot na dizajnirawe i razvivawe na softverot bara najnapred dobro da se isplanira samiot proces, a potoa da se odredat vleznite i izleznite podatoci, da se realiziraat pregledi, da se izvr[i verifikacija, ako postojat barawa treba da se izvr[i i validacija na performansite, a ako vo procesot se izvr[at promeni, potrebno e i upravuvawe so tie promeni.

7.3.1. Planirawe na procesot na dizajnirawe i razvivawe na

softverskite proizvodi • Definirawe na dizajnot i fazite na razvoj na softverskiot proizvod; • Vospostavuvawe na proceduri za kontrola na dizajniraweto i razvojot na softverot; • Razjasnuvawe na obvrskite i odgovornostite koi proizleguvaat od procesot na

dizajnirawe i razvivawe na softverot; • Upravuvawe so me\usebnite vlijanija na dizajniraweto i razvivaweto na softverot; • Dokolku dojde do promeni treba da se vodi nivna evidencija i nivno vnesuvawe vo

planovite za dizajnirawe i razvivawe na softverot; • Dokumentirawe na promenite vo planovite za proizvodstvo.

24

7.3.1.1. Planirawe na procesot na dizajnirawe i razvivawe na softverot

• Utvrduvawe na aktivnostite koi treba da se prevzemat: • utvrduvawe na vleznite sredstva potrebni za sekoja aktivnost; • utvrduvawe na izleznite sredstva potrebni za sekoja aktivnost; • utvrduvawe na aktivnosti potrebni za procesot na upravuvawe; • utvrduvawe na potrebnite uslugi za podr[ka; • utvrduvawe na neophodnata obuka na personalot.

7.3.1.2. Planirawe, pregled, verifikacija i validacija na aktivnostite • Koristewe na definirani proceduri pri planirawe na proverkata, verifikacijata

i validacijata na softverskite aktivnosti; • Koristewe na definirani proceduri pri planirawe na proverkata, verifikacijata

i validacijata na odrùvaweto na softverot. 7.3.2. Definirawe na vleznite podatoci vo procesot na dizajnirawe i

razvivawe na softverot • Definirawe na vleznite podatoci vo procesot na dizajnirawe i razvoj na softverot;

• Dokumentirawe na definiranite vlezni podatoci vo procesot na dizajnirawe i razvoj;

• Presmetuvawe na definiranite vlezni podatoci vo procesot na dizajnirawe i razvivawe na softverot;

• Proverka na definiranite vlezni podatoci pred nivnoto odobruvawe; • Odreduvawe na vleznite podatoci vo procesot na dizajnirawe i razvivawe na

softverot: • izvlekuvawe na vleznite podatoci od funkcionalnite barawa za dizajnirawe i

razvivawe na softverot; • izvlekuvawe na vleznite podatoci od barawata za performansite na

dizajniraweto i razvivaweto na softverot; • izvlekuvawe na vleznite podatoci od barawata za kvalitet na dizajniraweto i

razvivaweto na softverot; • izvlekuvawe na vleznite podatoci od bezbednosnite barawa za dizajnirawe i

razvivawe na softverot; • izvlekuvawe na vleznite podatoci od sigurnosnite barawa za dizajnirawe i

razvivawe na softverot.

7.3.3. Generirawe na izleznite podatoci od procesot na dizajnirawe i

razvivawe na softverot • Specificirawe na izleznite podatoci od procesot na dizajnirawe i razvivawe na

softverot; • Odobruvawe na eliminiraweto na odredeni, porane[ni izlezni podatoci od

procesot na dizajnirawe i razvivawe na softverot; • Koristewe na izleznite podatoci od procesot na dizajnirawe i razvivawe na

softverot za kontrola na kvalitetot na softverskite proizvodi; • Odrùvawe na dokumentacija za izleznite podatoci od procesot na dizajnirawe i

razvivawe na softverot.

25

7.3.4. Realizirawe na revizii na izleznite podatoci od procesot na dizajnirawe i razvivawe na softverot

• Realizirawe na revizii na izleznite podatoci od procesot na dizajnirawe i razvivawe na softverot;

• Vospostavuvawe na proceduri so koi se specificira na~inot na koj ]e se utvrdat problemite koi treba da se re[at pri proverka na dizajnot i razvojot na softverot: • vospostavuvawe na proceduri so koi se specificira na~inot na koj ]e se utvrdat i

re[at nedostatocite i neusoglasenosta na proizvodite; • vospostavuvawe na proceduri so koi se specificira na~inot na koj ]e se utvrdat i

re[at nedostatocite i neusoglasenosta na procesite. • Formulirawe na napatstvija za na~inot na realizirawe na kontrolata na procesot

na dizajnirawe i razvivawe na softverot. 7.3.5. Verifikacija na procesot na dizajnirawe i razvoj na softverot • Verifikacija na aktivnostite vo procesot na dizajnirawe i razvoj na softverot; • Dokumentirawe na rezultatite od verifikacijata na aktivnostite vo procesot na

dizajnirawe i razvivawe na softverot; 7.3.6. Validacija na procesot na dizajnirawe i razvoj na softverot • Validacija na procesot na dizajnirawe i razvivawe na softverot; • Dokolku se raboti za medicinski softver, treba da se sprovedi i klini~ka

validacija na procesot na dizajnirawe i razvivawe na softverot (ako se bara); • Validacija na performansite na uredite i instrumentite (ako se bara); • Dokumentirawe na rezultatite od izvr[enata validacija na softverot. 7.3.6.1. Realizirawe na aktivnostite povrzani so validacijata na softverot • Validacija na izvr[enite operativni aktivnosti na softverskiot proizvod, pred da

