Stan zagrożenia epidemią palenia tytoniu w Polsce

Stan zagrożenia epidemią palenia tytoniu w Polsce

Światowa Organizacja Zdrowia

3

Streszczenie

Niniejszy raport został przygotowany w ramach Dwuletniej Umowy o Wzajemnej Współ-pracy między Światową Organizacją Zdrowia i Ministerstwem Zdrowia jako element wdrażania Inicjatywy Bloomberga na rzecz Ograniczenia Użycia Tytoniu. Polska należy do krajów, które jako jedne z pierwszych podejmowały walkę z paleniem tytoniu. W 1995 roku wprowadzono ustawę o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych, wielokrotnie nowelizowaną w późniejszych latach. W 2006 roku Polska przystąpiła do Ramowej Konwencji o Ograniczeniu Użycia Tytoniu. Raport przedstawia aktualną sytuację w zakresie rozprzestrzenienia się palenia tytoniu w Polsce z uwzględnieniem jego aspektów zdrowotnych i społecznych, danych epi-demiologicznych oraz zagadnień ekonomicznych, prawnych i politycznych. W trakcie jego opracowywania starano się określić najważniejsze potrzeby oraz wynikające z nich priorytetowe zadania dla polityki zwalczania palenia tytoniu w Polsce na najbliższe lata.

Słowa kluczoweSMOKING – adverse effects – economics –prevention and controlTOBACCO – legislationTOBACCO INDUSTRY – legislationHEALTH POLICYEPIDEMIOLOGIC STUDIESPOLAND

Proszę kierować zapytania na temat publikacji pod adres: Publications WHO Regional Offi ce for Europe Scherfi gsvej 8 DK-2100 Copenhagen , DenmarkMożna również skorzystać ze strony internetowej by uzyskać informację, wersję elektroniczną książki, zgodę na cytowanie lub przetłumaczenie: http://www.euro.who.int/pubrequest

© World Health Organization 2009

Wszystkie prawa zastrzeżone. Europejskie Biuro Światowej Organizacji Zdrowia wymaga zezwolenia lub zgody na tłumaczenie i powielanie całościowe lub częściowe publikacji.

Poglądy wyrażone w powyższej publikacji należą do autorów i nie koniecznie reprezentują ofi cjalna poli-tykę Europejskiego Biura Światowej Organizacji Zdrowia lub któregokolwiek z jego partnerów.

Nazwy użyte w tekście i prezentowane w publikacji materiały nie reprezentują żadnej opinii Europej-skiego Biura Światowej Organizacji Zdrowia dotyczącej prawnych regulacji związanych z państwem, danym obszarem, miastem i ich władzami oraz dotyczącymi kształtu granic. Jeżeli nazwa „państwo, obszar” pojawia się w nagłówkach tabel to nazwa ta obejmuje: państwa, terytoria, miasta lub obszary. Linie kropkowane na mapach pokazują przybliżone granice, które nie są w pełni uznane.

Nadmienione w tekście nazwy marek, produktów, fi rm nie oznaczają, że są one aprobowane lub wspie-rane przez Europejskie Biuro Światowej Organizacji Zdrowia i w jakiś sposób faworyzowane.

Europejskie Biuro Światowej Organizacji Zdrowia nie gwarantuje, że informacja zawarta w publikacji jest kompletna i poprawna. Biuro nie ponosi także odpowiedzialności za szkody powstałe w wyniku ich zastosowania.


5

Spis treści

Podziękowania ............................................................................................................................. 7

Wprowadzenie .............................................................................................................................. 8

Streszczenie .................................................................................................................................. 9

Wstęp ............................................................................................................................................. 13

Informacje ogólne o kraju ......................................................................................................... 15Ludność ...................................................................................................................................... 15Podział administracyjny kraju ................................................................................................. 18Sytuacja ekonomiczna .............................................................................................................. 20Wydatki na zdrowie .................................................................................................................. 21

Palenie tytoniu a stan zdrowia społeczeństwa polskiego ..................................................... 23Sprzedaż i spożycie papierosów w Polsce ............................................................................. 23Palenie tytoniu w populacji dorosłych ................................................................................... 24

Populacja ogólna........................................................................................................................ 24Lekarze ...................................................................................................................................... 27Nauczyciele ................................................................................................................................ 28

Palenie tytoniu przez dzieci .................................................................................................... 28Bierne palenie ........................................................................................................................... 29

Narażenie dorosłych .................................................................................................................. 29Narażenie dzieci ........................................................................................................................ 30

Zachorowalność i umieralność na choroby odtytoniowe .................................................. 30Stan obecny ................................................................................................................................ 30Trendy umieralności .................................................................................................................. 31Prognoza umieralności na choroby odtytoniowe ....................................................................... 34

Zdrowotne skutki biernego palenia w Polsce ...................................................................... 35Dorośli ....................................................................................................................................... 35Dzieci ......................................................................................................................................... 35

System ochrony zdrowia i opieki zdrowotnej. Miejsce w polityce przeciwtytoniowej .......... 37System ochrony zdrowia. Strategiczne zarządzanie w polityce przeciwtytoniowej ............. 37System opieki zdrowotnej. Kadry medyczne i ich udział w zwalczaniu palenia tytoniu ....... 38Finansowanie świadczeń przeciwtytoniowych w systemie ochrony ................................. 40

Aspekty ekonomiczne palenia tytoniu ..................................................................................... 43Polityka podatkowa .................................................................................................................. 43

Regulacja stawek podatku akcyzowego ..................................................................................... 43Kształtowanie cen wyrobów tytoniowych ................................................................................... 43

Przemyt i nielegalny obrót wyrobami tytoniowymi ............................................................. 44

Produkcja i rynek wyrobów tytoniowych ................................................................................. 49Uprawa tytoniu w Polsce ......................................................................................................... 49Produkcja i udział w rynku wyrobów tytoniowych .............................................................. 50Strategie marketingowe koncernów tytoniowych ............................................................... 50

Kierunki działania i priorytety w polityce antytytoniowej .................................................. 53Istniejące regulacje prawne ..................................................................................................... 53


6

Narodowy Program Zdrowia i program rządowy ............................................................... 54Stosunek do postanowień Ramowej Konwencji WHO o Ograniczeniu Użycia Tytoniu .... 55Aktualne kierunki i cele polityki antytytoniowej ................................................................ 57Rozwój polityki antytytoniowej .............................................................................................. 58

Stymulowanie wzrostu cen wyrobów tytoniowych ..................................................................... 58Tworzenie środowiska wolnego od dymu tytoniowego .............................................................. 60

Zakaz reklamy i promocji tytoniu oraz sponsorowania przez fi rmy tytoniowe działalności sportowej, kulturalnej, oświatowej, zdrowotnej i społeczno-politycznej ....... 61Pakowanie i etykietowanie wyrobów tytoniowych .............................................................. 61

Krajowy mechanizm koordynacji programów ograniczania palenia tytoniu w Polsce .......... 63Koordynacja narodowych programów ograniczania rozpowszechnienia się palenia tytoniu ... 63Finansowanie ............................................................................................................................. 63Koordynacja i współpraca wewnątrzrządowa ...................................................................... 63Monitorowanie realizacji programów antytytoniowych..................................................... 65

Współpraca między instytucjami i organizacjami pozarządowymi ................................... 67Kadry zaangażowane w działania antytytoniowe ................................................................ 68

Podsumowanie i wnioski ............................................................................................................ 71

Piśmiennictwo .............................................................................................................................. 73

Aneksy............................................................................................................................................ 77Aneks 1 ...................................................................................................................................... 77Aneks 2 ...................................................................................................................................... 85Annex 3 ...................................................................................................................................... 86Annex 4 ...................................................................................................................................... 87Annex 5 ...................................................................................................................................... 88Annex 6 ...................................................................................................................................... 89Annex 7 ...................................................................................................................................... 90Aneks 8. ..................................................................................................................................... 91


7

Podziękowania

Raport przygotowywany był w ramach Dwuletniej Umowy o Wzajemnej Współpracy między Światową Organizacją Zdrowia (Biuro Regionalne dla Europy) i Ministerstwem Zdrowia jako element wdrażania Inicjatywy Bloomberga na rzecz Ograniczenia Palenia Tytoniu.

Raport był przygotowywany na przełomie 2007 i 2008 roku.

Biuro Regionalne dla Europy pragnie podziękować Autorom raportu za pracę włożoną w jego przygotowanie:

Panu Bogdanowi Bednarskiemu ze Służby Celnej Ministerstwa Finansów,Panu doktorowi Pawłowi Goryńskiemu z Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego,Pani Elżbiecie Łata z Głównego Inspektoratu Sanitarnego,Panu Tadeuszowi Parchimowiczowi z Ministerstwa Zdrowia,Panu Krzysztofowi Przewoźniakowi z Centrum Onkologii w Warszawiei Panu doktorowi Bogdanowi Wojtyniakowi z Narodowego Instytutu Zdrowia Publicznego.

Dr Michał Ambroziak i Pani Anna Kozieł, w Biurze Światowej Organizacji Zdrowia w Pol-sce koordynowali redakcję i publikację Raportu.

Dziękujemy również Narodowemu Funduszowi Zdrowia i Ministerstwu Gospodarki za udostępnienie danych wykorzystanych w trakcie opracowywania raportu.

Dane uwzględnione w raporcie pochodzą z ofi cjalnych statystyk krajowych prowadzonych przez Główny Urząd Statystyczny, z urzędowych dokumentów dotyczących opisywanej tematyki (ustawy, rozporządzenia, programy rządowe), z analiz i obserwacji prowadzo-nych w Ministerstwie Zdrowia, Głównym Inspektoracie Sanitarnym i w Ministerstwie Finansów, z badań epidemiologicznych prowadzonych systematycznie przez Zakład Epi-demiologii i Prewencji Nowotworów Centrum Onkologii w Warszawie, a także z informa-cji udzielanych przez inne instytucje, takie jak Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi czy Narodowy Fundusz Zdrowia.

Uwzględniane w raporcie dane dotyczące wszystkich aspektów rozpowszechnienia się palenia tytoniu starano się przedstawić w odniesieniu do zmian, jakie zaszły w tej dziedzi-nie w minionych latach, oraz określić najważniejsze potrzeby i wynikające z nich prioryte-towe zadania dla polityki zwalczania palenia tytoniu w Polsce na najbliższe lata.


8

Wprowadzenie

Palenie tytoniu należy do najpoważniejszych współczesnych zagrożeń cywilizacyj-nych. Wynika to zarówno z rozpowszechnienia tego zjawiska, jak i strat ponoszo-nych przez społeczeństwo i gospodarkę. W Polsce epidemia nikotynizmu zabija rocznie kilkadziesiąt tysięcy osób w wieku pełnej produktywności. Znacznie więk-szą liczbę upośledza niepełnosprawnością, lub ograniczeniem potencjału rozwo-jowego na początku życia. Generuje znaczną część kosztów świadczeń zdrowot-nych dla osób dotkniętych chorobami odtytoniowymi. Skalę problemu określa liczba 9 do 10 milionów osób regularnie palących tytoń, a jego złożoność – głę-boki i silne uwarunkowanie społeczne, obyczajowe i ekonomiczne tego zjawiska. Dlatego w strategii ochrony zdrowia zapobieganie narażeniu na dym tytoniowy należy do najważniejszych i najpilniejszych zadań, ale ze względu na złożone uwarunkowania – do zadań najtrudniejszych.

Obecnie dysponujemy znaczną wiedzą na temat istoty zagrożenia i jego realnych skutków. Od kilkunastu lat mamy dobre doświadczenia praktyczne w rozwiąza-niach prawnych i wdrażaniu skutecznych rozwiązań programowych, które przy-niosły istotną poprawę sytuacji i potwierdziły trafność kierunku i celów polityki zdrowotnej w tej dziedzinie. Potrzebna jest intensyfi kacja działań i przyśpiesze-nie pożądanych zmian w kulturze i zachowaniach zdrowotnych ludności.

Uczestnicząc w światowym ruchu na rzecz uwalniania ludności od epidemii niko-tynizmu korzystamy z bogactwa dorobku intelektualnego i doświadczeń prak-tycznych. Dzięki wsparciu ze strony Światowej Organizacji Zdrowia inicjującej i koordynującej zdrowotną współpracę międzynarodową, a także wsparciu ze strony Globalnej Inicjatywy Bloomberga, możemy zracjonalizować niektóre ele-menty strategii oraz zwiększyć efektywność realizowanej polityki zdrowotnej.

Minister Zdrowia

Ewa Kopacz


9

Streszczenie

Palenie tytoniu stanowi w Polsce od lat poważny problem społeczny. Niniejszy raport, przy-gotowany jako element wdrażania Inicjatywy Bloomberga na rzecz Ograniczenia Użycia Tytoniu w ramach Dwuletniej Umowy o Wzajemnej Współpracy między Światową Organi-zacją Zdrowia (Biuro Regionalne dla Europy) i Ministerstwem Zdrowia 2008-2009, przed-stawia aktualną sytuację w zakresie rozprzestrzenienia się tego nałogu w Polsce z uwzględ-nieniem jego aspektów zdrowotnych, ekonomicznych, prawnych i politycznych.

Opublikowany w lutym 2008 roku raport WHO M-POWER [1] wskazuje, że epidemia tytoniowa zabija każdego roku na świecie 5,4 mln osób. Dane z 2000 roku wskazują, że w Polsce palenie tytoniu było przyczyną około 69 tys. zgonów, z czego około 43 tys. stano-wiły zgony przedwczesne (w wieku 35–69 lat).

Szacuje się, że w Polsce pali obecnie 29% dorosłej populacji, co stanowi około 9 mln ludzi. Wyniki przeprowadzonych w 2007 roku ogólnopolskich badań ankietowych pokazują, że w populacji mężczyzn odsetek codziennie palących wynosił 34%, zaś w populacji kobiet – 23%. W ciągu minionych 30 lat obserwowano w Polsce stopniowe ograniczenie palenia tyto-niu, jednak w ostatnich latach zaznaczyło się zmniejszenie tempa spadku częstości palenia u mężczyzn oraz zahamowanie trendu spadkowego u młodych dorosłych kobiet. Najbiedniejsi, niewykształceni Polacy palą znacznie częściej niż osoby bogatsze z wyższym wykształceniem.

Bardzo niepokojące są dane dotyczące palenia tytoniu wśród dzieci i młodzieży. Wyniki badania z 2003 roku wskazują, że 64% chłopców i 53% dziewcząt w wieku 13–15 lat pod-jęło w swoim życiu próbę palenia papierosów, 30% chłopców i 21% dziewcząt próbowało palić przed ukończeniem dziesiątego roku życia.

Poważnym problemem jest zjawisko biernego palenia – w miejscach pracy na wdychanie dymu tytoniowego narażonych jest 19% niepalących Polaków (24% mężczyzn i 14% kobiet), w domu zaś 25% (odpowiednio 29% i 20% niepalących kobiet i mężczyzn). Skala biernego narażenia na dym tytoniowy wśród dzieci jest w Polsce ogromna – codziennie około 4 mln polskich dzieci wdycha biernie dym tytoniowy w domu lub miejscach publicznych.

Bardzo ważną dla walki z paleniem tytoniu jest kwestia monitorowania i badań tego zjawi-ska. Regularne badania statystyczne i analizy ekonomiczne i zdrowotne mogą dań solidne i skuteczne narzędzia walki z tym zagrożeniem na poziomie systemowym

Podstawy systemowe zwalczania epidemii palenia tytoniu określa w Polsce ustawa o ochro-nie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych z 1995 roku z późniejszymi zmianami. Obejmuje ona najważniejsze obszary polityki antytytoniowej, w tym: zakaz reklamy, zakaz palenia w miejscach publicznych (z wyłączeniem wyznaczo-nych miejsc w lokalach gastronomicznych), konieczność umieszczania ostrzeżeń o szkodli-wości palenia na opakowaniach (30% największej płaszczyzny opakowania).

Obecnie przygotowywany jest w Sejmie projekt zmian w ustawie wprowadzający dalej idące ograniczenia palenia tytoniu. Planuje się uniemożliwienie palenia tytoniu w wyod-rębnionych pomieszczeniach (palarniach) na terenie szkół i zakładów opieki zdrowotnej, wprowadzenie zakazu palenia tytoniu w lokalach gastronomicznych z możliwością udostęp-nienia odrębnych pomieszczeń do palenia (palarni), wprowadzenie zakazu palenia tytoniu w innych miejscach publicznych, np. na przystankach komunikacji publicznej. Planowane


10

jest także uściślenie przepisów dotyczących reklamy i promocji wyrobów tytoniowych w taki sposób, aby uniemożliwić stosowanie nielegalnych praktyk marketingowych wykorzystują-cych np. niedoskonałość defi nicji pojęć.

Ustawa o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych oraz ustawa o podatku akcyzowym wraz z rozporządzeniami właściwych ministrów są zgodne z postanowieniami Ramowej Konwencji WHO o Ograniczeniu Użycia Tytoniu, do której Polska przystąpiła w 2006 roku, oraz z obowiązującymi dyrektywami Unii Europejskiej.

Ograniczenie rozpowszechnienia się palenia tytoniu jest celem operacyjnym nr 1 w zakre-sie promocji zdrowia Narodowego Programu Zdrowia na lata 2007–2015. W nawiązaniu do wspomnianej ustawy oraz założeń Narodowego Programu Zdrowia opracowano rzą-dowy Program Ograniczania Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu w Polsce, zgodny z postanowieniami Ramowej Konwencji WHO o Ograniczeniu Użycia Tytoniu. Koordy-nacją programu zajmuje się Główny Inspektor Sanitarny. Prezes Rady Ministrów powołał również Międzyresortowy Zespół Koordynacyjny, w którego skład wchodzą przedstawi-ciele właściwych ministerstw i innych instytucji zaangażowanych w prace nad poprawą zdrowia Polaków w zakresie profi laktyki palenia tytoniu. W działania antytytoniowe zaan-gażowana jest także duża liczba stowarzyszeń i organizacji pozarządowych.

Finansowanie programów prozdrowotnych w zakresie działań antytytoniowych powinno być pokrywane z budżetu państwa w wysokości 0,5% dochodów z akcyzy na papierosy, jednak przekazywana rokrocznie na ten cel kwota jest wielokrotnie niższa.

Wydatki na zdrowie w Polsce należą do najniższych w krajach UE zarówno w odsetkach produktu krajowego brutto, jak i w wartościach bezwzględnych – odsetek PKB przeznaczany na zdrowie w Polsce to 6,2%, co jest wartością mniejszą niż w krajach wysoko rozwiniętych.

W zakresie opieki zdrowotnej działania antytytoniowe prowadzone są na podstawie kon-traktów z Narodowym Funduszem Zdrowia, w ramach profi laktyki chorób odtytoniowych oraz leczenia uzależnień. Wciąż jednak realizacja programów profi laktyki i leczenia cho-rób odtytoniowych na różnych poziomach opieki zdrowotnej (podstawowym i specja-listycznym), obejmujących edukację antytytoniową oraz wspomaganie osób pragnących zerwać z nałogiem, jest niewystarczająca.

Prowadzona polityka podatkowa zakłada regularne podnoszenie stawki podatku akcyzowego na papierosy w stopniu przewyższającym procent infl acji. Niemniej wzrost ten jest wciąż nie-wystarczający. Nie osiągnięto dotychczas unijnego minimum stawki podatku akcyzowego (64 euro/1000 sztuk), nie uzyskuje się również oczekiwanego zwiększenia cen papierosów. Mechanizm kształtowania akcyzy na papierosy, w tym stosunkowo duży udział składowej procentowej w stosunku do kwotowej, jest źródłem niekorzystnego zjawiska, jakim jest moż-liwość wpływania na poziom akcyzy przez koncerny tytoniowe. Odmienny sposób opodat-kowania papierosów i tytoniu luzem nie przyczynia się do ograniczenia konsumpcji tytoniu, powodując jedynie zmianę proporcji sprzedaży poszczególnych wyrobów tytoniowych.

Podsumowując, w polskiej polityce antytytoniowej pozostaje jeszcze wiele obszarów wymagają-cych wytężonych działań. Istniejące regulacje prawne i rozwiązania systemowe nie zapewniają:

• odpowiedniego wzrostu akcyzy i cen papierosów oraz innych wyrobów tytoniowych;

• całkowitego zakazu palenia w miejscach publicznych;


11

• zablokowania możliwości reklamy wyrobów tytoniowych oraz pod postacią „niepublicznych” form promocji czy nadużywania do tego celu informacji handlowej.

Inne niedostatki w polityce antytytoniowej to:

• brak ostrzeżeń obrazkowych na opakowaniach wyrobów tytoniowych;

• niewystarczające uwzględnienie w systemie ochrony zdrowia profi laktyki antytytoniowej,

• konieczności profesjonalnego wsparcia osób pragnących wyjść z nałogu i leczenia uza-leżnień oraz za małe zaangażowanie kadr medycznych w walkę z paleniem tytoniu;

• możliwość dostępu do papierosów najtańszych, własnoręczne przygotowywanych z kupo-wanego oddzielnie tytoniu oraz do wyrobów tytoniowych pochodzących z przemytu.

Wymienione aspekty polityki antytytoniowej wyznaczają jej priorytety i zadania na naj-bliższe lata.


13

Wstęp

Palenie tytoniu należy do najważniejszych czynników ryzyka chorób układu krążenia, układu oddechowego i nowotworów. Przewlekłe choroby niezakaźne w tym, te spowo-dowane paleniem tytoniu lub biernym wdychaniem dymu tytoniowego stanowią od lat najważniejszy problem zdrowotny, społeczny i ekonomiczny w Polsce. W odpowiedzi na szerzącą się epidemię przewlekłych chorób niezakaźnych w Polsce od kilku lat realizo-wane są programy profi laktyki i wczesnego wykrywania.

Mimo dużych sukcesów osiągniętych w ostatnich latach na tym polu, palenie tytoniu wciąż stanowi ogromny problem zdrowotny, społeczny i ekonomiczny. Mimo wzrastającej świa-domości Polaków na temat szkodliwości tego nałogu nadal ogromna liczba kobiet i męż-czyzn pali papierosy. Polska nie jest w tym zakresie krajem odosobnionym. Opublikowany w lutym 2008 roku raport WHO M-POWER wskazuje, że epidemia tytoniowa, powodując raka płuca, choroby układu krążenia i inne schorzenia, zabija każdego roku 5,4 mln osób; w 2030 roku liczba ta może wzrosnąć do 8 mln rocznie [1].

Szacuje się, że obecnie w Polsce pali około 29% dorosłej populacji, czyli blisko 9 mln ludzi. Aby skutecznie i kompleksowo walczyć z tym zjawiskiem należy także prowadzić działania monito-ringowe i badawcze określające na bieżąco charakterystykę i skalę tego zjawiska w Polsce.

Do najpoważniejszych problemów związanych z paleniem tytoniu w Polsce należy obni-żający się wiek dzieci eksperymentujących z papierosami, z których część zostaje stałymi palaczami, niezmniejszająca się liczba młodych kobiet, w tym będących w ciąży i młodych matek, palących papierosy oraz zjawisko biernego palenia, w szczególności dzieci. Ten ostatni aspekt nabiera znaczenia w świetle danych wskazujących, że ta droga inhalowania dymu tytoniowego jest co najmniej tak samo, a nawet niekiedy bardziej groźna dla zdrowia niż palenie czynne.

Obok niezaprzeczalnych zagrożeń zdrowotnych palenia tytoniu nie można zapominać o ogromnych kosztach ekonomicznych ponoszonych z tego tytułu przez całe społeczeń-stwo. Dotyczy to nie tylko fi nansowania leczenia chorób odtytoniowych, ale także wynika-jących z ich rozpowszechnienia kosztów związanych z absencją w pracy, spadkiem wydaj-ności pracy oraz zwiększenia liczby rent wypłacanych osobom na nie zapadającym.

Dlatego stworzenie właściwego prawodawstwa w zakresie ograniczenia palenia tytoniu wymaga pełnego i aktywnego zaangażowania władzy ustawodawczej i ośrodków rządo-wych, ze szczególnym udziałem Ministerstwa Zdrowia i Ministerstwa Finansów. Konieczne jest również zaangażowanie jak największej liczby organizacji i grup społecznych w celu stworzenia szerokiego frontu poparcia dla działań antytytoniowych.

Różnorodność i stopień zagrożeń wynikających z palenia tytoniu – zarówno dla indywidu-alnego człowieka, jak i całego społeczeństwa – wymaga ciągłego wzmacniania świadomo-ści społecznej tych zagrożeń oraz tworzenia odpowiednich regulacji prawnych i mechani-zmów gospodarczych pozwalających na skuteczną walkę z tym groźnym zjawiskiem.


15

Informacje ogólne o kraju

Ludność

Według szacunków Głównego Urzędu Statystycznego w końcu 2006 roku ludność Polski liczyła 38 125 tys. osób (według wstępnych szacunków na koniec 2007 roku liczba ludności wynosiła 38 115 tys. osób).

Liczba ludności Polski zwiększała się do 1998 roku, od tego czasu następuje jej powolny spadek. W roku 2006, po raz pierwszy od roku 2002, odnotowano dodatni przyrost natu-ralny, wynoszący prawie 5 tys. ludności (wykres 1), jednak w dalszym ciągu utrzymuje się ujemne saldo wynikające z migracji zagranicznych, których liczba w 2006 roku wzrosła.

Wykres 1. Urodzenia, zgony i przyrost naturalny ludności w Polsce w latach 1946–2006

Źródło: GUS, Rocznik Demograficzny 2007.[2]

Struktura wieku ludności Polski wciąż zalicza populację polską do stosunkowo młodych w regionie europejskim, aczkolwiek obserwowany jest postępujący proces starzenia się (wykres 2). Liczba ludność w wieku produkcyjnym od 2000 roku zwiększa się nieznacznie i w 2006 roku osiągnęła poziom prawie 25 mln, co stanowi 65% całej populacji.


16

Wykres 2. Ludność Polski według wieku i płci w 2006 roku

Źródło: GUS, Rocznik Demograficzny 2007.[2]

Wykres 2 przedstawia również strukturę płci polskiej populacji. Jak widać, w młodszych grupach wieku mężczyźni mają liczniejszą reprezentację i dopiero powyżej 45 roku życia zaznacza się przewaga liczebna kobiet. Sytuacja ta dotyczy zwłaszcza osób powyżej 65 roku życia, gdzie mężczyźni stanowią już tylko 38% wszystkich seniorów.

Od wielu lat Polska jest krajem o przewadze ludności miejskiej nad wiejską, ponad 61% ludności żyje w miastach, choć w ostatnich latach postępuje minimalne zmniejszanie się odsetka ludności w miastach (tabela 1). Stopień urbanizacji Polski jest niższy od średniego dla całego regionu europejskiego (według podziału WHO) i wynosi 70,3%.


17

Tabela 1. Ludność Polski w latach 2000–2006 wszystkie tabele, z widocznymi, liniami.

Wyszczególnienie 2000 2002 2003 2004 2005 2006

Ludność, stan na dzień 31 XII (w mln) 38,3 38,2 38,2 38,2 38,2 38,1 w tym kobiety 19,7 19,7 19,7 19,7 19,7 19,7 w tym w miastach (w %) 61,9 61,7 61,6 61,5 61,4 61,3

Ludność w wieku produkcyjnym, stan na dzień 31 XII (w mln) 23,3 23,8 24,8 24,2 24,4 24,5

Migracje zagraniczne ludności na pobyt stały (w tys.) 22,7 17,9 13,8 9,4 12,9 36,1

imigracja 7,3 6,6 7,0 9,5 9,3 10,8 emigracja 27,0 24,5 20,8 18,9 22,2 46,9

Źródło: GUS 2007.[2]

Obszar Polski podzielony jest na 16 jednostek administracyjnych nazywanych wojewódz-twami. Rozkład ludności według województw przedstawiono w tabeli 2. Do największych pod względem liczby ludności należą województwa mazowieckie i śląskie (odpowiednio 14% i 12% ludności kraju). Województwa o charakterze wybitnie miejskim to śląskie (79% ludności w miastach) oraz dolnośląskie (71% w miastach), a najbardziej wiejskie – podkarpackie (41% w miastach) i świętokrzyskie (45% w miastach). Do najgęściej zalud-nionych należą województwa śląskie (379 osób na km2 i małopolskie 215 na km2), a najrza-dziej zaludnione jest województwo warmińsko-mazurskie (59 osób na km2).

