SOSYAL PSİKOLOJİ unite07

8/3/2019 SOSYAL PSKOLOJ unite07

1/14

Psikologlar baflkalarna yardm konusunda kiflilerin nasl davrandn inceleme-ye baflladklar zaman tm yardm davranfllarn kapsayan bir terim bulmakta

glk ekmifller ve daha ska kullanlan anti sosyal davranfla zt prososyaldavranfl szcn kullanmaya bafllamfllardr. Prososyal davranfl, dier bir ki-

fli ya da grubu yararlandrmak niyetiyle yaplan gnll davranfl olarak tanm-lanr (Bilgin, 1998). Baz sosyal psikologlar zgeci davranfl veya yardm etme

davranfl terimini yelerler. Prososyal davranfln gnll ve niyetli yan tanmn

en nemli bir parasdr.

Amalarmz

Bu niteyi alfltktan sonra;

Alturizm ve prososyal davranfln tanmn yapabilecek,Baflmzdan geen bir yardm etme davranfln; karar verme modeline gre

analiz edebilecek,zgeci Davranfl deiflik teorik bakfl alarnn aklamalaryla baflka biri-

sine tanmlayabilecek,Gzlemci etkisini rneklendirebilecek,

Yardmsever bir bireyin cinsiyeti, dflnceleri ve duygularn tanmlayabilecek,

Kimlerden yardm kabul edip, kimlerden etmeyeceinize karar verebileceksiniz.

101

zgeci Davranfl 7


2/14

Buras New York, Amerika

Yllar nce bir gece, Kitty Genovese adnda gen bir kadn New Yorkun Kew Gar-

dens ad verilen semtinde bir cadde boyunca yrrken, anszn glgeden kverenbir adam ona saldrd. Saat 3-3.30 sralaryd. Kitty Genovese saldrganla boufl-

tu, yardm istedi, lklar att. Ksa bir bouflmadan sonra saldrgann elindenkurtulup cadde boyunca koflmaya bafllad. Bu ara kt biimde yaralanmflt ve

hl baryor, birilerinden yardm istiyor ya da hi deilse birilerinin polise tele-fon etmesini istiyordu. Birka dakika sonra adam onu yakalad, bouflma yeniden

bafllad ve yarm saat daha srd. O srekli yardm istedi ve sonunda ldrld.Yardm istekleri ve lklar evredeki binalarda yaflayan en az 38 kifli tarafndan

iflitilmiflti. Bu insanlarn ou, ne olduunu anlamak iin pencerelerine gelmifl ve

bouflmaya tank olmufllard. Ancak kimse Kitty Genovesein yardmna koflmad,hatta polis bile armad.

Buras Toronto, Kanada

Benzeri bir olay da Kanadann Toronto kentinde yafland. Bir adam kmaz

bir sokakta gpegndz bir kadna saldrd ve rzna gemeye alflt. Kadn yar-dm istedi, lklar att. Birok insan kadn duydu, hatta birok insan olay pen-

cerelerinden seyrettiler. Fakat, uzunca bir sre kimse yardm etmedi. Saldrganneredeyse amacna ulaflmak zereydi ki, en sonunda arabalar ile oradan ge-

mekte olan iki kifli arabalarn durdurarak kmaz sokaa kofltular ve kadn sal-drgann elinden kurtararak saldrgan polise teslim ettiler.

Bir Cumartesi Gecesi

Gen bir adam, bir cumartesi gecesi ge saatlerde, bir dans salonunun yak-

nndan, programn bitip kalabaln kaldrmlara dkld sralarda arabasy-

la gemektedir. Birdenbire birok kiflinin bir yere kofltuunu grr. Gen grd

olay flyle aktarr. Zppenin teki bir kz salarndan yakalamfl srklerken birfasulye uvaln yumruklar gibi yumrukluyordu. Yanna gidip adam yakaladmve yere ittim. Kz brak dedim ve ikimiz birbirimize girifltik. Buradan defolup

gitmesini syledim. Kza baksana dedim, Az kan iinde, diflleri dklmfl,avu dolusu sa kopmufl. Herkes sadece durmufl bakyordu. Polis yetiflip de sal-

drgan nezarete gtrnceye dek, iki gen yumruklaflmaya devam etmifller vedarbelerden biri araya giren baflka bir gencin enesini krmfltr. Gen kz kurta-

ran gen adamda yaral olarak hastaneye kaldrlmfltr.

Anahtar Kavramlar

indekiler

YARDIMLAfiMAYI N PLANDA TUTMAK NE DEMEKTR? NEDEN YARDIM EDERZ?

NE ZAMAN YARDIM EDERZ? BAfiKALARINI DfiNME DAVRANIfiININ (ALTURZM) VAROLDUU

GEREKTEN DORU MU? KME YARDIM EDLR?

YARDIMI KABUL EDEN Kfi N GZL BEDELLER VAR MIDIR?

102 Sosyal Psikoloj i

Alturizm Gzlemci Etkisi

Sorumluluun Yaylmas Prososyal Davranfl

zgeci Davranfl


3/14

GRfiYukarda verilen rnek olaylara benzer saysz olaydan sz edilebilir. nsanlar ba-

zlarnda kurbann yardmna koflmakta, bazlarnda ise hibir fley yapmamaktadr-lar. Yardm edebilecek kiflilerin gzleri nnde dvlen, ldrlen insanlardansz edildiini sk sk duyarz; ayrca, flafllacak derecede bir cesaret rnei gstere-rek kendi cann tehlikeye atarak, yanan binalardan ocuklar kurtaran, suya atla-yp boulmak zere olanlarn yardmna koflan, saldrya urayanlara destek olaninsanlar hakknda konuflulduunu da duyarz. Ksaca, insanlar, acil durumdaki di-er insanlara yardm da edebilecek, onlar grmezlikten de gelebilecek durumda-drlar. Niin, insanlar bylesi cesaret rnekleri ve zgeci davranfllar gstermekte-dirler? Neden ihtiya iindekilere yardm etmektedirler ve neden bazen gerektiin-de yardm etmemektedirler?

