1

Univerzitet u Bihaću

Pedagoški fakultet

Bosanski jezik i književnost

Roman i njegova struktura

prof.dr.Amira Dervišević Student:Damir Kasić

Bihać:maj 2012.god.

2

Sadržaj:

1. Porijeklo romana.............................. ................................................ 32. Klasifikacija romana injegova evolucija .............................................53. Strktura romana................... .............................................................84. Romaneskne forme u promišljanju G.Lukacsa ................................105. Unutrašnja forma romana ................................................................146. Definicije romana..............................................................................177. Nešto o zlatnom dobu romana na južnoslavenskom prostoru.........208. Zaključak ...........................................................................................229. Literatura i izvori................................................................................23

1.Roman i njegove karakteristike

3

Porijeklo romana

Roman je jedno od najpopularnijih proznih djela,a spada u novije književne vrste.Prema nekoj općoj definiciji roman je prozna književna vrsta koja opisuje i prati život glavnog junaka,ali i ostalih junaka odnosno aktanata sa kojim glavni junak dolazi u bilo kakav kontakt svojim aktivnostima.Zanimljivo je mnijenje iznio njemački književnik i filozof Novalis s kraja 17. Stoljeća kazavši da je roman život u obliku knjige što je s tačke gledišta današnjeg posmatranja i tačno jer roman se tiče ljudskog života.Dakle,roman kao prozna vrsta koja prati život čovjeka dobila je naziv po romanskom jeziku na kojem je ovaj i pisan,a taj jezik je bio takoreći pučki jezik – narodni – koji je bio u opziciji naspram onog puritanskoj latinskog jezika.No,Hegel naziva roman „savremenom građanskom epopejom“,te je na taj način roman doveden u izravnu vezu sa junačkim epovima,tačnije rečeno sa periodom Antičke književnosti.U tom periodu,zapravo epohi književnosti i njezina razvoja,teoretičari književnosti su tražili porijeklo romana i njegovu preteču.S jedne strane bili su upravu,a s druge nisu.Ako uzmemo misao da je roman postojao u Antici morat ćemo se složiti s tom konstatacijom jer je to književna činjenica.Tadašnji Grci su pisali prozna djela koja su imala više od pedeset pa i više stranica – a da bi se roman mogao žanrovski odrediti morao bi tekst imati stotinu i više stranica a takvih je bilo - stoga roman je po brojnosti i strukturi u tadašnjog Grčkoj postojao,no nije još bio imenovan niti žanrovski određen.Prema tome ta ja konstatacija tačna – roman je prividno postojao u staroj Grčkoj – no druga konstatacija da se roman može odrediti žanrovski u Antici te da su njegove preteče antičke epopeje i junački epovi ipak nije tačna.To se uviđa preko nekoliko književnih činjenica.Roman je još iod svojeg postanka vezan za knjigu,čitanje i to individualno čutanje,dočim je ep stvaran i pjevan za kolektiv.Dakle ep se sluša,roman se čita.Roman ima realan svijet ili djelomično realan,dok ep je prožet i građen od uzvišenog svijeta,uzvišenih junaka i njihovih fantastičnih postupaka.Likovi romana su normalni ljudi koji nisu uzdignuti kao u epu jer oni su izloženi potpunoj karakterizaciji koja se dotiče njihove vanjštine,ali i unutrašnjosti.Bez obzira o kome je riječ u romanu mi ćemo saznati i znati koje su njegove vrline,a koje mane.U epu takve karakterizacije i opisa nema – glavni junaci su veliki ljudi koji imaju nadnaravne osobine koje obični smrtnici nemaju te kada čitamo o takvima,čitat ćemo samo o njihovim vrlinama,ne o manama jer su one samo istaknute.Još jedna upečatljiva razlika kod opzicije ep-roman ogleda se također kod likova,dakle aktanti/likovi romana su dinamični i promjenjljivi,bore se za surovi opstanak,gaje nadu u ostvarenje cilja,iznalaze razne načine da bi došli do istog,stoga njihovo prisustvo nije od samog početka zadano,kao u epu i njegovim junacima koji su tu da se bore i brane čast na raznim megdanim i bitkama,dok jedina veća sličnost između epa i romana jeste obimnost teksta – E.M. Forster je tvrdio da je svako djelo preko 50.000 riječi roman,pa se i zbog toga povezivalo ove dvije umjetničke vrste.Ovo su razlike – uz jednu veću sličnost -koje potvrđuju činjenicu da roman ne vodi porijeklo od Grčkih epova.No,postoji jedna bitna zanimljivost koju je uočio u dvadesetom stoljeću. Georg Lukacs – mađarski književni teoretičar – da postoje prijelazni epski oblici,dakle iz epa u roman.Takav je na primjer Dantevoa „Božanstvena komedija“ koja prati život jedna glavnog junaka,Dantea,kako se bori da bi ostvario svoje ciljeve,a i ostali junaci su trude i žele da