se pobara od korisnikot formalno da go prifati: • potvrduvawe deka noviot softverski proizvod gi zadovoluva barawata

specificirani vo dogovorot so korisnikot; • potvrduvawe deka noviot softverski proizvod gi zadovoluva barawata koi gi

definira negovata namena. • Dokumentirawe na rezultatite od validacijata na softverot. 7.3.6.2. Realizacija na aktivnostite vo procesot na testirawe na softverot • Testirawe na poedinite delovi na softverot za da se osigura deka gi zadovoluvaat

operativnite barawa; • Testirawe na celokupniot softverski proizvod za da se osigura deka gi zadovoluva

operativnite barawa. 7.3.7. Upravuvawe so promenite vo procesot na dizajnirawe i

razvivawe na softverot • Utvrduvawe na promenite vo procesot na dizajnirawe i razvivawe na softverot:

• upravuvawe so kontrolata na promenite vo procesot na dizajnirawe i razvivawe na konfiguracijata na softverot.

• Dokumentirawe na promenite vo dizajnot i razvojot na softverskot proizvod; • Proverka na promenite vo dizajnot i razvojot na softverskot proizvod; • Verifikacija na promenite vo dizajnot i razvojot na softverskot proizvod; • Validacija na promenite vo dizajnot i razvojot na softverskot proizvod; • Odobruvawe na promenite pred nivnoto implementirawe.

26

7.4. Kontrola na procesot na nabavka Kontrolata na postapkite vo procesot na nabavka opfa]a: • Ocenuvawe na prethodnite rezultati od nabavkata na sli~nite proizvodi, uslugi

ili procesi; • Validacija na nabavenite proizvodi vrz baza na soodvetnite standardi za kvalitet,

od strana na odredeni merodavni tela; • Validacija na nabavuva~ite od strana na organizacijata; • Jasno i nedvosmisleno utvrduvawe na barawata koi mora da gi zadovoli nabaveniot

proizvod. 7.4.1. Kontrola na procesot na nabavka • Sigurno utvrduvawe deka nabavenite produkti gi zadovoluvaat odredenite barawa; • Definirawe na proceduri so koi nabavenite proizvodi sigurno ]e gi zadovoluvaat

site odredeni barawa; • Sigurno utvrduvawe deka nabavuva~ite gi zadovoluvaat site odredeni barawa. 7.4.1.1. Kontrola na procesot na nabavka na softver • Kontrola na nabavkata koga predmetot na nabavka pretstavuva softverski proizvod; • Kontrola na nabavkata koga predmetot na nabavka pretstavuva usluga koja podleì

na dogovor so druga strana; • Kontrola na nabavkata koga predmetot na nabavka pretstavuva nadvore[en proces

(angl. outsource). 7.4.1.2. Kontrola na nabavenite delovi i komponenti • Kontrola na site nabaveni softverski komponenti koi treba da pretstavuvaat

sostaven del od finalniot softverski proizvod na organizacijata; • Kontrola na site nabaveni sklopovi i kompjuterski hardveri koi treba da

pretstavuvaat sostaven del od finalniot softverski proizvod; • Kontrola na dokumentacijata, dokolku so proizvodot da se priloùva i

dokumentacija. 7.4.2. Dokumentacija na postapkite vo procesot na nabavka • Dokument deka proizvodot e nabaven:

• potvrda deka softverskiot proizvod e nabaven.

• Specificirawe na barawata koi treba da gi zadovoli procesot na nabavka: • utvrduvawe na barawata koi treba da gi zadovoli nabaveniot softver; • utvrduvawe na procedurite koi treba da gi sledat nabavuva~ite na softverot.

• Opi[uvawe na barawata za znaewe, ve[tini i iskustvo koi treba da gi zadovolat nabavuva~ite na softverot.

7.4.3. Verifikacija na nabavenite proizvodi • Primena na priemni testovi za verifikacija na pogodnosta na nabavenite

softverski proizvodi; • Primena na priemni testovi za da se potvrdi deka nabavenite uslugi koi podleàt

na dogovor so druga strana gi zadovoluvaat barawata; • Primena na priemni testovi za da se ptvrdi deka nabavenite proizvodi preku

nadvore[nite procesi (angl. outsource), gi zadovoluvaat barawata.

27

7.5. Kontrola na procesot na proizvodstvo i odrùvawe Za uspe[no sproveduvawe na kontrolata na procesot na proizvodstvo i odrùvawe, organizacijata treba da utvrdi i definira kriteriumi za pregled i odobruvawe na: dostapnosta na podatocite za proizvodot, dostapnosta na rabotnite napatstvija, raspoloìvata merna oprema, realizacijata na procesot na proizvodstvo i odrùvawe, validacijata, identifikacijata i prateweto na proizvodite, za[titata na sopstvenosta na korisnicite i na samite proizvodi i sostavni delovi, obezbeduvaweto na adekvatna oprema i kvalifikuvan personal. 7.5.1. Kontrola na procesot na proizvodstvo i odrùvawe 7.5.1.1. Kontrola na procesot na proizvodstvo i odrùvawe na softverot 7.5.1.2. Kontrola na procesot na pu[tawe vo funkcija na softverot 7.5.1.3. Kontrola na procesot na razmnoùvawe na softverot 7.5.1.4. Kontrola na procesot na dostavuvawe na softverot 7.5.1.5. Kontrola na procesot na instalirawe na softverot 7.5.1.6. Kontrola na operativnite aktivnosti izvedeni nad softverot 7.5.1.7. Kontrola na prevzemenite aktivnostite za odrùvawe na softverot 7.5.2. Validacija na procesot na proizvodstvo i odrùvawe • Validacija na procesot na proizvodstvo i odrùvawe, koga izleznite rezultati ne