lkemizde ise kiflilerin birbirlerine yardmda bulunduklar birok konu vardr.Bazen bu yardmlar nemli bedeller denerek yaplmaktadr: kiflilerin kaplarn

baflkalarna amas, daha yafll ve hasta kiflilerin karfldan karflya gemelerine yar-dm etmek, sokakta kaybolan bir ocuu bulduumuzda onu sakinlefltirmeye veailesini bulmasna yardm etmek, bir renci arkadaflna bir matematik devini an-lamasna yardmc olmak gibi. Bundan daha baflka daha byk yardmlarda vardr.ocuk Esirgeme Kurumlarna, Darlacizeye, Uluslararas Yardm Kurulufllarna,afet blgelerindeki insanlar iin alan sandklara, hastalklarla mcadele iin yap-lan kampanyalara yardm etmek, onlara bizzat katlmak, toplumumuz iin ok in-sancl bir davranfltr. Giderek ok sayda kifli, bazen de kendilerini riske sokarakihtiyac olanlara kan ve organ bafl yapmaktadr.

zgeci davranfllar aklamaya alflmadan nce, zgeci davranfllaneyi kas-tettiimizi akla kavuflturalm:

Eer size bir kar salayabilecei dflncesi ile baflta bulunursanz, ya da bi-rilerine etkilemek, gsteriflte bulunmak iin para yardm yaparsanz, sz konusuolan gerek anlamda, bir yardmsever davranfltr ama zgeci davranfl deildir.

nitemizde yardmlaflmay n planda tutan davranfllarla ilgili befl basit soruyucevaplandrmaya alflacaz. lki Neden yardm ederiz?, ikincisi Ne zaman yar-dm ederiz?, ncs En iyi yardmlaflma ne?, drdncs Kime yardm ede-riz? ve son olarak Yardm ettiimiz kifliler iin gizlilik nemli midir?

YARDIMLAfiMAYI N PLANDA TUTMAK NEDEMEKTR?nce bu befl yardm etme sorularyla ilgilenelim ve yardmsever davranfllarn bel-ki de iki basit formunun olduunu anlatan, yararl kavramsal tartflmalar ierenaklayc ana temalarmzla ifle bafllayalm.

Gnll Yardm Etme Davranfllar ve Bireylere YararlarYardm edici davranfllar, gnll olarak bir baflka kifliye yarar salamak iin yap-lan davranfllardr (Batson; 1998: Aktaran: Franzoi, 2000). Bu aklama, bir baflka-sna yardm salamak amacyla ya da istekli olarak performans sergilemeyen zge-ci davranfllar iermez.

Hepimiz baflkalarna yardm etme ve baflkalarndan yardm dileme tecrbeleri-ne sahibizdir. Bazen yardm etme davranflmz nemli zamanlarn, paralarn kay-bedilmesine ve hatta tehlikeye girmemize neden olabilir. Byle bir durumda hikendi yardm etme davranflnzla baflkalarnnkini karfllafltrdnzda incindiiniz

oldu mu?

103nite 7 - zgeci Davranfl

Herhangi bir biimde,dllendirilme beklentisi(belki, iyi bir fley yapmfl

olmann verdii duygudflnda) olmakszn birbaflkasna yardm etmezgeci davranfl adn alr.


4/14

Tariheye bakacak olursak, 19. yzylda filozof Auguste Comte (1875) insanla-rn yardm etme davranfllarn bir flekilde kendisine geri dnmesini istemeye ba-l egoistik yardmlaflma olarak savunmufltu; nk yardm edenin yardm etme is-teini arttrc en nemli nedenin kendi mutluluunu arttrmak olduunu dfln-yor ve bunu egoizm olarak adlandryordu. Buna karfllk Comte, insanlarn kar-fllk beklemeden yapt zgecil yardm hareketlerinin de olduunu; nk bazkiflilerinde en nemli amacnn bir baflkasnn mutluluunu arttrmak olduunu sa-vunmufltur. Bunu da altruistik olarak isimlendirmiflti.

lerleyen blmlerde sosyologlarn katlmad egoizm ve altruistik yardmlafl-mann arasnda oluflabilen birka yararl ayrt edici zellii ve doadaki tm dav-ranfllarn egoistik olduunu savunan baz tartflmalar dile getireceiz.

Yardma muhta insanlara karfl sizin tepkilerinizi en iyi aklayan hangisidir? Genelde

yardmsevermisiniz? Eer yleyseniz, yardmlarnzda sizi motive edenin egoizm mi yoksa

altruizm mi olduu hakknda ne dflnyorsunuz?

Cinsiyet ve Yafl Farkllklarnda YardmEgoizm ve altruizm tesinde, yardm etmekteki istekliliimize etki eden fley bizimkadn ya da erkek oluflumuzdan kaynaklanyor olabilir mi sizce? Alice Eagly veMaureen Crowleyin (1986) yardm edici davranfl cezbeden durumlarn kadn veerkekte farkl olduu hipotezinden hareketle, 172 yardm edici davranfl alflmas-n gsteren meta-analitik grflmesine gre, erkekler genellikle kadnlardan dahaok yardmcdr ve bu yardmc olmalar sonucunda kadnlardan daha ok mutluolurlar. Bir izleyici varken, yardm gerektiren olay potansiyel bir tehlike ieriyorsave muhta olan kimse bekarsa, yardm etmek iin harcanlan enerji erkeklerde da-ha fazladr (Aktaran: Franzoi, 2000). Yardmsever davranfln dier formuna gelin-diinde, rnein; bir arkadafla yardm etmek ya da ocuklara bakmak gibi konu-larda yaplan alflmalarda, kadnlar baflkalarna sosyal ve duygusal destek sala-dklarnda erkeklere gre daha mutlu oluyorlar (Shumaker ve Hill, 1991; Aktaran:Franzoi, 2000). Ayrca yaflllar ve ocuklar iin bir muhafz gibi hizmet etmek iindaha istekli olmaktadrlar. Trudeau ve Devline gre (1996) ocuklar arasndakiyardmlaflmada kz ocuklarnn erkek ocuklara nazaran yardmsever olmaya da-ha ok meyilli olduu belirtilmifltir (Aktaran: Franzoi, 2000).