4

ostvare svoj ciljani čin – na primjer kažnjenici pakla mole Dantea da se moli za njih da bi bili izbavljeni.Također,Dante nema nekih nadčovječanskih osobina (osim što je uzdignut u Pakao,Čistilište i Raj),on je običan smrtnik,za razliku od drugih epskih junaka koji su stubokom drugačiji no obični smrtnici.Isto vrlo bitan fakat jeste taj da Danteova sudbina,kao junaka epa,ne uslovljava sudbinu zajednice,a doživljaj njegovog junaka je simboličko jedinstvo ljudske sudbine uopće.Pa svezi ovog Lukacs kaže;“Dante je jedini veliki primjer jasne pobjede arhiktekture nad organikom;zato on čini historijsko-filozofski prelaz od čiste epopeje ka romanu.On još ima savršenu imanentnu nedistanciranost i zatvorenost istinske epopeje,ali su njegovi likovi već individuumi koji se svjesno i energično protivstavljaju zbilji koja ih zatvara,postajući u tom otporu istinski likovi“.1No,ako je ukazano da današnji roman nije imao žanrovsko određenje – niti imenovanje – u Antici,a niti je ep bio njegova preteča,treba ukazati na značaj slijedećeg period,perioda helenizma.U u ovom stadiju književnog razvoja,dobu helenske književnosti,pisali su se tzv. erotikoni koji su bili sutremljeni na živod dva glavna junaka – djeovojka i momak – te koji bivaju razdvojeni zbog nekih životnih neprilika,da bi se tek smrću ponovo spojili.Znači,u ovim spisima proznohelenske književnosti teoretičari su vidjeli porijeklo romana jer ista djela su ustremljena na život glavnih junaka,njihovu karakterizaciju,opise njihovih žiovota,a cijelokpuno djelo je bilo prožeto emocijama.Dakle,ovde bi se moglo govoriti o faktu da je roman nastao iz ovih proznih tekstova no ta misao nije prihvaćeno iz razloga što je od ovog razdoblja pa do pojave prvog pravog romana prošlo preko 1300 godina.Nakon ovog razdoblja dolazimo do srednjovjekovne književnost koja je bila izrazito religijskog,odnosno crkvenog karaktera,pa su de facto i takva djela stvarana.No postojao i manji broj koji nisu bili zasnovana na crkevnim temama,a takvi su viteški srednjovjekovni roman – oni prate život viteških junaka,kraljeva i prinčeva na njihovim pohodima,bitkama i megdanima,radi obrane časti svojih voljenih žena,te obrane kršćanske religije.Ovakva književna djela su predstavljala glavnu proznu vrstu srednjovjekovlja,pa su stoga i bila najviše čitana,dapače pubila/recipijenti su bila zaluđeni njima.Ovi srednjovjekovni romani su bitni iz još jednog razloga jer su nagiovjestili procvat književnosti,te njezin izlazak iz mraka crkvenog i religijskog stvaranje,zapravo to je bila naznaka renesanse.Dakle prvi pravi roman jeste Don Quijote Migule de Cervantesa iz 15. Stoljeća.No,ipak,realno gledajući i ovaj je roman nije nastato takoreći samo od sebe i ni iz čega već je kreiran na osnovu onih ranije napisanih,dakle viteških romana.Servantes se ugledao na viteške romane te ih parodira;njihove likove,čitatelje,pa i romane same.Smatrao je da ta „zaluđenost“ mora prestati,pa i otuda njegova inspiracije za parodiranje i izrugivanje istih.Servantes – odnosno Don Kihot – jeste kritikovao i tzv. „novu komediju“ Lopea de la Vege kazavši o istoimenim djelima da su to „sve same budalaštine i stvari koje nemaju ni glave ni repa“.Također,vrlo bitno za reći je to da se u Servantesovom romanu nalaze prvi elementi fantastičnosti koji će kasnije biti osnova mnogih modernističkih i postomedrnističkih romana.Naravno,postoji i velika sličnost viteških romana i Don Kihota i to u labavoj epizodičkoj kompziciji,sa nizom slabo povezanih zgoda,a isto tako je preuzeo i njegovu narativnu strkturu.“Međutim,on je na više nego jedan način

1 Lukacs,Georg,Teorija romana,Sarajevo,Veselin Masleša,1968.

5

uspijevao učvrstiti strukturu svoga romana,i to koliko mnoštvom ponavljanih leit-motiva,koji na simboličkom planu povezuju zgode i nezgode Don Quoijotea i njegovog perjanika Sancha Panse,toliko i jedinstvenim pogledom na taj svijet u kojem se oni kreću i koji,zahvaljujući tome,postaje izraz jedne cjelovite i koherentne vizije“:2Dakle,ovdje vidimo misao Z.Lešića koja utvrđuje fakat da je Servantesov roman prvi pravi roman te prvi roman koji je žanrovski određen i utvrđen.

2.Klasifikacija romana i njegova evolucija

Roman kao prozno djelo se može žanrovski klasificirati na više vrsta,a klasifikacija se može izvršiti prema tematici,stavu autora i općim tonom romana,te prema čimbenicima integracije svih elemenata.Dakle,pretečama romana je bilo potrebno dugo da bi bilo shvaćene kao roman,odnosno da bi bile žanrovski određene i jednostavno imenovane dotičnim imenom,no kada se je došlo do žanrovskog određenja isti se počinjao sistemtaski razvijati prolazeći kroz svoj sopstveni tip evolucije – od romana koji se ugledao na srednjovejekovne romane pa sve do postmodernog koji je kombinacija svega do sada poznatog iz književnosti. No,kako se roman sve više razvijao kroz historiju tako je dolazilo i do žanrovskih razgraničenja,a samim time i do njegovih žanrova,odnosno podjele na iste.Nakon pojave Servantesove knjige jednim laganim ritmom su se pojavljivali i drugi romani,pa su u Francuskoj tokom 17. Stoljeća napisana dva romana od strane ženskih autora – razlog je taj jer su tada romani uglavnom čitani od strane ženske publike.Ipak osamnaesti vijek je bio prekretnica jer se tada javlja djelo Daniela Defoea „Robinson Crusoe“.To djelo je nagovijestilo različite mogućnosti romana,kako tematske orijentacije tako i njegovog strukturiranja.U romanu „Robinson Crusoe“ se prati život jednog junaka,dakle sva je pažnja usmjerena na njega,njegov život nakon brodoloma;preživljavanje,borba,htijenje,bol isl.Znamo da svaki roman ima svoju „centralnu figuru“,a to se dobro vidi i u Defoovom djelu.Također,pripovijedanje u prvom licu – ich forma – je nakon ovoga romana korištena u kontinuitetu,pa je uz er formu postala jedan od temeljnih načina književnog pripovijedanja.Drugi roman ovog književnik (Moll Flanders) je vrlo bitan iz razlog jer isti utvrdio tzv. „pikarski roman“,a to je takva vrsta romana koja prati jednu problematičnu osobu,u teškoj životnoj situaciji,koja čini sve da bi došla do željenog cilja i izašla iz problema,pa čak čini nemoralne radnje,druži se sa kriminalnim osobama te i sama postaje kriminalna.Dakle,jedan u potpunosti problematičan život je u pitanju.To je bit pikarskih romana.Alegorijsko-satirični roman je slijedeći koje ću spomenuti,a u isti je zasnovan na realno-irealnim putovanjima njegovog glavnog junaka (npr. Guliverova putovanja) gdje glavni junaka prolazi kroz razna područje prevazilazeći raznolike prepreke i probleme,a osnovno obilježje ovog tipa romana jeste da je glavnik junak i unutrašnji pripovjedač pa se sva odgovornost za faktor istinitosti priče prebacuje na lika,odnosno junaka.No,imamo i kombinaciju ova dva tipa romana pa tada govorimo zanimljivoj avanturističkoj priči gdje