moàt da se izmerat, proverat ili verificiraat (za odredeni procesi); • Utvrduvawe metodi i proceduri so koi se dokaùva deka procesot na proizvodstvo i

odrùvawe ne moè da gi dade planiranite rezultati (za odredeni procesi); • Odrùvawe na dokumentacija so koja se dokaùva deka procesot na proizvodstvo i

odrùvawe ne moè da gi dade planiranite rezultati (za odredeni procesi). 7.5.3. Identifikacija i pratewe na proizvodite 7.5.3.1. Identifikacija na proizvodot so negovo ozna~uvawe ili ambalaà 7.5.3.2. Upravuvawe so konfiguracijata na softverot 7.5.3.2. Utvrduvawe na na~inot na ozna~uvawe na softverot 7.5.4. Za[tita na sopstvenosta na korisnicite • Utvrduvawe na sopstvenosta na korisnicite koja se nao\a vo organizacijata; • Verifikacija na sopstvenosta na korisnicite koja se nao\a vo organizacijata; • Za[tita i ~uvawe na sopstvenosta na korisnicite koja se nao\a vo organizacijata. 7.5.5. Za[tita na proizvodite i sostavnite delovi od nivna

neovlastena upotreba • Za[tita na proizvodite i sostavnite delovi vo tekot na vnatre[nite procesi vo

oganizacijata: • utvrduvawe na proceduri za za[tita na proizvodite i sostavnite delovi pri

nivnata obrabotka. • Za[tita na proizvodite i sostavnite delovi pri rakuvaweto:

• utvrduvawe na proceduri za prevoz na proizvodite i sostavnite delovi (prevozni sredstva, sandaci).

• Za[tita na proizvodite i sostavnite delovi pri nivnoto skladirawe: • utvrduvawe na proceduri za skladirawe na proizvodite i sostavnite delovi i

nivno ozna~uvawe so odredeni identifikacioni oznaki: seriski broj, data, kod, zaradi pratewe na nivnata istorija, primena i lokacija.

28

• Za[tita na proizvodite i sostavnite delovi pri nivnoto pakuvawe: • utvrduvawe na proceduri za pakuvawe i ambalaà na proizvodite i sostavnite

delovi koja treba da gi za[tituva od o[tetuvaweto vo tekot na skladiraweto, prevozot, pa se do prestanokot na odgovornosta.

• Za[tita na proizvodite i sostavnite delovi vo tekot na isporakata: • utvrduvawe na proceduri za za[tita na proizvodite i sostavnite delovi pri

nivnata isporaka, utvrduvawe na mo`nite vidovi na isporaka, kako i na nadvore[nite uslovi.

7.6. Kontrola na opremata za merewe i monitoring Vo procesot na kontrola na opremata za merewe i monitoring, organizacijata pred sé, mora da gi definira potrebite od merewe i monitoring, a potoa da gi izbere i potrebnite instrumenti. Pri toa, potrebno e soodvetno ozna~uvawe na opremata so odredeni oznaki, pravilno rakuvawe so nea i obezbeduvawe na potrebnite uslovi na okolinata za sproveduvawe na to~ni merewa, pregledi i ispituvawa. Utvrduvawe na potrebite za merewe i monitoring • Utvrduvawe na potrebnata to~nost na merewata i monitoringot vo organizacijata; • Utvrduvawe na merewata i monitoringot koi treba da se izvedat za da se osigura

deka proizvodite gi zadovoluvaat odredenite barawa. Izbirawe na opremata potrebna za merewe i monitoring • Izbirawe na oprema koja e vo sostojba da gi zadovoli potrebite od merewa i

monitoring vo organizacijata; • Izbirawe na opremata so koja moè da se izvr[at baranite merewa i monitoring. Kalibrirawe na opremata potrebna za merewe i monitoring • Kalibrirawe na opremata za merewe i monitoring so nejzino sporeduvawe so

soodvetnata oprema dadena od me\unarodnite tela i standardi za kalibracija; • Utvrduvawe na sostojbata na kalibriranata oprema za merewe i monitoring; • Dokumentirawe i ~uvawe na rezultatite od aktivnostite izvedeni pri

kalibriraweto na opremata. Za[tita na opremata za merewe i monitoring • Primena na sistemot za upravuvawe so kontrolata na konfiguracijata na opremata za

merewe i monitoring: • za[tita na opremata od neovlasten pristap; • za[tita na opremata od o[tetuvawe i vlo[uvawe na nejzinata sostojba.

Validacija na opremata za merewe i monitoring • Validacija na opremata za merewe i monitoring pred da se pu[ti vo upotreba; • Revalidacija na opremata za merewe i monitoring vo tekot na rabotata, koga ]e se

proceni deka toa e potrebno; Primena na opremata za merewe i monitoring • Opremata za merewe i monitoring se primenuva so cel da se osigura deka

proizvodite gi zadovoluvaat odredenite barawa.

29

8. Barawa i napatstvija za sistemot na podobruvawe

So barawata i napatstvijata za sistemot na podobruvawe, od organizacijata se bara: • Realizacija na procesot na podobruvawe; • Monitoring i merewe na kvalitetot; • Upravuvawe so neusoglasenite softverski proizvodi; • Analiza na podatocite za kvalitet; • Prevzemawe na aktivnosti za podobruvawe.