Bu temel tespitlerden sonra, iki sonu tespiti daha yapabiliriz. Birincisi, kadnve erkeklerin farkl yollardan yardmsever olduu grlyor. kincisi, bu farkllk-lar ocukluktan yetiflkinlie daha gl oluyor ve roller daha gze arpar cinstenoluyor. rnein kahramanca yardm eden erkek rol ounlukla kltrle tutarl

deerlendiriliyor. Yardm ederken kendilerini tehlikeye atmada erkekler kadnlar-dan daha isteklidir. Buna karfllk muhafzlk ve empati kurarak uzun dnem yar-dm salamakta kadnlar erkeklerden daha iyidirler.

NEDEN YARDIM EDERZ?Baz sosyologlar, insanlarn kar karflsnda baflkalarna yardm ettiklerinde fayda-l olduklarna inanyorlar. Ayrca bunun insanlarn doufltan getirdikleri karakteris-tik bir zellik olduuna ve bireyleri belki de yardm edici davranfllara uygun birhale getirilebileceine inanyorlar.


SIRA S ZDE


5/14

Evrimsel Teorilerle Tutarl YardmlaflmaGnmzde artk kar iliflkilerinin daha baskn olduu ortamlarda karfllksz yar-

dm pek de grlemiyor. Buna ramen zaman zaman kendini dflnmeden yap-lan yardmlar da neyin nesi oluyor?Evrimsel psikoloji, kendi trlerinin yelerini dier trlerden korumak iin ken-

di hayatlarn riske atan saysz rnek dokmana sahiptir (Fouts, 1997; Wilson,1996; Aktaran: Gibbons, 1997)

Akraba SeimiEvrimsel teoriler, genel olarak hayatta kalmann nemli olduunu, ancak uygunretkenlii ilerletenin hayatta kalan genler olduunu savunmufllardr. Bylece ay-n kandan olduunuz kiflileri de yardmsever olmaya teflvik etmeniz, genlerinizledevam eden yardmveser davranfllarnz daha da destekler.Akraba seimi pren-sibi, ayn kandan olanlara yardm ederek sonraki nesile gnderilmifl olan genleri-

mizin eflsizliini vurgular (Burnstein et al., 1994; Aktaran: Franzoi, 2000).Bu durumda birisinin, aile dflndan olmasna ramen yardm etme davranfln

ise evrimsel teorilerle nasl aklayabiliriz?

Karfllkl YardmlaflmaRobert Trivers (1971), yabanclara yardm etmenin, doal tercihlerin yannda, birprensibe bal olduunu aklamfltr. Karfllkl altruizmolarak adlandrd buprensip mflterek yardm iermekteydi ve altruizm motive olmaya karfllk geliyordu.

Bu prensibe bal olarak, karfllkl yardmlaflma gelecekte zaman geldiindekarfllnn olacann umut edildii yardm davranflysa, insanlar yabanclara yar-dm etmeye uygundurlar. Buna ek olarak, yardm edenlerin pozisyonlarnn gele-

cekte tersine dnme ihtimali olduu iin, karfllksz yardm edenlerin frsat dflk-n insanlar ortaya karmada nemli bir yol olduunu savunmufltur.

Trivers (1983) mevcut durumda en iyi yardm cinsinin en uygun durumda ge-lifltirilmesine inanrd. Bu mevcut durumlar;

Sosyal grup yaflants, Karfllkl ballk, Dini basklarn ve sert hakimiyetin olmad ortamlardr.Karfllkl yardmlaflma insanlar arasnda yaygn ve frsat dflknln gizleyi-

ci bir basit evrimsel mekanizmayla da tutarldr; nk insanlar yardmn karfll-n deyemediinde sululuk ve utanma hissediyorlar (Aktaran Franzoi, 2000).

Baflkalarna Yardm Etme Kurallarnn Akland SosyalNormlarYardm etme normlar baflkasna yardm karfllksz olarak, bencil olmadan yap-lan davranfllar olarak bekler. Yardmsever davranfllar iin bir rehber gibi hizmeteden sosyal norm vardr; adalet, sorumluluk bilinci ve karfllkl durum (Simon,1990; Aktaran: Franzoi, 2000).

Peki yardm hakketmifl bir kifli nasl olmal? Melvin Lenner (1980) sosyal ada-let normuna bal olarak, eer talihsiz olaylarla karfllaflan kifli iyi bir insansa, bizimyardmmz hak ettiini ve bu sayede saygnlk kazanldn savunmufltur (Akta-ran: Franzoi, 2000).


Akraba seimi prensibi,ayn kandan olduumuz

kiflilere yardm etmekteneden daha uygun ve istekliolduumuzu aklar.


6/14

Kltrel FarkllklarDavranfl arafltrmalar, bireysel ve ortaklafla kltrlerin, yardmlaflma normlarnn

evrensel olabileceine iflaret ediyor. ocuklarn yardm edici davranfllar zerindealflldnda ise kltrel farkllklar tespit edilmiflti.Joan Miller ve arkadafllar (1990) Amerikallarn ve Hindistandaki Hindularn

moral alflmalarnda bu perspektif ile ilgili bulgular bulmufllard. Hindular hangiflartta olursa olsun yardma ihtiyac olanlarn farkna vararak onlara yardm etmek-tedirler. Amerikallar ise sosyal normlardan etkilenmeksizin daha ok kiflisel norm-lar kullanmfl ve bu kltrel farkllklar, sadece grup ierisinde yardmlaflmaya bafl-vurmada grlmfltr (Aktaran: Franzoi, 2000).

Kiflisel YardmlaflmaMiller sosyal normlara ramen, yaflamsal tehlike durumlarnda yardmn karfllklolmasnn belki de yararl olabileceini dflnyordu. Buna ek olarak, yaflamsal

tehlikede bile aciliyeti kavrand halde yardm etmeyen kiflilerin davranfllarnsosyal normlarla aklayamayz; nk sosyal normlar her zaman insan davranflla-rn aklamaz.

Schwartza gre (1977) kiflisel normlar, kifliselliin deerlere tutunuflunun basit-lefltirilmifl haliydi. Eer deerlerle tutarl davranmaya alflrsak kiflisel mutluluasahip oluruz. Ancak deerlerle tutarsz davranfllar yaparsak, kendini beenmifllikve utanma duygularna sahip oluruz (Aktaran Franzoi, 2000).