2 Lešić,Zdenko,Teorija književnost,Sarajevo Publishing,Sarajevo,2005.

6

junak prolazi razne životne prepreke te u jednom životnom trenu shvata da ovaj život koji živi nije bit njegova života nego već postoji nešto bolje za sve ljude.Do toga zaključka dolazi nakon mnogobrojnih stradanja i stečenog iskustva.Epistolarni roman jeste romanska vrsta u obliku pisama putem kojih junak iznosi svoje misli,refleksije,čežnju,patnju isl.Ovakav tip romana ima dosta emocija,a za primjer možemo navesti Geteovog „Vertera“.Sentimentalni roman je preteča modernih ljubavnih priča i romana u kojima se iznose patnje dvoje zaljubljenih koje su vrlo potresne pa često izazivaju kod recipijenata i suze.Ovaj roman je nagovijestio val romantičarske osjećajnosti pa su ovi romani bili ponajviše zastupljeni u romantizmu.Edukativni roman je takva prozna vrsta koja prati odrastanje svojeg junaka.Dakle interes ovoga romana je jedna mladalačka ličnost koja odrasta i stiječe životno iskustvo i tek kada dovoljno odraste postaje potpuna i kompletna ličnost.Gotski roman je prvotna vrsta horor romana koja je zasnovana na jezivoj i mračnoj atmosferi.Ovaj roman ima poseban gotski ambijent.Jedan od najpoznatiji pisaca ove vrste je E.A.Po.Do sada nabrojane vrste romana su imale povijesnog uticaja na žanrovsko razgraničenje istih,pa su zbog toga ponaosob i spomenute,no treba se vratiti prvotnim klasifikacijama i navesti ih koji tipovi se u koje svrstavaju.Ako govorimo o klasifikaciji romana prema tematici tada ćemo u tu grupu ubrojati npr. slijedeće;pikarski,društveni,pikarski,gotski,kriminalistički,pustolovni...Drugi je način klasifikacije vezan za stav autor i opći ton romana pa u takve ubrajamo slijedeće;tendenciozne,satiričke,didaktičke,humoristične,sentimentalne i sl. romane.I treća osnovna podjela je na osnovu čimbenika integracije svih elemenata - o čemu je govorio Wolfgang Kayser – a imam tri vrste;roman zbivanja,roman lika,roman prostora.

Roman zbivanja – Kod ovog tipa romana bitan je faktor dinamičnost,dakle to zbivanje i pokretljivost koje čine fabulu.U takvom romanu zbivanje ujedinjuje sve opisano šta roman obrađuje.To zbivanje je naravno zasnovano na fabuli koja može biti – formalno gledajući – hronološka i uzrčno-posljedična.Da bi lakše shvatili ovaj tip fabule uzet ćemo za primjer Foresterovu rečenicu koja objašnjava istu:Kralj je umro,a zatim je umrla kraljica.Dakle,sve je uvjetovano hronološkim slijedom i fabula se tako odvija.Uzročno-posljedična fabula je zasnovana kako i sam naziv kaže na uzroku i posljedici,tj. uzrok koji dovodi do posljedice.I ovaj tip fabule se može objasniti također Foresterovom rečenicom:Kralj je umro,a od tuge je umrla i kraljice.Ovdje vidimo da ova rečenica ima i uzrok i svoju posljedicu.Osim segmenta fabule za ovu ovu vrstu romana i ostale romana treba ponešto reći i o zapletu.E.M.Forster se bavio ovim problemom te je objasnio razliku između pojmova „3story“ i „plot“,a ova dva pojma podrazumijevaju uspostavljeni odnos između glavnih zbivanja u priči,a to se kod nas tumači pojmom „zaplet“.Dakle,zaplet predstavlja ulančavanje događaja u romanu ili drami gdje svaki novi događaj traži da se produži ili završi u slijedećem.

Roman prostora – U ovakvoj vrsti romana je bitan prostor u kojoj se fabula istog odvija,dapače prostor i čini fabulu.No,naravno da su svi ovi faktori (zbivanje,likovi,prostor) sastavni dijelovi svakog romana,no sada govorimo o karakterističnim vrstama gdje se neki od ovih faktora,tj. segmenta više ističu pa smo

3 Forster,Edward,Aspekti romana,Orpheus,Zagreb,2002.

7

od njih i dobili ova tri tipa romana.Prostor je bitan faktor romana jer se sve zbiva u nekom prostoru i okruženju.Tako možemo govoriti o svim prostranstvima i mjestima iz čovjekovog života koji su zastupljeni u romanu pa na primjer;o pejzažima,ektserijerima,urbanim prostorima,ruralnim,pa onda o raznim objektima u kojim čovjek provdi svoj život u privatnosti i na poslu itd. ).Dakle,nema romana bez prostora,pa je taj prostor – uz mjesto – jedan od šest segmenata koji čine priču,pa je zbog toga M.Bahtin uveo onaj poznati termin „kronotip“ za mjesto i vrijeme.Kronotip čini ambijent jednog romana,a daje smisao njegovom svijetu.Prostor možemo definrati,kao mjesto u kojem se likovi romana kreću i dolaze u međusobne kontakte.

