1

Sanayide Eko-verimlilik (Temiz Üretim) Uygulama Yöntemleri ve Kılavuzlar

Prof.Dr. Göksel N. DemirerOrta Doğu Teknik Üniversitesi

Çevre Mühendisliği Bölümü

UNIDO EKO-VERĠMLĠLĠK (TEMĠZ ÜRETĠM) PROGRAMI

“PROGRAM FAALĠYETLERĠ VE KAZANIMLARIN PAYLAġIMI”

ÇALIġTAYLARI

27 Nisan 2011 – Kayseri Organize Sanayi Bölgesi

7 Haziran 2011 - Niğde Organize Sanayi Bölgesi

8 Haziran 2011 - Adana Ticaret Odası

2

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

KİRLİLİK ≡ HAM MADDE, SU, ENERJİNİN ETKİN OLARAK

KULLANILAMAMASI KAYNAKLI, ÜRETİM SÜRECİNi

ÜRÜNE/HİZMETE DÖNÜŞEMEDEN TERK ETMESİ

TEMİZ ÜRETİM/EKOVERĠMLĠLĠK ≡ HAM

MADDE, SU, ENERJİNİN ETKİN OLARAK

KULLANILARAK, OLASI EN YÜKSEK ORANDA

ÜRÜNE/HİZMETE DÖNÜŞTÜRÜLEBİLMESİ

TEMİZ ÜRETİM/ EKOVERİMLİLİK≡

KİRLİLİK AZALTIMI + ENDÜSTRİYEL VERİM ARTIŞI

ATIK

MİKTARIVERİMLİLİK

3

TEKNOLOJĠ

HAM MADDE

DĠĞER GĠRDĠLER

ĠġLETME

ÜRÜN

ÜRETĠM PROSESLERĠ

ATIK VE

EMĠSYONLAR

SANAYĠ TESĠSLERĠ BAZINDA TEMĠZ ÜRETĠM OLANAKLARI

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

4

ATIK VE

EMĠSYONLAR

Ham Madde ve Diğer Girdilerin DeğiĢtirilmesi:

Toksik ve zararlı girdilerin çevreye duyarlı eşdeğerleri ile

değiştirilmesi

Geri kazanılmış ve yenilenebilir ham madde ve girdilerin

kullanılması

HAM MADDE VE DĠĞER

GĠRDĠLERĠN DEĞĠġTĠRĠLMESĠ

ĠġLETME

ÜRÜN

ÜRETĠM PROSESLERĠ

HAM MADDE VE DĠĞER GĠRDĠLERĠN DEĞĠġTĠRĠLMESĠ

TEKNOLOJĠ

5

Teknolojik ĠyileĢtirmeler:

Proses kontrolünde iyileştirmeler

Ekipman modifikasyonu

Proses koşullarının optimizasyonu

Otomasyon uygulamaları

Teknoloji değişikliği

Ekipman ve Proses

Kontrolünde

İyileştirmeler

Yeni Teknoloji

ATIK VE

EMĠSYONLAR

TEKNOLOJĠ

HAM MADDE VE

DĠĞER GĠRDĠLER

ĠġLETME

ÜRÜN

ÜRETĠM PROSESLERĠ

TEKNOLOJĠK ĠYĠLEġTĠRMELER

6

GeliĢtirilmiĢ ĠĢletme Uygulamaları:

Üretim planlaması

Bakım onarım programları

Geliştirilmiş işletme uygulamaları

Eğitim programları

Enerji yönetimi

Kayıpların önlenmesi

Geliştirilmiş İşletme

Uygulamaları

ATIK VE

EMĠSYONLAR

Eğitim

TEKNOLOJĠ

HAM MADDE VE

DĠĞER GĠRDĠLER

ĠġLETME

ÜRÜN

ÜRETĠM PROSESLERĠ

GELĠġTĠRĠLMĠġ ĠġLETME UYGULAMALARI

7

Ürün Modifikasyonu:

Geri dönüştürülebilir ürünler

Uzatılmış ürün ömrü

Daha etkin ve daha az malzeme yoğun paketleme

Zararlı madde içeren malzemelerin daha az kullanımı

TEKNOLOJĠ

HAM MADDE VE

DĠĞER GĠRDĠLER

ĠġLETME

ÜRÜN

MODĠFĠKASYONU

ÜRETĠM PROSESLERĠ

ATIK VE

EMĠSYONLAR

ÜRÜN MODĠFĠKASYONU

8

Geri kazanım ve Yeniden Kullanım:Atıkların (atıksu, soğutma suyu, enerji, vd.) aynı tesiste

ya da başka tesislerde ham madde olarak kullanılmasına

yönelik yapılacak geri kazanım ve yeniden kullanım

faaliyetleri

Atıkların ürün ve enerjiye dönüştürülmesi

Atıkların ayrı toplanması ve depolanması

Geri kazanım ve

yeniden kullanım

TEKNOLOJĠ

HAM MADDE

VE DĠĞER GĠRDĠLER

ĠġLETME

ÜRÜN

ÜRETĠM PROSESLERĠ

ATIK VE

EMĠSYONLAR

GERĠ KAZANIM VE YENĠDEN KULLANIM

9

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Çeşitli Temiz Üretim yöntemleri için pek çok el kitabı, kılavuz, bilgi notu, vb.ler

geliştirilmiştir.