Merhametle ilgili deerlerin geliflmesi, ocuklarda ilkokul anda bafllar (Ei-senberg ve Mussen, 1989). Bu yardm edici davranfllar ocuklarn kiflisel normla-rnn geliflmeye bafllad dnemlerde nemli rol oynar (Aktaran Franzoi, 2000).Buna gzel bir rnek verelim: Kzm zgl 7 yaflndayd. Yardma ihtiyalar oldu-

unda neden baflkalarna yardm ettiini sorduumda, nk iyi bir insan olmakistiyorum yantn verdi (Aktaran: Franzoi, 2000).

eflitli yollarla, aileler ve retmenler ocuklarn daha ok ya da daha az yar-dmsever kifliler olmalarnda etkili olurlar.

ocuklarda Gzlemle renmeSosyal renme kuramna bal olarak, rnein; Albert Bandura (1986) ve J.PhilippeRushton (1980), gzlemle ya da modelleme ile renmenin ocuklar arasndaki yar-dmlaflmay gelifltirmede iki yolu olduunu savunmufltur. Birincisi, yardmsever dav-ranflta ocuklar cezbedici bir retme flekli olabilir. kincisi ise, yardmsever davra-nfllarn ocuklar cezbettiinde, mutluluun neye benzedii ocuklara gsterilebilir.

renme ve modellemenin ocuklar zerinde daha ok etkisi olduu sylenenalflmalara ramen, t verme usul, etkili yardm edici davranfllar zerinde, ge-cikmifl bir etkiye sahip olabiliyordu.

Bu ve buna benzer alflmalar gsterdi ki, ocuklar yetiflkinlerin tlerindenok, yaptklar fleylerden etkilenmeye olduka msait olmalarna ramen, yalnzcacmertlik tleri ocuklarn yardm etme eilimleri zerinde pozitif etkilere sahipolabilmifltir (Aktaran: Franzoi, 2000).

Yetiflkinlerde Yardm Edici ModelYardm edici davranfl modeli yalnzca ocuklar kapsamaz. Doal bir ortamda sr-drlen bir alflmada, arabasnn tekerlei patlamfl ve deifltirmesi iin yardmaihtiyac olan bir kadn iin, daha nce ayn mflkl durumu yaflamfl bir bayann ya

da pek ok erkein durduu gndelik yaflantmzda ok grlmfltr.



7/14

Yardm Etme Davranflnda dllendirilme veCezalandrlma

Sosyal dllendirme, rnein birisini ya da yapt ifli vme, genelde; destekleme-den verilen somut dlden, rnein para dlnden daha tesirlidir (Grusec, 1991;Aktaran: Franzoi, 2000).

Yardm edici davranfl zerinde dllendirme ve cezalandrmann etkisi byk-tr; dllendirme yardm edici davranfl glendirir, cezalandrmaysa yardm edi-ci davranfl zayflatr.

Bu dllendirme ve cezalandrmann etkileri yetiflkinlerde de gzlenmifltir. r-nein; kendinizi evinizin nndeki caddede yalnz yrrken hayal edin. Bir bayanherhangi bir adresi sormak iin size yaklaflyor. Ona yardmc olduktan sonra yo-lunuza devam ediyorsunuz. Tam bu srada antasn dflrdnden habersiz birkadnn yanndan geen ocua bakarken antay fark ediyorsunuz. Bu durumdaacaba antay kadna vermek adna yardm edici bir davranflta bulunur muydu-

nuz? Birinci bayan sizden yardm istemiflti oysa bu bayan sizden yardm istemedi.Bu durum sizin yardm etme davranflnz nasl etkiler?

dllendirici duruma gre, birinci kadnn ona yardm etmenizden sonra sizeteflekkr etmesi ve iten bir tebessmde bulunmas sizin dlnzdr. Buna kar-fllk cezalandrc durumda, kadnn size; Anlattklarnzdan bir fley anlamadm,bir baflkasna sorsam daha iyi olacak demesi sizin zlmenize, cannzn sklma-sna neden olacandan bir nevi cezalandrmadr. Bu arafltrmada, ilk kadna yar-dm ettii iin dllendirilenlerin % 90nn ikinci kadna da yardm ettii gzlen-mifltir. lk kadna yardm edenlerin cezalandrlmas durumunda ise sadece % 40ikinci bayana yardm etmiflti (Aktaran: Franzoi, 2000).

NE ZAMAN YARDIM EDERZ?Bu konuya en iyi rnek, rnek olaylarda verilen New Yorklu, Kitty Genovesedir.Gece yars 3.20 saatlerinde Kitty Genovese iflten eve dnerken bir adamn baklsaldrsna uramflt. Genovese lk la etraftan yardm istedi. Gecenin iindeGenovesein yardm isteyen yakarmalar duyulurken komflularndan biri merakndancama kmflt. Tam bu srada saldrgan arabasna binip olay yerinden uzaklaflt.

Kitty boylu boyunca yerde yatmasna ve apak yardma ihtiyac olmasna ra-men komflularndan hibiri yardma gelmemiflti. Kimse polisi ya da ambulans ara-mamflt, hatta bir ift pencerelerinin nnden ekilip, umursamazca fl snd-rp yatmaya gitmifllerdi. Aradan 15 dakika gemiflti ve Bayan Genoves gvenli biryere geebilmek iin yerde srnrken saldrgan geri dnmflt. O esnada olayizleyen komflularndan birisi polisi aramak iin telefona uzand, ancak kars Bo-fluna arama, eminim btn komflular flu an polisi aryordur diyerek kocasna ma-ni oldu. Fakat kimse polisi aramamflt. Geri gelen saldrgan Genovese bakla tek-rar tekrar saldrmaya bafllad ve daha sonra da tecavz etti. Genoves ldkten 20dakika sonra sonunda birisi polisi aramflt.

Bu olayda siz Kitty Genovese mi? yoksa izleyici mi olmay tercih edersiniz?

Mdahale Eden zleyicileri eren Bir ArafltrmaBayan Genovesin olaynda herkesin sorduu soru; Neden izleyiciler onun bu acdolu ann ylece izlemekle yetindiler?