Roman likova – Kod ovakvog romana jedan ili više glavnih junaka dominiraju strukturom romana – junaci koji su međusobno povezani.To je fakat ovog tipa romana,no i svaki drugi roman ima svoje likove bez kojih ne može funkcionisati te tako zbivanja u romanu imaju ulogu izgradnje ličnosti,a ličnosti odnosno junaci čine strukturu romana.Likovi mogu biti raznoliki – a isto su jedan od onih šest segmenata koji svaka priča mora imati – a najformalnija je podjela na;dinamične i statične.Dinamični likovi mijenjaju svoje osobine kako radnja romana prolazi,dok ovi drugi,statični,ostaju isti,oni se ne mijenjaju – ako su bili recimo loši na početku,takvi će biti i na kraju.Likovi ili aktanti – aktanti su jer izvršavaju funkciju u romanu ili priči,nekada su objekt,a nekada subjekt – su u opziciji jedan prema drugom,a imamo i aktantske parove (svi su romani zasnovani na parovima,tj. svaki lik ima nekog svojeg para).Uglavnom,treba reći da su likovi su fiktivne ličnosti i kao takve ih moramo posmatrati (mada i ne moraju biti,npr. historijski roman).

Osim već spomenutih podjela na tipove romana,pa i žanrove,imamo poznatu kompozicijsku

klasifikaciju romana na;

roman paralelne kompozicije,u ovom romanu se prati život dvaju glavnih

junaka,paralelno,te se njihovi životi – a time i fabule – međusobno

isprepliće,odnosno miješa.

roman stepenaste kompzicije,ovaj roman prati život jednog glavnog junaka,a strktura

romana je zasnovana na stepenasto povezanim motivima.Svaki roman može činiti

posebnu priču za sebe,no ovdje su sukcesivno povezani.

roman prstenaste kompozicije,je zasnovan na jednoj temeljnoj pripovijetci koja se

prožima kroz cijelokupnu fabulu(ka npr. knjiga „Put oko svijeta za 80 dana“ u kojoj se

proteže opklada kroz cijelo djelo d će putovanje biti izvodljivo za toliko dana).

8

3.Struktura romana

Strktura roman je zasnovana na vremenskoj dimenziji kao i svako drugo književno

djelo.Dakle,roman ima svoje vrijeme – sekunde,sata,godine – no to vrijeme ipak nije

identično našem „stvarnom“.Razlog je taj da je to isto vrijeme podložno modifikacijama pod

uticajem narativa.Narativ,tj. pripovijedanje u romanu – pa i u drugim književnim djelima – je

uzvišenije no fabula i njezino vrijeme jer narativ kontrolira isto,a i zaustavlja istu.To

modifikovanje fabule i njezina vremena ostvaruje se raznim

elipsama,pauzama,rezimeima,prizorima,prolepsama,analepsama isl.Dakle,ako narator želi da

objasni nešto iz prošlosti vezano za nekog lika iz romana,on će zaustaviti tok fabule,pa i

vrijeme,tako narativ kontroliše fabularno kretanje.Zbog toga moramo razlikovati fabulu –

kao zbivanja romana – i narativne strukture – kao konkretne obrade istog.Upečtaljivija je

razlika,a svodi se na isto,razlika između fabule i sižea koju su uveli ruski formalisti.Druga vrlo

bitna stavka romana jeste motiv kao najmanja tematska jedinica romanske strukture.Još su

ruski formalisti dokazali da se roman moža raščlaniti na namanje strukturne jedinice,dakle

motive.U jednom su se složili svi književni teoretičari – roman je sačinjen od slijeda različitih

motiva koji čine njegovu strukturu.Oko priče o motivima i njihovom nastanku ne možemo,a

da ne govorimo o ruskim formalistima,pa kasnije i strukturalistima.To su književno-teorijski

pravci koji su uveli motive u književnost,a kasnije ih i stubokom učvrstili.Osim motiva oni su

razlikovali još jednu strukturnu jedinicu – motivaciju.Motivacije je upravo ona pobuda koja

„tjera“ aktante da čine i ispunjavaju svoju funkciju.Motivacije se može klasificirati na tri

dijela:1. realistička motivacija,dakle ona koja je zasnovana na realnom, 2. kompozicijska

otivacija,zasnovana na puritizmu,u njeoj ne smije biti suvišnih motiva, 3.umjetnička

motivacija,ista sadrži načelo umjetničkog dojma.Poznat je primjer stihova iz poezije Maka

Dizdara za motive koje je naveo Milivoj Solar u svojoj „Teoriji književnosti“,a isti glasi;

Stah,

Boga moleć,

I zla ne misleć

Ovden ubi me grom.

9

U ovoj Makovoj pjesmi sa bosanskih stećaka imamo jednostavan primjer motiva;1.zaustavljanje, 2. molitva Bogu u teškom trenutku, 3. Odsutnost grijeha, 4. Smrt od groma4

No,od velikog su značaja promišljanja ruskih formalista na čelu sa Viktorom Šklovskim koji su

podijelili motive na dvije grupe;a) vezani motivi su oni koji povezuju fabularna zbivanja i

kretanja b) slobodni motivi su oni koji nisu bitini toliko za samu fabulu ali jesu za narativ,a tu

spadaju tzv. odstupanja od same fabule putem;opisa

eksterijera,interijera,ličnosti,retrospekcije,refleksije ličnosti isl.