Tabela 2. Ludność według województw w 2006 roku

Lp. Województwa W tys. W %Miasta(w %)

Na 1 km² powierzchni

ogólnej

Kobietyna 100

mężczyzn

1 Polska 38 125,5 100,0 61,3 122 107 2 Dolnośląskie 2 882,3 7,6 70,9 145 108 3 Kujawsko-pomorskie 2 066,4 5,4 61,3 115 107 4 Lubelskie 2 172,8 5,7 46,6 86 106 5 Lubuskie 1 008,5 2,7 64,0 72 106 6 Łódzkie 2 566,2 6,7 64,6 141 110 7 Małopolskie 3 271, 8,6 49,5 215 106 8 Mazowieckie 5 171,7 13,6 64,7 145 109 9 Opolskie 1 041,9 2,7 52,6 111 10710 Podkarpackie 2 097,6 5,5 40,5 118 10511 Podlaskie 1 196,1 3,1 59,5 59 10512 Pomorskie 2 203,6 5,8 67,0 120 10613 Śląskie 4 669,1 12,2 78,5 379 10714 Świętokrzyskie 1 279,8 3,4 45,3 109 10515 Warmińsko-mazurskie 1 426,9 3,7 60,0 59 10516 Wielkopolskie 3 378,5 8,9 56,9 113 10617 Zachodniopomorskie 1 692,8 4,4 69,0 74 106

Źródło: GUS, Rocznik Demograficzny 2007.(2)


18

Podział administracyjny kraju

Terytorialny podział administracyjny Polski zmieniał się wielokrotnie, od II wojny świato-wej kolejne reformy miały miejsce w latach 1946, 1950, 1957 i 1999.

Obecnie Polska dzieli się na 16 województw (wykres 3), 379 powiatów (65 grodzkich + 314 ziemskie) i 2478 gmin (306 miejskich + 586 miejsko-wiejskich + 1586 wiejskich). Władzę administracyjną w województwie sprawuje wojewoda jako przedstawiciel rządu oraz mar-szałek jako wybieralny reprezentant władzy samorządowej.

Zadania w zakresie promocji zdrowia realizowane są na terenie województw przez woje-wódzkie centra zdrowia publicznego podlegające wojewodzie oraz wojewódzkie stacje sanitarno-epidemiologiczne działające w ramach Państwowej Inspekcji Sanitarnej. Na niż-szych szczeblach podziału administracyjnego kraju zadania w zakresie ochrony i promocji zdrowia realizowane są przez odpowiednie komórki w urzędach powiatowych i gminnych.

Wykres 3. Podział administracyjny Polski na 16 województw

Źródło: GUS. .[2]

W ogólnopolskim badaniu stanu zdrowia ludności Polski (2004 rok) stwierdzono wyraźne różnice międzywojewódzkie w zakresie palenia tytoniu zarówno przez mężczyzn, jak i przez kobiety (wykres 3). Najczęściej palą mężczyźni z województwa warmińsko-ma-zurskiego (38,4%) i kobiety z województwa podlaskiego (32%). Najrzadziej palą kobiety z województwa małopolskiego (20,7%), zaś mężczyźni – z mazowieckiego (30,4%).


19

Wykres 4. Codzienni palacze według województw, 2004

Źródło: Opracowanie na podstawie: Stan zdrowia ludności Polski w przekroju terytorialnym w 2004 r., GUS, Warszawa 2006.[3]


20

Sytuacja ekonomiczna

Polska należy do krajów średniozamożnych w Europie, z wartością PKB kształtującą się poniżej średniej dla krajów europejskich o blisko 1/3, a o blisko 50% poniżej średniej dla krajów Unii Europejskiej. Ta sytuacja ulega jednak systematycznej poprawie (wykres 5).

Wykres 5. Produkt krajowy brutto per capita w cenach porównywalnych w Polsce oraz średni dla regionu europejskiego i krajów UE w latach 1990–2004

Źródło: WHO HFA Database (4)

Produkt krajowy brutto w Polsce wzrastał w sposób dynamiczny w okresach pięcioletnich (tabela 3), w latach 1995–2000 – ponad dwukrotnie, a w okresie 2000–2005 – o 30%. 2006 rok charakteryzował się 7% przyrostem PKB. Prognozy na lata następne wskazują na spowolnie-nie przyrostu rocznego PKB. Należy dodać, że szybki wzrost dochodu narodowego w począt-kach lat 90. (tabela 3) jest skutkiem wysokiej infl acji, która miała miejsce w tym okresie.

Podobną dynamikę wykazuje przyrost PKB na jednego mieszkańca; według danych GUS w 2006 roku wielkość PKB na mieszkańca wynosiła prawie 28 tys. zł. Uwzględniając średni kurs dolara amerykańskiego z końca 2006 roku, stanowi to kwotę 9622 USD. Wartość pro-duktu narodowego brutto jest niższa niż wartość produktu krajowego brutto (tabela 3).

Tabela 3. PKB i PNB w Polsce w latach 1995–2006 (ceny bieżące)

Wyszczególnienie 1995 2000 2005 2006

Ogółem (w mln zł)a 337 222 744 378 983 302 1 057 855PKB na mieszkańca (w zł)b 8 810 19 458 25 767 27 742PKB na mieszkańca (w USD)a 3 611 4 475 7 932 -PNB na mieszkańca (w USD)b 2 790 4 430 7 160 -

a GUS, Rocznik Statystyczny 2007. (2)

Źródło: Opracowanie na podstawie ww. źródeł.


21

Wydatki na zdrowie

Wydatki na zdrowie w Polsce szacowane przez Organizację Współpracy Gospodarczej i Roz-woju (Organisation for Economic Co-operation and Development – OECD) przedstawiono w tabeli 4. Odsetek PKB przeznaczany na zdrowie w Polsce wynosi 6,2%, co jest wartością mniejszą niż w krajach wysoko rozwiniętych. Dysproporcja ta jest jeszcze większa, gdy porów-namy kwotę 867 USD wydatków na osobę na zdrowie z wielotysięcznymi porównywalnymi kwotami (PPP USD) np. w krajach UE-15. Na wykresie 5 przedstawiono wydatki na zdrowie w cenach porównywalnych w krajach członkowskich Unii Europejskiej w ostatnich latach. Z zestawienia widać, że we wszystkich krajach wydatki na zdrowie rosną systematycznie, z wyjąt-kiem Luksemburga, gdzie wydatki na osobę na rok osiągnęły kwotę 5178 USD. Jednocześnie w Rumunii wydatki na zdrowie są prawie dwukrotnie mniejsze niż w Polsce (433 USD).

Wydatki na leki w Polsce osiągają 28% wszystkich wydatków publicznych na ochronę zdrowia i jest to odsetek należący do najwyższych w krajach UE. W tym samym roku w Danii odsetek ten wynosił 9%, w Holandii i Szwajcarii 10%, a wyższy niż w Polsce był w Słowacji – 32% i na Węgrzech – 29%.

Tabela 4. Wydatki na zdrowie w Polsce i przeciętne dla krajów OECD w 2005 roku

Wyszczególnienie PolskaŚrednia dla

krajów OECD

Wydatki na zdrowie (w % PKB) 6,2 9,0Wydatki na zdrowie na osobę (w PPP USD) 867,0 2759,0Wydatki publiczne na zdrowie (w % całkowitych wydatków na zdrowie) 69,3 72,7

Wydatki na leki (w % całkowitych wydatków na zdrowie) 28,0 15,0Źródło: OECD, Health at a Glance 2007. [5].

Wykres 6. Szacowane przez WHO wydatki na zdrowie w cenach porównywalnych(PPP USD) na osobę w wybranych krajach członkowskich UE

Źródło: WHO HFA Database [4]


22

1. Podsumowanie głównych zagadnień rozdziału

• Liczba ludności Polski od 10 lat powoli zmniejsza się przed wszystkim w wyniku migracji zagranicznych. Struktura ludności ulega starzeniu, ale Polska wciąż należy do stosunkowo młodych społeczeństw Europy.

• Stopień zurbanizowania Polski jest niższy od przeciętnego dla krajów europej-skich.

• Produkt krajowy brutto na jednego mieszkańca jest obecnie o blisko 50% niższy od średniego dla krajów UE.

• Wydatki na zdrowie należą do najniższych w krajach UE zarówno w odsetkach pro-duktu krajowego brutto, jak i w wartościach bezwzględnych. Wysoki udział w wydat-kach na zdrowie mają wydatki na leki.


23

Palenie tytoniu a stan zdrowia społeczeństwa polskiego

Sprzedaż i spożycie papierosów w Polsce

Sprzedaż i spożycie papierosów w Polsce zaczęły gwałtownie rosnąć po II wojnie światowej i osiągnęły punkt szczytowy pod koniec lat 70. [6] (wykres 7). Porównanie danych między-narodowych wskazuje, że spożycie papierosów w Polsce w latach 70. i 80. należało do naj-wyższych na świecie, osiągając poziom około 3600 sztuk papierosów na dorosłego Polaka.

Wykres 7. Spożycie papierosów w Polsce w latach 1923–2004

Źródło: GUS, Warszawa 2005 [7 ]

Na początku lat 80. nastąpiło zahamowanie obserwowanego wcześniej wzrostu sprzedaży i spożycia papierosów. W latach 80. i na początku lat 90. sprzedaż papierosów wahała się między 90 a 100 mld papierosów, a spożycie papierosów, mimo okresowych fl uktuacji, usta-bilizowało się na poziomie około 2500 sztuk per capita i 3500 sztuk na dorosłego Polaka.

Od połowy lat 90. obserwuje się spadek sprzedaży i spożycia papierosów w Polsce. W latach 1995–2004 sprzedaż papierosów spadła z 97 do 72 mld sztuk, a spożycie odpowiednio z 2591 do 2269 papierosów na głowę statystycznego Polaka oraz z 3405 do 2724 na dorosłego mieszkańca Polski. Spożycie papierosów w 2004 roku osiągnęło więc poziom z końca lat 60. [8]. Najnowsze dane przemysłu tytoniowego dotyczące sprzedaży papierosów (70 mld sztuk w 2007 roku i prognozowane 61 mld w 2008 roku) wskazują na kontynuację trendu spadko-wego [9]. Do danych o sprzedaży i spożyciu papierosów należy jednak podchodzić z ostroż-nością i uważnie obserwować dalsze zmiany na rynku, gdyż statystyka spożycia papierosów w Polsce z lat 90. jest niekompletna, opiera się bowiem głównie na produkcji krajowej (bez uwzględnienia importu) i nie uwzględnia danych o przemycie papierosów.


24

Palenie tytoniu w populacji dorosłych

Populacja ogólna

Stan obecny.

Wyniki przeprowadzonych w 2007 roku ogólnopolskich badań ankietowych1 pokazują, że w populacji mężczyzn odsetek codziennie palących wynosił 34%, okazjonalnie palących 2%, ekspalaczy 19%, a nigdy niepalących 45%. W populacji kobiet 23% paliło codzien-nie, 3% okazjonalnie, 10% stanowiły ekspalaczki, a 64% osoby nigdy niepalące. Niepoko-jące jest społeczne rozwarstwienie zjawiska palenia tytoniu w Polsce. Najbiedniejsi, nie-wykształceni Polacy palą znacznie częściej (np. bezrobotni mężczyźni w około 70%) niż osoby bogatsze z wyższym wykształceniem (wśród mężczyzn w około 30%).

Trendy palenia.

Wyniki badań z lat 1974–20042 dotyczących postaw wobec palenia tytoniu w dorosłej popu-lacji Polski wskazują, że niektóre zmiany w postawach Polaków wobec palenia tytoniu, które zostały zapoczątkowane w drugiej połowie lat 80., były kontynuowane w kolejnych latach, lecz tempo innych zmian uległo zmniejszeniu, a w niektórych grupach społeczno-demografi cznych nawet zahamowaniu (wykres 8) [10].

Pierwsze badanie nad postawami Polaków wobec palenia tytoniu z 1974 roku wykazało, że 60% dorosłych mężczyzn i 18% kobiet było codziennymi palaczami tytoniu (wykresy 9 i10) [11 ]. W tym czasie w populacji mężczyzn częstość palenia nie była zależna od czynni-ków socjodemografi cznych (wiek, edukacja). Wśród kobiet częściej natomiast paliły osoby młode i w średnim wieku oraz osoby lepiej wykształcone.

1 Badanie wykonane w dniach 22–26 listopada 2007 roku przez Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowo-tworów Centrum Onkologii−Instytutu w Warszawie we współpracy z TNS OBOP w ramach Programu Prewencji Pierwotnej Nowotworów Złośliwych; badanie przeprowadzono metodą wywiadu kwestiona-riuszowego na reprezentatywnej 1004-osobowej próbie ludności Polski powyżej 15 roku życia.

2 Analiza trendów palenia opiera się na wynikach badań ankietowych przeprowadzonych w latach 1974, 1980, 1985–1988, 1990–2004. Od 1982 r. badania realizowano na zlecenie Centrum Onkologii–Instytutu w Warszawie we współpracy z ośrodkami badania opinii publicznej (OBOP, CBOS, PENTOR, RUN). Wszystkie badania wykonano na reprezentatywnych losowych próbach dorosłej ludności Polski. W większości badań wzięli udział Polacy powyżej 15 roku życia. Niniejszą analizę ograniczono do osób powyżej 20 r.ż., decydując się na agregację i uśrednienie danych z lat 1985–2004. Liczba respondentów w analizowanych przedziałach czasowych wynosiła odpowiednio: 1974 (N=985), 1982 (N=796), 1985–1988 (N=4340), 1990–1994 (N=9725), 1995–1999 (N=14274), 2000–2004 (N=10549); zob. [36].


25

Wykres 8. Odsetek codziennie palących w Polsce, wiek 20+, mężczyźni i kobiety, 1974–2004

Źródło: Zatoński W., Przewoźniak K., Gumkowski J. (2006). Palenie tytoniu w Polsce – obraz zjawi-ska, nowe trendy i wyzwania. W: Jaworski R., red. Palenie tytoniu – aspekty medyczne, psychiczne i duchowe. Płocki Instytut Wydawniczy, Płock: 111-120 [10].

Na początku lat 80. częstość palenia wzrosła, w szczególności dotyczyło to kobiet (30% codziennie palących w 1982 roku). Miało na to wpływ wprowadzenie kartek na papierosy i reglamentacja wyrobów tytoniowych. W 1982 roku odsetek palaczy był najwyższy w histo-rii i należał do najwyższych w Europie, także Europie Środkowej i Wschodniej [12,13]. Dla mężczyzn w młodym i średnim wieku odsetek ten dochodził do 70%, dla kobiet z tych grup wieku osiągnął 50% [14]. W porównaniu z krajami Unii Europejskiej polscy palacze odróżniali się wysoką średnią liczbą palonych codziennie papierosów (około 20 sztuk – mężczyźni i 15 – kobiety), długim czasokresem palenia (około 20 lat – mężczyźni i 18 lat – kobiety) oraz wysokim odsetkiem uzależnionych od tytoniu (około 15% według wskaźnika FTND (Fagerström’s Test for Nicotine Dependence) [15,16 ].

Pod koniec lat 80., a w szczególności w latach 90. społeczna akceptacja palenia systema-tycznie zaczęła się zmniejszać. Porównawcze badania międzynarodowe przeprowadzone w Polsce i krajach Unii Europejskiej pokazały, że pod koniec lat 90. społeczny klimat dla ograniczenia zdrowotnych następstw palenia należał w Polsce do najlepszych w Europie [17]. Zmiany w postawach Polaków wobec palenia były spowodowane rozpoczęciem dzia-łań edukacyjnych dotyczących zdrowotnych następstw palenia3 [18] oraz wprowadzeniem w życie nowoczesnego ustawodawstwa4 i rządowego programu ograniczającego palenie5 [19]. Kilka milionów Polaków rzuciło palenie, obserwowano spadek częstości palenia w obu

3 Np. prowadzonej od 1991 roku kampanii zdrowotnej „Rzuć palenie razem z nami”; zob. [14].4 Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyro-

bów tytoniowych i jej nowelizacja z lat 1999 i 2004; zob. rozdział 9.5 Realizowany w latach 1997–2001 Program polityki zdrowotnej i społeczno-ekonomicznej prowa-

dzącej do zmniejszenia konsumpcji tytoniu w Polsce oraz w latach 2002–2006 Program ogranicze-nia zdrowotnych następstw palenia tytoniu w Polsce.


26

grupach płci [11,20]. Spadek odsetka mężczyzn codziennie palących nastąpił we wszystkich grupach wieku (z 60% w 1982 roku do 40% w latach 2000–2004), osiągając wśród ogółu mężczyzn około 1% roczne tempo spadkowe [10]. Wśród kobiet największy spadek często-ści codziennego palenia wystąpił w najmłodszej grupie wieku (20–29 lat; z 50% do 25%).

Niestety, w ostatnich latach obserwuje się zmniejszenie tempa spadku częstości palenia przez mężczyzn oraz zahamowanie trendu spadkowego wśród młodych dorosłych kobiet [10,20] Jest to spowodowane obniżeniem środków na realizację rządowego programu ograniczenia zdrowotnych następstw palenia tytoniu, zbyt powolnym podnoszeniem cen na wyroby tyto-niowe oraz masową w latach 90. reklamą papierosów, skierowaną do młodych kobiet. Pro-porcjonalnie do ogółu palaczy zwiększa się odsetek silnie uzależnionych od tytoniu [10,20].

Wykres 9. Odsetek codziennie palących w Polsce, mężczyźni według grup wieku, 1974–2004


Wykres 10. Odsetek codziennie palących w Polsce, kobiety według grup wieku, 1974–2004



27

Obecnie, inaczej niż w latach 70., częste palenie tytoniu dominuje w biedniejszych war-stwach społeczeństwa, a jeśli idzie o kobiety – także wśród osób mniej wykształconych [14]. Odsetek palących kobiet na wsi wzrósł dwuipółkrotnie w ostatnich 30 latach, a w dużych miastach zaczyna dorównywać częstości palenia wśród mężczyzn.

Lekarze

Ogólnopolskie badania dotyczące postaw środowiska lekarskiego wobec palenia tytoniu przeprowadzone w ciągu ostatnich 20 lat (1983, 1986, 1995, 1999 i 2000) umożliwiły ocenę skali i trendów palenia tytoniu w tym środowisku, a także pozwoliły na społeczno-zawo-dową charakterystykę tego zjawiska. W 1983 roku odsetek palących lekarzy wynosił 43% wśród mężczyzn i 36% wśród kobiet [21]. W populacji kobiet częstość palenia tytoniu przez lekarzy była w tym czasie wyższa niż wśród ogółu kobiet (32%). Badania z lat 80. sugerują, że jedną z przyczyn tego stanu rzeczy była powierzchowna wiedza lekarzy o szko-dliwości palenia tytoniu, nieodbiegająca wiele od poziomu wiedzy całego społeczeństwa [22.] Obowiązujące od połowy lat 70. rozporządzenie ministra zdrowia i opieki społecznej o ograniczeniu palenia na terenie placówek służby zdrowia nie było przestrzegane.

Dopiero rozpoczęcie prac nad ustawą o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych, w których środowisko lekarskie brało aktywny udział6, przyczyniło się do denormalizacji palenia tytoniu wśród lekarzy. Niemały wpływ na ich postawy zdrowotne miał też zakaz palenia w placówkach służby zdrowia (poza miejscami wydzielonymi), a następnie włączenie lekarzy do realizacji programu rządowego. Program ten pozwolił wyszkolić wiele tysięcy lekarzy w dziedzinie leczenia uzależnienia od tytoniu i profi laktyki chorób odtytoniowych, zachęcał lekarzy do realizacji programów edukacji zdrowotnej, a także do wprowadzenia do praktyki lekarskiej elementów nowoczesnego lecznictwa odwykowego7.

W kolejnych latach odsetek palących lekarzy zaczął spadać [23,24]; w populacji mężczyzn wśród wszystkich specjalności lekarskich zmniejszył się do 29% w 1995 roku8. W 2000 roku wśród lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej odsetek palących mężczyzn wynosił 25% [25].

Znacznie większy spadek odsetka palących lekarzy nastąpił wśród kobiet: w 1999 roku do 15%. Dane z 1999 roku pokazują, że wśród kobiet częstość palenia spadła w niektó-rych specjalnościach (internistów, pediatrów i ginekologów) do poziomu uznawanego za standard światowy (5–10%), obserwowanego w Stanach Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii czy Szwecji [23]. Potwierdzają to także wyniki badania lekarzy rodzinnych z 2000 roku [25]. Wydaje się, że spadek odsetka palących wśród lekarek związany był głównie z szybko rosnącą liczbą nigdy niepalących w młodej generacji kobiet i odzwierciedlał zmiany zacho-dzące wówczas w całej populacji dorosłych kobiet9.

6 M.in. Polskie Towarzystwo Lekarskie, Polskie Towarzystwo Pneumonologiczne oraz Polskie Towa-rzystwo Onkologiczne.

7 Zob. więcej na ten temat w rozdziale 6.8 W 1999 r. palących lekarzy–mężczyzn było nieco więcej (33%). 9 2% codziennie palących wśród lekarek poniżej 30 r.ż.; por. [23, 36].


28

Nauczyciele

Dysponowaliśmy fragmentarycznymi danymi dotyczącymi palenia przez nauczycieli do końca lat 90. Jedyne jak dotąd ogólnopolskie badania ankietowe przeprowadzone w 1999 roku pokazały, że wśród nauczycieli szkół podstawowych paliło wówczas 34% mężczyzn i 25% kobiet [26]. Starsi nauczyciele lub ci z niższym statusem społeczno-ekonomicznym palili prawie tak samo często jak mężczyźni i kobiety z populacji generalnej pod koniec lat 90. Istnieje pilna potrzeba przeprowadzenia kolejnych badań, które powinny przynieść m.in. odpowiedź na pytanie, czy wprowadzony w 1995 roku zakaz palenia10 na terenie placówek oświatowo-wychowawczych miał wpływ na zmniejszenie częstości palenia przez nauczycieli.

Palenie tytoniu przez dzieci

Przeprowadzone w latach 90. pod egidą Światowej Organizacji Zdrowia (Health Behaviour of School-Aged Children (HBSC) [27] badania zachowań zdrowotnych dzieci szkolnych wska-zały na dramatyczny wzrost częstości palenia wśród dziewcząt w Polsce w tym okresie [28-30]11. Między 1990 a 1998 rokiem odsetek 13-latek palących papierosy wzrósł z 3% do 10%, a 15-latek – z 16% do 28% (Wykres 11). Wydaje się, że zjawisko to było przynajmniej częściowo związane z masową, adresowaną głównie do dziewcząt i młodych kobiet, reklamą papiero-sów, na którą pod koniec lat 90. przeznaczano około 100 mln USD, 20 razy więcej niż w 1990 roku [31].Podczas kolejnych edycji badań (w latach 2002 i 2006), które zostały wykonane po wprowadzeniu całkowitego zakazu reklamy, promocji i sponsorowania wyrobów tytoniowych, częstość palenia wśród dziewcząt przestała rosnąć, a następnie zaczęła spadać [28].

Wykres 11. Odsetek dziewcząt w Polsce w wieku 13 i 15 lat palących tytoń, HBSC 1990–1998

Źródło: Source: Wojnarowska, B., J. Mazur (przy współpracy A. Kowalewskiej, H, Kołoło, Agnieszki Małkowskiej)(2002). Zachowania zdrowotne, zdrowie i postrzeganie szkoły przez młodzież w Polsce w 2002 roku. Warszawa: Wydział Pedagogiczny Uniwersytetu Warszawskiego [30]

10 Poza miejscami wydzielonymi; patrz art. 5 cytowanej wyżej ustawy.11 Badania wykonane w ramach projektu badawczego HBSC (Health Behavior School-Aged Chil-

dren, A WHO Cross-National Collaborative Study).


29

Dokładną charakterystykę postaw wobec palenia tytoniu wśród dzieci szkolnych w Pol-sce przyniosły ogólnopolskie badania wykonane w ramach Global Youth Tobacco Survey [31,34].Wyniki badania z 2003 roku wskazują, że 64% chłopców i 53% dziewcząt w wieku 13–15 lat podjęło w swoim życiu próbę palenia papierosów [32] 30% chłopców i 21% dziewcząt próbowało palić przed ukończeniem dziesiątego roku życia. Do palenia w ciągu ostatniego miesiąca przyznało się 25% chłopców i 21% dziewcząt. 10% chłopców i 5% dziewcząt w Polsce sięga także po inne niż papierosy wyroby tytoniowe. Odsetek ten jest parokrotnie wyższy niż w populacji dorosłych.

Około 80% spośród tych, którzy palili w ostatnim miesiącu, przyznało, że palili tytoń codziennie. Dla większości z nich eksperymentowanie z paleniem staje się więc także drogą do regularnego palenia, a nawet uzależnienia od tytoniu. Choć większość nastolat-ków chce rzucić palenie (53%), a nawet podjęło próby zerwania z nałogiem (62%), to 16% palących chłopców i 8% palących dziewcząt pali papierosy rano po przebudzeniu się, co jest uznawane za jeden z symptomów uzależnienia.

Bierne palenie

Narażenie dorosłych

Cytowane badania ankietowe z 2007 roku pokazują, że 25% niepalących dorosłych biernie pali w domu (odpowiednio 29% i 20% niepalących kobiet i mężczyzn). W zanieczyszczo-nych dymem tytoniowym miejscach pracy narażonych jest 19% niepalących Polaków (24% mężczyzn i 14% kobiet). Na bardzo podobnym poziomie co w miejscach pracy utrzymuje się bierna ekspozycja na dym tytoniowy w miejscach publicznych, przy czym sytuacja tu jest bardzo zróżnicowana. Niepalący najczęściej narażeni są na wdychanie dymu tytonio-wego w barach i pubach (32%), dyskotekach i klubach muzycznych (25%), kawiarniach (22%) i restauracjach (17%), najrzadziej natomiast w placówkach służby zdrowia i obiek-tach kulturalnych (2%), centrach handlowych (5%) i szkołach (8%).

Podobnie jak aktywne palenie tytoniu, także bierna ekspozycja na dym tytoniowy, w szcze-gólności w domu, ma swoje uwarunkowania społeczne; częstsza jest wśród niewykształco-nych i gorzej materialnie sytuowanych, np. bezrobotnych Polaków.

W ostatnich latach obserwuje się w Polsce spadek częstości biernego palenia tytoniu w miej-scach publicznych i zakładach pracy. Odsetek niepalących narażonych na bierne wdycha-nie dymu tytoniowego w pracy spadł wśród kobiet z 37% w 1995 roku do 14% w 2007 roku, a wśród mężczyzn odpowiednio z 47% do 24% [11]. Skala biernej ekspozycji na dym tytoniowy w środowisku domowym jest także dzisiaj znacznie mniejsza (29% kobiet i 20% mężczyzn w 2007 roku) niż przed laty (odpowiednio 47% i 39% w 1995 roku). Zmiany te wynikają przede wszystkim ze spadku częstości palenia wśród dorosłej populacji kraju, przede wszystkim wśród mężczyzn i młodych kobiet. Są związane z wprowadzeniem na dro-dze ustawodawczej restryktywnych ograniczeń palenia tytoniu w miejscu pracy i miejscach publicznych12, inicjatywami samorządów lokalnych i niektórych zakładów pracy w tym zakresie, implementacją programu rządowego mającego m.in. na celu ochronę niepalących przed dymem tytoniowym w różnych środowiskach, a także z prowadzonymi od początku

12 Art. 5 ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed używaniem tytoniu i wyrobów tytoniowych wprowadził zakaz palenia (z wyjątkiem wyodrębnionych miejsc) w pomieszczeniach zamkniętych wszystkich miejsc publicznych i zakładów pracy; zob. rozdział 9.


30

lat 90. kampaniami zdrowotnymi (np. Światowy Dzień bez Tytoniu, akcja „Rzuć palenie razem z nami”) uświadamiającymi szkodliwość biernego palenia, a przez to zmniejszają-cymi stopień społecznej akceptacji dla palenia tytoniu w obecności niepalących [18].

Narażenie dzieci

Skala biernego narażenia na dym tytoniowy wśród dzieci jest w Polsce ogromna. Codziennie około 4 mln polskich dzieci wdycha biernie w domu lub miejscach publicznych dym tyto-niowy [35,36]. W 2007 roku 48% dorosłych Polaków przyznało, że pali lub paliło w obecności dzieci, a 27%, że czyni to także w obecności kobiet w ciąży13. Badania ogólnopolskie przepro-wadzone w 1999 roku wśród dzieci szkolnych pokazują, że dla 65% spośród nich miejscem zagrożenia są miejsca publiczne, głównie dyskoteki, ale także szkoła i kino [34]. Większość rodziców nie chroni dzieci przed mimowolnym wdychaniem dymu tytoniowego w domu. W Polsce aż w 67% gospodarstw domowych dzieci biernie palą tytoń [34]. W krajach skandy-nawskich odsetek ten jest wielokrotnie niższy (w Finlandii – 8%, w Szwecji – 15%).

Narażenie dzieci na dym tytoniowy w domach i miejscach publicznych jest znacznie częst-sze niż niepalących dorosłych. Wskazują na to zarówno wyniki omawianych już ogólnopol-skich badań ankietowych przeprowadzonych wśród dzieci w 1999 roku i dorosłych w 2007 roku, jak i międzynarodowych badań biochemicznych przeprowadzonych także w Polsce. Zawartość nikotyny we włosach dzieci narażonych w domu na dym tytoniowy jest wyższa niż u ich niepalących matek [34, 37].