Olayda tartflan iki kifliden biri olan sosyal psikolog John Darley, yllar sonra bu

tartflmalarn yeniden ortaya koymufltu:


SIRA S ZDE


8/14

Latane ve ben, olaydan birka gn sonra, olayn sosyal psikolojik ynnarafltrmak iin birka kifliyle konufltuumuzda duyduklarmza inanamadk. Sos-yal psikolog ilk olarak tm insanlarn neden ayn davranfl sergileyerek birisininfarkl davranflta bulunmadn ve neden bu canavar ruhlu insana mdahale edil-mediini sordu. kinci olarak, grup ierisindeki bir kiflinin yaknlk derecesi ne?bunu sordu. Bunlarla yapmak istenilen kiflinin durumunu aklayp, yorumlamakzorunda olduu birka modeli tartflmakt. Acil bir durumda, kifli dier insanlarntepkilerini gzlemliyor ve bu gzlemlere dayanarak, acil durum gerektiren olaynyalan m yoksa gerek mi olduuna karar veriyor. nc olarak; kifli bir oun-luk arasndaysa yardm etmek iin yalnzca kendini sorumlu tutmuyor, sorumlulu-u evredeki kiflilere paylafltryor. Bylece yardm etmek iin yalnzca kendini so-rumlu grmyor ve birilerinin o sorumluluu gstermesini bekliyor (Evans, 1980,pp.216-217; Aktaran: Franzoi, 2000).

zleyicilerin olaya mdahale etme modeline gre, acil bir durumda yardm et-

me davranflnn bir deil tam befl tane dflnce yaps vardr.lk dflnlen, kiflinin yardm etmesi iin durumun aciliyetliliinin inandrcl-

. Ortada bu inandrcl salayan bir iflaret olmal. Maalesef, birok sosyal du-rumda, bize gnderilen pek ok iflareti, sesleri fark edemiyoruz. Aslnda bunun ne-denlerinden bir tanesi younluktur (Levine et al., 1994; Yousif ve Karte, 1995; Ak-taran: Franzoi, 2000).

Bu durum, kalabalk nfuslu kentlerde yaflayan insanlarn yardm etme eilim-lerinin, kk yerleflim yerlerinde yaflayan kiflilerin yardm etme eilimlerine gredaha az ve olumsuz olmasnn nedenini de aklamaktadr. Baflka bir neden ise,bazen dikkatimizi eken anormal bir durumun baflkalar iin normal bir durumolabilecei dflncesidir.

Anormal bir durumun farkna varldnda sahip olunan ikinci dflnce yaps,bir fleylerin yanlfl gidip gitmediinden ve yardma ihtiya duyulup duyulmadn-dan emin olmadr.

Bir olayn aciliyetlilik ierdii kansna vardmzda, izleyicilerin mdahale et-me modeline gre nc karar alma aflamas sorumluluk duyarak yardm etme-mize dair kesin bir karara varmamz gerektiini ortaya koyar.

Eer yardm etmek iin kendinizi sorumlu hissederseniz drdnc karar almaaflamas olan, yardmc olmay benimseme srecine geersiniz. Ancak bu aflama-da ne yapacanzdan emin misiniz? Yapacanz fleyden emin olmamak yardm et-me isteinizin etkisini azaltabilir, bylece kararszlk durumu yardm etme davra-nfln engelleyebilir.

Son karar alma aflamasnda, dikkatimizi eken anormal bir olay varsa ve iyi bir

flekilde yardm etmeye karar verdiyseniz, yardm edici davranflnzn akfln ta-mamlamaya ya da tamamlamamaya karar vermelisiniz. Mdahale ettiiniz iin da-ha sonra sizin de baflnzn belaya girebileceinden korkarak, pasif ve izleyici ola-bilirsiniz (Aktaran: Franzoi, 2000; Taylor, Peplau, Sears, 2000).

Pozitif ya da Negatif Ruh Hali Yardm Etme DavranflnEtkileyebilir

Ruh halinin iyi olmas ve cmertlikzgl kendini dnyann bir numaral baflarl insan hissetmektedir; nk dnemsonu snavndan olduka yksek bir not almfltr. Mutlu bir flekilde evine dnerken

bir bayann ynla katlar tafldn gryor. Birden katlar bayann elinden ka-



9/14

yp etrafa uuflup yaylmaya bafllamfltr. zgl tereddt etmeden yardm etmeyekarar vererek dalan katlar toplamaya bafllar.

Eer zgl mutlu bir annda olmasayd, yardm etmek iin bu kadar istekli olurmuydu? Hayr! Ruh halinin iyi olmas durumunda yardm etme davranfl zerindeyaplan alflmalar bunun byle olduunu gstermektedir (Franzoi, 2000).

yi bir ruh haline sahip olmann yaratt etkilere sebep nedir? Bu konuda birka kabul edilebilir dflnceler ne srlmfltr. Birincisi, iyi bir ruh hali iinde ol-duumuzda dier insanlarn iyi, drst ve ahlakl olduunu dflnmeye daha yet-kin oluruz. kincisi, baflka insanlara bu iyi ruh halimizi arttrmak ya da devamll-n salamak iin yardm ederiz. nc neden, mutlu olduumuzda, belki by-lece dierlerinin gereksinimlerine karfl daha dikkatli ve duyarl oluruz (Aktaran:Franzoi, 2000).

Kt Ruh Hali ve Yardm Dileme

Kt ruh hali ve yardm etme hakknda ne dflnyorsunuz? zgl ve onun psi-koloji snavn tekrar ele alalm. Bu blmde zgln btn karakteristik zellik-lerini deifltirelim ve snav sonucunu da Adan Fe evirelim. zgl snftan yor-gun, kendinden bezmifl bir halde yrsn. Bu durumdaykende etrafa yaylan ka-tlar toplamak iin yerinden frlar m? Hayr! Ancak srpriz bir flekilde bu olabi-lir. Isen ve arkadafllar (1973)te kendimizi kt hissettiimizde birilerine yardm et-menin belki de kendi ruhsal bunalmmzdan kafl yolu olduunu ve kendimizi iyihissetmemizi saladn dile getirmifltir. Sululuk duygusu ise yardm etme davra-nfln arttrabilir (Aktaran: Franzoi, 2000).

spatlanmfl bu ve benzeri alflmalara ramen son derece mutsuz ve depresifolduumuz zamanlarda, yalnzca kendi duygularmza ve sorunlarmza odaklanpbaflkalarn umursamadmz gsteren alflmalar da vardr (Carlson ve Miller,1987; Robert Cialdini ve Douglas Kenrick 1976; Aktaran: Franzoi, 2000).