Drugu grupu motiva čine slijedeći;a) dinamički motivi su oni koji mijenjau situaciji

dinamizmom.To su prije svega postupci junaka i posljedice na njegov čin.b) statički motivi su

oni koji su uglavnom opsinog karaktera te tako opisuju mjesto,vrijeme,ličnost...Znači,ovo je

podjela formalist,a istu su preuzteli strukturalisti na čelu sa Ralndom Barthesom te istu

modifikovali.Oni su razlikovali dvije skupine motiva;integracione i distribucione.Prvi su bili

uglavnom opisnog karaktera (kao statički i slobodni) te su upućivali na

nešto,dakle;mjesto,aktanta,vrijeme...Drugi su imali karakter dinamičkih i vezanih motiva,pa

oni raspoređeni u tekstu uspostavljaju međusobnu korelaciju događaja koji čine fabulu

romana i povezuju ih u uzročno-posljedični niz.

Romaneskne forme u promišljanjima G.Lukacsa

O apstraktnom idealizmu

Duša je bitan faktora za Gyorgya Lukacsa kod koje je došlo do podjelbe na dvije sfere;duša je

ili uža ili šira nego vanjski svijet koji joj je dat kao pozornica i supstrat njenih čina.Uzrok

ovoga te želje za avanturom te nedostatku transcendentalnosti leži u samoj rastrojenosti

svijeta i kolektiva.Prema riječima Lukacsa 5demonizam sužavanja duše je demonizam

apstraktnog idealizma.Dakle to sužavanje duše vodi ka nekoj vrsti dealizma,zapravo pokušaju

istog,no to stremljenje zaboravlja na svako odstojanje između ideala i ideje,između

univerzalnog duha i psihe.Dakle,problematika koja određuje heroja za kojeg je

karaktersitično gore navedeno sastoji se u tome da se odustajanja žive kao zbiljnosti.Ahil ili

4 Solar,Milivoj,Teorija književnosti,Školaska knjiga,Zagreb,1994.5 Lukacs,Georg,Teorija romana,Sarajevo,Veselin Masleša,1968

10

Odisej,Dante ili Arjuna znaju – njih vode bogovi – da ovo vođenje može izostati i da bi oni bez

takve pomoći ostali bez snage pred nadmoćnim neprijateljem.Zato je sačuvan adekvatan

odnos između objektivnog i subjektivnog svijeta.No,čim ovo instikntivno osjećanje odstojanja

nedostaje,odnos subjektivnog svijeta prema objektivnom postaje paradoksalan,stoga duša

mora ostati uzdignuta u ovakvim slučajevima,dakle epskim slučajevima.No,ako je duša lišena

jedne unutrašnje problematike duše,tada se preobražava u čistu aktivnost.Takav aktant ima

život prožet nizom aktivnosti.Takvom aktantu nedostaje svaka vrsta kontemplacije,svaka

sklonost i mogućnost za djelovanje koje je usmjereno prema unutra.Iz ovoga proizilazi to,da

bi lik,odnosno aktant,bio umjetnički i životno normalan mora sve ovo atomizirati te postati

fleksibilan.Takav je lik Don Kihota – prožet božanstkim supstancijama i ludošću.Kako je tvrdio

Lukacs,Servantes na kreaciji takvog lika „mora zahvaliti ne samo genijalnom taktu nego i

historijsko-filozofskom trenutku u kojemu je nastalo njegovo djelo“Svima je poznata da je

istoimeni roman nastao kao metatekst i parodija ustrremljena ka srednjovjekovnim viteškim

romanima gdje ih je Servantes ismijavao.Servantes je postupio prema istim ne samo na čisto

književan način nego i esejistički.No,srednjovjekovni roman je izgubio stubokom svoje

korijene u transcendentalnom bitku,i forme, koje više nisu mogle da proizvode ništa

imanentno,stoga su one morale zakrljžati – prema mnijenju Lukacsa.Ovakvu sudbinu koju je

doživio viteški roman,doživjela je i epska literatura.No,Lukacs bez obzira na to,ne pobija

značaj srednjovjekovnog romana koji se ogleda u razvoju samo romanske forme i

književnosti.Također,on spominje i tzv. prelazne forme poput Danteovog epa „Božanstvena

komedija“ koje predstavlja koherentan čin i romana i epa.Takav primjer „prelaznog epa“ je

rijedak slučaj – navodim Dantea – no ostali pjesnici i pisci,koji su se ugledali na Dantea,nisu

bili na tom umjetničkom nivou,prema tvrdnji Lukacsa,oni su više,strukturalno

gledajući,stvarali romane no epopeje.Takvi su romani imali sličnosti sa bajkama jer

transcendencija u njima nije zatečena,dakle nije imanentna.Lukacs govorio i o „svemoćnosti“

romana koje mora biti prisutna,no mora se voditi računa kako se ista

upotrebljava.Svemoćnost je drugačija u epovima jer ukazuje na svemoć bogova nad

ljudima,a u romanima je druga situacija,radi toga se mora voditi računa koliko te svemoći

ima u samom djelu.Lukacsa zaključuje – što se tiče viteških romana – da viteški romani,protiv

kojih je nastao „Don Kihot“ kao polemika i parodija,izgubili su svoj transcendentalni odnos,i

iščeznućem ovog smisla – osim,ako,kao kod Ariosta,čutav svijet nije postao ironična lijepa

čista igra – moralo je iz iz tajanstvenih i vilinskih površina postati nešto površno,pa se tako

11

izrodio Servantesov roman kao subjektivno jasniji i fanatično podržavan bitak.Dakle ovaj

roman pripada onom vremenu u kojemu Bog hrišćanstva počinje da napušta svijet,gdje