8.1. Realizacija na procesot na podobruvawe Za uspe[na realizacija na procesot na podobruvawe, organizacijata treba da definira metodi za monitoring, merewe i analiza so koi moè da se utvrdi zadovolstvoto na korisnicite i efikasnosta na sistemot za upravuvawe so kvalitetot. Pri toa, otkrienite problemi treba da se re[at, a dobienite podatoci da se dokumentiraat. Planirawe na procesite na podobruvawe • Planirawe na procesite na monitoring, merewe i analiza za da moè da se utvrdi

usoglasenosta na proizvodite; • Planirawe na procesite na monitoring, merewe i analiza za da moè da se utvrdi

dali e efikasno odrùvaweto na sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Planirawe na procesite na monitoring, merewe i analiza za da moè da se utvrdi

dali efikasnosta na sistemot za kvalitet postojano se podobruva. Organizirawe na procesite na podobruvawe • Organizirawe na procesite na monitoring, merewe i analiza za da moè da se utvrdi

usoglasenosta na proizvodite; • Organizirawe na procesite na monitoring, merewe i analiza za da moè da se utvrdi

dali e efikasno odrùvaweto na sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Organizirawe na procesite na monitoring, merewe i analiza za da moè da se utvrdi

dali efikasnosta na sistemot za kvalitet postojano se podobruva.

8.2. Monitoring i merewe na kvalitetot Pri utvrduvawe na monitoringot i mereweto na sistemot za upravuvawe so kvalitetot, treba da se definira koi podatoci se potrebni za negova analiza i da se ovozmoì dostapnost na site potrebni podatoci za korisnicite, nabavuva~ite, proizvodite i t.n. 8.2.1. Monitoring i merewe na zadovolstvoto na korisnikot • Utvrduvawe na metodi za monitoring i merewe na zadovolstvoto na korisnicite; • Koristewe na site direktni i indirektni povratni informacii za zadovolstvoto na

korisnicite kako merka za performansite na sistemot za upravuvawe so kvalitetot: • monitoring i merewe na zadovolstvoto na korisnicite so analiza na podatocite

za kvalitetot na proizvodite i uslugite dobieni preku telefonot za pomo[; • monitoring i merewe na zadovolstvoto na korisnicite so analiza na merkite za

kvalitet, (angl. quality-in-use metrics).

30

8.2.2. Planirawe i sproveduvawe na redovni interni procenki • Utvrduvawe na program za interni procenki; • Utvrduvawe na proceduri za interni procenki; • Planirawe na proekti za interni procenki:

• planirawe na na~inot kako da se proektira procenkata na softverot; • planiranite procenki treba da se vr[at na osnova na: sostojbata i va`nosta na

procesot, oblasta koja se procenuva i rezultatite od prethodnite procenki; • odreduvawe na kriteriumite, celite, metodite i za~estenosta na procenkata; • izbranite interni proceniteli i na~inot na nivnata rabota treba da obezbedat

objektivna i nezavisna procenka. Procenuva~ite ne smeat da ja ocenuvaat svojata sopstvena rabota.

• Sproveduvawe na redovni interni procenki: • utvrduvawe na usoglasenosta na barawata na sistemot za upravuvawe so kvalitet; • procenka na primenata na sistemot za upravuvawe so kvalitetot vo praksata; • procenka na izvedenite korektivni aktivnosti na sistemot za kvalitet.

• Dokumenti: • dokumenti za sprovedenata interna procenka; • dokumenti za neusoglasenostite.

• Re[avawe na problemite otkrieni pri procenkata; • Verifikacija na problemite koi se re[eni. 8.2.3. Monitoring i merewe na kvalitetot na uslugite • Koristewe pogodni metodi za monitoring i merewe na kvalitetot na uslugite; • Prevzemawe na aktivnosti dokolku uslugite ne gi postignat planiranite rezultati. 8.2.4. Monitoring i merewe na karakteristikite na proizvodite • Monitoring i merewe na softverskiot proizvod so cel da se utvrdi kolku dobro gi

zadovoluva barawata za kvalitet; • Odrùvawe na dokumentacija za prevzemenite aktivnosti vo procesot na monitoring

i merewe na softverskite proizvodi. 8.2.3. i 8.2.4. Monitoring i merewe na kvalitetot na softverskite

proizvodi i soodvetnite uslugi • Vlezni kontroli i isputavawa pri priemot na softverskite proizvodi i

soodvetnite uslugi: • proverka na koli~nata, identitetot i o[tetuvaweto na proizvodite pri

transport; • proverka dali vleznite proizvodi i uslugi se vo sklad so specifikaciite; • proverka dali vleznite proizvodi i uslugi gi pratat i soodvetni dokumenti; • [to da se prevzemi vo slu~aj da ne moè da se izvr[i kontrola na vleznite

proizvodi i uslugi pred po~etokot na proizvodstvoto. • Periodi~ni revizii i isputavawa za vreme na skladiraweto:

• za da se otkrie sekoj znak na propa\awe; • za da se spre~i neovlastena upotreba na softverskite proizvodi i soodvetnite

uslugi za podr[ka. • Revizii i ispituvawa vo tekot na vnatre[nite procesi vo organizacijata:

• utvrduvawe na revizii na proizvodite i uslugite koi se vo sklad so planot za kvalitet ili odredeni proceduri;

• [to da se prevzemi vo slu~aj da proizvodot ne moè da premine vo slednata faza.

31

• Zavr[ni revizii i isputavawa: • zavr[ni revizii, ispituvawa i merewa na proizvodite i uslugite, na osnova na

nivnite specificirani svojstva; • predavawe na proizvodot ili uslugata na korisnikot, duri posle uspe[no

sprovedenata revizija i odobruvawe na soodvetnata dokumentacija. • Dokumentacija za izvr[enite revizii i isputavawa:

• dokument deka proizvodot ili uslugata se kontrolirani i ispitani; • dokument deka se zemeni vo predvid zakonskite barawa i garancijata za

proizvodot.