Pek ok gergin negatif duygular; rnein dflmanca kzgnlklar, kin duymalarsonucunda yardm etme davranfl azalmfltr.

BAfiKALARINI DfiNME DAVRANIfiININ(ALTURZM) VAROLDUU GEREKTEN DORU MU?Baflkalarna yardm etmede olduka uygun olan insanlarn durumlarnn akland- nceki konu (dl-bedel modeli, pozitif ruh halinin etkisi ve negatif durum-larda yardm etme modeli) sosyal yardm edici davranfllarn altnda egoistikdrtlerle motive olmann yattn varsaymaktadr (Franzoi, 2000).

Acaba egoizm dfla dnk davranfllarn altnda yatan nedenlere mi baldr? Kiflisel saygnl-n arttrmak ve utan duygusundan kurtulmak sizce nedenler arasnda saylabilir mi?

KME YARDIM EDLR?fiimdiye kadar kimin ne zaman, neden yardm ettii sorularna yant aradk. fiimdiise sorduumuz soru kime yardm ederiz? Sizce baz insanlar dierlerine gre yar-dm kabul etmeye daha m uygundurlar?

Baflkalarna Yardm Etmek in Arada Benzerlik AranmasBize benzer bir kiflinin yardma ihtiyac olduunda ona yardm etme istekliliimizbu benzerlikten dolay artfl gsterir (Teormina ve Messick, 1983; Aktaran: Franzoi,

2000). Ne eflit benzerlikler nemlidir? Bariz gze arpan karakteristik bir zellik,yardma ihtiyac olan kiflinin giydii kyafetlerdir.


SIRA S ZDE


10/14

Irk incelemeleri yapan Faye Crosby ve arkadafllar (1980) (Aktaran: Franzoi,2000), ayn rktan bir yardma, rencilerin yardan aznn nyargl yaklafltn sap-tamfllardr. Bu arafltrma ayrca gsteriyor ki, yardm etmede ayrt etme ya da rkfarkllna karfl nyarg yoktur. nsanlarn gnmzde kendi rklarna karfl nyar-gl olabilmesi muhtemel, ama bu nyargllkta sosyal kabul etmeyifl gzleniyor.

Cins benzerlii ile ilgili yaplan bir alflmada bayan ve erkeklerle yardmn eflit-lii arafltrlmfl ve erkeklerin kadnlara yardm etmede yksek bir eilim gsterdik-leri grlmfltr. Ancak, Erkein kadna yardm etmesinin altnda, doal egoistlikyatmaktadr; nk onlar ekici olmayan bayanlardan daha ok, ekici bayanlarayardm etmektedirler aklamas bir hayli yoruma aktr. (West ve Brown, 1975;Aktaran: Franzoi, 2000).

YARDIMI KABUL EDEN Kfi N GZL BEDELLERVAR MIDIR?

Buraya kadarki blmde izleyicilerin dierlerine yardm salamasn nleyen fak-trleri inceledik, ancak verilen yardm ne olacak? Yardm kabul eden kiflinin tipiktepkileri nasldr? Ve yardma muhta birisinin yardm istemesini ne nleyebilir?

Yardmn Karflln Verememifl Olmak Stres YaratabilirBtn dnya inanlar kabul edilen yardmn karfllnda bir hayr duasnn oldu-unun farkndadr. Bunlar, yardm ve minnettarlk duygularyla yardm alacakkimselerin bir eflit yantlama fleklidir. Ancak, bu minnettarlk onlar sk sk borluhissetmelerine ve kendilerini alt seviyede hissetmelerine neden olur (Nadler, 1991;Aktaran: Franzoi, 2000). Bu eliflkili duygusu bazen yardm kabul eden kiflinin ne-den ltufkar olmadnn aklamasna etkide bulunuyor. Ksknlk, dflmanlkyaratan bu yardm etme durumu, uygun bir Hint ataszyle badaflyor Nedenbenden nefret ediyorsun, ben sana hi yardm etmedim ki? (Nadler ve Fisher,1986, p.82; Aktaran: Franzoi, 2000).

nsanlar yardm kabul ettiklerinde, yaygn olarak adaletsizlik hissi duyuyorlar,yani bu yardmn karflln deme isteine kaplrlar. Bu durum sonucunda kesinadaleti salamaya alflmaya motive olurlar. Ancak bu karfllkl alflveriflin olmad- durumlarda ne olur?

znde yardm edilenler gcendirilebilirler, eer adaletin salanmas iin kar-flln bir flekilde denmesine izin verilmezse!

Kabul Edilen Yardm Kendimize Olan Saygmz da TehditEdebilirAdaletsiz kabul edilen yardm fikri ve bir iliflkide duyulan rahatszlk duygusu, yar-dm kabul eden kimsenin kendine duyduu saygy tehdit etmektedir.

Jeffrey Fisher ve Arie Nadlerin kendine olan saygy tehdit etme modeli negre, eer kabul edilen davranfl negatif bir mesaj kapsyorsa, bu tehdidi hissederve olumsuz yant veririz. Yardm; (1) alan kimse tarafndan taflnabilir ve (2) ger-ekten yarar salad durumda dayankl olacaktr (Dakof ve Taylor, 1990; Akta-ran: Franzoi, 2000). (1) Yardm alan ve veren arasndaki iliflki altta olana karfl birstnlk iliflkisi olursa ve (2) kiflisel gven ve ballk deerleri gibi nemli klt-rel deerlerle mcadele ediyorsa yardm tehditkar olacaktr (Dunkel-Schetter et al.,1992; Aktaran: Franzoi, 2000)

Kendine olan saygy tehdit modelinin bir olumlu sonucu; byle bir durumda



11/14

tehdit edildiini hisseden kiflinin gelecekte baflarl olabilmesi iin kendini gelifltir-me abasna girmesi iin motive edilmesidir.

nceki tartflmalarmzda szn ettiimiz yardm salamadaki cinsiyet farkl-lklarnda, erkeklerin yardm teklif etmede kadnlara nazaran daha meyilli oldukla-r konusundaki bulgular srpriz deildir (Barbee et al., 1993; Corney, 1990; Akta-ran: Franzoi, 2000). Ayrca kantlar gsteriyor ki, erkekler ekici olan bir bayantercih etmeyi daha ok semektedirler. Kadnlarda ekici erkeklere yardm etmeyedaha ok meyillidirler (Nadler et al., 1982; Aktaran: Franzoi, 2000). Bu farkl yar-dm isteme modelleri geleneksel cinsiyet modelleriyle ve kendine olan saygnntehdit edilmesi modeliyle aklanabilir. Geleneksel heteroseksel bir erkek iinyardm, ekici bir bayann gznde mao imajnn tehlikeye girme ihtimaline ba-ldr; ancak geleneksel bir heteroseksel bayan iin yardm, ekici bir erkein onuarzulama dflncesinin artmasna baldr.