Zachorowalność i umieralność na choroby odtytoniowe

Stan obecny

Liczba i odsetek zgonów odtytoniowych.

Palenie tytoniu od lat stanowi największą, pojedynczą, lecz możliwą do prewencji przy-czynę umieralności dorosłej ludności Polski. Szacunki epidemiologiczne pokazują, że w 2000 roku palenie tytoniu było przyczyną około 69 tys. zgonów w Polsce (57 tys. męż-czyzn i 12 tys. kobiet), z czego około 43 tys. (37 tys. wśród mężczyzn i 6 tys. wśród kobiet) stanowiły zgony przedwczesne (w wieku 35–69 lat) [38]. Z powodu palenia tytoniu Polacy w średnim wieku tracili około 22 lata życia, a starsi (w wieku 70 i więcej lat) – 9 lat.

Proporcja przedwczesnych zgonów odtytoniowych była szczególnie wysoka wśród mężczyzn. W całej populacji mężczyzn w wieku 35–69 lat zgony na wszystkie schorzenia odtytoniowe sta-nowiły w tym czasie 38% wszystkich zgonów w tej kategorii wieku, przy czym w przypadku raka płuca proporcja ta wynosiła 95%, wszystkich nowotworów – 55%, nienowotworowych chorób układu oddechowego – 63%, chorób układu krążenia – 37%, innych schorzeń – 21% [38].

Z powodu opóźnionej w czasie i niemającej tak szerokiego zasięgu jak w populacji męż-czyzn epidemii palenia tytoniu wśród polskich kobiet odsetek zgonów odtytoniowych kobiet jest wciąż znacznie niższy niż mężczyzn. W 2000 roku przedwczesne zgony odtyto-niowe (w wieku 35–69 lat) kobiet sięgały 13% wszystkich zgonów w tym wieku [38]. Wśród kobiet w średnim wieku odsetek ten był najwyższy w przypadku zgonów na raka płuca (71%) i nienowotworowych chorób płuc (33%). Ekspozycja kobiet na dym tytoniowy była

13 Badanie wykonane przez Zakład Epidemiologii i Prewencji Nowotworów Centrum Onkologii–Instytut w Warszawie w dniach 22–26.11.2007 roku; patrz wyżej.


31

również przyczyną 15% przedwczesnych zgonów na choroby układu krążenia, 12% zgo-nów na wszystkie nowotwory i 10% na inne schorzenia.

Tabela 5. Liczba (w tys.) i odsetek zgonów spowodowanych paleniem tytoniu według przyczyn, 2000 rok

Przyczyna zgonuMężczyźni Kobiety Ogółem

35–69 70+ 35+ 35–69 70+ 35+ 35+

Nowotwory złośliwe płuca

9,595%

5,593%

15,094%

1,771%

1,059%

2,767%

17,789%

Nowotwory złośliwe ogółem

15,055%

8,241%

23,049%

2,212%

1,48%

3,610%

26,632%

Choroby układu krążenia

13,037%

7,215%

21,025%

2,215%

2,84%

5,05%

26,015%

Choroby układu oddechowego

2,263%

3,146%

5,351%

0,533%

0,914%

1,519%

6,838%

Inne choroby 6,221%

1,812%

8,018%

1,010%

0,73%

1,75%

9,712%

Wszystkie choroby 37,038%

20,023%

57,031%

5,913%

5,85%

12,07%

69,019%

Źródło: Na podstawie Source: Adapted from: Peto, R., A. Lopez, J. Boreham, M. Thun, and C. Heath, Jr. (1994; updated in 2006). Mortality from Smoking in Developed Countries 1950-2000. Oxford, Uni-ted Kingdom: Oxford University Press [38].

Rak płuca.W 2004 roku na nowotwory złośliwe płuca, schorzenie prawie wyłącznie związane z inha-lacją dymu tytoniowego, zachorowało 20 359, a zmarło 21 206 osób w Polsce [28].

Wśród mężczyzn nowotwory te są najczęstszą przyczyną zachorowań i zgonów nowotworo-wych. W 2004 roku co czwarty przypadek zachorowania (25,2%) i co trzeci zgon (32,3%) na nowotwór złośliwy dotyczył raka płuca [39]. Zachorowania i zgony na ten nowotwór dominują wśród mężczyzn we wszystkich dorosłych grupach wieku (20+). Wśród młodych mężczyzn (20–44 lata) zgony na raka płuca stanowią 15,6% wszystkich zgonów nowotwo-rowych, wśród mężczyzn w średnim wieku (45–64 lata) – 36%, starszych mężczyzn (powy-żej 65 r.ż.) – 31%. W 2004 roku na nowotwór płuca zachorowało w Polsce 15 741, a zmarło 16 565 mężczyzn. Standaryzowany współczynnik zachorowalności na ten nowotwór wyno-sił w tym czasie 60/100 tys., a współczynnik umieralności 65,7/100 tys.

W populacji kobiet rak płuca stanowił w 2004 roku 7,8% wszystkich zachorowań i 12% wszystkich zgonów nowotworowych [39]. Najwyższy odsetek zachorowań (9%) i zgonów (16%) kobiet na raka płuca obserwuje się wśród kobiet w średnim wieku (45–64 lata), w której to grupie, podobnie jak w całej populacji kobiet, jest drugą przyczyną zgonów nowotworowych. Także wśród kobiet powyżej 65 r.ż. nowotwory złośliwe płuca występują często (8% zachorowań, 11% zgonów nowotworowych), plasując się w strukturze zachoro-wań i zgonów na trzecim miejscu. W 2004 roku na raka płuca zachorowało 4618, a zmarło 4641 kobiet. Standaryzowane współczynniki zachorowalności i umieralności na raka płuca wśród kobiet wynosiły zaś odpowiednio 13,9/100 tys. i 13,4/100 tys.

Trendy umieralności

Ze względu na dłuższy okres obserwacji i większą kompletność danych o zgonach niż danych o zachorowaniach w Polsce, w szczególności nowotworowych, analizę trendów czasowych chorób odtytoniowych ograniczono do analizy umieralności.


32

Wszystkie zgony odtytoniowe

Mężczyźni. Od połowy lat 50. liczba zgonów odtytoniowych wzrosła w Polsce wielokrotnie [38]. W całej populacji mężczyzn liczba zgonów wynikających z palenia zwiększyła się między 1955 a 1995 rokiem z 7,7 tys. do 61 tys. rocznie. W 2000 roku zaobserwowano po raz pierwszy spadek liczby zgonów odtytoniowych wśród mężczyzn (57 tys.). Wśród mężczyzn w średnim wieku (35–69 lat) liczba przedwczesnych zgonów odtytoniowych wzrosła natomiast z 6,4 w 1955 roku do 45 tys. w 1990 roku, po czym zaczęła spadać (do 43 tys. w 1995 roku i 37 tys. w 2000 roku) [20]. W tym okresie rósł także odsetek zgonów odtytoniowych pośród ogółu zgonów. Wśród mężczyzn w średnim wieku zgony te w 1955 roku stanowiły 13%, podczas gdy w 1985 roku już 42%. Po czym odnotowano najpierw zahamowanie przyrostu zgonów odtytoniowych (42% w 1990 roku), a następnie ich spadek (do 38% w 2000 roku).

Kobiety. Do połowy lat 60. zgony odtytoniowe wśród kobiet występowały bardzo rzadko, choć notowano ich stały przyrost (z 300 w 1955 roku do 700 w 1965 roku) [38]. W kolej-nych latach nastąpił bardziej gwałtowny wzrost liczby tych zgonów obserwowany aż do końca analizowanego okresu (12 tys. w 2000 roku). Podobnie jak wśród mężczyzn, także wśród kobiet zdecydowana większość zgonów odtytoniowych dotyczyła osób w średnim wieku (35–69 lat). W 1955 roku jedynie 200 kobiet w tym wieku zmarło z powodu palenia tytoniu, w 2000 roku już 5,9 tys. Odsetek zgonów odtytoniowych rósł liniowo zarówno wśród ogółu kobiet, jak i kobiet w średnim wieku. W przypadku kobiet w wieku 35–69 lat proporcja zgonów odtytoniowych pośród ogółu zgonów w tym wieku wzrosła z 0,6% w 1955 roku do 13% w 2000 roku (Wykres 12). Inaczej niż u mężczyzn, w populacji kobiet nie zaobserwowano do 2000 roku zahamowania tendencji wzrostowych dotyczących liczby i odsetka zgonów odtytoniowych.

Wykres 12. Liczba (w tysiącach) przedwczesnych (w wieku 35–69 lat) zgonów na choroby odtytoniowe populacji mężczyzn i kobiet w Polsce, 1955–2000

Źródło: Peto, R., A. Lopez, J. Boreham, M. Thun, and C. Heath, Jr. (1994; updated in 2006). Mortality from Smoking in Developed Countries 1950-2000. Oxford, United Kingdom: Oxford University Press [20].


33

Rak płuca

Epidemiologiczna analiza trendów czasowych umieralności na nowotwory złośliwe płuca jest traktowana jako podstawowy model do oceny rozwoju epidemii palenia tytoniu w skali populacji. Dane dotyczące Polski pokazują, że w ostatnich 20–25 latach obserwuje się spadek umieralności na raka płuca mężczyzn i w niektórych grupach wieku kobiet (Wykres 13) [39].

Mężczyźni. Spadek odsetka codziennie palących mężczyzn oraz wzrost odsetka mężczyzn nigdy niepalących i rzucających palenie notowany w ostatnich dwóch dekadach stanowi prawdopodobnie główną przyczynę spadku umieralności na nowotwory złośliwe płuca w populacji młodych dorosłych mężczyzn i mężczyzn w średnim wieku [39].

W populacji młodych mężczyzn (20–44 lata) notuje się największy proporcjonalnie spadek współczynników umieralności na nowotwory złośliwe płuca. Zahamowanie trendu wzro-stu umieralności na raka płuca w tej grupie mężczyzn nastąpiło już na początku lat 80., kiedy zaczął rosnąć, choć z bardzo niskiego poziomu, odsetek nigdy niepalących mężczyzn (18% w 1974 roku, 26% w 1980 roku), a wyraźny spadek umieralności obserwuje się od początku lat 90. (od 1993 roku roczne tempu spadku umieralności współczynników w tej grupie wieku wynosi 5,47%).

Spadek współczynników umieralności na raka płuca nastąpił również w grupie mężczyzn w średnim wieku (45–64 lata). Jest on obserwowany od początku lat 90. i związany głównie ze spadkiem częstości codziennego palenia (65% w 1982 roku, 51% w latach 1990–1994). Roczne tempo spadku umieralności na raka płuca w tej grupie wieku mężczyzn od 1991 roku wynosi 2%.

Spadek umieralności na raka płuca mężczyzn w młodym i średnim wieku miał wpływ na obserwowane od początku lat 90. zahamowanie wzrostu, a następnie niewielki spadek umieralności (roczne tempo spadku od 1988 roku wynosi 0,3%) na ten nowotwór w całej populacji mężczyzn.

Niestety, w najstarszej grupie wieku mężczyzn (65 lat i więcej) umieralność na raka płuca stale rośnie, co jest niekorzystnym zjawiskiem, gdyż utrzymująca się od lat wysoka umie-ralność na raka płuca w tej grupie wieku decyduje o liczbie zgonów na raka płuca w całej populacji mężczyzn. Wydaje się jednak, że roczne tempo wzrostu umieralności w ostatniej dekadzie (1,21%) nie jest obecnie tak duże, jak w latach ubiegłych.

Kobiety. Gwałtowny spadek częstości codziennego palenia tytoniu przez młode kobiety w latach 80. (w wieku 20–29 lat z 48% w 1982 roku do 28% w latach 1990–1994) jest główną przyczyną zahamowania od początku lat 90. wzrostu umieralności na raka płuca w najmłodszej wiekowo (20–44 lata) grupie kobiet. Od 1991 roku roczne tempo spadku umieralności na raka płuca w tej grupie wieku kobiet wynosi 0,9%.

W pozostałych grupach wieku kobiet (45–64 lata, 65 lat i więcej), a także w całej populacji kobiet umieralność na raka płuca nadal rośnie, a tempo tego wzrostu nie uległo zasadni-czym zmianom.


34

Wykres 13. Trendy umieralności na nowotwory złośliwe płuca w latach 1965–2004według płci i wieku

Źródło: Wojciechowska U., Didkowska J., Tarkowski W., Zatoński W. Nowotwory złośliwe w Polsce w 2004 roku. Cancer in Poland 2004. Centrum Onkologii-Instytut, Warszawa 2006 [28].

Prognoza umieralności na choroby odtytoniowe

W opracowanym w połowie lat 90. we współpracy ze Światową Organizacją Zdrowia modelu HECOS szacowano, że jeśli obserwowane w tym okresie w Polsce wskaźniki pale-nia nie ulegną zmniejszeniu, to w najbliższych 20 latach na choroby odtytoniowe umrze około 12% (1,2 mln) obecnie palących Polaków, głównie na przewlekłą obturacyjną cho-robę płuc, choroby sercowo-naczyniowe, astmę oskrzelową, udar mózgu i raka płuca

Zamieszczona w raporcie statystyka, dotycząca zmniejszenia częstości palenia i umieral-ności na raka płuca, przede wszystkim w populacji mężczyzn i młodych kobiet, wskazuje, że rzeczywista liczba zgonów odtytoniowych może być mniejsza. Potwierdzają to również obserwacje dotyczące zmniejszającej się od lat 90 [38]. liczby tych zgonów w populacji mężczyzn [20], a także prognoza umieralności z powodu nowotworów złośliwych płuca, uwzględniająca modelowe zmiany w postawach wobec palenia w Polsce [40]. Korzystne zmiany w umieralności na choroby odtytoniowe w Polsce nastąpią jednak pod warunkiem, że w kolejnych latach konsumpcja tytoniu będzie się nadal zmniejszać. Postępujący także


35

w ostatnich latach spadek częstości palenia wśród mężczyzn przemawia za optymistycznym wariantem prognozy, jednak w populacji kobiet może się on nie sprawdzić, gdyż wśród młodych kobiet obserwujemy pierwsze symptomy zahamowania gwałtownego spadku czę-stości palenia, który nastąpił w latach 80. i 90. [10].

Zdrowotne skutki biernego palenia w Polsce

Dorośli

Badania epidemiologiczne wskazują, że wdychanie dymu tytoniowego przez osoby nie-palące (tzw. bierne palenie) stanowi w Polsce jedną z głównych przyczyn przedwczesnej umieralności dorosłych [41]. Ostrożne szacunki z 2002 roku pokazały, że z powodu bier-nego palenia zmarło w tym czasie co najmniej 1826 niepalących Polaków, z czego 933 na niedokrwienną chorobę serca, 692 na udar mózgu, 128 na raka płuca, a 73 na przewlekłą nienowotworową chorobę układu oddechowego. Zdecydowana większość tych zgonów była skutkiem biernej ekspozycji na dym tytoniowy w środowisku domowym (1716), ale niemało dotyczyło także narażenia w miejscu pracy i miejscach publicznych (110). 27% zgonów wśród niepalących wynikających z zanieczyszczenia dymem tytoniowym środowi-ska domowego to zgony przedwczesne (przed 65 r.ż.).

Dzieci

W Polsce przeprowadzono wiele badań klinicznych i epidemiologicznych obrazujących zdrowotne następstwa biernego palenia tytoniu przez dzieci, m.in. wzrost ryzyka niższej masy urodzeniowej, zakażeń dróg oddechowych, upośledzenia funkcji płuc, nawracają-cych chorób ucha, ataków astmy, śmierci łóżeczkowej14 [35, 36].W ostatnich latach brak jest jednak badań populacyjnych umożliwiających ocenę skali szkód zdrowotnych wywoła-nych u dzieci w Polsce biernym narażeniem na dym tytoniowy. Biorąc pod uwagę wyniki cytowanych wyżej badań ankietowych z 2007 roku na temat skali narażenia dzieci i kobiet w ciąży na bierne wdychanie dymu tytoniowego, szacuje się, że co roku około 75 tys. nowo-rodków rodzi się po dziewięciomiesięcznym okresie inhalacji dymu tytoniowego, często z objawami zespołu uzależnienia od tytoniu.

2. Podsumowanie głównych zagadnień rozdziałuSprzedaż i spożycie papierosów• Po stałym wzroście sprzedaży i spożycia papierosów w Polsce, który miał miejsce od

końca wojny do lat 80., kiedy to konsumpcja papierosów osiągnęła jeden z najwyż-szych poziomów na świecie, od połowy lat 90. sprzedaż i spożycie papierosów per capita znacząco się zmniejszyły.

Postawy wobec palenia i bierne narażenie na dym tytoniowy• Od początku lat 80. obserwuje się spadek częstości palenia we wszystkich grupach wieku

mężczyzn (w całej populacji mężczyzn z 65% do mniej niż 40% obecnie), jednakże roczne tempo spadkowe w ostatnich latach jest mniejsze niż w poprzednim okresie.

14 Zob. przegląd literatury i wyniki badań z lat 90. w: [3, 33].


36

• W tym samym czasie zaobserwowano trzy różne wzory zmian w postawach kobiet wobec palenia: 1) znaczący spadek częstości palenia (z około 50% do 25%) wśród młodych dorosłych kobiet (trend ten został zahamowany w ostatnich latach); 2) istotny wzrost (z około 20% do 35%) wśród kobiet w średnim wieku, który wydaje się mieć związek z tzw. efektem kohort urodzeniowych; 3) brak zmian w częstości palenia w najstarszej grupie kobiet, w której odsetek palących jest ciągle trzy-, czterokrotnie mniejszy niż wśród młodszych kobiet.

• Mimo korzystnych zmian w postawach Polaków wobec palenia, mających miejsce w ostatnich dziesięcioleciach, częstość palenia w obu grupach płci należy ciągle do najwyższych w Europie, w szczególności wśród kobiet w średnim wieku.

• Wydaje się, że społeczne zróżnicowanie palenia tytoniu staje się w Polsce coraz więk-sze; obecnie około 70% bezrobotnych mężczyzn codziennie pali tytoń w porównaniu z 30% mężczyzn wysoko wykształconych.

• W ostatnich 25 latach nastąpił gwałtowny spadek częstości palenia wśród polskich lekarzy, w szczególności w najmłodszej wiekowo grupie kobiet, w której odsetek palą-cych spadł z około 30% do poziomu uznawanego za standard światowy (5–10%).

• Częstość palenia wśród dzieci szkolnych kształtuje się na wysokim, europejskim pozio-mie, w szczególności wśród dziewcząt, gdzie odsetek palących podwoił się w latach 90. (jednakże w ostatnich latach trend ten uległ zahamowaniu).

• Choć odsetek niepalących dorosłych narażonych na dym tytoniowy w domu lub miej-scu pracy jest dzisiaj dwukrotnie mniejszy niż w połowie lat 90., to wciąż wielka liczba niepalących, w tym 60% dzieci i 30% kobiet w ciąży, wdycha biernie dym tytoniowy w domu, miejscach publicznych i miejscu pracy.

Choroby odtytoniowe• Spadek częstości palenia we wszystkich grupach wieku mężczyzn miał wpływ na obraz tren-

dów umieralności na choroby odtytoniowe w populacji mężczyzn; umieralność na raka płuca zmniejszyła się wśród młodych dorosłych mężczyzn i mężczyzn w średnim wieku.

• Szacunki epidemiologiczne wskazują, że zmniejszył się zarówno odsetek, jak i liczba przedwczesnych zgonów odtytoniowych w populacji mężczyzn.

• W przypadku kobiet współczynniki umieralności na raka płuca uległy niewielkiemu zmniejszeniu jedynie w najmłodszej generacji, podczas gdy współczynniki te nadal rosną wśród kobiet w średnim wieku i najstarszych.

• Stale obserwuje się wzrost odsetka i liczby przedwczesnych zgonów odtytoniowych kobiet w Polsce.

• Najnowsze szacunki wskazują również na dużą liczbę zgonów w populacji niepalą-cych Polaków narażonych na wdychanie dymu tytoniowego głównie w domu, ale też w miejscu pracy i miejscach publicznych.


37

System ochrony zdrowia i opieki zdrowotnej. Miejsce w polityce przeciwtytoniowej

System ochrony zdrowia. Strategiczne zarządzanie w polityce prze-ciwtytoniowej

Na system ochrony zdrowia w Polsce składa się wiele rozwiązań prawnych, organizacyj-nych i administracyjnych zapewniających kontrolę nad zagrożeniami zdrowia ludności związanymi ze stanem środowiska naturalnego, warunkami życia, pracy, nauki, wypo-czynku. Dym tytoniowy i zaburzenia zdrowia związane z jego wdychaniem należą do naj-poważniejszych zagrożeń zdrowia. Podstawy prawne ochrony przed tym zagrożeniem sta-nowi ustawa z 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych15, która:

• chroni niepalących przed dymem tytoniowym, wprowadzając ograniczenia palenia tytoniu w zakładach edukacyjnych, zakładach opieki zdrowotnej i w innych zakładach pracy, a także w pomieszczeniach przeznaczonych do użytku publicznego;

• ogranicza dostępność tytoniu dla dzieci i młodzieży;

• zabrania reklamy i promocji wyrobów tytoniowych, a także sponsoringu przez fi rmy tytoniowe;

• wprowadza obowiązek umieszczania na opakowaniach wyrobów tytoniowych ostrze-żeń o ryzyku zdrowotnym oraz informacji o zawartości substancji szkodliwych w dymie papierosowym;

• zobowiązuje rząd do sformułowania i realizacji programu prowadzącego do zmniejszenia konsumpcji tytoniu; określa źródło fi nansowania tego programu (budżet państwa) i wyso-kość rocznych nakładów (0,5% dochodów budżetu z akcyzy od wyrobów tytoniowych).

W ramach realizacji powyższej ustawy Rada Ministrów zaakceptowała we wrześniu 1997 roku pierwszą edycję Programu ograniczania zdrowotnych następstw palenia tytoniu na lata 1997–2000, a drugą – na lata 2002–2006 – w lipcu 2002 roku. Program obejmuje zadania z zakresu działalności edukacyjnej, kontroli wyrobów tytoniowych, ograniczania popytu na wyroby tytoniowe, szkolenia pracowników medycznych, udzielania pomocy osobom uzależnionym od tytoniu itp. Ma charakter interdyscyplinarny i angażuje wiele dziedzin gospodarki narodowej. Odpowiedzialność za jego realizację i koordynację dzia-łań międzyresortowych ponosi minister zdrowia.

Z realizacji zadań określonych w programie rząd składa co roku sprawozdanie Sejmowi.

Nadzór nad stosowaniem prawa w dziedzinie ochrony zdrowia sprawuje wiele państwo-wych służb, wśród których kluczowe miejsce zajmuje Państwowa Inspekcja Sanitarna

15 Po zmianie uchwalonej w 2003 roku ustawa implementuje postanowienia dyrektywy 2001/37/WE Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie dostosowania, ustaw, rozporządzeń i przepisów administracyjnych państw członkowskich dotyczących produkcji, prezentacji i sprzedaży wyrobów tytoniowych (DzU WE nr L 194 z 18 lipca 2001 r., s. 0026–0035) oraz dyrektywy 2003/33/WE Par-lamentu Europejskiego i Rady z dnia 26 maja 2003 r. w sprawie zbliżenia przepisów ustawowych, wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich odnoszących się do reklamy i sponsoro-wania wyrobów tytoniowych (DzU WE nr L 152 z 20 czerwca 2003 r., s. 0016–0019).


38

(PIS). Swoje zadania PIS realizuje siłami 9709 fachowych pracowników nadzoru, zorgani-zowanych w sieci 334 stacji sanitarno-epidemiologicznych (16 wojewódzkich i 318 powia-towych). W ramach nadzoru nad bezpieczeństwem i higieną pracy, higieną nauczania i wychowania, warunkami zdrowotnymi żywienia dokonują oceny przestrzegania ogra-niczeń palenia tytoniu wprowadzonych ustawą o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych. Ponadto PIS inicjuje, organizuje, koordynuje i nadzoruje działalność edukacyjną innych instytucji państwowych, samorządowych i orga-nizacji pozarządowych w celu kształtowania odpowiednich postaw i zachowań zdrowot-nych ludności, w tym również zachowań związanych z paleniem tytoniu. Szczególną rolę w tej dziedzinie spełniają działy zdrowia publicznego i promocji zdrowia wyspecjalizowane w działalności edukacyjnej w różnych środowiskach społecznych i zawodowych. Dyspo-nują one kadrą 600 doświadczonych pracowników, dobrze przygotowanych do inicjowania i organizowania kampanii na rzecz zaprzestania palenia tytoniu.

Istotną rolę w ochronie zdrowia przed chorobami odtytoniowymi spełnia również Inspekcja Handlowa kontrolująca rynek towarów i usług, w tym również rynek wyrobów tytoniowych (ujawnianie i eliminowanie z rynku wyrobów nielegalnych lub nieprawidłowo oznakowa-nych, eliminowanie przypadków reklamy i promocji wyrobów tytoniowych i nielegalnych form sprzedaży [42]. Państwowe służby nadzoru i kontroli wykonują swoje zadania, w tym również związane z wyrobami tytoniowymi i ich używaniem, w ramach obowiązków statu-towych, a fi nansowane są z budżetu państwa.

System opieki zdrowotnej. Kadry medyczne i ich udział w zwalcza-niu palenia tytoniu

System opieki zdrowotnej zapewnia świadczenia profi laktyczne i lecznicze fi nansowane ze środków publicznych gromadzonych w powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym, którymi dysponuje jako płatnik Narodowy Fundusz Zdrowia (NFZ) [43]. Świadczenia na pozio-mie podstawowym i specjalistycznym realizują zakłady w wielu formach organizacyjnych i własnościowych (publiczne i niepubliczne), przy czym ze względu na zasady kontrakto-wania świadczeń przez NFZ forma własnościowa zakładu nie ma znaczenia dla zakresu świadczeń. W podstawowej opiece zdrowotnej wczesna profi laktyka przewlekłych chorób niezakaźnych (przewlekła obturacyjna choroba płuc, choroby serca i naczyń, rak płuc) jest istotną częścią świadczeń. Powiązanie ich z paleniem tytoniu jako głównym czynnikiem ryzyka zwiększa skuteczność profi laktyki i leczenia. W placówkach podstawowej opieki zdrowotnej jest zatrudnionych ponad 62 tys. pracowników, co tworzy liczną grupę poten-cjalnych partnerów mających dobrze umotywowany kontakt z podopiecznymi (tabela 6).

Tabela 6. Pracownicy podstawowej opieki zdrowotnej

Wyszczególnienie Liczba

Lekarze różnych specjalności 20 937Lekarze specj. medycyny rodzinnej 5 684Pediatrzy 5 480Pielęgniarki 25 231Położne 5 090

Źródło: Centrum Systemów Informacyjnych w Ochronie Zdrowia, Warszawa 2007


39

Poza opieką podstawową liczna grupa specjalistów zatrudnionych w lecznictwie ambu-latoryjnym i oddziałach szpitalnych stanowi równie ważne zaplecze kadrowe profi laktyki antytytoniowej (tabela 7).

Tabela 7. Wybrani specjaliści zatrudnieni w zakładach specjalistycznej opieki zdrowotnej (tylko podstawowe miejsce zatrudnienia)

Wyszczególnienie Liczba

Choroby wewnętrzne 9879Pediatria 6221Choroby płuc 1475Położnictwo i ginekologia 5015Laryngologia 1902Kardiologia 1335

Źródło: Centrum Systemów Informacyjnych w Ochronie Zdrowia, Warszawa 2007

Szpitale ogólne stanowią główną bazę lecznictwa stacjonarnego i są to zasadniczo szpi-tale publiczne – łóżka w szpitalach niepublicznych stanowią zaledwie 5,3% ogólnej liczby łóżek w szpitalach ogólnych. W 2006 roku leczyło się w nich (bez szpitali MON, MSWiA, Ministerstwa Sprawiedliwości) blisko 7,2 mln osób, przy przeciętnym czasie pobytu 6,4 dnia w szpitalach publicznych i 5,4 dnia w szpitalach niepublicznych (zmienność regio-nalna czasu pobytu – od 5,5 do 7,7 dnia). Zarówno liczba hospitalizowanych pacjentów, jak i średni czas pobytu w szpitalu ilustrują potencjalne możliwości oddziaływania na populację palących pacjentów i członków ich rodzin (tabela 8). Tak np. w oddziałach gine-kologiczno-położniczych w 2006 roku urodziło się 371 756 dzieci, co obrazuje możliwości dotarcia przy tej okazji do wielu palących kobiet i ich rodzin – w grupie wiekowej 20–29 lat codziennie palących kobiet jest około 25%, a znacznie większa część jest narażona na dym tytoniowy z powodu palenia tytoniu przez domowników.