8.3. Upravuvawe so neusoglasenite softverski proizvodi Pred da se pristapi kon procesot na upravuvawe so neusoglasenite softverski proizvodi, najnapred treba da se definira kako tie da se otkrijat i da se kontroliraat, a potoa i da se koregiraat. Otkako ]e se odstranat, proizvodot treba povtorno da se proveri dali neusoglasenostite navistina se odstraneti. Dokolku se slu~i isporaka na softver koj ne e usoglasen so barawata, treba da se definiraat postapki so koi neusoglasenostite moàt da se stavat pod kontrola. Site pronajdeni neusoglasenosti i aktivnostite koi se prevzemeni za nivno odstranuvawe, treba da se dokumentiraat. Definirawe na proceduri za neusoglaseni softverski proizvodi • Definirawe na na~inot na utvrduvawe na neusoglasenite softverski proizvodi; • Definirawe na na~inot na kontrola na neusoglasenite softverski proizvodi. Utvrduvawe i kontrola na neusoglasenite softverski proizvodi • Ozna~uvawe na neusoglasenite proizvodi kako bi se razlikuvale od usoglasenite; • Eliminirawe ili koregirawe na neusoglasenostite na softverskite proizvodi; • Spre~uvawe na dostavuvawe ili koristewe na neusoglaseni softverski proizvodi; • Izbegnuvawe na nesakana upotreba na neusoglaseni softverski proizvodi; • Odobruvawe na koncesii samo ako se zadovoleni barawata za kontrola. Reverifikacija na koregiranite neusoglaseni softverski proizvodi • Dokumentacija deka koregiranite softverski proizvodi gi zadovoluvaat barawata. Kontrola na neusoglasenosta na softverskite proizvodi po dostavuvaweto ili koristeweto: • Revizija na nastanot koga se dostavil ili koristel neusoglasen proizvod; • Utvrduvawe na instrukcii za kontrola na procesot na koregirawe na proizvodot. Odrùvawe na dokumentacija za neusoglasenite softverskite proizvodi: • Dokumentirawe na otkrienite neusoglasenosti na softverskite proizvodi; • Opi[uvawe na prevzemenite aktivnosti za koregirawe na neusoglasenostite; • Odrùvawe na dokumentacija za dodelenite koncesii za softverskite proizvodi.

32

8.4. Analiza na podatocite za kvalitet Procesot na analiza na podatocite za kvalitetot sluì za utvrduvawe na prioritetite, (angl. benchmarking), t.e. sporeduvawe na procesite, izbirawe na alatot za podobruvawe i osovremenuvawe i t.n., a opfa]a analiza na internite ocenuvawa, analiza na samoocenuvawata, analiza na tro[ocite za preventiva, i t.n. Definirawe na potrebnite podatoci za sistemot za upravuvawe so kvalitetot • Utvrduvawe na podatocite za sistemot za upravuvawe so kvalitetot koi & se

potrebni na organizacijata; • Definirawe koi vidovi na podatoci se potrebni za da moì da se proceni

pogodnosta i efikasnosta na sistemot za upravuvawe so kvalitetot. Sobirawe na podatocite za sistemot za upravuvawe so kvalitetot • Monitoring i merewe na pogodnosta na sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Monitoring i merewe na efikasnosta na sistemot za upravuvawe so kvalitetot. Obezbeduvawe na podatocite za sistemot za upravuvawe so kvalitetot • Obezbeduvawe na podatoci za korisnicite; • Obezbeduvawe na podatoci za nabavuva~ite; • Obezbeduvawe na podatoci za proizvodite; • Obezbeduvawe na podatoci za procesite; • Razvivawe na proceduri za analiza na informaciite; • Odrùvawe na dokumentacijata so rezultatite od analizite.

8.5. Prevzemawe na aktivnosti za podobruvawe Samiot proces na prevzemawe na aktivnosti za podobruvawe zna~i deka organizacijata mora da gi spre~i ili ispravi neusoglasenostite na softverot so postavenite barawa. Za da se spre~at ili ispravat potencijalnite neusoglasenosti najnapred tie treba da se otkrijat, a potoa da se utvrdat pri~inite za nivnata pojava, da se prou~at efektite od neusoglasenostite, da se odredi dali e potrebno da se prevzemaat korektivni ili preventivni aktivnosti, da se odredi koi korektivni aktivnosti treba da se prevzemat za da se spre~i povtornoto pojavuvawe na neusoglasenostite, da se dokumentiraat rezultatite na korektivnite akcii i da se odredi efikasnosta na prevzemenite akcii. 8.5.1. Odrùvawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot • Utvrduvawe na procenki na kvalitetot so cel da se sproveduva odrùvawe na

efikasnosta na sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Utvrduvawe na politikata za kvalitet so cel da se sproveduva odrùvawe na

efikasnosta na sistemot za upravuvawe so kvalitetot; • Utvrduvawe na celite na kvalitetot so cel da se sproveduva odrùvaweto; • Utvrduvawe na pregledi na kvalitetot so cel da se sproveduva odrùvaweto; • Utvrduvawe na korektivni aktivnosti so cel da se sproveduva odrùvaweto; • Utvrduvawe na preventivni aktivnosti so cel da se sproveduva odrùvaweto.