čovjek postaje usamljen i može naći smisao i supstanciju jedino u duši,koja nigdje ne nalazi

zavičaj.Dakle,duša izrasta do nečuvene veličine vodeći bjesomučnu,na izgled besciljnu borbu

protiv rastućih sila.To je doba oslobođenog demonizma,doba velike pometenosti vrijednosti

pri još postojećem vrijednosnom sistemu.I Servantes je,kao uvjereni hrišćanin,stvorio sebi

predodžbu,ustvari pogodio je njezinu bit i bitnost:da je načistiji heroizam morao postati

groteska,a najčvršća vjera ludilo kada su putevi ka njegovom transcendentalnom zavičaju

postali neprohodni.Iz ovog mnijenja se moža izvući prost i jasan zaključak da se tu radi o

prvoj velikoj borbi untrašnjosti protiv prozaične podlosti vanjskog života,a to je i jedina bitka

u kojoj je unutrašnjosti uspjelo da neokaljano izađe iz te borbe.Don Kihot je sa strane

Lukacsa jasno protumačen:objektivacija svoga tipa,prožimanje poezije i ironije,uzvišenosti i

groteske,božanskog i monomanije sa posebnom duhovnošću unutar svoje bitnosti.Ako su

ovu bitnost duhovne strukture preuzeli neki noviji romani siurno da ona nije odgovarala istim

jer je istat unikatna za dotični roman.Tako su romani avanture,koji su jednostavno preuzeli

njegovu umjetničku formu,pstali upravo tako bez ideja kao njegovi neposredni

prethodnici,viteški romani.Dakle i oni su izgubili jednu plodnu transcendentalnu napetost –

bez obzira da le je ona nadomještena socijalnom napetošću,avantursitičkom,tj. dinamičkom

ili bilo kojom drugom,nije bitno,jer je transcendencija izgubljena.Iz tih je razloga i apstraktni

idealizam izgubio svaki odnos prema životu,a razlog tog gubitka predstavlja gubitak sfere

bitnosti.Iz tih je razloga H.Kleist tumačio da je nužno bilo za ondašnji svijet,da psihologija

heroja postane čista individualna psihologija,a epska forma novelistička.Tu mora doći do u

samom umjetničkom uobličavanju do iščeznuća duboko uzajamno prožimanje uzvišenog i

groteksnog da bi napravilo mjesta listo uzvišenom.No,ovo nije bilo u potpunosti ostvarivo jer

bi likovi dolazili do takvih veličina,zapravo bi oni bili tako veliki te bi s tom veličinom graničili

sa prisilnom komikom.Tada dolazi do ukidanje upravo one „uzvišenosti“,a likovi su smiješne

figure – prema tumačenju G.Lukacsa.Zato recimo Marquis Posa,kao najautentičniji potomak

Don Kihota,živi stubokom u drugoj formi nego njegov praotac,iako su na očigled tako

slični,sa onakim načinom promišljanja,nemaju ništa šta ih povezuje.Postoji jedna važna

tvrtdnja u Lukacsovom promišljanju gdje on mnije da groteksno oblikovani ljudi su uniženi ili

do bezazlene komike ili do sužavanja njihove duše,njena ekskluzivna koncentracija na jednu

tačku postojanja,koja nema više ništa zajedničko sa svijetom ideja,mora da ih dovede do

12

čisto demonskog,dapače,da od njih napravi na jedan određen humoristični

način,predstavnike jednog principa zla ili čistog odsustva ideja.Također,ova negativnost ima

svoju protuslovnu stranu pozitivuma,a ona se ogleda u „objektivaciji“ buržoaske pristojnosti

– na veliku nesreću medrnog humorističnog romana.Prema mišljenju Lukacsa ovaj pozitivum

je mogao razbiti imanenciju smisla i romanesknu formu.No,Servantes je sa svojim djelom

uspio uraditi suprotno,on je zapravo uspostavio imanencijudovodeći u jedinstvo uzvišeno i

humor,dakle,sužavanje duše i odnos imanencije naspram transcendencije.Zato Lukacsa tvrdi

da su Dickensonovi romani,koji obiluju humorističnim likovima,otkrivaju na tako piltki i

malograđanski način,a također smo de facto iz istih razloga u nemogućnosti Gogoljevim

likovima naći pozitivističku protutežu jer je recimo lik Čičkova tako sretan i plodan,a s druge

strane i „negativan“.Zbog toga su takvi romani Gogolja doživjeli tzv. „poravnanje“ iz

slijedećih razloga:bez njega njegov roman nije mogao dostići nikakav epski

objektivitet,nikakvu epsku zbiljnost,nužno ostajući subjektivni aspekt,satira ili

pamflet.Spoljašnji svijet je,što iz logike proizilazi,postao iskljućivo konvencionalan te se sve

tako odigrava samo unutar ove sfere:pozitivno kao i poreknuto,humoristično kao i

poetično.Demensko-humoristične prirode je samo hiperboliziranje i izobličavanje izvjesnih

strana konvencija ili ostaje njihovo imanentno i zato na isti način konvencionalno poricanje,ili

borba.Balzac je,za razliku od spomenutih,pošao suprotnim pravcem,prema čisto epskoj

imanenciji.Za njega j značajan subjektivno-psihološki demonizam.On je princip svakog bitnog

ljudskog ponašanja koje se objektiviralo u epskim činima.Njegov neprimjereni odnos prema

objektivnom svijetu je poroastao do izuzetnog intenziteta,pa je izazvalo jedan imanentni

protivudar:vanjski svijet je potpuno ljudski i u bitnom naseljen ljudima koji pokazuju sličnu

duhovnu strukturu – iako sa različitim smijerovima i sadržajima.Tim činom,ova demonska

neprimjerenost postaje činom zbilje :nastaje onaj čudesan beskonačan i nepregledan metež

isprepletenosti sudbina i usamljenih duša što čini jedinstvenost ove vrste romana.Ovom

paradoksalnom homogenošću građe spašava se imanencija iste.Opasnost jedne

apstraktne,loše beskonačnosti prevaziđena je velikom nevolističkom koncentracijom

događaja,nepatvorenim epskim značajem koje je na taj način postignuto.Tako je u „Ljudskoj

komediji“ ovaj čin bio uspješan,iako za svaku priču posebno u istoimenom djelu.Ova haotika