10

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Temiz Üretim Denetlemesinin (Değerlendirmesinin) Aşamaları

Aşama 1 Planlama ve Organizasyon

1a. Yönetimin Onayını Almak

1b. Temiz Üretim Takımı Oluşturmak

1c. Hedeflerin Belirlenmesi

-Sonuç: Yapılacak çalışmanın kapsam ve çerçevesinin

oluşturulması

Aşama 2 Ön Değerlendirme

2a. Mevcut Verilerin Toplanması

2b. Malzeme Akışının Değerlendirmesi ve Geliştirilmesi

-Sonuç: odak alanı belirlenmesi

Aşama 3 Temiz üretim Seçeneklerini Oluşturmak

3a. Detaylı Değerlendirmeler: atık, enerji ve çevre denetimleri

3b. Temiz Üretim Seçeneklerinin Belirlenmesi

-Sonuç: seçenekler kümesi

Aşama 4 Temiz üretim Seçeneklerinin Değerlendirmesi

4a. Teknik, ekonomik ve çevresel fizibilite

-Sonuç: uygulanabilir seçenekler listesi

Aşama 5 Temiz Üretim Uygulamaları, Sürekli Geliştirme

11

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

1. Ürün/Hizmetler

No

.

Ana Ürünler/Hizmetler Yıllık Miktar Birim

1

2

Bir TÜ Denetlemesi Çalışmasında Veri Toplanması için Kullanılabilecek Örnek Tablolar

No. Madde Yıllık Miktar Birim Maliyet Amaç/Kulla

nım

Üründe içerilme

oranı (%)

1

2

2. Hammadde ve Diğer Proses Girdileri

3. Enerji Kullanım Verileri

No Enerji

Türü

Yıllık

Miktar

Birim Tüketim

(kWh)

Toplamdaki

Payı (%)

Toplam

Maliyet

Toplamdaki

Payı (%)

1

2

12

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

4. Atık ve Emisyonlar

No

.

Atık Türü Yıllık Miktar Tasfiye Maliyeti

1

2

No. Atık Önleme Yöntemi Atık Türü

A B C D E

1 X

2 Y

5. Varolan Atık ve Emisyon Önleme Uygulamaları

6. Temiz Üretim Olasılıkları

No Atık/Emisyon Türü Temiz Üretim Potansiyeli

1

2

13

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

ÜRÜNLER

Ġlk veya ikincil

MADDE EMĠSYONLARI

Katı atık,gaz,atık su

GÖZLENEN SĠSTEM

ENERJĠElektrik, gaz, petrol, kömür

SU DĠĞER

Atık ısı,gürültü

KÜTLE DENGESİ

HAM MADDE

14Girdiler Temel İşlem Çıktılar

Patates (13 t/gün) Ayırma Kullanılamayan patatesler (1.3 t/d)

(11.7 t/gün)

Yıkama suyu (3 t/gün) Soyma Kabuklar (0.6 t/d)

Atıksu (3 t/d)

(11.1 t/gün)

Yıkama suyu (0.77 t/gün) 2 Yıkama

(Soğuk+Sıcak)

Atıksu (0.66 t/d)

Buhar (0.11 t/day)

(11.1 t/gün)

Yıkama suyu (3 t/gün) Kesme Kesme kalıntıları (0.6 t/d)

Atıksu (3 t/d)

(10.5 t/gün)

Yıkama suyu (100 t/gün) Dilimleme

(5 Makina)

Atıksu (100 t/d)

(10.5 t/gün)

Rafine yağ (3 t/gün)

Yıkama suyu (5 t/gün)

Kızartma Yağ buharı (1 t/d)

Atık yağ (1 t/d)

Atıksu (5 t/d)

(11.5 t/gün)

Tuz (0.1 t/gün)

Baharat (0.05 t/gün)

Yıkama suyu (1 t/gün)

15 paket/gün

Tuzlama

+

Baharatlama

15 paket/gün

Atıksu (1 t/gün)

(11.65 t/gün)

Paket malzemesi (0.233 t/d) 6 Tartım+Paketleme

Ürün (11.883 t/gün)

Toplam Girdi = 129.153 t/gün

(+15 paket/gün)

Toplam Çıktı = 129.53 t/gün

(+15 paket/gün)

sıvı

katı

gaz

PATATES CİPSİ ÜRETEN BİR FİRMA İÇİN KÜTLE DENGESİ

boya

tiner

tiner

uygulama

temizleme

atık boya

patlayıcı

kullanılmış tiner

yüzeydeki kuru boya

buharlaşan solvent

Sprey ile boyama esnasında kaybedilen miktar

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Kütle dengesi belli bir proses ya da tüm tesis için yapılabileceği gibi belli

bir ham madde grubunun ürüne dönüştürülürken kayıplarını belirlemek üzere

bir “madde akış analizi” olarak da gerçekleştirilebilir.