33

8.5.2. Koregirawe na aktuelnite neusoglasenosti • Revizija na neusoglasenostite, obrabotka na primedbite od korisnicite, a i od

personalot i upravata, izve[tai za neusoglasenite proizvodi, nepristrasni ocenki; • Utvrduvawe na pri~inite za pojava na neusoglasenostite:

• neusoglasenost na vleznite materijali, procesi, uredi ili postrojki koi se koristat pri izrabotkata na proizvodot;

• lo[i ili nepostoe~ki proceduri ili dokumentacija; • nepridrùvawe na procedurite, lo[o upravuvawe so procesite i lo[o vremensko

planirawe; • nedostatok na naobrazba ili nesoodvetni rabotni uslovi.

• Procenka dali e potrebno da se prevzemat korektivni aktivnosti; • Prevzemawe na korektivni aktivnosti za da se spre~i povtornata pojava na

neusoglasenostite; • Prevzemawe na korektivni aktivnosti, samo ako navistina se potrebni; • Evidentirawe na rezultatite koi se postignati so korektivnite aktivnosti; • Ispituvawe na efikasnosta na korektivnite aktivnosti. 8.5.3. Preventivni aktivnosti za spre~uvawe na aktuelnite

neusoglasenosti • Koristewe na soodvetni izvori za otkrivawe na potencijalnite neusoglasenosti; • Utvrduvawe na pri~inite za pojava na potencijalnite neusoglasenosti; • Prou~uvawe na posledicite od potencijalnite neusoglasenosti; • Ocenuvawe dali e potrebno da se prevzemat preventivni aktivnosti kako bi se

spre~ile mo`nite neusoglasenosti; • Utvrduvawe na preventivnite aktivnosti za eliminirawe na posledicite; • Monitoring na preventivnite aktivnosti; • Dokumentirawe i informirawe za rezultatite od prevzemenite preventivni

aktivnosti; • Ispituvawe na efikasnosta na preventivnite aktivnosti.

34

9. Beneficii i korist od primenata na standardot ISO/IEC 90003:2004

So publikacijata na ISO/IEC 90003:2004 zapo~na eden nov, vaèn period vo

razvojot na softverskoto inènerstvo, bidej]i ovoj e prv dokument koj gi integrira razli~nite aspekti koi mora da se zemat vo predvid pri izgraduvaweto na kvalitetot na softverskite proizvodi i uslugi i nudi prakti~ni napatstvija za implemetacija na sistemot za upravuvawe so kvalitetot, [to ponatamu vodi do dobivawe na ISO 9001:2008 sertifikat.

So dobivawe na ISO 9001:2008 sertifikat, se odstranuvaat tehni~kite barieri vo me\unarodnata trgovija i se sozdavaat uslovi za fer konkurencija. Se otvora mo`nost za plasirawe na proizvodite i na onie pazari koi baraat ISO 9001 sertifikat. Se zadovoluvaat i barawata na kupuva~ite za takov sertifikat, no i na onie kompanii koi od potencijalnite partneri baraat da dobijat ISO 9001 sertifikat, za da gi prodolàt ili da zapo~nat novi delovni dogovori.

ISO 9001:2008 sertifikatot zna~i deka vo organizacijata ve]e se primeneti barawata na standardot, a prednostite od nivnata primena vedna[ moè da se zabeleàt. Dobro definiranite i dokumentirani proceduri ja zgolemuvaat vnatre[nata operativna efikasnost na organizacijata, ja podobruvaat postojanosta na izlezite, kvalitetot postojano se kontrolira, se namaluvaat proizvodnite tro[oci zaradi namaluvawe na obemot na defektite i brojot na neusoglaseni proizvodi.

Nekoi od pova`nite beneficii od primenata na standardot ISO/IEC 90003:2004, koi se dostavuvaat zaedno so standardot, ovozmoùvaat:

• Interpretacija na ISO 9001 sistemot za upravuvawe so kvalitetot – na jazik na softverskite specijalisti;

• Podesuvawe na struktura na standardot za da odgovara na site delovni ili biznis potrebi, kako i na site vidovi na organizacii;

• Osnova za komunikacija i koordinacija na razvojot, operativnite aktivnosti i odrùvaweto na softverot, so [to se namaluvaat i site vidovi na rizici.

Ovie benificii koi gi dava standardot ISO/IEC 90003:2004, treba da se izvonredno ceneti od negovite korisnicite.

35

10. Zaklu~ok

Celite na svetskoto proizvodstvo na softverski proizvodi i uslugi se: pravromeni aplikacii (angl. Just in time), broj na gre[ki ednakov na nula, i lesno odrùvawe i lesno koristewe na softverot. Iako, organizaciite koi se zanimavaat so: nabavka, proda`ba, razvoj i odrùvawe na softverskite proizvodi i soodvetnite uslugi, ne moàt da gi ispolnat site ovie barawa, tie treba postojano da se stremat kon nivno ispolnuvawe, i na svoite korisnici mora da &m nudat softverski proizvodi i uslugi so visok kvalitet i efikasnost.

Kako [to korisnicite na softverskite proizvodi i soodvetnite uslugi stanuvaat se poprobirlivi i posofisticirani, i imaat se pomalku razbirawe za defektite, taka i kvalitetot na softverskite proizvodi i uslugi mora postojano da se podobruva.

So ISO/IEC 90003:2004 kako vodi~, ovaa zada~a stanuva polesna.