Tabela 8. Liczba leczonych i średni czas pobytu w niektórych oddziałach szpitali ogólnych w 2006 roku

OddziałyLiczba leczonych

(w roku)Przeciętny czas

pobytu (w dniach)

Wewnętrzny 1 204 691 6,8Kardiologiczny 413 903 5,2Reumatologiczny 59 689 11,3Gastrologiczny 69 897 5,5Onkologiczny 210 346 5,6Pulmonologiczny 215 456 11,2Otolaryngologiczny 223 558 4,1Odwykowy 12 326 19,0Ginekol. Ginekol.-położniczy 1 048 761 4,1Rehabilitacyjny 171 843 22,1Przewlekle chorych 36 414 23,0Intensywnej terapii 92 371 6,4

Źródło: Biuletyn Statystyczny, Ministerstwo Zdrowia, Centrum Systemów Informacyjnych w Ochronie Zdrowia, Warszawa 2007


40

Obecnie prawo pozwala wyodrębniać na terenie zakładu opieki zdrowotnej pomieszcze-nia przeznaczone do palenia tytoniu. Jednak w wielu placówkach, w tym w szpitalach, wprowadzono regulaminy wykluczające w ogóle palenie tytoniu na terenie szpitala. Stwa-rza to szczególne sytuacje dla przyjmowanych pacjentów i zobowiązania dla pracowników medycznych, od których oczekuje się pomocy w powstrzymaniu się od palenia, co często skutkuje zaprzestaniem palenia przez kończącego leczenie pacjenta. Doświadczenie wyka-zuje bardzo silne oddziaływanie sytuacji szpitalnej na zachowanie pacjenta i jego rodziny związane z paleniem tytoniu.

Przedstawione liczby pracowników medycznych, wyróżnionych ze względu na szczególną przydatność do zmiany zachowań wobec palenia tytoniu, obrazują jedynie potencjalne możliwości systemu opieki zdrowotnej. W obecnym programie kształcenia lekarzy, pielę-gniarek, farmaceutów i innych pracowników medycznych poza ogólną wiedzą o szkodli-wości palenia tytoniu brak elementów wystarczających do podejmowania skutecznej inter-wencji wobec palących tytoń pacjentów. Przygotowanie ich do tej roli jest jednym z zadań Programu ograniczania zdrowotnych następstw palenia tytoniu, natomiast prowadzenie działań edukacyjnych i interwencyjnych w stosunku do palących, w tym również leczenie z uzależnienia od tytoniu, należy do zakresu świadczeń kontraktowanych przez NFZ.

Finansowanie świadczeń przeciwtytoniowych w systemie ochrony

W systemie opieki zdrowotnej działania antytytoniowe prowadzone są na podstawie kon-traktów z Narodowym Funduszem Zdrowia, w ramach profi laktyki chorób odtytoniowych oraz leczenia uzależnień.

Programy profi laktyczne kontraktowane są od 2005 roku, kiedy to w województwie mazo-wieckim został pilotażowo wdrożony Program profi laktyki chorób odtytoniowych – pale-nie jest uleczalne na lata 2005–2006. Etap podstawowy programu, realizowany przede wszystkim przez lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej, obejmował zebranie wywiadu w kierunku palenia tytoniu, edukację w zakresie skutków zdrowotnych ekspozycji na dym tytoniowy i motywowanie palących podopiecznych (pacjentów) do rezygnacji z nałogu oraz zaplanowanie schematu terapii. Na etapie specjalistycznym i wysokospecjalistycznym programu prowadzona była dalsza diagnostyka (testy psychologiczne i badania) oraz tera-pia uzależnienia od tytoniu.

W 2007 roku program został udostępniony (jako fakultatywny) pozostałym oddziałom wojewódzkim NFZ. Jednocześnie edukacja antynikotynowa była także realizowana w ramach Programu profi laktyki przewlekłej obturacyjnej choroby płuc.

Zasady kontraktowania profi laktycznych programów zdrowotnych na rok 2008 uległy zmianom. Etapy podstawowe programów profi laktyki chorób odtytoniowych i profi laktyki przewlekłej obturacyjnej choroby płuc zostały połączone i dodane do zakresu obowiązków lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej. W tej sytuacji każdy świadczeniodawca spełnia-jący kryteria wymagane przez NFZ może realizować przedmiotowy program, nie przy-stępując do dodatkowego konkursu ofert. Etapy specjalistyczny i wysokospecjalistyczny programu profi laktyki chorób odtytoniowych zostały połączone w celu uproszczenia kon-traktowania.

W kolejnych latach zwiększa się wyraźnie kontraktowanie świadczeń w zakresie profi lak-tyki chorób odtytoniowych na różnych poziomach. Na etapie podstawowym na ten cel


41

wydano w 2005 roku ponad 9000 PLN (około 2250 euro), a w 2006 roku ponad 2,300 tys. PLN (około 575 tys. euro), obejmując tym samym opieką w tym zakresie ponad 6000 osób w 2005 roku i ponad 58 tys. osób w 2006 roku (brak pełnych danych za 2007 rok). Z kolei na etapie specjalistycznym i wysokospecjalistycznym w 2005 roku wydano ponad 230 tys. PLN (około 57 500 euro), w 2006 roku – blisko 600 tys. PLN (150 tys. euro), a w 2007 roku – ponad 560 tys. PLN (140 tys. euro).

Świadczenia w zakresie leczenia uzależnienia od tytoniu fi nansowane są przez Narodowy Fundusz Zdrowia w ramach podstawowej opieki zdrowotnej i leczenia specjalistycznego. Leczenie specjalistyczne prowadzone jest w zakresie: psychiatria i leczenie uzależnień, w poradniach leczenia uzależnień oraz w poradniach leczenia uzależnienia od tytoniu. Sumarycznie na leczenie w poradni antynikotynowej przeznaczono w 2005 roku ponad 86 tys. PLN (około 21 tys. euro), w 2006 roku – blisko 50 tys. (około 13 tys. euro), a w 2007 roku – ponad 50 tys. PLN (około 13 500 euro).


• Podstawy systemu zwalczania palenia tytoniu określa ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych.

• Na podstawie ustawy realizowany jest Program ograniczania zdrowotnych następstw palenia tytoniu, koordynowany przez Państwową Inspekcję Sanitarną.

• Sieć placówek Państwowej Inspekcji Sanitarnej i liczna doświadczona kadra może inicjować i wspierać lokalne środowiska na rzecz przestrzeni wolnej od dymu tytonio-wego (szkoły, zakłady pracy, władze samorządowe, organizacje pozarządowe), a także skutecznie nadzorować przestrzeganie prawa.

• Pracownicy medyczni podstawowej opieki zdrowotnej mają wyjątkową możliwość dokonywania wnikliwej diagnozy i skutecznej interwencji wobec całej populacji osób zagrożonych nikotynizmem i uzależnionych od tytoniu.

• Pobyt pacjentów w szpitalu tworzy szczególną sposobność motywowania osób palą-cych i udzielania im skutecznej pomocy w zaprzestaniu palenia tytoniu.

• Interwencja antytytoniowa powinna być nieodłącznym elementem podstawowych świadczeń kontraktowanych i fi nansowanych przez Narodowy Fundusz Zdrowia.

• Kadra medyczna wymaga odpowiedniego przygotowania do interwencji antytytoniowej


43

Aspekty ekonomiczne palenia tytoniu

Polityka podatkowa

Regulacja stawek podatku akcyzowego

Polityka podatkowa stosowana przez resort fi nansów w Polsce jest zgodna ze wskazaniami zawartymi w art. 6 ust. 2(a) Ramowej Konwencji WHO o Ograniczeniu Użycia Tytoniu, dotyczącymi m.in. wdrażania odpowiedniej polityki podatkowej, ukierunkowanej na ogra-niczenie konsumpcji tytoniu.

Na jej podstawie co roku dokonywana jest podwyżka akcyzy na wyroby tytoniowe. Pod-wyżka ta – zgodnie z przyjętą strategią, realizowaną od 1999 roku – przewyższa stopę infl a-cji. Powyższy mechanizm najbardziej widoczny jest na przykładzie papierosów, na które akcyza była systematycznie zwiększana już od lat 90. ubiegłego stulecia. W ostatnich latach tendencja ta była utrzymywana, a podwyżki akcyzy kształtowały się następująco:

w 2005 roku – o 10,4% (przy infl acji 2,1%),

w 2006 roku – o 16% (przy infl acji 1,0%),

w 2007 roku – o 13% (przy założonej w ustawie budżetowej na ten rok infl acji na poziomie 2,2%).

Stosownie do postanowień art. 2 ust. l dyrektywy Rady 92179/EWG z dnia 19 października 1992 r. w sprawie zbliżenia podatków od papierosów (z późn. zm.)[44], wymagane jest obciążenie papierosów podatkiem akcyzowym w wysokości 57% detalicznej ceny sprze-daży papierosów należących do najpopularniejszej kategorii cenowej, na którą występuje największy popyt, i osiągnięcie kwoty akcyzy w wysokości 64 euro na 1000 sztuk papiero-sów (jest to minimum podatkowe obowiązujące w całej Unii, Polska uzyskała okres przej-ściowy na jego osiągnięcie, który upływa z dniem 31 grudnia 2008 roku).

W 2006 roku najpopularniejsza kategoria cenowa (NKC) obejmowała papierosy o cenie detalicznej 5,85 zł za 20 sztuk, tj. 292,50 zł na 1000 sztuk papierosów. Akcyza dla NKC papierosów wyniosła 166,67 zł/l000 sztuk, tj. (według przeliczenia po obowiązującym wów-czas kursie) 42,54 euro/l000 sztuk, była zatem niższa od unijnego minimum podatkowego.

Planowana na 2008 rok kolejna podwyżka akcyzy na papierosy i tytoń do palenia, w wyso-kości 23,3% przy założonej w ustawie budżetowej na ten rok skali infl acji na poziomie 2,3%, z jednej strony wypełnia zobowiązania związane z koniecznością osiągnięcia unij-nego minimum podatkowego na papierosy, z drugiej zaś wpływa na politykę cenową pro-ducentów wyrobów tytoniowych, stymulując dalsze podwyżki cen tych wyrobów.

Kształtowanie cen wyrobów tytoniowych

Wymiernym efektem stosowanej przez resort fi nansów polityki akcyzowej w zakresie wyrobów tytoniowych (ze szczególnym uwzględnieniem papierosów) jest wzrost cen deta-licznych tych wyrobów, co obrazuje zestawienie w tabeli 9, przedstawiające wzrost akcyzy i średniej ceny detalicznej papierosów w latach 2005–2008 oraz procentowy udział obcią-żeń podatkowych w średniej cenie detalicznej papierosów.


44

Tabela 9. Wzrost akcyzy i średniej ceny detalicznej papierosów w latach 2005–2008

Papierosy 2005 2006 2007a 2008b

Średnia cena detaliczna(w zł/20 szt.i w zł/1000 szt.)

,95 247,50 5,36268,00

5,86 a293,00

6,88344,00

Akcyza ogółem(w zł/20 szt.i w zł/1000 szt.)

2,78 138,84 3,18159,00

3,59179,61

4,43221,44

Udział akcyzy w cenie detal. 56% 59% 61% 64%a 5,86 zł/20 sztuk – średnia cena detaliczna papierosów wyliczona na bazie 9 miesięcy 2007 roku.b 6,88 zł/20 sztuk – prognozowana na 2008 rok średnia cena detaliczna papierosów wyliczona na podstawie planowanych na ten rok stawek podatku akcyzowego.Źródło: opracowanie na podstawie danych Departamentu Podatku Akcyzowego i Ekologicznego Ministerstwa Finansów.

Poza opisanym mechanizmem kształtowania cen poprzez zwiększanie stawki podatku akcyzowego, w celu przeciwdziałania tendencji utrzymywania przez producentów cen papierosów na niezmienionym poziomie (bądź ich obniżania), od grudnia 2004 r. stoso-wany jest mechanizm minimalnej stawki akcyzy na papierosy, przewidziany w art. 16 ust. 5 dyrektywy Rady 95/59/WE z dnia 27 listopada 1995 r. w sprawie podatków innych niż obrotowe, wpływających na spożycie wyrobów tytoniowych (z późn. zm.).

Minimalna stawka akcyzy na kolejny rok ustalana jest w wysokości 90% całkowitej kwoty podatku akcyzowego naliczanego od ceny równej najpopularniejszej kategorii cenowej w roku poprzedzającym. Stawkę minimalną stosuje się do papierosów tanich. Jej zastoso-wanie wymusza na producentach dodatkową podwyżkę cen wyrobów tej grupy towarowej, przez co zmniejsza się ich dostępność dla mniej zamożnych nabywców, np. młodzieży.

Wzrost podatku akcyzowego powinien skutkować wzrostem cen detalicznych wyrobów tytoniowych, i tym samym ograniczać ich konsumpcję. Sprzyjałoby to urzeczywistnianiu celów zdrowotnych, zgodnie ze wskazaniami zawartymi w Ramowej Konwencji WHO o Ograniczeniu Użycia Tytoniu.

Opisana polityka podatkowo-cenowa na wyroby tytoniowe powinna zatem według zało-żeń w widoczny sposób przyczyniać się do spadku konsumpcji tytoniu, w szczególności w odniesieniu do najbardziej chronionych warstw społeczeństwa: osób najuboższych, dzieci i młodzieży. Rzeczywisty udział zmian podatku akcyzowego (i w konsekwencji cen) w kształtowaniu poziomu konsumpcji wyrobów tytoniowych zależy jednak w równej mie-rze od średnich zarobków w kraju, które w ostatnich latach ulegają stałemu wzrostowi.

Przemyt i nielegalny obrót wyrobami tytoniowymi

Przemyt i nielegalny obrót wyrobami tytoniowymi należy oceniać, biorąc pod uwagę papierosy: przemyt innych wyrobów tej grupy towarowej (cygar, cygaretek czy tytoniu do skrętów) ma znaczenie marginalne. Udział papierosów pochodzących z nielegalnych źró-deł w ogólnym rynku tytoniowym w Polsce szacowany jest według różnych źródeł w gra-nicach 8–15%. Nie są to złe proporcje w porównaniu z sytuacją na rynkach innych państw UE (np. w Wielkiej Brytanii udział papierosów nielegalnych w rynku oceniany jest na ponad 30%), tym niemniej stanowią zagrożenie dla interesów budżetu państwa i zdro-wia publicznego. Papierosy będące przedmiotem nielegalnego obrotu pochodzą z dwóch zasadniczych źródeł: przywozu z zagranicy i nielegalnej produkcji w kraju.


45

Wskaźniki ilustrujące skalę przemytu od lat wykazują tendencję rosnącą: w 2004 roku same tylko organy celne po raz pierwszy przekroczyły barierę 400 mln sztuk ujawnionych i zajętych papierosów; w 2007 roku już na początku grudnia przekroczona została kolejna bariera – 500 mln sztuk.

Przemyt na terytorium Polski dokonywany jest głównie przez wschodnią granicę, z teryto-rium państw b. WNP. Przemycane papierosy pochodzą przede wszystkim z fabryk umiej-scowionych w Rosji i na Ukrainie, rzadziej – z fabryk ulokowanych na terytorium innych państw b. WNP, np. Kazachstanu czy Armenii. Przemyt papierosów produkowanych w Chinach, dokonywany głównie w kontenerach przez porty morskie w Gdyni lub Szcze-cinie, ma charakter incydentalny (pojedyncze próby wwiezienia do Polski od jednego do trzech kontenerów) i nie wpływa w znaczący sposób na rynek tytoniowy w kraju.

Metody przemytu wyrobów tytoniowych, z jakimi mają do czynienia polskie organy odpo-wiedzialne za ochronę porządku prawnego, są bardzo różnorodne. Wśród nich można wyróżnić dwie zasadnicze kategorie:

1. Przemyt na dużą skalę, kojarzony przeważnie z przestępczością zorganizowaną, doko-nywany z wykorzystaniem środków transportu morskiego, kolejowego lub drogowego przystosowanych do przewozu masowych ilości towaru, tzn. samochodów ciężarowych, wagonów kolejowych, kontenerów itp.

2. Przemyt określany jako „mrówkowy”, będący w pewnym stopniu polską specyfi ką, dokonywany przez osoby indywidualne i dotyczący stosunkowo niewielkich ilości towaru, przemieszczanego w najróżniejszy sposób.

Zjawisko to swoim zasięgiem obejmuje przede wszystkim tereny przygraniczne, głów-nie położone wzdłuż wschodniej granicy Polski, tj. obszary o wysokiej stopie bezro-bocia i zaliczane do najbiedniejszych w kraju. Jego skala zależy od wielu czynników, m.in. od wielkości różnic cenowych na określone towary w sąsiadujących państwach, generalnie jednak należy ją ocenić jako znaczącą: tylko w rejonie warmińsko-mazur-skim, obejmującym tereny wzdłuż granicy z obwodem kaliningradzkim, liczba osób trudniących się przemytem „mrówkowym” szacowana jest przez służby celne na kilka-naście tysięcy. W ostatnich latach charakter omawianej działalności przestępczej uległ wyraźnym zmianom: w coraz mniejszym stopniu dotyczy nielegalnego przywozu na własne potrzeby, wyraźnie przybierając znamiona zorganizowanej działalności prze-stępczej. Coraz częściej osoby przenoszące towar przez granicę – tzw. mrówki – wyko-rzystywane są jako typowi kurierzy. Po przeniesieniu przez granicę towar zostaje przez kuriera dostarczony w wyznaczone miejsce, najczęściej do nielegalnych hurtowni, skąd kierowany jest:

• do sprzedaży detalicznej na lokalnych bazarach i targowiskach,

• do odbiorców w innych regionach kraju, albo

• w większych partiach na rynek Unii Europejskiej, najczęściej do takich państw, jak Wielka Brytania, Niemcy, Holandia czy kraje skandynawskie.

Nową metodą nielegalnego wprowadzania do obrotu wyrobów tytoniowych jest przemyt dokonywany z wykorzystaniem przesyłek pocztowych lub kurierskich. Zjawisko to, stano-wiące bardzo poważne zagrożenie dla rynku np. Wielkiej Brytanii, jest obecnie przedmio-tem obserwacji i analiz polskiej administracji celnej.


46

Walka z przemytem tradycyjnie należy do priorytetowych zadań przede wszystkim Służby Celnej. Jednak rosnąca skala zjawiska oraz pojawienie się innych zagrożeń będących przyczyną wzrostu podaży na rynku wyrobów tytoniowych pochodzących z nielegalnego źródła (np. powstawanie nielegalnych wytwórni papierosów) spowodo-wało zwiększone zaangażowanie w zwalczanie przedmiotowych zjawisk także innych służb, odpowiedzialnych za ochronę porządku prawnego w kraju. Zgodnie ze strategią rządową przyjętą w tym zakresie dokonany został podział zadań przewidzianych dla poszczególnych służb. I tak:

Służba Celna i Straż Graniczna koncentrują się głównie na ograniczaniu przemytu (przede wszystkim na zewnętrznych granicach UE) oraz nielegalnego obrotu wyrobami tytonio-wymi wewnątrz kraju. Do urzeczywistniania tych celów np. w Służbie Celnej utworzone zostały tzw. mobilne grupy kontrolne – dynamiczne jednostki wyposażone w specjalistyczny sprzęt, które podejmują działania kontrolne na terenie całego kraju, przede wszystkim na drogach, bazarach i targowiskach, w kolejowych środkach transportu, a także w siedzibach podmiotów gospodarczych i na posesjach prywatnych.

Policja skupia się przede wszystkim na ujawnianiu i likwidacji nielegalnych wytwórni, a także miejsc magazynowania papierosów przywiezionych w niewielkich ilościach przez osoby wie-lokrotnie przekraczające granicę (tzn. pochodzące z tzw. przemytu mrówkowego).

Uruchamianie nielegalnych wytwórni papierosów jest stosunkowo nowym zjawiskiem, obserwowanym w ostatnich latach nie tylko w Polsce, ale także w innych państwach UE. Wysoka skuteczność służb odpowiedzialnych za ochronę porządku prawnego w zwal-czaniu przemytu gotowych wyrobów tytoniowych (przede wszystkim papierosów) znacznie zwiększyła ryzyko ujawnienia nielegalnego towaru, a w konsekwencji – strat, jakie ponoszą organizatorzy przemytu. W tej sytuacji środowiska przestępcze podjęły próby przeniesienia produkcji papierosów „bliżej klienta” – jak najbliżej rynku, na któ-rym towar będzie rozprowadzany. O rosnącej skali zagrożenia opisywanym procederem świadczy porównanie dokonań polskiej Policji, która w ostatnich latach zlikwidowała odpowiednio:

• w 2005 roku – 2 nielegalne wytwórnie papierosów,

• w 2006 roku – 1 wytwórnię,

• w 2007 roku – 5 tego typu wytwórni.

Decyzją na szczeblu rządowym utworzona została Międzyresortowa Grupa Robocza do spraw zwalczania przemytu papierosów. Grupa skupia ekspertów reprezentujących wszystkie służby właściwe do przeciwdziałania i zwalczania nielegalnego obrotu wyrobami tytoniowymi: Policję, Służbę Celną, Straż Graniczną oraz organy skarbowe i ma za zada-nie usprawnienie działań przede wszystkim w zakresie wymiany informacji oraz koordyna-cji podejmowanych akcji kontrolnych.

Rosnące zaangażowanie organów i służb odpowiedzialnych za ochronę porządku praw-nego, a także skuteczność podejmowanych przez nie działań w zakresie zwalczania nie-legalnego obrotu wyrobami tytoniowymi, ilustruje tabela 10 (dane za 2007 rok, stan na dzień 31 grudnia).


47

Tabela 10. Zwalczanie nielegalnego obrotu wyrobami tytoniowymi w latach 2005–2007

Rodzajsłużby

2005 2006 2007

liczbaujawnień

liczba zajętych

papierosów(w tys. szt.)

liczbaujawnień

liczbazajętych


liczbaujawnień

liczba zajętych


Służba Celna 114 635 425,068 140 963 472,014 121 984 565,366Straż Graniczna 3 610 55,263 4 202 69,011 5 719 111,472Policja 2 964 55,204 1 981 43,817 415 65,656Łącznie 121 209 535,535 147 146 584,842 129 118 742,494

Źródło: Opracowanie na podstawie danych Departamentu Kontroli Celno-Akcyzowej i Kontroli Gier Ministerstwa Finansów.

Powyższe dane mogą z jednej strony świadczyć o narastającym napływie na terytorium Polski wyrobów tytoniowych pochodzących z nielegalnych źródeł, co może oznaczać zwiększoną podaż wyrobów nielegalnych i ich procentowego udziału w rynku tytoniowym. Z drugiej strony wzrost liczby ujawnień i liczby zajętych papierosów może być odbiciem zwiększe-nia skuteczności działania służb odpowiedzialnych za zwalczanie przemytu. Stanowiłoby to potwierdzenie słuszności strategii, obranej w tym zakresie przez władze polskie w okre-sie przed przystąpieniem do UE (tzn. przed 1 maja 2004 roku) i w perspektywie przystą-pienia do strefy Schengen: wzmocnienia obsady kadrowej na przejściach granicznych na wschodzie kraju (dotyczy to zarówno Służby Celnej, jak i Straży Granicznej) i wyposażenia w dodatkowy, nowoczesny sprzęt do wykrywania przemytu zarówno przejść granicznych, jak i wspomnianych wcześniej mobilnych grup kontrolnych. Przy takim założeniu procen-towy udział wyrobów nielegalnych w krajowym rynku tytoniowym powinien maleć.

Słuszność powyższego założenia potwierdzają wyniki badań przeprowadzonych w maju 2007 roku na zlecenie jednego z koncernów tytoniowych. Udział w rynku tytoniowym w Polsce papierosów pochodzących z nielegalnego źródła (tzn. wprowadzanych do obrotu bez polskich znaków akcyzy – mogą to być zarówno papierosy pochodzące z przemytu, jak i przywiezione legalnie przez podróżnych, ale skierowane do nielegalnej sprzedaży) szacowany jest według nich na 7,3% i wykazuje lekką tendencje malejącą – w 2005 roku szacowany był (według badań zleconych przez stowarzyszenie skupiające wszystkich naj-większych producentów tytoniu w Polsce) na 8,8%.

Dla uzupełnienia obrazu obecności na rynku tytoniowym w Polsce wyrobów tytoniowych pochodzących z nielegalnych źródeł należy podkreślić, że znaczna część papierosów przy-wożonych na terytorium Polski może być przeznaczona do dalszego przemieszczenia na rynki zachodnich państw UE. Świadczyć o tym mogą dwa czynniki:

• znaczne ilości papierosów zajmowane są przy próbie wywozu z Polski, w rejonach przejść granicznych na zachodniej i południowej granicy państwa; w 2006 roku było to około 11% wszystkich ujawnień dokonanych przez organy celne, w 2007 roku – już około 14%;

• marki papierosów ujawnianych przy próbie przywozu na terytorium Polski: znaczny procent (około 22% w pierwszym półroczu 2007 roku) stanowią papierosy marek popularnych wyłącznie na rynku brytyjskim, takich jak Superkings, Regal czy Dorche-ster, oraz L&M, Marlboro czy West, łatwo zbywalnych na terenie całej UE.


48

Zasadne jest jednak przypuszczenie, że wraz ze zwiększaniem stawki podatku akcyzowego na papierosy w Polsce (skutkującym wzrostem cen detalicznych) może zacząć rosnąć także procentowy udział w rynku papierosów pochodzących z nielegalnego źródła: zysk ze sprze-daży papierosów pochodzących z Rosji czy Ukrainy na rynku polskim będzie porównywalny z zyskiem osiąganym przy sprzedaży na czarnym rynku w Niemczech czy Belgii, a jednocze-śnie osiągany przy mniejszym ryzyku związanym z przewozem towarów na dalszą odległość.

Pod kątem dalszego ograniczania przemytu i nielegalnego obrotu wyrobów tytoniowych Polska przystąpiła do umów, zawieranych przez Komisję Europejską (reprezentowaną przez Urząd ds. Zwalczania Korupcji – OLAF) z dużymi koncernami tytoniowymi: w 2005 roku do umowy z koncernem Philip Morris International, a na początku 2008 roku – do analogicznej umowy z koncernem Japan Tobacco International. Zgodnie z ofi cjalnym sta-nowiskiem przedstawionym przez umawiające się strony we wstępie do umowy z koncer-nem Japan Tobacco International, wspólnym interesem wszystkich stron jest eliminacja nielegalnej sprzedaży papierosów na terytorium Wspólnoty (dotyczy to zarówno wyrobów przemycanych, jak i podrabianych), a także pomoc organom odpowiedzialnym za ochronę porządku prawnego w zwalczaniu takiego nielegalnego obrotu.


• Polityka podatkowa prowadzona jest konsekwentnie od lat, stawki podatku akcyzo-wego podnoszone są regularnie w każdym kolejnym roku w stopniu przewyższającym procent infl acji.

• Polityka podatkowa przekłada się na wzrost cen detalicznych wyrobów tytoniowych, jednak dane udostępniane przez resort fi nansów nie uwzględniają relacji między wzrostem cen na wyroby tytoniowe a wzrostem średniej płacy krajowej.

• Przemyt i nielegalny obrót wyrobami tytoniowymi (przede wszystkim papierosami) stanowi poważne zagrożenie dla rynku tytoniowego zarówno w Polsce, jak i UE, dla-tego jest przedmiotem zdecydowanych działań ze strony rządu.

• Z roku na rok wzrasta skuteczność organów odpowiedzialnych za ochronę porządku prawnego w zwalczaniu przemytu i nielegalnego obrotu papierosów. Wzrost sku-teczności wyraża się z jednej strony w rosnącej liczbie ujawnień, ilości zajmowanych papierosów, z drugiej – w malejącym procentowym udziale w krajowym rynku tyto-niowym wyrobów pochodzących z nielegalnych źródeł.


49

Produkcja i rynek wyrobów tytoniowych

Uprawa tytoniu w Polsce

Uprawa tytoniu w Polsce jest prowadzona w pięciu tradycyjnych rejonach: lubelsko-pod-karpackim, świętokrzysko-małopolskim, kujawsko-pomorskim, mazurskim oraz dolnoślą-skim (szczegółowy wykaz powiatów objętych rejonizacją uprawy tytoniu określa rozporzą-dzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 10 listopada 2006 r. w sprawie rejonów uprawy tytoniu, DzU nr 209, poz. 1547).[46]

Spośród ośmiu grup odmian tytoniu uprawianych w Europie polscy plantatorzy produkują tytoń należący do czterech z nich, a w szczególności odmiany jasne typu Virginia oraz typu Burley. Kra-jowa produkcja surowca tytoniowego nie pokrywa zapotrzebowania przemysłu. Znaczna część tytoniu zużywanego w zakładach produkujących papierosy pochodzi z importu (tabela 11).