12/14

zet

Alturizm ve prososyal davranfln tanmn yapabilmek

Alturizm, birisine herhangi bir dl ya da kiflisel

kazan olmakszn yardm etmek. Prososyal davra-

nfl ise yardm edenin gdleyici faktrlerine bakl-

makszn, gerekleflen yardm veya yardma yne-

lik dzenlemifl bir eylemdir.

Baflnzdan geen bir yardm etme davranfln; ka-

rar verme modeline gre analiz edebilmek

Karar verme modeli kompleks biliflsel sreler ze-

rinde vurgu yaparak prososyal davranfl aklar.

Potansiyel yardm edici kifli nce ortada yardma

gerekten ihtiya olup olmadna bakar, sonra ki-flisel sorumluluk alr, maliyet ve yarar lmleri ya-

par ve olaya nasl gireceine karar verir.

zgeci Davranfl deiflik teorik bakfl alarnn

aklamalaryla baflka birisine tanmlayabilmek

renme modeli yardm etme davranflnn; dl

ve model alma fleklinde renileceine vurgu ya-

par. Evrim teorisyenleri yardm etme eilimini bire-

yin genetik deerlendirmesine balarlar. Sosyal

normlar ise yardm; sorumluluun, adaletin ve yar-

gnn bir paras olarak grrler.

Gzlemci etkisini rneklendirebilmek

zgeci Davranfllar evresel faktrlerden etkilenirler.nsanlar, dier insanlar evresindeyken yardm etme-

ye daha az eilimlidirler. Buna kalabalk (gzlemci)

etkisi denir. Bu durum sorumluluun yaylmas, di-

er insanlarn yardm eden bireyi nasl deerlendire-

ceklerine iliflkin duyarl olufl ve durumun nemi ile

aklanr?. Hata yapma olasl krsal ya da kkenli

olufl ve zaman basks dier faktrlerdendir.

Yardmsever bir bireyin cinsiyeti, dflnceleri ve

duygularn tanmlayabilmek

Yardm edenin karakteristikleri ok nemlidir. n-sanlar mutluyken, empati yaptnda daha fazla yar-

dm ediyorlar. Olumsuzluk giderici modele gre,

bireyler kendi duygusal durumlarn dzeltmek ve

stres, gerginlik atmak iin yardm ederler. Yardm-

sever bir birey modeli gelifltirme abalar yetersiz

kalmfltr.

Kimlerden yardm kabul edip, kimlerden etmeyece-

inize karar verebilmek.

Bireyler yardm almaya bazen reaksiyon gsterir ve

rahatsz olurlar. Yardm kabul; benlik algs ve z-

deeri dflrebilir, kendimizi dier insanlardan afla-

da hissedebilir ve bu durumu zgrlmz iin

bir tehdit olarak alglayabiliriz.

Sosyal Psikoloj i112

1

A M A

2A M A

3A M A

4

A M A

5A M A

6A M A


13/14

Kendimizi Snayalm1. nsanlarn karfllk beklemeden bir baflkasnn mutlulu-unu artrmak amacyla yaptklar zgeci davranfllara ne

ad verilir?

a. Egoistik yardm

b. Alturistik yardm

c. atflmac yardm

d. fllevsel yardm

e. Normatif yardm

2. Afladakilerden hangisi Triversin, en uygun yardmbiiminin gelifltirilebilmesi iin nerdii gerekli baz du-

rumlardan biri deildir?

a. Sosyal grup yaflants

b. Karfllkl ballkc. Sert hakimiyetin olmad ortamlar

d. Kiflisel etkileflim

e. Duygusal durumun uygun olduu ortamlar

3. Afladakilerden hangisi yardmsever davranfllar iinvar olan sosyal normlardan biridir?

a. Arkadafllk

b. Ayn rktan olma

c. Sorumluluk

d. Bencillik

e. Resmiyetlik

4. Merhametle ilgili deerlerin geliflmesi ocukluk dne-minde hangi alarda bafllar?

a. Lise alarnda

b. Bebeklik

c. 5-6 yafllarnda

d. lkokul alarnda

e. 20li yafllarda

5. Afladakilerden hangisinin yardmedici davranfl ze-rinde, etkide bulunup, yardmedici davranfl glendirdii

ya da zayflatt grlmfltr?

a. dllendirme ve cezalandrma

b. Cezalandrma ve sulama

c. Dikkat etme ve umursama

d. Duygu smrs ve yalan

e. ekinme ve kanma

6. Afladakilerden hangisi yardm etme davranfln etki-leyen unsurlardan biri deildir?

a. Cinsiyet farkll

b. Yafl farkll

c. Nfusun kalabalk ya da az oluflu

d. Dfl grnfl, ekicilik

e. Kiflilerin kromozon saylar

7. Evansa gre kiflinin yardm etme srecinde olaya gire-bilmesi iin ka aflamadan gemesi gerekir?

a. 3

b. 4

c. 7

d. 8

e. 10

8. Yardm etme davranflmz olumlu ynde etkileyen ol-gu afladakilerden hangisi deildir?

a. Baflmzn derde girme korkusu

b. Benliimizi glendirmek

c. O anda umursamaz grnerek dikkat ekme arzusu

d. Sosyal stat

e. Kanba

9. Afladakilerden hangisi yardm etme davranfln artt-rabilen unsurlardan biridir?

a. ine kapanklk

b. Sululuk duygusu

c. Negatif ruh hali

d. Karmaflk ruh hali

e. Genifl kiflilie sahip olma

10.Afladakilerden hangisi Ne zaman yardm ederiz?sorusunu aklayan bir yanttr?

a. Canmz istediinde

b. Olayn aciliyetine inandmzda

c. Kahraman olmak istediimizde

d. Neyin nemli olduuna karar veremediimizdee. Arkadafl edinmek istediimizde

nite 7 - zgeci Davranfl 113


14/14

Yaflamn inden

Bir leden sonra, 12 yaflnda bir ocuk derme-atma evi-

nin atsnda korkuyla izliyordu. ocuun evresindekiher yerde birsr asker vard. Bir ocuun sng ile tek-

rar tekrar baklandna ve bir baflkasnn da pencereden

atldna flahit olmufltu. ocuk flafak skene kadar at-

nn zerinde kald ve uyumaya alflt. Askerler onlar g-

trmeden hemen nce oullarna hayat iin koflmasn,

mcadele etmesini syleyen ailesinin sesiyle derin uyku-

dan uyand.