36

11. Koristena literatura

• ISO/IEC 90003:2004, (Software engineering - Guidelines for the application of ISO 9001:2000 to computer software);

• ISO/IEC 90003 - Navodila za uporabo ISO 9001:2000 pri programski opremi, dr. Borut Jereb;

• Razrada norme ISO/IEC 90003, Boris Ševo;

• Huge potential user base for ISO/IEC 90003 the state of the art for improving quality in software engineering, Witold Suryn, Victoria A. Hailey i Andy;

• ISO 90003 software standard in plain English, [http://www.praxiom.com/iso-90003.htm];

• ISO – International Organization for Standardization, [http://www.iso.org/iso/home.html];

• i drugi internet izvori.

http://fly.srk.fer.hr/%7Esevo/fer/ergonomija/iso90003.pdf

http://www.iso.org/iso/home.html

37

Sodrìna:

Voved ...……….....…………................................................................................... 2 1. Standardot ISO/IEC 90003:2004 ...……….....…………........................ 4 1.1. Proces na nastanok na standardot ISO/IEC 90003:2004 ...……….....……… 4 1.2. Karakteristiki na standardot ISO/IEC 90003:2004 ...……….....…………... 6 2. Odnosot na standardot ISO/IEC 90003:2004 so

ostanatite ISO/IEC standardi za softversko inènerstvo i standardot za kvalitet ISO 9001 ...………...... 9

2.1. Odnosot me\u ISO/IEC standardite za softversko inènerstvo i standardot za kvalitet ISO 9001 ...……….....………….................................... 9

2.2. Odnosot na standardite ISO/IEC 12207, ISO 9001 i ISO/IEC 90003:2004 10 3. Barawa i napatstvija na standardot ISO/IEC 90003:2004 .. 11 3.1. Razliki me\u barawata i napatstvijata ...……….....…………........................ 11 3.2. Podelba na barawata i napatstvijata …………………………………………... 12 4. Barawa i napatstvija za sistemot za kvalitet …...................... 14 4.1. Utvrduvawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot na

softverskite proizvodi ……………………………………………………………. 14 - Razvoj na sistemot za upravuvawe so kvalitetot na softverskite

proizvodi i uslugi ………………………………....……………………………………. 14 - Sproveduvawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot na softverskite

proizvodi i uslugi …………………………………...………………………………….. 14 - Podobruvawe na softverski orientiraniot sistem za upravuvawe

so kvalitetot …………………………………………………………………………….. 14 4.2. Dokumentirawe na softverski orientiraniot sistem za

upravuvawe so kvalitetot ………………………………………………………….. 15 4.2.1. Dokumentacija na sistemot za upravuvawe so kvalitetot ………………………. 15 4.2.2. Prira~nik za rabota na sistemot za upravuvawe so kvalitetot ………..……… 15 4.2.3. Kontrola na dokumentite na sistemot za upravuvawe so kvalitetot …………. 15 4.2.4. Odrùvawe na dokumentacijata na sistemot za upravuvawe so kvalitetot … 15 5. Barawa i napatstvija za sistemot na upravuvawe ……………. 16 5.1. Poddrùvawe na kvalitetot ………………………………………………………. 16 - Informirawe na vrabotenite za zna~eweto na sistemot za kvalitet ……….. 16 - Razvoj na sistemot za upravuvawe so kvalitetot………………………………….. 16 - Organizirawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot ………………………. 16 - Podobruvawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot ………………………... 16 5.2. Fokusirawe kon korisnicite ……………………………………………………… 16 5.3. Definirawe na politikata na sistemot za upravuvawe so kvalitetot 17 - Definirawe na politikata na sistemot za upravuvawe so kvalitetot ……… 17 - Upravuvawe so politikata na sistemot za upravuvawe so kvalitetot ……….. 17 5.4. Planirawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot …………………… 17

38

5.4.1. Definirawe na celite na sistemot za upravuvawe so kvalitetot ……………. 17 5.4.2. Planirawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot …………………………... 17 5.5. Kontrola na sistemot za upravuvawe so kvalitetot ………………………... 17 5.5.1. Definirawe na odgovornostite i ovlastuvawata ………………………............. 17 5.5.2. Imenuvawe na pretstavnik od rakovodstvoto …………………………………….. 17 5.6. Ocenuvawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot ………………….….. 18 5.6.1. Kontrola na sistemot za upravuvawe so kvalitetot ………………………...…… 18 5.6.2. Ispituvawe na vleznite informacii pri ocenuvawe na sistemot za

upravuvawe so kvalitetot …………………………………………………………….. 18 5.6.3. Ispituvawe na rezultatite od ocenuvaweto …………………………………..….. 18 6. Barawa i napatstvija za obezbeduvawe na resursi ………….. 19 6.1. Obezbeduvawe na kvalitetni resursi …………………………………………... 19 - Utvrduvawe na barawata za potrebnite resursi za sistemot za kvalitet …... 19 - Obezbeduvawe na potrebni kvalitetni resursi za sistemot za kvalitet ….... 19 6.2. Obezbeduvawe na kvaliteten personal ………………………………………… 19 6.2.1. Obezbeduvawe na kompetenten personal …………………………………………… 19 6.2.2. Podr[ka na kompetentnosta ………………………………………..…………………. 19 6.3. Obezbeduvawe na kvalitetna infrastruktura ………………………………. 20 - Utvrduvawe na potrebnata na infrastrukturata ………………………………… 20 - Obezbeduvawe na potrebnata infrastruktura ……………………………………. 20 - Odrùvawe na potrebnata infrastruktura ……………………………………….. 20 6.4. Obezbeduvawe na kvalitetna rabotna sredina ………………………………. 20 7. Barawa i napatstvija za realizacija na proizvodstvoto ... 21 7.1. Kontrola na procesot na planirawe i realizacija na