Tabela 11. Produkcja i wykorzystanie surowca tytoniowego w Polsce

Wyszczególnienie 2002 2003 2004 2005 2006

Krajowa produkcja surowca tytoniowego(w tys. ton) 20,7 22,0 29,0 33,0 40,5

Wykorzystanie w przemyśle krajowym(w tys. t) 15,8 15,5 22,2 20,5 28,9(w %) 76,3 70,4 76,5 62,1 70,1

Eksport surowca tytoniowego (w tys. t) 4,9 6,5 6,8 12,5 11,6Import surowca tytoniowego (w tys. t) 52,5 19,7 43,1 58,3 64,3Udział surowca krajowego w przemyśle krajowym (w %) 23,1 44,0 33,9 26,0 31,0

Źródło: Dane GUS, CIHZ, MF.

W sytuacji, w której obecnie producentów papierosów nie obowiązuje skup określonej ilości surowca krajowego, przedstawiony w tabeli 13 udział surowca z upraw krajowych w produkcji wyrobów tytoniowych w zakładach krajowych odpowiada realnemu zapotrzebowaniu wyni-kającemu z potrzeb asortymentowych i rachunku ekonomicznego. Zakładane w polityce pań-stwa zmniejszenie konsumpcji wyrobów tytoniowych spowodowałoby zmniejszenie produk-cji tych wyrobów i ograniczenie zapotrzebowania na surowiec – zarówno importowany, jak i krajowy. Trudno jednak szacować skutki takiego ograniczenia dla importu i dla plantatorów krajowych – czy byłyby one proporcjonalne, czy któreś źródło surowca byłoby preferowane.

Uprawa tytoniu w Polsce prowadzona jest głównie w małych, wyspecjalizowanych gospo-darstwach. Według danych Agencji Rynku Rolnego (ARR) w 2006 roku umowy na uprawę tytoniu zawarło ponad 14 tys. plantatorów (tabela 12). Średnia powierzchnia uprawy tyto-niu w gospodarstwie rolnym wynosi 1,19 ha, co jest związane z pracochłonnością uprawy tytoniu i niskim stopniem zmechanizowania.

Tabela 12. Produkcja surowca tytoniowego w Polsce w 2006 roku

Wyszczególnienie 2006

Liczba plantatorów 14 123

Powierzchnia uprawy 16 820 ha

Wielkość produkcji 40 500 t

Średnie plony 2,41 t/ha

Źródło: Dane ARR.


50

W przypadku zmniejszenia zapotrzebowania na tytoń od plantatorów krajowych duże roz-drobnienie upraw i dominujący udział pracy ręcznej zawęża możliwości produkcji alterna-tywnej w tych gospodarstwach do niektórych upraw owoców i warzyw (według ekspertyz Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi), a zapewnienie podobnego poziomu opłacalno-ści wymagałoby odpowiedniego dofi nansowania tak, jak obecnie dofi nansowywana jest uprawa tytoniu. Do odpowiedniego wspierania restrukturyzacji produkcji w gospodar-stwach uprawiających tytoń w sytuacji spadku zapotrzebowania na surowiec tytoniowy zobowiązuje art. 17 Ramowej Konwencji WHO o Ograniczeniu Użycia Tytoniu.

Produkcja i udział w rynku wyrobów tytoniowych

Poza jednym zakładem produkcyjnym (Zakłady Tytoniowe w Lublinie SA – spółka Skarbu Państwa), dostawcami wyrobów tytoniowych na polski rynek są producenci o kapitale zagranicznym, w tym kilka zakładów należących do międzynarodowych koncernów tyto-niowych (Philip Morris, British American Tobacco, Gallaher, Imperial Tobacco, Scandi-navian Tobacco, Japan Tobacco, Altadis).

Głównym tytoniowym wyrobem konsumpcyjnym w Polsce są papierosy produkowane (2006 rok) przez wytwórnie należące do wymienionych fi rm w liczbie ponad 110 mld sztuk, przy czym na rynku krajowym sprzedawane jest około 74 mld, a pozostałe na innych ryn-kach (w krajach Unii Europejskiej i eksportowane poza Unię). Oprócz tych wyrobów na legalnym rynku sprzedaje się około 4,7 mld papierosów w postaci tytoniu luzem, który jest przerabiany na papierosy własnoręcznie przez konsumentów. Sprzedaż tytoniu luzem do sporządzania skrętów rośnie od kilku lat wraz z podnoszeniem akcyzy i wzrostem cen gotowych papierosów. W ten sposób niwelowana jest założona regulacyjna funkcja podatku – nie zmniejsza on popytu i konsumpcji tytoniu w oczekiwanym stopniu, a jedynie przenosi popyt na tańsze wyroby tytoniowe. Szkodliwość tego zjawiska pogłębia fakt, że tytoń luzem nie jest objęty regulacją dopuszczalnej zawartości substancji smolistych, niko-tyny i tlenku węgla w dymie papierosowym.

Inne wyroby tytoniowe – tytoń fajkowy, cygara, cygaretki – stanowią w Polsce margines konsumpcji i pochodzą głównie z importu.

Podział rynku wyrobów tytoniowych według deklaracji producentów jest w zasadzie sta-bilny. Niewielkie zmiany w walce konkurencyjnej powstają w wyniku wojen cenowych, które są możliwe dzięki wysokiemu udziałowi stawki procentowej w strukturze podatku akcyzowego. Niepożądanym dla polityki zdrowotnej efektem tych wojen jest pojawianie się na rynku tanich wyrobów tytoniowych.

Strategie marketingowe koncernów tytoniowych

Wszystkie działania zmierzające do zmniejszenia rozpowszechnienia się palenia tytoniu powodują zwiększoną aktywność producentów zainteresowanych utrzymaniem poziomu konsumpcji, a więc i dochodów z rynku. Nie mamy tu jednak do czynienia z naruszaniem prawa, gdyż ustalone zasady legalności produkcji i sprzedaży są jasne, a system nadzoru i kontroli dostatecznie skuteczny. Główni producenci dbający o wizerunek fi rmy i pozycję marki na rynku nie ryzykują więc praktyk nielegalnych, a przeciwnie, podejmują działania i demonstrują zachowania mające wykazać dbałość o legalizm, a nawet troskę o zdrowie dzieci i młodzieży (np. prowadzona kampania na rzecz odpowiedzialnej sprzedaży, tj. przestrzegania zakazu sprzedaży tytoniu nieletnim).


51

Obrona własnych interesów rynkowych przez producentów wyrobów tytoniowych prze-jawia się głównie w wykorzystywaniu niespójności polityki państwa lub niedoskonałości prawa. Na skutek utrzymywania istotnych różnic między opodatkowaniem papierosów i tytoniu luzem zwiększana jest oferta tytoniu luzem z równoczesną bogatą ofertą goto-wych rurek bibułkowych i sprawnych automatów do ich napełniania tytoniem. Od 2005 roku oferta „tytoniu do ręcznego sporządzania papierosów” opodatkowanego 65,62 zł (około 17 euro) za kilogram plus 27,34% maksymalnej ceny detalicznej jest zastępowana „tytoniem do palenia” opodatkowanym tylko 59% maksymalnej ceny detalicznej, bez stawki kwotowej (tabela 15). Tytoń ten cechuje się inną szerokością skrawków, ale jest w pełni przydatny do ręcznego sporządzania papierosów. Udział tych rodzajów tytoniu w ogólnej kwocie tytoniu luzem został przedstawiony w tabeli 13.

Tabela 13. Struktura podaży tytoniu do ręcznego sporządzania papierosów (w %)

Wyszczególnienie 2005 2006

Tytoń do ręcznego sporządzania papierosów 80, 9 25,2Tytoń do palenia 19,1 74,8

Źródło: RMC, AC Nielsen 2007.

W kształtowaniu rynku wyrobów tytoniowych producenci na ogół przestrzegają obowiązują-cych norm prawnych. Stosują natomiast różne strategie marketingowe, służące obchodzeniu zakazów reklamy i promocji (tabela 14). I tak np. zakaz reklamy tytoniu jest omijany przez wykorzystywanie dozwolonej informacji o wyrobach tytoniowych do celów reklamowych; publikowanie reklam w pismach „klubowych”, „do użytku wewnętrznego”, ale dostępnych w kioskach z prasą. Z kolei w celu ominięcia zakazu promocji kupony konkursowe są umiesz-czane w paczkach papierosów, albo wysyłane do osób palących w „prywatnych” listach.

Tabela 14. Strategie marketingowe dostawców wyrobów tytoniowych służące ochronie poziomu dochodów

Elementy polityki antytytoniowej Działania dostawców wyrobów

Zakaz reklamy definiowanej jako rozpowszechnianie publiczne

Publikowanie reklam w pismach „klubowych” i „do użytku wewnętrznego”, ale dostępnych w kioskach z prasą

Dozwolona informacja o wyrobach w miejscu sprzedaży

„Informacje” nabierające cech reklamy zachęcającej do zakupu i używania

Zakaz promocji rozumianej jako publiczne formy zachęty do zakupu

Umieszczanie kuponów konkursowych wewnątrz paczek papierosów lub wysyłanie w „prywatnych” listach

Publikacje o szkodach zdrowotnych i społecznych powodowanych przez palenie tytoniu

Kreowanie wizerunku firmy prospołecznej (inicjowanie akcji odpowiedzialnej sprzedaży, organizowanie dyskusji na temat społecznego funkcjonowania firmy)

Źródło: Materiały własne niepublikowane Departamentu Zdrowia Publicznego.


52


• Uprawa tytoniu w Polsce prowadzona jest głównie w małych, wyspecjalizowanych gospodarstwach, średnia powierzchnia tych upraw wynosi 1,19 ha.

• Głównymi dostawcami wyrobów tytoniowych na polski rynek są producenci o kapi-tale zagranicznym, w tym kilka zakładów należących do międzynarodowych koncer-nów tytoniowych.

• Oprócz gotowych, na legalnym rynku sprzedaje się około 4,7 mld sztuk papierosów w postaci tytoniu luzem, który jest przerabiany na papierosy własnoręcznie przez kon-sumentów.

• Spadek konsumpcji gotowych papierosów jest kompensowany papierosami sporzą-dzanymi ręcznie z taniego tytoniu luzem.

• Wszystkie działania zmierzające do zmniejszenia rozpowszechnienia palenia tyto-niu powodują zwiększoną aktywność producentów zainteresowanych utrzymaniem poziomu konsumpcji wykorzystujących niedoskonałość prawa i niekonsekwencje polityki państwa w zakresie palenia tytoniu.


53

Kierunki działania i priorytety w polityce antytytoniowej

Istniejące regulacje prawne

Polskie prawo reguluje większość warunków produkcji, rynku i konsumpcji wyrobów tyto-niowych zgodnie z potrzebami ochrony zdrowia. Obserwacje rynku i zachowań konsu-menckich ujawniają zarówno trafne i skuteczne rozwiązania, jak i dziedziny wymagające wnikliwych analiz i korekt legislacyjnych (Tabela 15).

Tabela 15. Regulacje prawne i ich realizacja

Regulacja Rezultat

1) Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (DzU 1996 nr 10, poz. 55 z późn. zm.).Zobowiązanie rządu do realizacji programu prowadzące go do zmniejszenia konsumpcji tytoniu; ustalenie nakładów budżetowych na realizację programu w relacji do dochodów z podatku akcyzowego od wyrobów tytonio-wych.

Zrealizowano dwa etapy programu, obecnie przygotowywany jest projekt na lata 2008-2012. Finansowanie w kwotach arbitralnych, dalece niewystarc zających, powoduje w ostatnich latach wyhamowanie inicjatyw programowych.

Ograniczenie palenia w miejscu pracy, nauki i w pomieszczeniach przeznaczonych do użytku publicznego.

Mimo licznych przypadków naruszania norm ustawowych znaczna poprawa stanu ochrony niepalących. Rozwiązanie nieskuteczne w stosunku do lokali gastronomicznych.

Ograniczenie dostępności tytoniu dla osób niepełnoletnich.

Ograniczenie na ogół skuteczne (nie ma sprzedaży z automatów, sprzedaży na sztuki i w małych opakowaniach).Zakaz sprzedaży niepełnoletnim narusza część drobnych detalistów (nieregularne kontrole, nieskuteczność kar finansowych).

Zakaz wprowadzania na rynek bezdymnych form tytoniu (z wyjątkiem tabaki), zakaz stosowania dodatków zwiększających uzależnienie, zakaz umieszczania na opakowaniach wyrobów tytoniowych komunikatów sugerujących mniejszą szkodliwość wyrobu.

Zakazy powszechnie respektowane.

Zakaz reklamy i promocji wyrobów tytoniowych. Oficjalna reklama i promocja skutecznie wyeliminowane (zgodność z dyrektywą 2003/33/WE). W celu prowadzenia nielegalnej reklamy i promocji wykorzystywane są zawężające definicje oraz dopuszczenie informacji o wyrobach tytoniowych w miejscu ich sprzedaży.

Zobowiązanie producentów i importerów do informowania ministra zdrowia o stosowanych w wyrobie dodatkach, ich właściwościach i celu stosowania.

Wdrożone i przestrzegane przez producentów i importerów.

Obowiązek ostrzegawczego etykietowania opakowań wyrobów tytoniowych.

Wdrożony i przestrzegany przez producentów i importerów.

2) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lutego 2004 r. w sprawie badania zawartości niektórych substancji w dymie papierosowym oraz informacji i ostrzeżeń zamieszczanych na opakowaniach wyrobów tytoniowych (DzU nr 31, poz. 275).Wprowadzenie norm dopuszczalnej zawartości substancji smolistych, nikotyny i tlenku węgla w dymie papierosowym.

Papierosy na rynku zgodne z normami.Poza regulacją pozostaje tytoń luzem do skręcania papierosów, cygaretki, cygara, tytoń fajkowy.


54

Ustanowienie laboratorium kontrolnego (laboratorium Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej w Łodzi).

Brak funduszy na diagnozę papierosów oferowanych na rynku.

Określenie tekstu ostrzeżeń i informacji umieszczanych na opakowaniach wyrobów tytoniowych oraz sposobu ich umieszczania.

Etykiety ostrzegawcze na wyrobach tytoniowych zgodne z przepisami UE.

3) Ustawa z dnia 23 stycznia 2004 r. o podatku akcyzowym (DzU nr 29, poz. 257).Ustalenie wykazu i definicji wyrobów tytoniowych podlegających opodatkowaniu akcyzą.

Określenie długości wałka tytoniowego w definicji papierosa oraz rozróżnianie form tytoniu luzem wprowadzanych na rynek pozwala producentom manipulować cenami wyrobów tytoniowych.

Ustalenie struktury i stawek podatku akcyzowego.

Stawki ustalone na poziomie wysokim, znacznie o dbiegającym od aktualnej sytuacji rynkowej (papierosy – 120 zł/1000 papier. + 50% maksymalnej ceny detalicznej) korygowane co roku rozporządzeniem ministra finansów (zob. niżej). Znaczne, nieuzasadnione kosztami produkcji różnice między stawkami na papierosy i tytoń luzem niweczą zakładany cel obniżania konsumpcji tytoniu za pomocą podatków i cen. Duży udział stawki procentowej w całkowitej kwocie akcyzy umożliwia producentom wpływ na wysokość akcyzy.

4) Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 22 kwietnia 2004 r. w sprawie obniżenia stawek podatku akcyzowego (DzU nr 87, poz. 825 z późn. zm.).Stawki akcyzy ustalane na kolejne lata – rosnące i zachowujące znaczne różnice między papierosami i tytoniem luzem.

Spadek sprzedaży papierosów jest kompensowany sprzedażą tytoniu luzem wykorzystywanego do ręcznego sporządzania papierosów.

5) Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 3 lipca 2007 r. w sprawie minimalnej stawki akcyzy na papierosy (DzU nr 128, poz. 888).Łączna kwotowa stawka akcyzy na papierosy, która jest pobierana w sytuacji, w której akcyza obliczona według stawki kwotowej i procentowej jest niższa niż stawka minimalna.

Sposób ustalania minimalnej stawki (90% najpopularniejszej kategorii cenowej) umożliwia producentom obniżanie ceny papierosów wypełniających główny segment rynku (wbrew założeniom polityki podatkowej i celom polityki zdrowotnej).

6) Ustawa z dnia 19 grudnia 2003 r. o organizacji rynków owoców i warzyw, rynku chmielu, rynku tytoniu oraz rynku suszu paszowego (DzU 2003 nr 223, poz. 2221).Ustanowienie dopłaty dla producentów surowca tytoniowego (dopłaty obowiązują w całej Unii Europejskiej).

Opłacalność produkcji surowca tytoniowego niezależnie od cen tytoniu importowanego.

Narodowy Program Zdrowia i program rządowy

Ograniczenie palenia tytoniu stanowi jedno z głównych zadań w zakresie poprawy i umac-niania zdrowia Polaków. Jest ono wypełniane w ramach dwóch programów określających politykę zdrowotną państwa: Narodowego Programu Zdrowia, Programu Ograniczania Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu w Polsce.

Narodowy Program Zdrowia (NPZ), realizowany od 1990 roku, opracowany został na podstawie strategii Światowej Organizacji Zdrowia „Zdrowie dla wszystkich w roku 2000”. Była to pierwsza próba włączenia do działań na rzecz ochrony zdrowia wszystkich działów gospodarki narodowej, instytucji centralnych i samorządów lokalnych. W kolejnej edy-


55

cji, ustanowionej we wrześniu 1995 roku, NPZ zawierał osiemnaście celów operacyjnych w zakresie ochrony zdrowia przed najważniejszymi czynnikami ryzyka. Jednym z celów tego programu było zmniejszenie rozpowszechnienia palenia tytoniu [43].

Obecnie obowiązuje przyjęty uchwałą Rady Ministrów z dnia 15 maja 2007 r. Narodowy Program Zdrowia na lata 2007–2015, którego realizację koordynuje Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego we współpracy z Ministerstwem Zdrowia. Zmniejszenie rozpo-wszechnienia palenia tytoniu zostało uznane w programie za cel operacyjny nr 1 w części dotyczącej czynników ryzyka i działań w zakresie promocji zdrowia [47].

Szczegółowy zakres i kierunki działania, zadania do wykonania i zasady współdziałania różnych instytucji w urzeczywistnianiu tego celu określa Program Ograniczania Zdrowot-nych Następstw Palenia Tytoniu w Polsce przyjęty przez Radę Ministrów na podstawie art. 4 ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych. Podstawowe zadania programu obejmują:

• ochronę zdrowia oraz rozwoju dzieci przed narażeniem na dym tytoniowy przez elimi-nowanie palenia tytoniu wśród kobiet w ciąży;

• upowszechnienie programów edukacyjnych motywujących do odrzucenia palenia tytoniu;

• zapewnienie środowiska wolnego od dymu tytoniowego w miejscu pracy, nauki i wypo-czynku;

• stymulowanie wzrostu cen wyrobów tytoniowych;

• zapewnienie osobom uzależnionym od tytoniu pomocy medycznej i innej pomocy tera-peutycznej w uwolnieniu się od nałogu;

• stworzenie atmosfery społecznej akceptacji dla życia wolnego od dymu tytoniowego;

• skuteczne kontrolowanie rynku wyrobów tytoniowych.

Stosunek do postanowień Ramowej Konwencji WHO o Ogranicze-niu Użycia Tytoniu

Polska przystąpiła do Ramowej Konwencji WHO o Ograniczeniu Użycia Tytoniu (Frame-work Convention on Tobacco Control – FCTC) 15 września 2006 roku.

Zobowiązania wynikające z konwencji są zgodne z polityką zdrowotną naszego kraju okre-śloną w ustawie o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tyto-niowych, której cel jest zbieżny z celem konwencji, a zakres i sposób uregulowań prawnych zgodny z postanowieniami konwencji.

Znaczna część zadań wynikających z treści konwencji jest też uwzględniona w rządowym Programie ograniczenia zdrowotnych następstw palenia tytoniu.

Jak wynika z załączonego zestawienia relacji między postanowieniami konwencji a obo-wiązującymi w Polsce przepisami prawa oraz strategią działań ograniczających palenie zawartą w programie, przystąpienie Polski do konwencji ma zasadnicze znaczenie dla utrzymania pozytywnych trendów zdrowotnych, a także wzmocnienia polityki zdrowot-nej państwa w walce z wyzwaniami, które staną przed Polską w zakresie ograniczenia następstw palenia tytoniu w najbliższych latach (palenie wśród ludności żyjącej w niedo-


56

statku, ochrona zdrowia dzieci i kobiet przed dymem tytoniowym, usuwanie palenia z prze-strzeni publicznej). Konwencja umożliwia także skoordynowanie działań ograniczających konsumpcję tytoniu w Polsce z działaniami innych krajów sygnatariuszy konwencji, w tym w szczególności z krajami Unii Europejskiej oraz z krajami Europy Środkowej i Wschod-niej spoza UE. Pozwoli to uzyskać większą skuteczność prawnych regulacji rynku wyrobów tytoniowych i stworzyć tamę dla zagrożeń wynikających z braku wspólnego, komplekso-wego podejścia do problematyki produkcji i konsumpcji tytoniu w skali międzynarodowej (np. przemyt i nielegalna produkcja papierosów).

Tabela 16. Główne postanowienia FCTC, podmioty, których dotyczą, ich stosunek do obowią-zującego prawa

KonwencjaPodmioty Prawo

art. zakres

4 – Prawo do wiedzy o szkodliwości używania tytoniu– Prawo do ochrony przed dymem tytoniowym

wszyscy obywatele zgodne z ustawą

13

– Zakaz reklamy i promocji wyrobów tytoniowych– Informowanie o cechach chemicznych wyrobów

tytoniowych i produktach ich spalania– Stosowanie określonych zasad pakowania

i etykietowania wyrobów tytoniowych

producenci wyrobów

tytoniowych

zgodne z ustawą i rozporządzeniem

14 Diagnozowanie i leczenie uzależnienia od tytoniu pracownicy medyczni

szkolenie lekarzy prowadzone

w ramach programu

rządowegoc

14 Zapewnienie dostępności diagnostyki i leczenia uzależnienia od tytoniu

zakłady opieki zdrowotnej

– zgodne z ustawą

– zgodne z ustawą

16– Zakaz sprzedaży tytoniu osobom niepełnoletnim– Zakaz sprzedaży papierosów na sztuki– Zakaz sprzedaży papierosów w automatach

przedsiębiorstwahandlowe zgodne z ustawą

16 Ograniczenie dostępności wyrobów tytoniowych osobom niepełnoletnim dzieci i młodzież zgodne z ustawą

20 Prowadzenie badań nad nikotynizmem instytucje naukowe

zgodne z praweme, f

4, 8

Wprowadzenie środków prawnych i administracyjnych w celu ochrony ludności przed biernym paleniem

organy państwa

zgodne z ustawą

5 Ustanowienie narodowego planu walki z uzależnieniem od tytoniu

na podst. ustawya realizowany jest programrządowyc

9 Normowanie składników oraz produktów spalania tytoniu; badanie ich zawartości zgodne z ustawą

10 Regulacja informacji umieszczanych na wyrobach tytoniowych

zgodne z ustawąi rozporządzeniem

12Prowadzenie powszechnej edukacji i szkolenia na temat ryzyka zdrowotnego związanego z używaniem tytoniu

realizowane w ramach programu rządowegoc


57

20 Organizowanie i wspieranie badań nad nikotynizmem

organy państwa

określanie priorytetów zgodne z prawema, g,realizowane w ramach programu rządowegoc

6Prowadzenie polityki podatkowej ograniczającej popytna tytoń

zgodne z ustawąa, uwzględniane w programiec

13 Wyeliminowanie reklamy i promocji wyrobów tytoniowych zgodne z ustawą

13 Wyeliminowanie transgranicznej reklamy, promocjii sponsoringu wyrobów tytoniowych do uregulowania

15 Wyeliminowanie nielegalnego handlu wyrobami tytoniowymi

zgodne z prawemd;szczegóły do uściślenia

17 Wspieranie alternatywnej działalności gospodarczej w stosunku do uprawy tytoniu do uregulowania

(a) Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych (DzU 1996 nr 10, poz. 55 z późn. zm.).

(b) Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 24 lutego 2004 r. w sprawie badania zawartości niektó-rych substancji w dymie papierosowym oraz informacji i ostrzeżeń zamieszczanych na opakowa-niach wyrobów tytoniowych (DzU nr 31, poz. 275).

(c) Program ograniczania zdrowotnych następstw palenia tytoniu w Polsce. Cele i zadania na lata 2002– 2006 określający kierunki i zakres polityki państwa zmierzającej do ograniczenia konsump-cji tytoniu.

(d) Ustawa z dnia 23 stycznia 2004 r. o podatku akcyzowym (DzU nr 29, poz. 257).(e) Ustawa z dnia 25 lipca 1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych (tekst jednolity DzU 2001

nr 33, poz. 388 z późn. zm.).(f) Ustawa z dnia 12 września 1990 r. o szkolnictwie wyższym (DzU nr 65, poz. 385 z późn. zm.).(g) Ustawa z dnia 8 października 2004 r. o zasadach fi nansowania nauki (DzU nr 238, poz. 2390).(h) Ustawa z dnia 27 sierpnia 2004 r. o świadczeniach opieki zdrowotnej fi nansowanych ze środków

publicznych (DzU nr 210, poz. 2135).Źródło: Opracowanie na podstawie ww. aktów prawnych.

Aktualne kierunki i cele polityki antytytoniowej

Zgromadzone dotychczas doświadczenie w stosowaniu prawa, opracowane i sprawdzone praktycznie programy, nawiązane kontakty i współpraca w terenie, zespoły przygotowa-nych pracowników medycznych, pedagogicznych i liderów środowiskowych to kapitał i punkt wyjścia do wdrażania tej polityki na terenie całego kraju. Obecnie występują jesz-cze istotne dysproporcje terytorialne spowodowane niedostatkiem odpowiednich ośrod-ków inicjatywnych w niektórych regionach kraju.

Rozpoznane cechy zachowań związanych z paleniem tytoniu oraz cechy grup największego ryzyka pozwalają uściślać kierunki przyszłego działania tak, by skoncentrować skuteczne środki interwencji z najlepszym efektem.


58

Tabela 17. Kierunki polityki antytytoniowej- na odstawie analizy wewnętrznej dep. Zdrowia Publicznego

Najważniejsze kierunki działania

Istniejące zasoby i doświadczenia

Niedostatki

Ochrona najmłodszej części populacji przez eliminowanie palenia tytoniu wśród kobiet w ciąży oraz w otoczeniu małych dzieci.

Zorganizowana opieka nad kobietą w ciąży i w połogu, sprawdzone programy działania dla lekarzy, pielęgniarek i położnych, korzystne stany motywacyjne towarzyszące macierzyństwu i pielęgnacji małego dziecka.

Zbyt mały zasięg wdrożenia.

Zapewnienie zdrowotnych warunków rozwoju i wychowania dzieci i młodzieży szkolnej przez uwalnianie środowiska szkolnego od dymu tytoniowego i zapobieganie rozpoczynaniu palenia.

Przygotowane i sprawdzone elementy profilaktyki antytytoniowej włączane są do programów nauczania jako ich integralna część.

Zbyt mała liczba szkół realizuje założenia programowe; szkoły nie są środowiskiem wolnym od dymu tytoniowego.

Ochrona przed narażeniem na dym tytoniowych w miejscu pracy.

Istnieją potrzebne regulacje prawne oraz programy edukacyjne i motywujące doeliminacji palenia z miejsca pracy.

Ograniczony zasięg wdrażania, niedostateczne zainteresowanie pracodawców i służb ochrony pracy; brak rachunku społecznych kosztów palenia tytoniu w miejscu pracy.

Zapewnienie powszechnie dostępnej pomocy palącym w uwolnieniu się od nałogu.

Organizacja opieki zdrowot-nej zapewniająca efektywne monitorowanie palących tytoń podopiecznych; opracowana metodycznie i wdrażana z powodzeniem krótka przeciw-tytoniowa interwencja lekars-ka.

Niewielki zasięg szkolenia lekarzy i pielęgniarek, ograniczone dotarcie do podopiecznych z diagnozą i poradą terapeutyczną.

Budowanie klimatu społecz-negosprzyjającego marginali-zacji palenia tytoniu w przestrzeni publicznej przez masową edukację i promocję stylu życia wolnego od tytoniu.

Organizowane kampanie masowe umożliwiają włączanie do współdziałania wielu środowisk społecznych – władz lokalnych, szkół, przedsiębiorstw, organizacji pozarządowych.

Niewielki zasięg terytorialny.

Skuteczne kontrolowanie rynku wyrobów tytoniowych przez doskonalenie rozwiązań prawnych i systemu kontroli państwowej.

Potwierdzona skuteczność instrumentów podatkowych w regulacji popytu na wyroby tytoniowe.Poprawne normy i zorganizowana kontrola laboratoryjna wyrobów tytoniowych.

Niekonsekwentna polityka podatkowa.Brak finansowania kosztownych badań wyrobów tytoniowych oferowanych na rynku.