– prisutna u „Ljudskoj komediji“ - koja čini totalitet svijeta jeste demonska iracionalnost,a

sadržajna isupunjenost ovoga jedinstva jeste ispunjenost autentične velike epske

poezije,dakle,totalitet svijeta – kako je tvrdio Lukacs.Svim dosadašnjim pokušajima

13

oblikovanjima,o kojima je govorio Lukacs,zejednički je statički karakter psihologije,sužavanje

duše je dato nepromjenjljivo kao apstraktna apriornost.No ovakvu „koncepciju“ duše nije

prihvatio roman realizma,dapače,samo je jedan roman taj čin preuzeo – „Pontpidonov „Hans

u sreći“.To je bio pokušaj da se ovakvo duševno kreatanje uzme kao centralno.Na taj

način,transcendencija je vazana uz subjekt,a demonska tendencija duše se potpuno odvaja

od svega što ne odgovara ovoj apriornosti.Dok su u „Don Kihotu“ unutrašnja sigurnost heroja

i neprimjereni stav svijeta prema njoj bili osnova svih pustolovina,tako da je demonsko

dobilo pozitivnu i pokretačku ulogu,ovde je jedinstvo skriveno između osnove i

cilja,neslaganje duše i zbilje biva zagonetno i,prividno,potpuno iracionalno,jer se demonsko

sužavanje duše ispoljava samo negativno,nužnošću da napusti svaku tekovinu.Dok je tamo

dovršenje životnog ciklusa bilo samo ponavljanje iste pustolovine i njeno samoproširenje

dotle da je postala svesadržavajući centar totaliteta,ovde kretanje života slijedijednoznačan

određen smijer:on teži čistoći duše,koa je jednostavno došla sebi,koju su njene pustolovine

naučile da samo ona sama može da odgovori,zatvarajući se u samu sebe,svojem najdubljem

instinktu.Zato se Pontopidonova ironija sadrži u tome što on dozvoljava da njegov heroj

pobjeđuje,ali da ga demonska sila prisiljava da sve stečeno preozna kao bezbrijedno i

neautentično,tako da ga nama,čim ga dosegne,napusti.Dok znamenita napetost potiče iz

toga što se tek na kraju može otkriti smisao ovog negativnog demonizma,koji svom

cjelokupnom životu posvećuje,uz postignutu rezignaciju heroja,retrospektivnu jasnoću

imanencije smisla.Dakle,iz ovoga će Lukacsa zaključiti da junaci ili junak kao da bi željeli ostati

isti i statični,te da bi kao takvi (nepkretni u sebi),posmatrali prolaženje događaja,kao da bi se

sve djelovanje sastojalo u tome da se skinu velovi koji su tu dušu skrivali,Dinamički karakter

psihologije otkriven je kao puki privid dinamike,a ono je dakle dinamičnost - kod

Pontopidona omogućila putovanje kroz pokretan i živi životni totalitet,stoga,ovo je djelo

apstiniralo od puke psihologije,prema priječima Gyiergya Lukacsa.

4.Unutrašnja forma romana

14

Roman mora imati svoj totalitet – totalitet svoje svijeta – a totalitet i potpunost moraju

davati konstitutivnost.Dakle,tu se radi o putovanje kroz cjelinu napetošću bogato,dobro

vođeno i bezopasno putovanje,a ne samo ono u kojem se tumara za ciljem.U romana se

totalitet sistematizira apstraktno,a upravo ovaj apstraktni sistem je posljednji temelj na

kojemu se sve podiže,ali u datoj oblikovanoj zbilji postaje vidljiva samo njegova udaljenost

od konkretnog života kao konvencionalnog objektivnog i kao prenapregnuta unutrašnjost

subjektivnog svijeta.Tako je apstraktno postojanje proizvoda koji počivaju na fakticitetu i

moći postojanja.Postoji notorna opasnost koju prouzrokuje apstraktnost,a ona se ogledau na

primjer u transcendiranju u lirsko ili dramsko,ili recimo,sažimanje totaliteta u granice idile

isl.Takva opasnost se uklanja jedino ako se krhkost,nedovršenost i ukazivanje izvan sebe

svijeta postavio svjesno i konsekventno kao posljednja zbilja.6“Svaka umjetnička forma je

definirana metafizičkom disonancijom života,koju ova prihvata i oblikuje kao temelj jednog u

sebi dovršenog totaliteta.Roman je forma zrele muževnostiu protivstvau spram normativne

infantilnosti epopeje“.Dakle,budući da je roman forma zrele muževnosti,to bi značilo da je

objektivno gledajući,zaključnost njegovog svijeta nešto nesvršeno,a subjektivno doživljeno –

rezignacija.Dvostruka je opasnost koja uvjetuje ovo oblikovanja,a ogleda se u

slijedećem:opasnost je u tome što se pojavljuje surovost ili krhkost svijeta ukidajući

imanenciju smisla koju zahtijeva forma i preobražavajući rezignaciju u mučno očajanje,ili što

suviše, u snažnu čežnju,da bi znala razriješiti nesklad u formi,dovodi do nepromišljenog

zaključka koji rastvara formu u disparatnoj heterogenosti jer krhkost može biti otkrivena,ali

ne i ukinuta.Kako god gledamo djelo je apstraktno.U odnosu na život,umjetnost uvijek ide

uprkos;stvaranje formi je najdublja potvrda postojanja nesklada koji se može zamisliti.Roman

se prema mnijenju Lukacsa pojavljuje kao posebna forma u protivstvau spram drugim

rodovima.Roman je,prema tom istom mnijenju,najčešće ugrožavana forma,dakle,roman je

pun problematike.Uz to,za roman su normativna nedovršenost i problematika jedna

historijski nepatvorena forma i što,kao znak njegovog legitimiteta,dostiže njen

supstratmpravo stanje savremenog duha,nego i zato što njegova priroda samo sadržajno

isključuje zatvorenost.Kao forma ona predstavlja jednu nestalnu ravnotežu,ali sigurnu

između postojanja i bitka uzdiže se do normativnog bitka postojanja.Stoga,ovakakav kakav

jest,roman nalaže još strožiju i nepogriješivu umjetničku zakonitost,a tu se ponajviše radi o

zakonima takta i ukusa.Oni za roman imaju veliko konstitutivno značenje,a jedino je