softverskite proizvodi …………………………………………………………… 21 - Planirawe na procesot na realizacija na softverskite proizvodi …………. 21 - Razvoj na procesot na realizacija na softverskite proizvodi ……………….. 21 7.1.1. Izbirawe na soodveten model na ìvotniot vek pri planirawe na

rabotnite aktivnosti …………………………………………………………………... 21 7.1.2. Izrabotuvawe na proekt za kvalitetot na softverot …………………………… 21 7.2. Kontrola na procesite koi se povrzani so korisnicite na

softverski proizvodi ……………………………………………………………….. 22 7.2.1. Utvrduvawe na barawata na korisnicite na softverski proizvodi …………. 22 7.2.2. Revizija na barawata na korisnicite na softverski proizvodi ………...……. 22 7.2.3. Komunicirawe so korisnicite ………………………………………………………... 23 7.3. Kontrola na procesot na dizajnirawe i razvivawe na softverot ……... 23 7.3.1. Planirawe na procesot na dizajnirawe i razvivawe na

softverskite proizvodi ………………………………………………………………. 23 7.3.2. Definirawe na vleznite podatoci vo procesot na dizajnirawe

i razvivawe na softverot ………..…………………………………………………... 24 7.3.3. Generirawe na izleznite podatoci od procesot na dizajnirawe

i razvivawe na softverot …...………………………………………………………... 24 7.3.4. Realizirawe na revizii na izleznite podatoci od procesot na dizajnirawe

i razvivawe na softverot ………………………………….…………………………. 25 7.3.5. Verifikacija na procesot na dizajnirawe i razvoj na softverot …………….. 25 7.3.6. Validacija na procesot na dizajnirawe i razvoj na softverot ………………… 25 7.3.7. Upravuvawe so promenite vo procesot na dizajnirawe

i razvivawe na softverot ………………………………………………….…………. 25 7.4. Kontrola na procesot na nabavka …………………………………………………. 26 7.4.1. Kontrola na procesot na nabavka …………………………………………………….. 26

39

7.4.2. Dokumentacija na postapkite vo procesot na nabavka …………………………… 26 7.4.3. Verifikacija na nabavenite proizvodi ……………………………………………. 26 7.5. Kontrola na procesot na proizvodstvo i odrùvawe ………………………. 27 7.5.1. Kontrola na procesot na proizvodstvo i odrùvawe ……………………………. 27 7.5.2. Validacija na procesot na proizvodstvo i odrùvawe …………………………. 27 7.5.3. Identifikacija i pratewe na proizvodite ………………………………………... 27 7.5.4. Za[tita na sopstvenosta na korisnicite …………………………………………... 27 7.5.5. Za[tita na proizvodite i sostavnite delovi od nivna neovlastena

upotreba …………………………………………………………………………………… 27 7.6. Kontrola na opremata za merewe i monitoring ………………………………. 28 - Utvrduvawe na potrebite za merewe i monitoring ………………………………. 28 - Izbirawe na opremata potrebna za merewe i monitoring ………………………. 28 - Kalibrirawe na opremata potrebna za merewe i monitoring ………………….. 28 - Za[tita na opremata za merewe i monitoring …………………………………….. 28 - Validacija na opremata za merewe i monitoring …………………………………. 28 - Primena na opremata za merewe i monitoring …………………………………….. 28 8. Barawa i napatstvija za sistemot na podobruvawe …………. 29 8.1. Realizacija na procesot na podobruvawe …………………………………....... 29 - Planirawe na procesite na podobruvawe …………………………………………. 29 - Organizirawe na procesite na podobruvawe ……………………………………… 29 8.2. Monitoring i merewe na kvalitetot …………………………………………….. 29 8.2.1. Monitoring i merewe na zadovolstvoto na korisnikot …………………………. 29 8.2.2. Planirawe i sproveduvawe na redovni interni procenki ……………………... 30 8.2.3. Monitoring i merewe na kvalitetot na uslugite …………………………………. 30 8.2.4. Monitoring i merewe na karakteristikite na proizvodite ……………………. 30 8.3. Upravuvawe so neusoglasenite softverski proizvodi ……………………. 31 - Definirawe na proceduri za neusoglaseni softverski proizvodi ………..… 31 - Utvrduvawe i kontrola na neusoglasenite softverski proizvodi …………… 31 - Reverifikacija na koregiranite neusoglaseni softverski proizvodi……… 31 - Kontrola na neusoglasenosta na softverskite proizvodi po dostavuvaweto

ili koristeweto ……………………………………………………..………………….. 31 - Odrùvawe na dokumentacija za neusoglasenite softverskite proizvodi … 31 8.4. Analiza na podatocite za kvalitet ……………………………………………… 32 - Definirawe na potrebnite podatoci za sistemot za

upravuvawe so kvalitetot ……………..……………………………………………... 32 - Sobirawe na podatocite za sistemot za upravuvawe so kvalitetot ………….. 32 - Obezbeduvawe na podatocite za sistemot za upravuvawe so kvalitetot ……. 32 8.5. Prevzemawe na aktivnosti za podobruvawe …………………………………... 32 8.5.1. Odrùvawe na sistemot za upravuvawe so kvalitetot ………………………….. 32 8.5.2. Koregirawe na aktuelnite neusoglasenosti ………………………………………. 33 8.5.3. Preventivni aktivnosti za spre~uvawe na aktuelnite neusoglasenosti …… 33 9. Beneficii i korist od primenata na standardot

ISO/IEC 90003:2004 ……………………………………………......................... 34 Zaklu~ok ………………………………………………………………………………. 35 Koristena literatura ………………………………………………………… 36

Documents

Standardot ISO 90003 za upravuvanje so kvalitetot na softverot