Źródło: Zestawienie własne na podstawie materiałów Departamentu Zdrowia Publicznego.

Rozwój polityki antytytoniowej

Stymulowanie wzrostu cen wyrobów tytoniowych

Ceny papierosów są jednym z czynników decydujących o zainteresowaniu paleniem, przy czym większą wrażliwość na ceny papierosów wykazują osoby o słabszej kondycji fi nanso-wej. Badania przeprowadzone w 1999 roku, po istotnej podwyżce cen papierosów (średnio o 27%), wykazały, że:


59

• wśród palaczy będących w trudnej sytuacji materialnej 10% rozważało zaprzestanie palenia,

• wśród palących osób zamożnych – tylko 2–5%,

• wśród uczniów palących (w wieku 13–15 lat) 30% przerwało palenie na jakiś czas lub w ogóle zaniechało palenia.

Ceny wyrobów tytoniowych w Polsce nie są ustalane administracyjnie, zatem podatki są jedynym instrumentem w gestii organów państwa mającym istotny wpływ na popyt rynkowy i konsumpcję wyrobów tytoniowych. W cenie popularnych (tanich) papierosów 79,5% sta-nowi kwota pobieranego podatku (akcyzowego i VAT), ale obecne stawki podatku akcyzo-wego nie spełniają jeszcze wymagań obowiązującej w Unii Europejskiej minimalnej stawki podatku 64 EUR/1000 sztuk papierosów, która ma być osiągnięta do końca 2008 roku. Podatkowy element polityki ograniczania konsumpcji tytoniu nie jest dotychczas dosta-tecznie wykorzystywany. Nieskuteczność podatkowego wpływu na poziom konsumpcji tytoniu wynika z niekonsekwencji polityki podatkowej, w której troska o dochody budżetu przeważa nad potrzebami ochrony zdrowia:

• na użytek polityki zdrowotnej podnoszona jest akcyza na papierosy i rosnące wskaźniki cen papierosów gotowych;

• utrzymywany wysoki udział stawki procentowej pozwala zachowywać na rynku szeroki segment tańszych papierosów;

• utrzymywane znaczne różnice stawek podatkowych na papierosy i tytoń luzem umoż-liwiają zastępowanie drożejących papierosów tanimi i wygodnymi w użyciu „skrętami” – tańszymi o 5–30% od papierosów gotowych;

• niekonsekwencje polityki podatkowej wykorzystują dostawcy wyrobów tytoniowych:

• gromadząc nawet półroczne zapasy papierosów, którymi opóźniają rynkowe skutki podwyższanej na dany rok akcyzy,

• obniżając ceny papierosów za pomocą manipulacji najpopularniejszą kategorią cenową (minimalna stawka akcyzy w 2006 roku – 150,00 zł/1000 sztuk, a w 2007 roku – 146,33 zł/1000 sztuk).

Dla podtrzymywania i uzasadniania niekorzystnych dla polityki zdrowotnej zjawisk ryn-kowych wykorzystywane są argumenty o zagrożeniu gwałtownym wzrostem podaży niele-galnych papierosów (przemyt, nielegalna produkcja). Tymczasem badania obecności na rynku papierosów z nielegalnych źródeł – prowadzone zarówno przez koncerny tytoniowe, jak i ośrodki niezależne – pokazują względnie stabilną obecność tych papierosów na rynku na poziomie 5–7%, niezależnie od wzrostu podatków i cen papierosów.

Dominacja celów fi skalnych nad społecznymi i zdrowotnymi opiera się na doraźnych korzyściach dla budżetu, nie uwzględniając rachunku kosztów i korzyści w dłuższej per-spektywie (np. kilku lat). Niestety, dotychczas w Polsce nie przeprowadzono tego rodzaju analiz opartych na badaniach empirycznych. Posługując się badaniami i ocenami Banku Światowego, można przyjąć, że straty gospodarki narodowej z tytułu chorób odtytonio-wych są 2–3–krotnie wyższe niż dochody z produkcji i konsumpcji tytoniu.


60

Tworzenie środowiska wolnego od dymu tytoniowego

Obserwowane zmiany postaw wobec palenia tytoniu w obecności innych osób (zwłaszcza niepalących) pod wpływem polityki wewnętrznej oraz przyspieszenia procesu margina-lizacji palenia tytoniu w innych krajach Unii Europejskiej (Irlandia, Norwegia, Włochy, Szkocja, Szwecja, Malta, Francja) tworzą korzystny klimat dla podobnych zmian w naszym kraju. Chodzi tu przede wszystkim o dokonanie kolejnego kroku w stosunku do placówek edukacyjnych i zakładów opieki zdrowotnej poprzez wprowadzenie w tych środowiskach zakazu palenia tytoniu. Obecny stan prawny dopuszczający istnienie w placówkach edu-kacyjnych i zakładach opieki zdrowotnej pomieszczeń przeznaczonych do palenia tytoniu nie daje się pogodzić z ochroną najmłodszych przed dymem tytoniowym i popadnięciem w uzależnienie od tytoniu, a także ze społeczną (wychowawczą) funkcją tych środowisk. Badania ankietowe przeprowadzone w 2007 roku pokazują, że 89% ludności opowiada się za wprowadzeniem zakazu palenia w placówkach edukacyjnych, 88% – w zakładach opieki zdrowotnej, 84% – w obiektach kultury, zatem takie rozwiązania popierają zarówno nie-palący, jak i palący obywatele. Istotne zmiany są również oczekiwane w przepisach doty-czących palenia w zakładach gastronomicznych i rozrywkowych. Obecnie prawo zezwala na wyznaczanie sal konsumpcyjnych, a w małych lokalach miejsc (stolików) dla palących. Za zakazem palenia w tych obiektach opowiada się 54–66% ludności.

W Sejmie przygotowywany jest projekt zmian w ustawie, które wprowadzą dalej idące ograniczenia palenia tytoniu. Planuje się wprowadzenie zakazu palenia tytoniu:

• w wyodrębnionych pomieszczeniach (palarniach) na terenie szkół i zakładów opieki zdrowotnej,

• w lokalach gastronomicznych, z możliwością udostępnienia odrębnych pomieszczeń do palenia (palarni),

• w innych miejscach publicznych, np. na przystankach komunikacji publicznej. Stopień zaawansowania poselskich projektów legislacyjnych uwzględniających te potrzeby i popieranych przez rząd pozwala sądzić, że w najbliższym czasie sprawy te zostaną uregulowane z pożytkiem dla zdrowia.

Obrona obecnego poziomu sprzedaży papierosów przed możliwym spadkiem konsumpcji tytoniu związanym z poszerzaniem stref wolnych od dymu tytoniowego wyrażana jest nie wprost, a przez inicjowanie i wspieranie publicznych dyskusji nad obroną wolności osobi-stej, a także przez wspieranie wystąpień niektórych grup zawodowych (kelnerzy i barmani) w obronie przed ryzykiem spadku obrotów lokali gastronomicznych.

Doświadczenie Stowarzyszenia „Manko” z Akademii Ekonomicznej w Krakowie reali-zującego z powodzeniem program „Lokal bez papierosa” przekonuje, że zastrzeżenia przedsiębiorców dotyczące negatywnych skutków ekonomicznych usunięcia palenia tyto-niu z gastronomii są bezpodstawne.


61

Zakaz reklamy i promocji tytoniu oraz sponsorowania przez firmy tytoniowe działalności sportowej, kulturalnej, oświatowej, zdrowot-nej i społeczno-politycznej

Wyeliminowanie reklamy i promocji wyrobów tytoniowych jest jednym z kluczowych ele-mentów polityki antytytoniowej. Obserwacje z początku lat 90. w Polsce dowodzą, że: młodzież jest najbardziej wrażliwym odbiorcą reklam i ofert promocyjnych, dorośli palacze mają raczej zdeklarowane upodobania i demonstrują ograniczoną podatność na zachęty marketingowe, treść i kontekst społeczno-emocjonalny reklam papierosów adresowany jest do młodzieży jako potencjalnego konsumenta i jest proponowanym elementem kształ-tującego się stylu życia.

Potwierdzają to badania prowadzone w ramach projektu Health Behavior Survey Among Children, z których wynika, że w latach największego nasilenia reklamy papierosów (1990–1998) częstość palenia wśród 15-letnich dziewcząt wzrosła z 16% do 28%[27]. Po wprowadzeniu zakazu reklamy tytoniu około 40% niepalących uczniów deklarowało, że powodem takiego wyboru był brak reklam oraz dyskusja i komentarze towarzyszące wpro-wadzeniu zakazu.

Ograniczenia reklamy tytoniu wprowadzano w 1996 roku, stopniowo poszerzając zakres zakazu (art. 8 ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych) do objęcia nim poza radiem i telewizją całej prasy i plakatów wielkoformatowych (1999 rok ze skutkiem od 2001 roku). Równocześnie zakazem objęto promocję wyrobów tytoniowych oraz sponsorowanie przez fi rmy tyto-niowe działalności sportowej, kulturalnej, oświatowej, zdrowotnej i społeczno-politycz-nej. Tak szeroki zakres i radykalny charakter regulacji prawnych stawiał Polskę w pozycji lidera w tej dziedzinie w Europie – dopiero w 2003 roku przyjęto w Unii Europejskiej dyrektywę (2003/33/WE)[48] ograniczającą niektóre formy reklamy. Kierując się tą dyrek-tywą, w 2003 roku rozszerzono zakaz reklamy na usługi informatyczne.

Wprowadzone zakazy reklamy, promocji i sponsoringu są skuteczne. Jednak kilka lat funkcjonowania rynku w warunkach tych zakazów ujawniło praktyki wcześniej niesto-sowane i nieprzewidywane, jak pewne „niepubliczne” formy reklamy lub promocji czy nadużywanie dozwolonej prawem informacji o wyrobach tytoniowych. To doświadczenie pozwoli przy najbliższej nowelizacji ustawy uściślić przepisy i wyeliminować niepożądane zjawiska rynkowe.

Pakowanie i etykietowanie wyrobów tytoniowych

Sposób pakowania i etykietowania papierosów ma istotne znaczenie dla atrakcyjności produktu, a nawet wpływa na ich dostępność dla niektórych grup konsumentów. Małe opakowania po kilka sztuk papierosów byłyby bardziej dostępne dla dzieci i młodzieży dysponujących ograniczoną zasobnością „kieszonkowego”. Taka możliwość została wyeli-minowana już w 1996 roku ustawowym zakazem sprzedaży na sztuki i w opakowaniach mniejszych niż typowe, po 20 sztuk.

W tym samym czasie (ze skutkiem na rynku od czerwca 1998 roku) wprowadzono obowią-zek naklejania na opakowania wyrobów tytoniowych etykiet o radykalnej treści ostrzegają-cych o ryzyku związanym z paleniem tytoniu. Pionierskim rozwiązaniem (w Europie) było


62

przeznaczenie po 30% największych płaszczyzn opakowania na etykiety ostrzegawcze. Na ścianie bocznej opakowania papierosów zamieszczana jest informacja o zawartości sub-stancji smolistych i nikotyny.

Pierwsze tak wyraziste, zmieniające wizerunek produktu ostrzeżenia skupiły uwagę kon-sumentów: w 1998 roku 14% palących mężczyzn i 16% palących kobiet podjęło próby zmiany stosunku do palenia (np. ograniczyło palenie), a 3% mężczyzn i 4% kobiet dekla-rowało zaprzestanie palenia pod wpływem tych ostrzeżeń.

W 2004 roku wprowadzono ostrzeżenia w formie i treści zgodne z dyrektywą 2001/37/WE, które funkcjonują obecnie.

Zgodnie z kierunkiem polityki antytytoniowej przyjętej w Unii Europejskiej oraz z posta-nowieniami Ramowej Konwencji WHO o Ograniczeniu Użycia Tytoniu przygotowywane jest zastąpienie obecnej formy ostrzeżeń ostrzeżeniami mieszanymi, łączącymi dotychcza-sowy komunikat werbalny z ilustracją grafi czną. W tym celu zostanie wykorzystana biblio-teka etykiet (ilustracji) zatwierdzona do użytku decyzją Komisji Europejskiej.


• Program ograniczenia zdrowotnych następstw palenia tytoniu jest jednym z głów-nych elementów profi laktycznej strategii ochrony zdrowia zbudowanej na założe-niach strategii Zdrowie dla Wszystkich do roku 2000 i strategii Zdrowie 2001.

• Polityka antytytoniowa wyrażona w założeniach programu i w ustawie z dnia 9 listo-pada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych jest zgodna z postanowieniami Ramowej Konwencji WHO o Ogranicze-niu Użycia Tytoniu.

• Główne kierunki polityki antytytoniowej koncentrują się na ochronie ludności przed ekspozycją na dym tytoniowy, budowaniu klimatu społecznego sprzyjającego mar-ginalizacji tytoniu w kulturze, obyczaju i gospodarce kraju, organizowaniu pomocy palącym w uwolnieniu się od nałogu, tworzeniu skutecznych mechanizmów i bodź-ców ekonomicznych ograniczających konsumpcję tytoniu.

• Priorytetem dla doskonalenia podstaw prawnych jest poszerzenie stref wolnych od dymu tytoniowego i wyeliminowanie niejasności wykorzystywanych dla reklamowa-nia i promocji papierosów.

• Struktura i rosnące stawki podatku akcyzowego wywierają niewielki wpływ na ogra-niczenie konsumpcji tytoniu, kierując popyt na ręcznie sporządzane papierosy.

• W polityce antytytoniowej niedoceniane jest inwestowanie w ograniczanie palenia tytoniu m.in. z powodu braku rachunku kosztów generowanych przez choroby odty-toniowe i korzyści dla budżetu z wpływów podatkowych.


63

Krajowy mechanizm koordynacji programów ograni-czania palenia tytoniu w Polsce

Koordynacja narodowych programów ograniczania rozpowszech-nienia się palenia tytoniu

Aktualnie obowiązujący, Narodowy Program Zdrowia na lata 2007–2015 realizowany jest przez Narodowy Instytut Zdrowia Publicznego we współpracy z Ministerstwem Zdrowia.

Rządowy Program Ograniczania Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu w Polsce [50] wprowadzano w latach 1997–2000 i 2002–2006, wykorzystując doświadczenia prof. W. Zatońskiego z Centrum Onkologii–Instytutu w Warszawie, który współpracował w reali-zacji tych przedsięwzięć z przedstawicielami instytucji państwowych, samorządowych, organizacjami młodzieżowymi i pozarządowymi, a także pozyskał do promocji zdrowego stylu życia wolnego od dymu tytoniowego wybitne postacie życia publicznego.

Od 2007 roku, decyzją ministra zdrowia, koordynację programu przejął Główny Inspektor Sanitarny odpowiedzialny w Polsce za zdrowie publiczne. W strukturze Głównego Inspek-toratu Sanitarnego tworzony jest Wydział Profi laktyki Palenia Tytoniu, którego podstawo-wym zadaniem jest koordynowanie i nadzorowanie zadań wynikających z założeń krajo-wego programu w latach 2007–2011 na podstawie przepisów obowiązującego prawa.

Krajowa koordynacja Programu Ograniczania Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu w Polsce zgodnie z zapisami ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie przed następ-stwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych zobowiązuje polski rząd do opracowania długofalowego programu określającego politykę zdrowotną, społeczną i ekonomiczną zmierzającą do ograniczenia palenia tytoniu w Polsce. Corocznie rząd polski składa Sej-mowi sprawozdanie z realizacji tych przedsięwzięć podejmowanych przez poszczególne resorty, przy wiodącym udziale resortu zdrowia.

Finansowanie

Zapisy ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych określają środki fi nansowe na realizację Programu Ograniczania Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu w Polsce, które powinny wynosić równowartość 0,5% kwoty wpływów do budżetu z tytułu akcyzy od wyrobów tytoniowych. Mimo to kwota przekazana Głównemu Inspektorowi Sanitarnemu w 2007 roku wyniosła milion złotych, co stanowi jedynie około 1/63 omawianej sumy16.

Koordynacja i współpraca wewnątrzrządowa

W związku z szerokim zakresem zadań i koniecznością wielokierunkowej współpracy na poziomie krajowym Prezes Rady Ministrów zarządzeniem nr 3 z dnia 12 stycznia 2004 r. powołał Międzyresortowy Zespół Koordynacyjny, w którego skład wchodzą przedstawi-ciele właściwych ministerstw i innych instytucji zaangażowanych w prace nad poprawą zdrowia Polaków w zakresie profi laktyki palenia tytoniu. Gremium to spotyka się cyklicz-nie w celu omówienia bieżącego stanu realizacji zadań przez poszczególne resorty oraz

16 Por. rozdział 7.


64

dyskutowania problemów i podejmowania ustaleń co do kolejnych działań. Prace zespołu koordynuje Główny Inspektor Sanitarny, wykorzystując właściwe mu środki do przekazy-wania ważnych i pilnych informacji.

Koordynacja i zarządzanie programem w 16 województwach, zgodnie ze strukturą Państwowej Inspekcji Sanitarnej (zajmującej się urzędowo zdrowiem publicznym w kraju), została powie-rzona 16 państwowym wojewódzkim inspektorom sanitarnym, którzy zatrudniają interdyscypli-narne zespoły specjalistów zajmujących się promocją zdrowia. Następnie na poziomie lokalnym/powiatowym koordynacją programu zawiaduje 318 państwowych powiatowych inspektorów sanitarnych, którzy dla potrzeb realizacji zadań z zakresu profi laktyki i promocji zdrowia zatrud-niają specjalistów w tym zakresie. Ogółem w tych 334 instytucjach rządowych na poziomach wojewódzkim i powiatowym zatrudnionych jest 600 pracowników, którzy inicjują, organizują, monitorują i oceniają efekty prowadzonych działań prozdrowotnych, w tym antytytoniowych.

Wykres 14. Struktura organizacyjna Państwowej Inspekcji Sanitarnej

Źródło: strona WWW GIS. [51]

W strukturze Państwowej Inspekcji Sanitarnej, w Wojewódzkiej Stacji Sanitarno-Epide-miologicznej w Łodzi funkcjonuje Laboratorium ds. Krajowej Kontroli Substancji Szko-dliwych w Wyrobach Tytoniowych, weryfi kujące deklarowaną przez producentów zawar-tość substancji smolistych, nikotyny i tlenku węgla w dymie papierosowym.

Zapleczem naukowym dla Państwowej Inspekcji Sanitarnej, prowadzącym w odpowied-nich dziedzinach badania oraz specjalistyczne kształcenie podyplomowe, są instytuty naukowe: Państwowy Zakład Higieny w Warszawie, Instytut Medycyny Pracy w Łodzi, Instytut Żywności i Żywienia w Warszawie, Centrum Onkologii–Instytut w Warszawie oraz Instytut Kardiologii w Warszawie.


65

Monitorowanie realizacji programów antytytoniowych

Monitorowanie efektów i korzyści zdrowotnych wynikających z realizacji Narodowego Programu Zdrowia oraz rządowego Programu Ograniczania Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu jest przede wszystkim oparte na analizie postaw wobec palenia tytoniu dorosłej ludności Polski oraz epidemiologicznej analizie umieralności na choroby odty-toniowe, w szczególności na raka płuca jako modelowego wskaźnika oceny zdrowotnych następstw ekspozycji na dym tytoniowy. Działania te są także prowadzone w ramach naro-dowych programów prewencji chorób cywilizacyjnych, w szczególności Narodowego Pro-gramu Zwalczania Chorób Nowotworowych. Koordynatorem tych działań jest od wielu lat Centrum Onkologii–Instytut w Warszawie.

Badania postaw wobec palenia tytoniu oparte są na wynikach ogólnopolskich badań sondażowych prowadzonych od 1974 roku na reprezentatywnych, losowych, 1000–1500-osobowych próbach ludności Polski powyżej 15 lub 18 roku życia17. Ocena rozpowszechnie-nia się oraz społeczno-demografi cznej charakterystyki palenia tytoniu uwzględnia wyniki badań przeprowadzonych przez Centrum Onkologii–Instytut w Warszawie we współpracy z ośrodkami badania opinii publicznej (OBOP, CBOS, RUN).

W ostatnich latach Państwowa Inspekcja Sanitarna monitoruje przestrzeganie zakazu palenia tytoniu w placówkach nauczania i wychowania, zakładach opieki zdrowotnej, zakładach gastronomicznych oraz innych zakładach pracy w ramach prowadzonego bieżą-cego nadzoru sanitarnego w wymienionych obiektach.


• Ograniczenie rozpowszechnienia się palenia tytoniu jest jednym z celów operacyj-nych Narodowego Programu Zdrowia na lata 2007–2015.

• W nawiązaniu do założeń Narodowego Programu Zdrowia i ustawy z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytonio-wych w Polsce opracowano rządowy Program Ograniczania Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu. Koordynacją programu zajmuje się Główny Inspektor Sanitarny z Wydziałem Profi laktyki Palenia Tytoniu w Departamencie Zdrowia Publicznego i Promocji Zdrowia Głównego Inspektoratu Sanitarnego.

• W związku z szerokim zakresem zadań i koniecznością wielokierunkowej współpracy na poziomie krajowym minister zdrowia powołał Międzyresortowy Zespół Koordy-nacyjny, w którego skład wchodzą przedstawiciele właściwych ministerstw i innych instytucji zaangażowanych w prace nad poprawą zdrowia Polaków w zakresie profi -laktyki palenia tytoniu.

• Monitorowanie realizacji działań antytytoniowych jest przede wszystkim oparte na analizie postaw dorosłej ludności Polski wobec palenia tytoniu oraz na epidemiolo-gicznej analizie umieralności w przypadku chorób odtytoniowych.

• Główny Inspektor Sanitarny prowadzi bieżący nadzór nad przestrzeganiem zakazu palenia tytoniu w placówkach nauczania i wychowania, zakładach opieki zdrowotnej, zakładach gastronomicznych oraz innych zakładach pracy.

17 Zob. opis i wyniki badań w rozdziale 5.


67

Współpraca między instytucjami i organizacjami po-zarządowymi

Główny Inspektorat Sanitarny – Departament Zdrowia Publicznego i Promocji Zdro-wia zarządza działalnością antytytoniową we współpracy z wymienionymi specjalistami zatrudnionymi w jednostkach Państwowej Inspekcji Sanitarnej oraz ocenia tę działalność, wykorzystując do tego celu monitorowanie realizowanych zadań oraz analizy i oceny spra-wozdań i raportów przesyłanych do Głównego Inspektoratu Sanitarnego.

W zależności od możliwości lokalnych, aktywności i kreatywności liderów oraz osób zaj-mujących się prewencją i ochroną zdrowia ludności na danym terenie koordynatorzy działalności antytytoniowej wywodzący się z wymienionych instytucji państwowych two-rzą sojusze i koalicje z władzami samorządowymi, przedstawicielami innych instytucji, tj. szkół, wyższych uczelni, zakładów opieki zdrowotnej, placówek kulturalnych, ośrodków sportowych, ośrodków religijnych oraz środków masowego przekazu, a także sektora pry-watnego. Przedstawiciele sektora rządowego, samorządowego, prywatnego oraz organiza-cje pozarządowe współuczestniczą w realizacji programów i akcji edukacyjnych skierowa-nych przede wszystkim do młodzieży szkolnej, ale także do całej populacji.

W zakresie profi laktyki palenia tytoniu w Polsce od kilkunastu lat organizowane są kam-panie z okazji obchodów „Światowego Dnia bez Tytoniu” (31 maja) oraz „Światowego Dnia Rzucania Palenia” (trzeci czwartek listopada). Na poziomie krajowym działania te są kierowane przez Centrum Onkologii–Instytut w Warszawie, zaś w województwach i śro-dowiskach lokalnych są organizowane w szerokim partnerstwie dla społeczności lokalnej, koordynowane i zarządzane przez specjalistów ds. promocji zdrowia z Państwowej Inspek-cji Sanitarnej. Przeprowadzane są także autorskie przedsięwzięcia przedstawicieli różnych instytucji i organizacji, skierowane do pracowników bądź członków tych jednostek. Wymie-nieni organizatorzy wyposażani są w całym kraju w materiały i pomoce dydaktyczne wydane centralnie ze środków Programu Ograniczania Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu w Polsce. Poza tym inicjatorzy i organizatorzy lokalnych przedsięwzięć wydają własne materiały informacyjno-edukacyjne adresowane do różnych grup odbiorców.

W ramach realizacji Programu Ograniczania Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu w Polsce w 2007 roku jego koordynator – Główny Inspektor Sanitarny – wspiera inicjatywy i współpracuje z następującymi organizacjami pozarządowymi:

Stowarzyszenie Studenckie MANKO z Krakowa, realizujące społeczną kampanię „Lokal bez papierosa”;

• Kolegium Lekarzy Rodzinnych w Polsce, które w ramach przyznanych środków pod-jęło się opracowania wytycznych dla lekarzy podstawowej opieki zdrowotnej w zakresie interwencji antytytoniowej wśród palących pacjentów;

• Polskie Towarzystwo Oświaty Zdrowotnej, skupiające profesjonalistów w zakresie promocji zdrowia, które od lat organizacyjnie wspiera działania Państwowej Inspekcji Sanitarnej;

• Organizacje harcerskie w całym kraju (Związek Harcerstwa Polskiego i Związek Har-cerstwa Rzeczpospolitej) oraz stowarzyszenia studenckie, których członkowie najczę-


68

ściej jako wolontariusze wspierają wydarzenia organizowane przez stacje sanitarno-epidemiologiczne i innych inicjatorów w całym kraju.

W działania zmierzające do ograniczenia palenia tytoniu w Polsce zaangażowanych jest jeszcze dużo instytucji i organizacji pozarządowych, takich jak: Instytut Medycyny Pracy i Zdrowia Środowiskowego z Sosnowca, Stowarzyszenie Zdrowych Miast Polskich z Łodzi, Stowarzyszenie Oddech z Warszawy, Stowarzyszenie Akademickie Verum z Lublina, Fundacja „Oddech Nadziei” z Bydgoszczy, Fundacja „Promocja Zdrowia” z Warszawy, Stowarzyszenie „Sport Dzieci i Młodzieży” z Warszawy, Stowarzyszenie „Zdrowie i My” z Warszawy, Stowarzyszenie „Ciechanowskie Konsorcjum Zdrowia” z Ciechanowa, Sto-warzyszenie na rzecz Dzieciństwa Wolnego od Tytoniu z Warszawy, Towarzystwo Profi -laktyki i Przeciwdziałania Uzależnieniom z Torunia, Związek Harcerstwa Polskiego. W późniejszym czasie do koalicji dołączyli kolejni członkowie: Centrum Psychologiczno-Pa-storalne „Metanoia” z Płocka, Fundacja „Laboratorium Reportażu” z Warszawy, Fun-dacja „Zdrowe Miasto” z Chojnic, Pomorskie Towarzystwo Przeciwtytoniowe z Gdańska i wiele innych.

Kadry zaangażowane w działania antytytoniowe

Międzysektorowy charakter działań antytytoniowych oznacza, że przekrój grup społecz-nych, których zaangażowanie jest ważne dla osiągnięcia zamierzonych celów, jest bar-dzo szeroki. Do najważniejszych spośród nich należą: lekarze i pielęgniarki, nauczyciele, urzędnicy państwowi i samorządowi, policja i inne służby mundurowe, księża i działacze społeczni. Rola tych grup w ograniczeniu palenia tytoniu wynika w dużej mierze z cha-rakteru wykonywanych zawodów, jednak skuteczność tych działań wymaga właściwego przygotowania.

W ostatnich kilkunastu latach szkolenia dla organizatorów przedsięwzięć antytytonio-wych cyklicznie były organizowane na poziomie krajowym przez prof. W. Zatońskiego,a na poziomie wojewódzkim i lokalnym przez instytucje podległe resortowi zdrowia, tj. stacje sanitarno-epidemiologiczne, szpitale, akademie medyczne, instytuty naukowe. Uczestnikami szkoleń byli przede wszystkim koordynatorzy i organizatorzy działań anty-tytoniowych w całym kraju oraz lekarze, którzy byli dokształcani w zakresie przeprowadza-nia interwencji antytytoniowych wśród palących pacjentów.

Niemniej jednak nadal konieczne jest organizowanie szkoleń w środowiskach lokalnych dla przedstawicieli sektora państwowego, samorządowego, pozarządowego i prywatnego przygotowujących liderów i partnerów w dużych i małych miejscowościach do wspólnych, zintegrowanych, kompleksowych działań skierowanych do osób niepalących i palaczy, aby zerwali z nałogiem, a także ludzi z ich otoczenia w celu wspierania ich w tych wysiłkach.

Istnieje potrzeba przygotowania społecznej kampanii antytytoniowej w Polsce, która byłaby przeprowadzana systematycznie przez kilka lat. Różnymi kanałami dotarcia przy udziale zaangażowanych i odpowiedzialnych instytucji, organizacji pozarządowych, mediów i innych środków przekazu należy docierać do wybranych grup odbiorców. Przy obecnym fi nansowaniu Programu Ograniczania Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu w Polsce jest to niemożliwe, ponieważ koszty szeroko zakrojonych kampanii są wyższe niż środki przeznaczone na program.