Kasabann sakinleri kentin istenmeyen kiflilerinden oluflu-

yordu. Askerler bu istenmeyen insanlar yok ederek etki-

lerini silmeye alflyordu. Bu istenilmeyen insanlarn bir

ksm evlerinde ldrlyor; ama daha ou bir dizi ykvagonuna bindirilerek ormann yaknlarna gtrlyor

ve genifl ukurlara, toplu mezarlara gmlyorlard. Hava

kararmaya yakn, askerler kasabay terkediyorlar ve kasa-

ba yalnz, sessiz kalyordu. flte bu anlardan birinde ocuk

gizlendii yerden aflaya indi ve kendini kamufle edebi-

lecek savafl kyafetleri aramaya bafllad. Hazrlklarn ta-

mamlad ve o geceyi kk bir dolapta uyuyarak geirdi.

Ertesi gn, erkenden kalkt ve babasnn arkadafl olan

Balwine Piecuchn yaflad yere doru yola koyuldu.

ocuk bu kifliyi tanmyordu; ama onun iyi birisi olduu-

nu biliyordu. Kadna gidiyordu; nk kadn beenilme-

yenlerden deildi ve onun tek umuduydu. Kap alp ken-

dini tanttnda, kadn; Tanr aflkna burada ne iflin var?

Bu ok tehlikeli abuk ieri gir! diyerek flaflknln giz-

leyememiflti. Balwina Piecuch ve Alise ocuu birka gn

evlerinde gizlemifller, onu beslemifller ve trajik hikayesini

dinlemifllerdi. Bu esnada bir asker bu ailenin istenilme-

yenlerden birini evlerinde sakladn renebilirler, Pi-

ecuch ailesi de bu ocukla birlikte mahvolabilirlerdi. Bu-

nun olmasn nlemek iin aile, ocuu beenilenler ara-

sna yani kentteki insanlar arasna nasl sokacan ve ift-

lie yakn bir yerde nasl ona gre bir ifl bulacaklarn d-

flnyorlard. Balwina Piecuch ve ailesi ocuun hayattakalmasna yardm etme karfllnda hibir kazan elde et-

meyeceklerdi ve belki de her fleylerini ocukla birlikte

kaybedeceklerdi. Buna ramen ocua yardm ettiler. Pe-

ki ama neden?

Bugn yani olaydan 60 yl sonra, bu hikayenin Sam Olier

adyla bilinen ocuk kahraman Californiadaki Humboldt

State niversitesinde bir sosyoloji profesrdr. Bu hika-

yenin orijinali Nazilerin iflgal ettii Polonyadaki Yahudi-

lerin trajik hikayesidir.

Kendimizi Snayalm Yant Anahtar1. b Yantnz yanlfl ise, Baflkalarn Dflnme

Gerekten Var m? konusunu tekrar okuyunuz.

2. d Yantnz yanlfl ise, Karfllkl Yardmlaflma

konusunu tekrar okuyunuz.

3. c Yantnz yanlfl ise, Yardm Etme Kurallarnn

Akland Sosyal Normlar konusunu tekrar

okuyunuz.

4. d Yantnz yanlfl ise, Kiflisel Yardmlaflma

konusunu tekrar okuyunuz..

5. a. Yantnz yanlfl ise, dllendirme ve

Cezalandrma konusunu tekrar okuyunuz.

6. e Yantnz yanlfl ise, Kime Yardm Edilir


7. c Yantnz yanlfl ise, Ne Zaman Yardm Ederizkonusunu tekrar okuyunuz.

8. a Yantnz yanlfl ise, Pozitif ya da Negatif Ruh Hali


9. b Yantnz yanlfl ise, Pozitif ya da Negatif Ruh Hali


10. d Yantnz yanlfl ise, Ne Zaman Yardm Ederiz


Yararlanlan ve BaflvurabilecekKaynaklar

Bilgin, N. (1991). Sosyal Psikolojiye Girifl. 2. Basm, Edi-tr: Nuri Bilgin, Ege niversitesi, Ed.Fak.Yaynlar, No:

48., zmir.

Ccelolu, D. (1991). Psikolojinin Temel Kavramlar,

2. Basm, Remzi Kitabevi, stanbul.

Franzoi, S. L. (2000). Social Psychology. Second Edition,

McGraw Hill, New York.

Freedman, J.L., Carlsmith, J.M. D.O.Sears, (1993). Sosyal

Psikoloji, 2. Bask, ev.:Ali Dnmez, mge Kitabevi

Yaynlar: 76., Ankara.

Goldstein, J. H. (1980). Social Psychology.Academic

Press, Inc, Orlando, FL.

Michener, H. A., Delamater, J. D. & Shalom H. Schwarts

(1986). Social Psychology. Harcourt Brace Jovano-

vich Publishers, Sandiago, C. A.

Morris, G.C. (2002). Psikolojiyi Anlamak. ev.Editrleri:

H.Belgin Ayvaflk, Melike Sayl, Trk Psikologlar Der-

nei Yaynlar No 23, Ankara.

Sampson, E. E. (1991). Social World, Personal Lives

(An Introduction to Social Psychology). Harcourt

Bratce Jovanovich, Publishers, Sandiago, C. A.

Schroeder, D. A., Dovido, J. F. Penner, A. L. & Piliavin, A.

(1995). The Psychology of Helping and Altruism.

MacGraw Hill, Inc, New York.Taylor, S.E., Peplau, L. A. & Sears, D. O. (2000). Social

Psychology. Prentice Hall, New Jersey.

Sosyal Psikoloj i114

Documents

SOSYAL PSİKOLOJİ unite07