Madde Akış Analizi

Hangi atık ve emisyonlar oluşmaktadır ?

Hangi hammaddeler kaybolmaktadır ?

Bu nerede ve nasıl meydana gelmektedir ?

Zayıf noktalar nelerdir ?

İyileştirme potansiyeli nerelerdedir ?

Hangi maddeler yeniden kullanılabilir ?

MADDE AKIġ ANALĠZĠMadde ve enerji kullanımının detaylı analizi

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Üretim proseslerinde, ham

madde ve enerji kayıplarının

meydana geldiği pekçok nokta

vardır.

Bu noktalar aynı zamanda

çevresel ve ekonomik olarak

“zayıf” noktalardır.

Madde akış analizi malzeme

kayıplarının gerçekleştiği

noktaları ve bu kayıpların

miktarlarını belirlemede

kullanılan bir araçtır.

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Bir boyama işleminde boya ve solvent birlikte kullanılır. Konvansiyonel bir işlemde boyanacak yüzeye 1 kg kuru boya uygulamak için 10 kg’a kadar boya ve solvent kullanılır. Geri kalan 9 kg boya tabancalarının temizlenmesi sürecinde, buharlaşan solvent ile, boya atığı ve çamuru, vb. olarak kaybedilir.

Mevcut en iyi teknikleri ve daha iyi işletim yöntemlerini kullanarak, 1 kg kuru boya uygulaması için gerekli boya ve solvent miktarı 2,2 kg’a kadar düşürülebilir. Bunun sağlanması için kullanılabilecek yöntemler arasında:

◌ Boya tabancalarının temizlenmesi için kapalı bir ünite kullanılması

◌ HVLP (yüksek hacimli-düşük basınçlı) boya tabancalarının kullanımı

◌ Daha düşük solvent içeren boyaların kullanımı,

◌ Geliştirilmiş iş planlamasının yapılması (ör. Gerekli boya miktarlarının

daha hassas belirlenmesi)

bulunmaktadır.

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

TÜ Opsiyonlarının Belirlenmesi

Standart opsiyonlar

Yeni, yaratıcı opsiyonlar

TÜ opsiyonlarının değerlendirilmesi

Teknik Çevresel Ekonomik

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Teknik değerlendirme

Ürün kalitesine etkisi

Üretkenliğe etkisi

Madde tüketimi

Enerji tüketimi

Bakım/onarıma etkisi

İşyeri güvenliği

Esneklik

...

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Çevresel değerlendirme

Madde

tüketimi

Enerji tüketimi

Hava, su ve toprağa

emisyonlar

Hammadde ikamesi

Sağlık ve güvenlik

...Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Geri ödeme süresi

İlgili tüm maliyet faktörlerinin belirlenmesi

Belirgin çevresel maliyetler

Hammadde kayıplarının maliyetleri

Ekipmanların ilk yatırım ve iĢletim

maliyetleri

Personel giderleri

DıĢ kaynaklardan alınan hizmetler

Ekonomik değerlendirme

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Standart TÜ opsiyonları ve bilgi

kaynakları

Kılavuzlardan genel kontrol listeleri

Sektör spesifik klavuz, örnek

çalışmalar, başarı hikayeleri ve diğer

bilgi kaynakları

Tedarikçilerden bilgi edinilmesi

...

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

TÜ bilgi kaynakları

Kılavuz, sektörel

bilgiler

UNIDO/UNEP/diğer

UTÜM’ler

Tedarikçiler

İnternet/web sayfaları

Üniversiteler,

araştırma merkezleri

Veri tabanları

Seminerler,

toplantılar,kongreler

Kişisel/kurumsal

deneyimler

Endüstri ve Ticaret

odaları

Hükümet, bakanlıklar

Diğer firmalar

Firma personeli

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Faydalı internet adresleri Temiz üretim

www.unep.orgwww.unido.org/cpwww.epa.gov/p2www.es.epa.gov

Teknik Bilgiwww.es.epa.gov/techinfowww.ecodesign.atwww.acfcp.org.au/case-studies

Firmalarwww3.volvo.com/environmentwww.sulzer.com/environmentwww.nokia.com/environment

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

Faydalı adresler

TÜ örnek çalışmaları

Eğitim kursu www.epa.gov/oia/itc/cpnote/index.htm

www.unido.org/cp

www.unep.org

www.emcentre.com/unepweb/tec_case/index.htm

www.unido.org/ssites/env/sectors

www.cleanerproduction.com/industries

www.es.epa.gov/techinfo/case/case.html

www.es.epa.gov/studies

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

27

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

www.ekoverimlilik.org

28

Prof. Dr. Göksel N. Demirer, Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi, Ankara

http://enve.metu.edu.tr/people/gndemirer/links/temizuretim/

29

TEŞEKKÜRLER

Prof. Dr. Göksel N. Demirer

Çevre Mühendisliği Bölümü

Orta Doğu Teknik Üniversitesi

Tel: 210 58 67, 210 26 41

Faks: 210 26 46

e.posta: goksel@metu.edu.tr