69

Oprócz działalności informacyjno-edukacyjnej ważnym zagadnieniem jest działalność motywująca i mobilizująca władze lokalne do określenia miejsc użyteczności publicznej jako stref bezdymnych, m.in. przystanków komunikacyjnych czy placów zabaw.

Konieczne staje się dokształcanie i przygotowywanie liderów lokalnych, osób publicz-nych i wolontariuszy do przeprowadzenia kampanii i akcji w środowiskach lokalnych oraz fachowych pracowników medycznych (lekarze, pielęgniarki), którzy w trakcie rutynowej pracy w zakładach opieki zdrowotnej udzielaliby pomocy i wsparcia pacjentom chcącym zerwać z nałogiem palenia tytoniu.


• Do najważniejszych grup społecznych odgrywających kluczową rolę w ograniczaniu rozpowszechnienia się palenia tytoniu należą: lekarze i pielęgniarki, nauczyciele, urzędnicy państwowi i samorządowi, policja i inne służby mundurowe, księża i dzia-łacze społeczni.

• W działania zmierzające do ograniczenia rozpowszechnienia się palenia tytoniu w Polsce zaangażowanych jest wiele różnych instytucji rządowych, samorządowych i organizacji pozarządowych.

• Działania dużej części z nich koordynuje i wspiera, w ramach realizacji Programu Ograniczania Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu w Polsce w 2007 roku, Główny Inspektor Sanitarny

• Istnieje potrzeba przygotowania społecznej kampanii antytytoniowej w Polsce, która byłaby przeprowadzana systematycznie przez kilka lat.

• Konieczne jest dokształcanie i przygotowywanie liderów lokalnych, osób publicznych i wolontariuszy do przeprowadzenia kampanii i akcji w środowiskach lokalnych oraz fachowych pracowników medycznych (lekarze, pielęgniarki), którzy w trakcie ruty-nowej pracy w zakładach opieki zdrowotnej udzielaliby pomocy i wsparcia pacjentom chcącym zerwać z nałogiem palenia tytoniu.


71

Podsumowanie i wnioski

Nowoczesne ustawodawstwo przeciwtytoniowe oraz rządowa strategia i program ograni-czenia palenia tytoniu w Polsce, które wprowadzono w życie w latach 90., miały znaczący wpływ na spadek częstości palenia w Polsce. Przeobrażenia polityki zdrowotnej w tym zakresie wynikały z przesłanek i obserwacji naukowych oraz zostały wzmocnione przez rozwijający się w demokratycznej Polsce ruch obywatelski. Niektóre z wprowadzonych wtedy w Polsce ustawowych rozwiązań były bliskie najlepszych standardów światowych; dotyczyło to dużych ostrzeżeń na paczkach papierosów i całkowitego zakazu reklamy, pro-mocji tytoniu oraz sponsorowania przez fi rmy tytoniowe działalności sportowej, kultural-nej, oświatowej, zdrowotnej i społeczno-politycznej.

Problem tytoniu należy także ujmować w szerszym kontekście chorób niezakaźnych. Prze-wlekłe choroby niezakaźne stanowią od lat najważniejszy problem zdrowotny, społeczny i ekonomiczny w Polsce. Choroby układu krążenia, nowotwory złośliwe, choroby układu oddechowego oraz zaburzenia metaboliczne mają kluczowy wpływ na wskaźniki zachoro-walności i umieralności, a także niezdolności do pracy i inwalidztwa. Same tylko choroby układu sercowo-naczyniowego i nowotwory są odpowiedzialne za około 72% wszystkich zgonów w Polsce. Pomimo zauważanej od kilkunastu lat poprawy wskaźników umieralno-ści ogólnej oraz z powodu chorób układu krążenia, to nadal przewidywalna długość życia w Polsce jest istotnie, bo o blisko 8 lat, niższa niż w innych krajach Unii Europejskiej.

W tym kontekście także (Additionally, in this context) obecna sytuacja w zakresie palenia tytoniu w Polsce wymaga opracowania nowej strategii, która byłaby zgodna z krajowymi potrzebami i zharmonizowana ze standardami Unii Europejskiej i Światowej Organizacji Zdrowia. Należy także pamiętać aby ujmować ten problem w szerszym kontekście walki z chorobami niezakaźnymi. Działania w tym celu podejmowane powinny być więc kom-pleksowe i spójne.

Kluczowe elementy takiej strategii muszą dotyczyć zarówno sytuacji w populacji dzieci, jak i dorosłych, w szczególności kobiet oraz nisko wykształconych i biedniejszych warstw społeczeństwa.

Do priorytetów w zwalczaniu zjawiska palenia tytoniu w Polsce należą:

• Zapewnienie odpowiednich do potrzeb środków fi nansowych na rządowy program ograniczenia palenia tytoniu. Należy zastanowić się nad tym, czy walka z paleniem tyto-niu, programy edukacyjne, kampanie społeczne itp. nie powinny być traktowane jako inwestycja w system opieki zdrowotnej a nie jako jego dodatkowy koszt. Ograniczenie palenia tytoniu ograniczy bowiem w konsekwencji wydatki na leczenie osób palących, ich hospitalizacji i przywracaniu do zdrowego funkcjonowania w społeczeństwie.

• Ściślejsza współpraca między resortami i agendami rządowymi a samorządem lokal-nym i organizacjami pozarządowymi przy wdrażaniu strategii i programu lub kompaty-bilnych programów. (or compatible programs)

• Rozwój programów wielosektorowych (fundusze zdrowotne, fi rmy ubezpieczeniowe i farmaceutyczne, agencje rządowe, organizacje pozarządowe i medyczne) mających na celu wsparcie ekonomicznie upośledzonych grup społecznych w zapobieganiu i zaprze-staniu palenia tytoniu.


72

• Uczestniczenie większej liczby pracowników służby zdrowia, w szczególności lekarzy i pielęgniarek, w programach ograniczających palenie; wymaga to ich przeszkolenia w zakresie leczenia uzależnienia od tytoniu, włączenia procedur lecznictwa odwyko-wego do rutynowej praktyki lekarskiej oraz procesu edukacji w szkołach medycznych, stworzenia warunków do rozwoju programów odwykowych zarówno w skali kraju, jak i w społecznościach lokalnych. Należy także zwrócić uwagę na to aby interwencja anty tytoniowa była stałym elementem świadczeń kontraktowanych przez narodowego płat-nika.

• Wprowadzenie progresywnej polityki podatkowo-cenowej dotyczącej wyrobów tytonio-wych zgodnej z najlepszymi wzorcami w Unii Europejskiej oraz kompleksowej strategii przeciwdziałania przemytowi papierosów z i do Polski.

• Wprowadzenie całkowitego zakazu palenia we wszystkich miejscach publicznych i zkła-dach pracy, w tym w barach i restauracjach. Należy także pamiętać o ciągłym dostoso-wywaniu prawa polskiego tak aby w zmieniających się warunkach można było skutecz-nie walczyć z paleniem tytoniu i wykorzystywaniem luk prawych przez producentów. (

• Wprowadzenie obrazkowych ostrzeżeń zdrowotnych na paczkach papierosów.

• Zakazanie reklamy tytoniu przez internet oraz bezpłatnej wysyłkowej promocji wyro-bów tytoniowych.

• Implementacja programów edukacyjnych i interwencyjnych mających na celu ochronę dzieci i niepalących dorosłych przed biernym narażeniem na dym tytoniowy w domu i w tych miejscach publicznych i zakładach pracy, gdzie palenie jest dozwolone.

• Stały monitoring i badanie zjawiska palenia tytoniu poprzez prowadzenia badań na statystycznych na populacji Polaków


73

Piśmiennictwo

1. Raport Światowej Organizacji Zdrowia, na temat globalnej epidemii tytoniu 2008, MPOWER, Geneva, WHO

2. Rocznik statystyczny, Warszawa, Główny Urząd Statystyczny, 2007

3. Statystyki na temat zdrowia populacji w Polsce 2004, Warszawa, Główny Urząd Statystyczny, 2006

4. Europejskie Zdrowie dla wszystkich (baza internetowa) Kopenhaga, WHO Regionalne , 2006 (http://www.euro.who.int/hfadb, accessed 20 October 2008).

5. Zdrowie w mgnieniu oka 2007: wskaźniki ODCE, Paryż, ODCE 2007 (http://www.oecd.org/document/11/0,3343,en_2649_33929_16502667_1_1_1_1,00.html, accessed 18 October 2008).

6. Didkowska J., Wojciechowska U., Zatoński W., Spożycie tytoniu w Polsce w latach 1923–1995. w: W. Zatoński, K. Przewoźniak, red., Palenie tytoniu w Polsce: postawy, następstwa zdrowotne i profi laktyka. cz. I, rozdz. 3, wyd. 2, Centrum Onkologii–Instytut, Warszawa 1999: 111–126.

7. Podstawowy spis ludności, Warszawa, GUS 2006

8. Roczniki Statystyczne GUS 1928-2005, Warszawa GUS 2005

9. Szepaniak W. Miliardy zlotych, Puls Biznesu, 21 Stycznia 2008

10. Zatoński W., Przewoźniak K., Gumkowski J., Palenie tytoniu w Polsce – obraz zjawiska, nowe trendy i wyzwania, w: R. Jaworski, red., Palenie tytoniu – aspekty medyczne, psychiczne i duchowe, Płocki Instytut Wydawniczy, Płock 2006:111–120.

11. Zatoński W., Przewoźniak K., Palenie tytoniu w dorosłej populacji Polski w latach 1974–1995, w: W. Zatoński, K. Przewoźniak, red., Palenie tytoniu w Polsce: postawy, następstwa zdrowotne i profi laktyka, cz. I, rozdz. 4, wyd. 2, Centrum Onkologii–Instytut, Warszawa 1999:127–163.

12. Forey B., Hamling J., Lee P., Wald N., International Smoking Statistics, 2nd ed., A Collection of Historical Data from 30 Economically Developed Countries, The Wolfson Institute of Preventive Medicine, Oxford, U.K. 2002:511–533.

13. Glimore A., Pomerlau J., McKee M., Rose R., Haerpfer Ch., Rotman D., Tumanov S., Prevalence of Smoking in 8 Countries of the Former Soviet Union: Results the Living Conditions, Lifestyles and Health Study, „American Journal of Public Health” 2004, 94:2177–2187.

14. Zatoński W., Tobacco Smoking in Central European Countries: Poland, w: P. Boyle, N. Gray, J. Henningfi eld, J. Seffrin, W. Zatonski, red., Tobacco and Public Health: Science and Policy, Oxford University Press, Oxford, N.Y. 2004:235–252.

15. Boyle P., Gandini S., Robertson C., Zatonski W., Fagerström K., Slama K., Kunze M., Gray N. and the International Smokers Survey Group, Characteristics of 10,295 smokers in representative samples from 17 European countries, „Eur. J. Public Health” 2000, 10(3):5–14.

16. Fagerström K., Kunze M., Schoberberger R., Breslau N., Hughes J.R., Hurt R.D., Puska P., Ramström L., Zatonski W., Nicotine dependence versus smoking prevalence: comparisons among countries and categories of smokers, „Tobacco Control” 1996, 5:52–56

17. Fagerström K., Boyle P., Kunze M., Zatonski W., The anti-smoking climate in EU countries and Poland, „Lung Cancer” 2001, 32(1):1–5.

18. Jaworski J.M., Linke D., Przewoźniak K., Zatoński W., Profi laktyka chorób odtytoniowych – ogólnopolskie kampanie zdrowotne, w: W. Zatoński, K. Przewoźniak, red., Palenie tytoniu w Polsce: postawy, następstwa zdrowotne i profi laktyka, wyd. 2, Centrum Onkologii–Instytut, Warszawa 1999:127–163.


74

19. Zatoński W., Democracy and Health: Tobacco Control in Poland, w: J. de Beyer,W. Brigden, red., Tobacco Control Policy: Strategies, Successes and Setbacks, World Bank and RITC, Washington, D.C. 2003.

20. Zatoński W., Przewoźniak K., Cel operacyjny nr 3 „Zmniejszenie rozpowszechnienia palenia tytoniu”, w: P. Goryński, B. Wojtyniak, K. Kuszewski, red., Monitoring oczekiwanych efektów realizacji Narodowego Programu Zdrowia 1996–2005, Ministerstwo Zdrowia, Państwowy Zakład Higieny, Warszawa 2005:64–76

21. Kaczmarczyk-Chałas K., Gdulewicz T., Szadkowska-Stańczyk I., Nawyk palenia tytoniu w środowisku lekarzy w Polsce, „Pol. Tyg. Lek.” 1984, 42:1395–1398.

22. Zatoński W., Gottesman K., Szkodliwość palenia tytoniu w świadomości polskich lekarzy, „Pneum. Pol.” 1988, 3:151–156.

23. Przewoźniak K., Zatoński W., Sharp decline in smoking prevalence in Polish female doctors: they reach world standards, Abstract Book and Programme of the 3rd European Conference on Tobacco or Health, Warsaw 2002.

24. Przewoźniak K., Zatoński W., Palenie tytoniu przez polskich lekarzy, w: W. Zatoński, K. Przewoźniak, red., Palenie tytoniu w Polsce: postawy, następstwa zdrowotne i profi laktyka, cz. I, rozdz. 6, wyd. 2, Centrum Onkologii–Instytut, Warszawa 1999:183–209.

25. Mierzecki A., Przewoźniak K., Radziński A., Zatoński W., Ocena interwencji lekarzy POZ u pacjentów uzależnionych od tytoniu, „Problemy Medycyny Rodzinnej” 2003, 5(suplement):29

26. Przewozniak K., Zatonski W., Smoking prevalence and patterns in primary school teachers in Poland, Abstract Book and Programme of the 3rd European Conference on Tobacco or Health, Warsaw 2002.

27. HBSC: Health Behaviour in School-Aged Children: a World Health Organization collaborative cross-national study [web site]. Edinburgh, Child and Adolescent Health Research Unit, University of Edinburgh, 2002 (http://www.hbsc.org/overview.html, accessed 20 October 2008).

28. Mazur J., Wojnarowska B., Kołoło H., Zdrowie subiektywne, styl życia i środowisko psychospołeczne młodzieży szkolnej w Polsce, Zakład Epidemiologii, Instytut Matki i Dziecka, Warszawa 2007.

29. Mazur J., Wojnarowska B., Kowalewska A., Zdrowie młodzieży szkolnej w Polsce. Palenie tytoniu, Wydział Pedagogiczny UW, Warszawa 2000.

30. Wojnarowska B., Mazur J. (przy współpracy A. Kowalewskiej, H. Kołoło, A. Małkowskiej), Zachowania zdrowotne, zdrowie i postrzeganie szkoły przez młodzież w Polsce w 2002 roku, Wydział Pedagogiczny UW, Warszawa 2002.

31. Przewoźniak K., Zatoński W., Smoking prevalence, patterns and determinants in Polish schoolchildren, Abstract Book and Programme of the 3rd European Conference on Tobacco or Health, Warsaw 2002.

32. Baska T., Sovinova H., Nemeth A., Przewozniak K., Warren C.W., Kavcova E. and the Czech Republic, Hungary, Poland and Slovakia GYTS Collaborative Group, […Zatonski W.,…], Findings from the Global Youth Tobacco Survey (GYTS) in Czech Republic, Hungary, Poland and Slovakia – smoking initiation, prevalence of tobacco use and cessation, „Soz. Praventiv Med.” 2006, 51:110–116.

33. Global Youth Tobacco Survey Collaborative Group […Przewozniak K., Zatonski W., …], Tobacco use among youth: a cross country comparison, „Tobacco Control” 2002, 11:0–18

34. Global Youth Tobacco Survey Collaborating Group […Przewozniak K., Zatonski W., …], Differences in Worldwide Tobacco Use by Gender: Findings from the Global youth Tobacco Survey, „J. School Health” 2003, 73(6):207–215.


75

35. Brzeziński Z., Szymborski J., Zatoński W., Zdrowotne następstwa biernego palenia tytoniu, w: W.Zatoński, K.Przewoźniak, red., Palenie tytoniu w Polsce: postawy, następstwa zdrowotne i profi laktyka, cz. II, rozdz. 2, wyd. 2, Centrum Onkologii–Instytut, Warszawa 1999:249–264.

36. Zatonski W., Hodge M., Przewozniak K., red., Report on the Effects of Tobacco Smoke on the Heath of Polish Children, WHO Tobacco Free Initiative, UNF Youth and Tobacco Project, World Heath Organization, Geneva and Heath Promotion Foundation, Poland 1999.

37. Przewozniak K., Gumkowski J., Zagroba M., Polak P., Fetlinska J., Zatonski W., Secondhand smoke (SHS) exposure among Polish women and children at their home environment: Measurement of nicotine concentration in air and hair, Abstract Book and Programme of the 13th World Conference on Tobacco or Health, Washington, D.C. 2006

38. Peto R., Lopez A., Boreham J., Thun M., Heath C., Jr., Mortality from Smoking in Developed Countries 1950–2000, Oxford University Press Oxford, U.K. 1994; updated in 2006.

39. Wojciechowska U., Didkowska J., Tarkowski W., Zatoński W., Nowotwory złośliwe w Polsce w 2004 roku. Cancer in Poland 2004, Centrum Onkologii–Instytut, Warszawa 2006.

40. Didkowska J., Prognoza umieralności z powodu nowotworów złośliwych płuca w Polsce. Analiza epidemiologiczna, rozprawa doktorska, Centrum Onkologii–Instytut, Warszawa 2005.

41. Smoke Free Partnership, Lifting the smokescreen. Ten reasons for a smoke free Europe, European

42. Ustawa z dnia 15 grudnia 2000 r. o Inspekcji Handlowej (DzU 2001 nr 4, poz. 25).

43. Narodowy Program Zdrowia 1996–2005, Ministerstwo Zdrowia i Opieki Społecznej, Warszawa, wrzesień 1996.

44. Council Directive 92/79/EC of 19 October 1992 on the approximation of taxes on cigarettes. Offi cial Journal, 1999, L 211:47.

45. Council Directive 95/59/EC of 27 November 1995 on taxes other than turnover taxes which affect the consumption of manufactured tobacco. Offi cial Journal, 6 December 1995, L 291:0040–0045 http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=celex:31995L0059:en:html, accessed 26 October 2008).

46. Rozporządzenie Ministra Rolnictwa dot. Obszarów hodowli tytoniu, 10 Listopad 2006, Dziennik Ustaw 2006 (pozycja 1547)

47. Załącznik do uchwały 90/2007 Rady Ministrów w sprawie Narodowego Programu Zdrowia z 15.05.2007 r.

48. Direktywa 2003/33/EC Parlamentu Europejskiego I Rady z 26 Maja 2003 “On the approximation of the laws, regulations and administrative provisions of the Member States relating to the advertising and sponsorship of tobacco products”. Offi cial Journal, 20 June 2003, L 152/16 (http://eur-lex.europa.eu/LexUriServ/LexUriServ.do?uri=OJ:L:2003:152:0016:0019:EN:PDF, accessed 24 October 2008).

49. Światowy Raport Zdrowia 2001, Genewa, Światowa Organizacja Zdrowia 2001

50. Ustawa z dnia 9 listopada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych w Polsce (DzU 1996 nr 10, poz. 55, z późn. zm.).

51. Strona Głównego Inspektora Sanitarnego, Warszawa 2008 , (http://www.gis.gov.pl/index.php?option=com_content&task=view&id=160&Itemid=155, accessed 20 October 2008).


77

Aneksy

Aneks 1

DzU 96.10.551997.10.22 zm. DzU 97.121.770 art. 821998.09.01 zm. DzU 97.88.554 art. 5 § 2 pkt 472000.01.01 zm. DzU 99.96.1107 art. 12000.01.03 zm. DzU 99.96.1107 art. 12000.12.04 zm. DzU 99.96.1107 art. 12001.01.01 zm. DzU 99.96.1107 art. 12001.12.04 zm. DzU 99.96.1107 art. 12004.01.15 zm. DzU 03.229.2274 art. 1

Ustawa

z dnia 9 listopada 1995 r.

o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tytoniowych.

(DzU z dnia 30 stycznia 1996 r.)

W celu przeciwdziałania uzależnieniu od używania tytoniu i wyrobów tytoniowych oraz ochrony zdrowia przed jego następstwami stanowi się, co następuje:

Art. 1. Organy administracji rządowej i samorządu terytorialnego są obowiązane do podejmowania działań zmierzających do ochrony zdrowia przed następstwami używania tytoniu oraz mogą wspierać w tym zakresie działalność medycznych samorządów zawodo-wych, organizacji społecznych, fundacji, instytucji i zakładów pracy, a także współdziałać z kościołami i innymi związkami wyznaniowymi.

Art. 2. Użyte w ustawie określenia oznaczają:

1) „tytoń” – rośliny tytoniowe uprawne rodzaju Nicotiana,

2) (1) „wyroby tytoniowe” – wszelkie wyprodukowane z tytoniu wyroby, takie jak papie-rosy, cygara, cygaretki, tytoń fajkowy, machorka, tabaka i inne, zawierające tytoń lub jego składniki, z wyłączeniem środków farmaceutycznych zawierających nikotynę,

3) (2)„wyroby tytoniowe bezdymne” – wyroby tytoniowe przeznaczone do wąchania (tabaka), ssania, żucia lub wprowadzania do organizmu w innej postaci, z wyłączeniem środków farmaceutycznych zawierających nikotynę,

4) „rekwizyty tytoniowe” – artykuły i przyrządy przeznaczone do używania tytoniu, jak papierośnice, cygarniczki, bibułki papierosowe, urządzenia do zwijania papierosów, fajki oraz przybory do ich czyszczenia i nabijania, popielniczki, obcinacze do cygar itp. (z wyłączeniem zapalniczek i zapałek),

5) (3)„reklama wyrobów tytoniowych” – publiczne rozpowszechnianie wizerunków marek wyrobów tytoniowych lub symboli grafi cznych z nimi związanych, a także nazw i symboli grafi cznych fi rm produkujących wyroby tytoniowe, nieróżniących się od nazw i symboli grafi cznych wyrobów tytoniowych, służących popularyzowaniu marek wyrobów tytonio-


78

wych; za reklamę nie uważa się informacji używanych do celów handlowych pomiędzy fi rmami zajmującymi się produkcją, dystrybucją i handlem wyrobami tytoniowymi,

6) (4)„informacja o wyrobach tytoniowych” – informacja o markach wyrobów tytoniowych oraz o zawartości substancji szkodliwych, niezawierająca przekazu zachęcającego do zakupu lub używania wyrobów tytoniowych, umieszczona wyłącznie w punktach sprze-daży tych wyrobów,

6a) (5)„substancje smoliste” – surowy, bezwodny beznikotynowy kondensat dymu tytoniowego,6b) (6)„nikotyna” – alkaloidy nikotynowe,6c) (7)„tlenek węgla” (CO) – bezbarwny, bezwonny gaz, który powstaje w wyniku niepełnego

spalania substancji organicznych, występujący w fazie gazowej dymu papierosowego,6d) (8)„dodatek” – wszelkie substancje lub składniki z wyłączeniem liści tytoniu lub

innych naturalnych lub nieprzetworzonych elementów tytoniu używane przy pro-dukcji wyrobu tytoniowego i obecne w gotowym wyrobie, nawet w formie zmienio-nej, uwzględniając także papier, fi ltr, farby i kleje,

7) (9)„promocja wyrobów tytoniowych” – publiczne rozdawanie wyrobów tytoniowych lub rekwizytów tytoniowych, organizowanie degustacji, premiowanej sprzedaży wyrobów tytoniowych, konkursów opartych na zakupie wyrobów lub rekwizytów tytoniowych oraz inne formy publicznego zachęcania do nabywania lub używania wyrobów tytoniowych,

8) (10)„sponsorowanie” – wspieranie w formie fi nansowej lub rzeczowej działalności osób i instytucji związane z eksponowaniem nazw produktów i fi rm handlowych oraz ich symboli grafi cznych.

Art. 3. Ochrona zdrowia przed następstwami używania tytoniu realizowana jest przez kształtowanie polityki zdrowotnej, ekonomicznej i społecznej, do której należy:

1) ochrona prawa niepalących do życia w środowisku wolnym od dymu tytoniowego,

2) promocja zdrowia przez propagowanie stylu życia wolnego od nałogu papierosów i używania wyrobów tytoniowych,

2a) (11)działalność wychowawcza i informacyjna,

3) tworzenie warunków ekonomicznych i prawnych zachęcających do ograniczenia uży-wania tytoniu,

4) (12)informowanie o szkodliwości palenia tytoniu i zawartości substancji szkodliwych na opakowaniach wyrobów tytoniowych i informacjach o wyrobach tytoniowych,

5) obniżanie norm dopuszczalnych zawartości substancji szkodliwych w wyrobach tyto-niowych,

6) leczenie i rehabilitacja osób uzależnionych od tytoniu.

Art. 4.

1. Rada Ministrów ustala program określający politykę zdrowotną, społeczną i ekono-miczną, zmierzający do zmniejszenia używania wyrobów tytoniowych.

2. Rada Ministrów składa coroczne sprawozdanie Sejmowi z realizacji tego programu w terminie do 30 kwietnia.


79

3. (13)Program, o którym mowa w ust. 1, jest fi nansowany z budżetu państwa w wysokości 0,5% wartości podatku akcyzowego od wyrobów tytoniowych.

Art. 5.

1. (14)Zabrania się palenia wyrobów tytoniowych poza pomieszczeniami wyodrębnionymi i odpowiednio przystosowanymi:

1) w zakładach opieki zdrowotnej, z zastrzeżeniem ust. 2,2) w szkołach i placówkach oświatowo-wychowawczych,3) w pomieszczeniach zakładów pracy oraz innych obiektów użyteczności publicz-

nej, a w małych, jednoizbowych lokalach gastronomicznych – poza wyraźnie wyodrębnionymi miejscami.

1a. (15)Za wprowadzenie zakazu palenia tytoniu w miejscach, o których mowa w ust. 1, odpowiedzialny jest właściciel lub użytkownik obiektu.

2. W szczególnych przypadkach lekarz prowadzący leczenie może zezwolić pacjentowi przebywającemu w zakładzie opieki zdrowotnej na odstępstwo od zakazu palenia wyro-bów tytoniowych.

3. (16)Minister właściwy do spraw obrony narodowej, minister właściwy do spraw wewnętrz-nych i minister właściwy do spraw sprawiedliwości określą, w drodze rozporządzeń, zasady dopuszczalności używania wyrobów tytoniowych na terenie podlegających im obiektów.

4. Rada gminy może ustalić, w drodze uchwały, dla terenu gminy inne niż wymienione w ust. 1 miejsca przeznaczone do użytku publicznego jako strefy wolne od dymu tyto-niowego.

Art. 6.

1. Zabrania się sprzedaży wyrobów tytoniowych osobom do lat 18.

1a. (17)W przypadku wątpliwości co do pełnoletności kupującego wyroby tytoniowe sprze-dawca może zażądać okazania dokumentu potwierdzającego wiek kupującego.

2. (18)Zabrania się sprzedaży wyrobów tytoniowych na terenie zakładów opieki zdrowotnej, szkół i placówek oświatowo-wychowawczych oraz obiektów sportowo-rekreacyjnych.

3. Zabrania się sprzedaży wyrobów tytoniowych w automatach.

4. Zabrania się sprzedaży papierosów w opakowaniach zawierających mniej niż dwadzie-ścia sztuk oraz luzem bez opakowania.

Art. 7. (19)

1. Zabrania się produkcji i wprowadzania do obrotu wyrobów tytoniowych bezdymnych, z wyjątkiem tabaki.

2. (20)(uchylony).

Art. 7a. (21)Zabrania się stosowania w procesie produkcji wyrobów tytoniowych dodatków zwiększających właściwości uzależniające od nikotyny.

Art. 7b. (22)Zabrania się umieszczania na opakowaniach wyrobów tytoniowych napisów, nazw, znaków towarowych oraz symboli i innych znaków sugerujących, że dany wyrób tyto-niowy jest mniej szkodliwy niż inne.


80

Art. 8. (23)

1. Zabrania się reklamowania i promocji wyrobów tytoniowych, rekwizytów tytoniowych i produktów imitujących wyroby lub rekwizyty tytoniowe oraz symboli związanych z używaniem tytoniu, a w szczególności:

1) w telewizji, radiu, kinach, zakładach opieki zdrowotnej, szkołach i placówkach oświatowo-wychowawczych, w prasie dziecięcej i młodzieżowej, na terenie obiektów sportowo-rekreacyjnych oraz w innych miejscach publicznych,

2) w prasie innej niż wymieniona w pkt. 1,3) na plakatach, w tym plakatach wielkoformatowych,4) (24) w środkach usług informatycznych.

2. Zabrania się sponsorowania przez fi rmy tytoniowe działalności sportowej, kulturalnej, oświatowej, zdrowotnej i społeczno-politycznej.

Art. 8a. (25)

1. Producent lub importer wyrobów tytoniowych jest obowiązany do przedstawiania, nie później niż do dnia 31 grudnia każdego roku, wykazu wszystkich dodatków i ich ilo-ści, używanych w danym roku do produkcji tych wyrobów tytoniowych, według marek i rodzajów. Pierwszy wykaz zawierający dodatki stosowane w 2004 r. przedstawia się do dnia 31 grudnia 2004 r.

2. Do wykazu, o którym mowa w ust. 1, producent lub importer dołącza oświadczenie uza-sadniające stosowanie każdego dodatku w danym wyrobie tytoniowym oraz określające jego funkcje i kategorie.

3. Do wykazu, o którym mowa w ust. 1, producent lub importer dołącza wszelkie będące w jego posiadaniu dane toksykologiczne dotyczące stosowanych dodatków w postaci spalonej lub niespalonej, w zależności od sytuacji, ze szczególnym uwzględnieniem skutków zdrowotnych, w tym skutków uzależniających.

4. Wykaz, o którym mowa w ust. 1, jest sporządzany w porządku malejącym, według masy każdego dodatku zawartego w wyrobie.

5. Producent lub importer przedstawia wykaz, o którym mowa w ust. 1, ministrowi wła-ściwemu do spraw zdrowia, który podaje go do publicznej wiadomości w Dzienniku Urzędowym ministra właściwego do spraw zdrowia, uwzględniając potrzebę ochrony tajemnicy handlowej producenta lub importera.

Art. 8b. (26)

1. Minister właściwy do spraw zdrowia może zażądać od producenta lub importera wyro-bów tytoniowych wykonania określonych badań w laboratoriach kontrolnych w celu oznaczenia substancji innych niż wymienione w art. 2 pkt. 6a–6c, emitowanych przez wyroby tytoniowe, oraz oceny wpływu tych substancji na zdrowie człowieka, z uwzględ-nieniem właściwości uzależniających poszczególnych substancji.

2. Badania, o których mowa w ust. 1, są wykonywane na koszt producenta lub importera wyrobów tytoniowych.

3. Wyniki badań, o których mowa w ust. 1, są przedstawiane ministrowi właściwemu do spraw zdrowia, który uwzględnia je w informacji dla konsumentów, biorąc pod uwagę potrzebę ochrony tajemnicy handlowej producenta lub importera.


81

4. Informację, o której mowa w ust. 3, minister właściwy do spraw zdrowia publikuje niezwłocz-nie po jej uzyskaniu w Dzienniku Urzędowym ministra właściwego do spraw zdrowia.

Art. 9. (27)

1. Na każdym opakowaniu jednostkowym papierosów wprowadzanych do obrotu handlo-wego na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej powinny być w sposób widoczny, czytelny i trwały umieszczone:

1) dwa różniące się treścią ostrzeżenia przed szkodliwością używania tytoniu, jedno powszechne i jedno dodatkowe,

2) informacje o zawartości substancji smolistych, nikotyny i tlenku węgla w jednym papierosie.

2. Ostrzeżenia wymienione w ust. 1 pkt 1, sformułowane w języku polskim, zajmują powierzchnię nie mniejszą niż 30% jednej z największych płaszczyzn opakowania jed-nostkowego i nie mniejszą niż 40% drugiej z największych płaszczyzn opakowania jed-nostkowego.

3. Przepis ust. 1 pkt 1 oraz ust. 2 stosuje się odpowiednio do innych wyrobów tytoniowych, z uwzględnieniem ust. 4 i 5.

4. Na opakowaniach wyrobów tytoniowych przeznaczonych do palenia, innych niż papie-rosy, występujących w handlu detalicznym, których najbardziej widoczne, największe płaszczyzny mają powierzchnie większe niż 75 cm , teksty ostrzeżeń o szkodliwości zaj-mują powierzchnie nie mniejsze niż po 22,5 cm na każdej z tych płaszczyzn.

5. Na opakowaniach tabaki umieszcza się jedno ostrzeżenie o szkodliwości zajmujące nie mniej niż 30% jednej największej, najbardziej widocznej płaszczyzny opakowania.

6. Informacje wymienione w ust. 1 pkt 2, sformułowane w języku polskim, zajmują powierzchnię nie mniejszą niż 10% jednej z bocznych płaszczyzn opakowania jednost-kowego papierosów.

7. Ostrzeżenia wymienione w ust. 1 pkt 1 umieszcza się także na opakowaniach zbior-czych występujących w handlu detalicznym, przeznaczając na nie co najmniej 30% jed-nej z największych płaszczyzn opakowania i co najmniej 40% drugiej z największych płaszczyzn opakowania.

8. Na informacjach o wyrobach tytoniowych, o których mowa w art. 2 pkt 6, umieszcza się widoczne i czytelne ostrzeżenie powszechne o szkodliwości używania tytoniu, zajmu-jące co najmniej 20% powierzchni informacji.

Art. 10. (28) Minister właściwy do spraw zdrowia określi, w drodze rozporządzenia, dopusz-czalną zawartość substancji smolistych, nikotyny i tlenku węgla w dymie papierosowym, sposób ustalania i wykaz laboratoriów kontrolnych uprawnionych do ustalania zawartości tych substancji, a także treść, formę grafi czną i sposób umieszczania ostrzeżeń i informa-cji, o których mowa w art. 9, biorąc pod uwagę rozróżnienie ostrzeżeń przed szkodliwością używania tytoniu na powszechne i dodatkowe oraz uwzględniając cele polityki zdrowotnej realizowanej ustawą, a w szczególności:

1) zmniejszenie rozpowszechnienia i intensywności używania wyrobów tytoniowych,

2) zmniejszenie szkód zdrowotnych wywołanych przez choroby odtytoniowe,


82

3) skuteczność nadzoru nad wyrobami tytoniowymi, a także podstawowe standardy w tej dziedzinie określone przepisami prawa Unii Europejskiej.

Art. 11. Leczenie uzależnienia od używania tytoniu prowadzone w publicznych zakładach opieki zdrowotnej jest bezpłatne.

Art. 12. (29) Kto:

1) produkuje lub wprowadza do obrotu handlowego wyroby tytoniowe, w których zawar-tość substancji szkodliwych przekracza dopuszczalne normy,

2) produkuje lub wprowadza do obrotu wyroby tytoniowe bezdymne, z wyjątkiem tabaki,

3) wprowadza do obrotu handlowego wyroby tytoniowe bez uwidocznienia na ich opakowa-niu informacji o następstwach używania tytoniu lub o zawartości substancji szkodliwych,

4) reklamuje, promuje lub sponsoruje wyroby tytoniowe wbrew postanowieniom art. 8, pod-lega grzywnie do 200 000 zł albo karze ograniczenia wolności, albo obu tym karom łącznie.

Art. 12a. (30) Kto umieszcza na opakowaniach wyrobów tytoniowych napisy, nazwy, znaki towarowe, symbole i inne znaki sugerujące, że dany wyrób tytoniowy jest mniej szkodliwy niż inne, podlega grzywnie do 200 000 zł albo karze ograniczenia wolności albo obu tym karom łącznie.

Art. 12b. (31) Kto w procesie produkcji wyrobów tytoniowych stosuje dodatki zwiększa-jące właściwości uzależniające od nikotyny tych wyrobów, podlega grzywnie do 500 000 zł albo karze ograniczenia wolności albo obu tym karom łącznie.

Art. 13.

1. Kto:

1) sprzedaje wyroby tytoniowe wbrew zakazom określonym w art. 6,2) pali wyroby tytoniowe w miejscach objętych zakazami określonymi w art. 5,3) (32) dopuszcza na podległym mu terenie do palenia tytoniu wbrew zakazom okre-

ślonym w art. 5 podlega karze grzywny.

2. W przypadkach określonych w ust. 1 orzekanie następuje w trybie przepisów o postę-powaniu w sprawach o wykroczenia.

Art. 14. (33) Jeżeli czyn określony w art. 12, 12a i 12b lub w art. 13 ust. 1 pkt 1 został popeł-niony w zakresie działalności przedsiębiorcy, za sprawcę czynu zabronionego uznaje się osobę odpowiedzialną za wprowadzenie wyrobów tytoniowych do produkcji, obrotu han-dlowego lub za organizację rynku.

Art. 15. (34) W razie popełnienia czynu określonego w art. 12 pkt. 1–3, 12a i 12b lub w art. 13 ust. 1 pkt 1 sąd może orzec przepadek wyrobów tytoniowych stanowiących przedmiot czynu zabronionego, choćby nie stanowiły one własności sprawcy.

Art. 16. W dekrecie z dnia 24 czerwca 1953 r. o uprawie tytoniu i wytwarzaniu wyrobów tytoniowych (DzU nr 34, poz. 144; 1988 nr 41, poz. 324; 1989 nr 35, poz. 192 i 1993 nr 47, poz. 211) skreśla się art. 8a.

Art. 17. Ustawa wchodzi w życie po upływie 3 miesięcy od dnia ogłoszenia.


83

1) Art. 2 pkt 2 zmieniony przez art. 1 pkt 1 lit. a) ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r.

2) Art. 2 pkt 3 zmieniony przez art. 1 pkt 1 lit. b) ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r.

3) Art. 2 pkt 5 dodany przez art. 1 pkt 1 lit. c) ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r.

4) Art. 2 pkt 6 dodany przez art. 1 pkt 1 lit. d) ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 4 grudnia 2000 r.

5) Art. 2 pkt 6a dodany przez art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmie-niającej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

6) Art. 2 pkt 6b dodany przez art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmie-niającej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

7) Art. 2 pkt 6c dodany przez art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmie-niającej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

8) Art. 2 pkt 6d dodany przez art. 1 pkt 1 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmie-niającej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

9) Art. 2 pkt 7 dodany przez art. 1 pkt 1 lit. e) ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r.

10) Art. 2 pkt 8 dodany przez art. 1 pkt 1 lit. f) ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r.

11) Art. 3 pkt 2a dodany przez art. 1 pkt 2 lit. a) ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r.

12) Art. 3 pkt 4 zmieniony przez art. 1 pkt 2 lit. b) ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 4 grudnia 2000 r.

13) Art. 4 ust. 3 dodany przez art. 1 pkt 3 ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmienia-jącej nin. ustawę z dniem 1 stycznia 2000 r.

14) Art. 5 ust. 1 zmieniony przez art. 1 pkt 4 lit. a) ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 1 stycznia 2001 r.

15) Art. 5 ust. 1a dodany przez art. 1 pkt 4 lit. b) ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r.

16) Art. 5 ust. 3 zmieniony przez art. 1 pkt 4 lit. c) ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r.

17) Art. 6 ust. 1a dodany przez art. 1 pkt 2 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmie-niającej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

18) Art. 6 ust. 2 zmieniony przez art. 1 pkt 5 ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmie-niającej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r.

19) Art. 7 zmieniony przez art. 1 pkt 6 ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r.

20) Art. 7 ust. 2 uchylony przez art. 1 pkt 3 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmie-niającej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

21) Art. 7a dodany przez art. 1 pkt 4 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmieniającej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

22) Art. 7b dodany przez art. 1 pkt 4 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmieniają-cej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

23) Art. 8 zmieniony przez art. 1 pkt 7 ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r., jednakże ust. 1 pkt 3 wchodzi w życie z dniem 4 grudnia 2000 r., a ust. 1 pkt 2 i ust. 2 – z dniem 4 grudnia 2001 r.


84

24) Art. 8 ust. 1 pkt 4 dodany przez art. 1 pkt 5 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmieniającej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

25) Art. 8a dodany przez art. 1 pkt 6 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmieniającej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

26) Art. 8b dodany przez art. 1 pkt 6 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmieniają-cej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

27) Art. 9 zmieniony przez art. 1 pkt 7 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmienia-jącej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

28) Art. 10: zmieniony przez art. 1 pkt 9 ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmienia-jącej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r., zmieniony przez art. 1 pkt 8 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmieniającej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

29) Art. 12: zmieniony przez art. 5 § 2 pkt 47 ustawy z dnia 6 czerwca 1997 r. – Przepisy wprowadzające Kodeks karny (DzU 97.88.554) z dniem 1 września 1998 r., zmieniony przez art. 1 pkt 10 ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r., zmieniony przez art. 1 pkt 9 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmieniającej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

30) Art. 12a dodany przez art. 1 pkt 10 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmienia-jącej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

31) Art. 12b dodany przez art. 1 pkt 10 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmienia-jącej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

32) Art. 13 ust. 1 pkt 3 dodany przez art. 1 pkt 11 ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r.

33) Art. 14: zmieniony przez art. 82 ustawy z dnia 20 sierpnia 1997 r. - Przepisy wprowadzające ustawę o Krajowym Rejestrze Sądowym (DzU 97.121.770) z dniem 22 października 1997 r., zmieniony przez art. 1 pkt 12 ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r.,zmieniony przez art. 1 pkt 12 lit. b) ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 4 grudnia 2000 r.,zmieniony przez art. 1 pkt 11 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (Dz.U.03.229.2274) zmieniającej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.

34) Art. 15:zmieniony przez art. 1 pkt 12 lit. b) ustawy z dnia 5 listopada 1999 r. (DzU 99.96.1107) zmieniającej nin. ustawę z dniem 3 stycznia 2000 r.zmieniony przez art. 1 pkt 11 ustawy z dnia 28 listopada 2003 r. (DzU 03.229.2274) zmieniającej nin. ustawę z dniem 15 stycznia 2004 r.


85

Aneks 2

Aktualnie obowiązuje, przyjęty uchwałą Rady Ministrów z maja 2007 r., Narodowy Pro-gram Zdrowia na lata 2007–2015, którego realizacją zajmuje się Narodowy Instytut Zdro-wia Publicznego we współpracy z Ministerstwem Zdrowia. Ograniczenie rozpowszech-nienia się palenia tytoniu zostało uznane w programie za cel operacyjny nr 1, w części dotyczącej czynników ryzyka i działań w zakresie promocji zdrowia. Podstawowe zadania programu w tym zakresie obejmują:

• Ochronę zdrowia oraz rozwoju dzieci i młodzieży przed narażeniem na dym tytoniowy przez eliminowanie palenia tytoniu wśród kobiet w ciąży oraz upowszechnienie progra-mów edukacyjnych zapobiegających paleniu tytoniu przez dzieci i młodzież.

• Zagwarantowanie wszystkim zatrudnionym w Polsce miejsc pracy wolnych od zanie-czyszczenia dymem tytoniowym.

• Podejmowanie działań zmierzających do wdrożenia Ramowej Konwencji Światowej Organizacji Zdrowia o Ograniczeniu Użycia Tytoniu oraz opracowania i wprowadze-nia w życie stosownych w tym zakresie przepisów wykonawczych.

• Upowszechnienie leczenia zespołu uzależnienia od tytoniu.

• Uspołecznienie działań zmierzających do ograniczenia zdrowotnych następstw palenia tytoniu.

• Stworzenie atmosfery społecznej akceptacji dla życia wolnego od dymu tytoniowego.

• Skuteczne kontrolowanie rynku wyrobów tytoniowych.

• Tworzenie i upowszechnianie programów profi laktycznych dla dzieci i młodzieży, nauczycieli i rodziców.

• Zwiększenie kompetencji nauczycieli, pedagogów, instruktorów i animatorów kultury oraz psychologów w zakresie profi laktyki problemów dzieci i młodzieży, w tym profi lak-tyki problemów nikotynowych.

• Zwiększenie dostępności pomocy profi laktycznej dla dzieci i młodzieży z grup podwyż-szonego ryzyka.

• W nawiązaniu do założeń Narodowego Programu Zdrowia oraz ustawy z dnia 9 listo-pada 1995 r. o ochronie zdrowia przed następstwami używania tytoniu i wyrobów tyto-niowych w Polsce opracowano rządowy Program Ograniczania Zdrowotnych Następstw Palenia Tytoniu w Polsce.


86

Annex 3

Finansowanie programów ograniczających skutki palenia tytoniu z budżetu Państwa.

Rok million PLN million Euro

1999 6.6 1.62000 24 5.72001 5 1.52002 0.5 0.12003 0.5 0.12004 0.5 0.12005 0.5 0.12006 1 0.2

Żródło własne GIS (strona internetowa http://www.gis.gov.pl/index.php?option=com_content&ta-sk=view&id=160&Itemid=155,accessed 20 October 2008).


87

Annex 4

Długość życia, kraje UE, Rosja, Turcja, Ukraina, 2004–2006

Male Female

Country 2004 2005 2006 Country 2004 2005 2006

Austria 76.52 76.81 77.31 Austria 82.18 82.37 82.93

Belgium – – – Belgium – – –

Bulgaria 69.08 – – Bulgaria 76.28 – –

Cyprus 76.95 – – Cyprus 82.18 – –

Czech Republic 72.62 72.97 – Czech Republic 79.24 79.32 –

Denmark – – – Denmark – – –

Estonia 66.48 67.31 – Estonia 77.96 78.23 –

Finland 75.39 75.81 – Finland 82.46 82.77 –

France 76.89 – – France 83.99 – –

Germany 76.57 – – Germany 82 – –

Greece 76.67 76.92 77.48 Greece 81.46 81.76 82.14

Hungary 68.77 68.75 – Hungary 77.23 77.23 –

Ireland 76.46 77.32 – Ireland 81.43 81.79 –

Italy – – – Italy – – –

Latvia 66 65.44 65.42 Latvia 76.31 76.62 76.44

Lithuania 66.38 65.37 – Lithuania 77.79 77.4 –

Luxembourg 76.15 76.99 – Luxembourg 82.74 82.23 –

Malta 77.36 77.24 – Malta 81.3 81.41 –

Netherlands 77.02 – – Netherlands 81.65 – –

Poland 70.67 70.81 – Poland 79.28 79.42 –

Portugal 74.94 – – Portugal 81.62 – –

Romania 68.3 68.76 69.24 Romania 75.59 75.77 76.23

Russian Federation 59.08 58.98 – Russian Federation 72.36 72.4 –

Slovakia 70.47 70.32 – Slovakia 78.2 78.23 –

Slovenia 73.58 74.04 74.55 Slovenia 80.87 80.93 82.03

Spain 77.04 77.09 – Spain 83.88 83.8 –

Sweden 78.33 – – Sweden 82.67 – –

Turkey – – – Turkey – – –

Ukraine 62.03 61.52 62.34 Ukraine 73.63 73.37 73.84

United Kingdom 76.8 77.11 – United Kingdom 81.18 81.38 –

EU average 69.88 70.03 – EU average 77.95 78.05 –

Source: European health for all database [online database]. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 2006 (http://www.euro.who.int/hfadb, accessed 17 June 2008).


88

Annex 5

Regularni palacze w wieku od +15, w krajach UE, Rosji, Turcji i Ukrainie w latach: 2004, 2005i 2006.

MĘŻCZYŹNI KOBIETY

kraj 2004 2005 2006 Kraj 2004 2005 2006

Austria ... ... 27.3 Austria ... ... 19.4

Belgium 28 23 29 Belgium 20 16 16

Bulgaria ... ... ... Bulgaria ... ... ...

Cyprus ... ... ... Cyprus ... ... ...

Czech Republic 31.1 ... ... Czech Republic 20.1 ... ...

Denmark 29 ... ... Denmark 23 ... ...

Estonia 42 ... 40.9 Estonia 21 ... 19.5

Finland 27.1 26 24.4 Finland 19.5 18.2 18.9

France ... ... ... France ... ... ...

Germany ... ... ... Germany ... ... ...

Greece ... ... ... Greece ... ... ...

Hungary ... ... ... Hungary ... ... ...

Ireland 24.2 24.2 24.7 Ireland 23.6 23.6 24.7

Italy ... 28.7 29.2 Italy ... 16.4 17.2

Latvia 47.3 ... ... Latvia 17.8 ... ...

Lithuania 39.4 42.1 ... Lithuania 14.2 9.8 ...

Luxembourg 36 32 29 Luxembourg 26 22 21

Malta ... ... ... Malta ... ... ...

Netherlands 35.1 35.4 35.5 Netherlands 26.7 26.3 26.2

Poland 38 42 37 Poland 25.6 25 23

Portugal ... ... 30.8 Portugal ... ... 11.8

Romania ... ... ... Romania ... ... ...

Russian Federation 61.3 ... ... Russian

Federation 15 ... ...

Slovakia ... ... ... Slovakia ... ... ...

Slovenia ... 24 ... Slovenia ... 22 ...

Spain ... ... ... Spain ... ... ...

Sweden 15 13.9 ... Sweden 17.5 18 ...

Turkey ... ... 50.6 Turkey ... ... 16.6

Ukraine ... 62 ... Ukraine ... 17 ...

United Kingdom 26 ... ... United

Kingdom 23 ... ...

EU members ... ... ... EU members ... ... ...

Żródło: European health for all database [online database]. Copenhagen, WHO Regional Office for Europe, 2006 (http://www.euro.who.int/hfadb, accessed 17 June 2008).


89

Annex 6

Zgodny związane z paleniem tytoniu na 100000 osób, w krajach UE, Rosji, Turcji i Ukrainie w latach: 2004, 2005 i 2006.

MĘŻCZYŹNI KOBIETY

country 2004 2005 2006 country 2004 2005 2006

Austria 302.42 292.83 286.3 Austria 163.42 155.89 150.62

Belgium ... ... ... Belgium ... ... ...

Bulgaria 534.87 ... ... Bulgaria 303.51 ... ...

Cyprus 235.48 ... ... Cyprus 102.34 ... ...

Czech Republic 472.95 480.7 ... Czech Republic 252.57 269.48 ...

Denmark ... ... ... Denmark ... ... ...

Estonia 701.1 667.72 ... Estonia 336.58 316.98 ...

Finland 353.88 345.67 ... Finland 168.73 166.22 ...

France 204.25 ... ... France 75.23 ... ...

Germany 302.54 ... ... Germany 156.63 ... ...

Greece 317.61 296.93 291.08 Greece 181.25 167.07 163.31

Hungary 668.14 685.38 ... Hungary 343.18 353.67 ...

Ireland 332.4 308.69 ... Ireland 187.1 174.58 ...

Italy ... ... ... Italy ... ... ...

Latvia 782.59 780.73 746.42 Latvia 389.16 378.82 362.82

Lithuania 741.04 781.44 ... Lithuania 377.87 398.05 ...

Luxembourg 295.83 263.59 ... Luxembourg 134.21 128.36 ...

Malta 346.12 366.49 ... Malta 181.55 193.15 ...

Netherlands 275.13 ... ... Netherlands 137.83 ... ...

Poland 429.45 417.61 ... Poland 190.39 187.13 ...

Portugal 282.73 ... ... Portugal 147.22 ... ...

Romania 650.08 647.91 630.24 Romania 396.21 398.01 383.48

Russian Federation ... ... ... Russian

Federation ... ... ...

Slovakia 590.53 570.43 ... Slovakia 313.65 303.6 ...

Slovenia 338.44 327.39 287.02 Slovenia 149.4 138.47 118.11

Spain 264.34 263.56 ... Spain 96.99 95.92 ...

Sweden 260.4 ... ... Sweden 156.64 ... ...

Turkey ... ... ... Turkey ... ... ...

Ukraine 1080.94 ... ... Ukraine 585.6 ... ...

United Kingdom 333.84 317.81 ... United

Kingdom 194.03 186.67 ...

EU members 539.97 537.09 ... EU members 281.8 283.07 ...

Źródło European health for all database (HFA-DB), World Health Organization Regional Office for Europe.


90

Annex 7

Kraje europejskie ocenione według TCS (Tobacco Control Scale) zgodnie z Rapor-tem “ “ Progress in Tobacco Control in 30 European Countries 2005 to 2007 “- Luk

Joossens i Martin Raw (www.ensp.org):

Kolor zielony- kraje z najwyższym poziomem TCS w trakcie dwóch lat badańCzerwony- kraje z najbardziej obniżonym poziomeme TCSNiebieski- Polska

Country Price (30)Public place

bans (22)

Public info campaign spending

(15)

Advertising bans (13)

Health warnings

(10)

Treatment (10)

Total (100)

2005 2007 2005 2007 2005 2007 2005 2007 2005 2007 2005 2007 2005 2007

UK 30 30 1 21 15 15 11 11 6 6 10 10 73 93

Ireland 23 23 21 21 3 3 12 12 6 6 9 9 74 74

Iceland 25 22 11 17 13 14 13 13 6 6 2 2 70 74

Norway 26 22 17 17 5 4 13 13 6 6 4 4 71 66

Malta 19 22 17 17 3 3 9 12 7 7 7 1 62 62

Sweden 19 19 15 15 2 1 13 13 6 6 5 7 60 61

France 23 21 6 12 4 3 11 11 6 6 6 6 56 59

Finland 18 17 12 12 1 2 13 13 7 7 7 7 58 58

Belgium 16 16 8 13 2 3 12 12 7 9 5 5 50 58

Italy 16 17 17 17 2 1 10 10 6 6 6 6 57 57

Estonia 14 11 9 13 2 5 11 13 1 6 8 8 45 56

Spain 12 12 3 15 3 5 3 12 6 6 4 5 31 55

Bulgaria 19 22 6 8 0 0 9 12 6 6 6 6 46 54

Netherlands 16 14 9 9 4 4 12 12 6 6 5 5 52 50

Romania 13 18 6 8 0 1 0 12 3 6 5 5 27 50

Poland 16 14 10 12 0 0 12 12 6 6 6 6 50 50

Slovakia 18 17 8 8 0 0 11 11 6 6 6 6 49 48

Switzerland 15 14 5 6 4 10 4 4 3 6 4 7 35 47

Cyprus 21 17 6 6 1 - 12 12 6 6 5 5 51 46

Denmark 17 16 3 3 2 3 10 10 6 6 7 7 45 45

Lithuania 11 10 6 14 1 - 9 10 6 6 1 4 34 44

Hungary 17 14 6 6 1 - 10 10 6 6 7 7 47 43

Portugal 17 20 5 5 - - 10 10 6 6 1 1 39 42

Latvia 9 9 6 12 1 4 6 9 6 6 1 1 29 41

Czech Rep. 12 13 6 6 0 0 9 10 6 6 5 5 38 40

Slovenia 13 12 6 6 0 0 7 12 6 6 4 4 36 40

Germany 20 19 2 2 0 0 4 5 6 6 4 5 36 37

Greece 17 15 7 7 0 0 4 4 6 6 4 4 38 36

Luxembourg 7 6 4 11 0 0 5 9 7 7 3 3 26 36

Austria 14 13 4 4 0 0 4 9 6 6 3 3 31 35


91

Aneks 8

Dokumenty strategiczne WHO dot. Walki z użyciem tytoniu.

Od wielu lat Światowa Organizacja Zdrowia zwraca uwagę na narastające zagrożenie prze-wlekłymi chorobami niezakaźnymi. Warto przypomnieć tylko niektóre rezolucje zgroma-dzenia WHO poświęcone światowym strategiom: profi laktyki i kontroli NCD (WHA53.17), dotyczącą diety, aktywności fi zycznej i zdrowia (WHA57.17), żywienia niemowląt i dzieci (WHA55.25), problemów zdrowia publicznego związanych ze szkodliwym używaniem alkoholu (WHA58.26), prewencji i kontroli nowotworów (WHA58.22), niepełnospraw-nością wraz z jej profi laktyką i rehabilitacją (WHA58.23) oraz promocją zdrowia w zjed-noczonym świecie (EB117.R9) Strategie te z kolei zaowocowały porozumieniami krajów członkowskich w postaci Europejskiej Strategii Kontroli Wyrobów Tytoniowych (EUR/RC52/R12), Wytycznych dla Polityki Alkoholowej w regionie Europejskim WHO (EUR/RC55/R1), Europejskiego Planu Działania w zakresie Żywności i Żywienia (EUR/RC50/R8), Planu Działania dla Europy w zakresie Środowiska i Zdrowia Dzieci (EUR/RC54/R3), Planu Działania dla Europy w zakresie Zdrowia Psychicznego (EUR/RC55/R2) oraz Europejskiej Strategii Zdrowia oraz Rozwoju Dzieci i Młodzieży (EUR/RC55/R6)

„Gaining Health. The European Strategy for the Prevention and Control ofNoncommunicable Diseases Dokument przyjęty na 56. sesji Europejskiego Komitetu WHO i opublikowany w 2006 roku to kolejny przykład wagi problemu. Strategia prezen-tuje działania dot. NCD z omówieniem sześciu kluczowych dla niej elementów:

• lobbingu na rzecz zdrowia,

• wiedzy i sposobu przekazywania informacji,

• podstaw prawnych i fi nansowych,

• możliwości/zasobów,

• wsparcia społecznego oraz opieki zdrowotnej.

Europejska strategia kontroli palenia tytoniu. Warszawa 2002 .

Europejska strategia przeciw paleniu tytoniu (The WHO European Strategy for Smoking Cessation Policy)

Documents

Stan zagrożenia epidemią palenia tytoniu w Polsce