6 Lukacs,Georg,Teorija romana,Sarajevo,Veselin Masleša,1968

15

pomnoću njih subjektivitet totaliteta romana u stanju da se održi u ravnoteži,da se postavi

kao normativna objektivnost i tako prevlada apstraktnost,opasnost ove forme.Ponajviše

opasnost za roman leži u tome da umjesto postojećeg totaliteta bude oblikovan njegov

subjektivni aspekt.Prvi teoretičari romana,estetičari ranog romantizma,,nazvali su

samospoznaju,a tim i samoukidanje subjektivitetat,ironijom.Kao formalan segment

romaneskne forme ona znači unutrašnje podvajanje normativnog pjesničkog subjekta ba

subjektivitet kao unutrašnjost koja stoji nasuprot kompleksima moći i nastoji da prožme

strani svijet sadržaja svojom čežnjom,a na takav način dolazimo do poznate opozicije

subjekt-objekt u romanesknoj formi.Ta dvojnost,subjekt-objekt konstrukcije, je dopustiva,ali

u u uzajmanoj uvjetovanosti se održava jedinstvo,zapravo jedinstven svijet.Ovo jedinstvo je

čisto formalno:ludost i neprijateljstvo unutrašnjih i vanjskih svjetova nisu ukinuti,nego samo

spoznati kao nužni i subjekt ove spoznaje ke na isti način epmpirijski.Ova je irtonija zapravo

samokorektura krhkosti,krug nesporazuma i i poricanja – gdje je sve viđeno sa više strane –

te ono što nosi vrijednost i ništavnost,kao zakržljavanje i cvjetanje isl.Zbog ovog i ovakvog

relativno samostalni dijelovi postaju samostalniji i tako savršeniji,nego dijelovi epopeje,no

naravno da se isti dijelovi moraju prilagoditi cjelini da je nebi razrušili.Drukčije no u epopeji

oni moraju imati strogo kompoziciono-arhitektobsko značenje,bilo kao kontrastno

osvjetljavanje problema kao u novelama o Don Kihotu,bilo kao preludijsko postavljanje

skrivenih,ali za kraj odlučujućih motiva.Dočim,vanjska je forma romana bitno

biografska.Lebdenje između jednog pojmovnog sistema može se objektivirati samo u

hotimičnoj ograničenosti biografije.I za doba konstitutivnih sistema uzorno značenje

pojedinačnog života nije nikada više nego jedan promjer – da se predstavi kao nosilac,a ne

kao supstrat vrijednosti.U biografskoj formi posjeduje pojedinac oblikovni individuum.U

biografskoj formi nastaje smirenje dvije životne težnje one koja je neozbiljna te one koja se

može smiriti.No,što se tiče samog svijeta,ona je taj koji individuu okružuje te utemeljuje

njegov unutrašnji svijet.Također,oopasnost,o kojoj se već pisalo,može nastati kada svijet

izgubi povezanost s idejama,tada ideje postaju subjektivne duševne činjenice – ideali.Roman

bi,na sve do sada spomenuto,prema romantičarima,trebao biti sjedinjenje lirike i

misli.Roman kao književna forma ima taj fakat koji drži sve na okupu,tj. zajedno,a radi se o

sistemu regulativnih ideja koje konstituiraju totalitet.A pod unutrašnjom formom

podrazumijemavmo – kako je rekao Lukacs – putovanje problematičnog individuuma do

samog sebe,dakle,iz nejasnostika jasnosti,ka samospoznaji.Čovjek pokuava dostići taj

16

smisao,u potrazi je za istim,pa je to i sve što mu život može pružiti.Također,Lukacsa je

govorio i o problemu diskontinuirane bezzgraničnosti građe romana – uz kontinuiranu

bezrganičnost epopoeje – te zaključio da se taj problem može prevazići jedino biografskom

formom,zapravo ova forma ukida tu bezgraničnost odnosno lošu beskonačnost,pa tako

besmisleni događaji poprimaju jedinstveno raščlanjenje dovođenjem u odnos svakog

pojedinog elementa sa centralnim likom i s problematikom života koji slikovito predočava

životni put.Uz to,valja napomenuti,da početak i kraj romanesknog svijeta su određeni

započinjanjem i završetkom procesa koji ispunjava sadržaj romana,postajući tako jedna

značenjska međa jednog ograničenog puta.Za kraj valja navesti jedno bitno mišljenje Lukacsa

te još jedan zakključak koji se da izvući iz rada Gyorgya Lukacsa,a radi se o biografskom

oblikovanju,dakle, biografsko oblikovanje(biografska forma), označava životni tok prave

životnosti od prvih trenutaka u životu do smrtnog časa junaka.“Roman,kao jedna književna

forma,posebna književna forma,obuhvata bitno svog totaliteta između početka i kraja,uzdiže

time indivuduum na beskrajnu visinu onog koji je stvorio čitav svijet svojim

doživaljajem,održavajući stvoreno u ravnoteži;na visini na koju epski individuum nikada ne

može dostignuti...“7

5.Definicije romana

Roman kao posebna književna forma koja je sveobuhvatna,prilagodljiva i strukturalno elastična nema ustaljenu definicju nego mnogo njih,zapravo,svaki autor,pisac ili teoretičar 7 Lukacs,Georg,Teorija romana,Sarajevo,Veselin Masleša,1968

17

daju neko svoje viđenje no bitno je da nukleus tih mišljenja jeste sličan,a ponegdje i jedinstven.Ne treba ni spominjati koliko ja značaj imati razvijen roman i nadarene te fleksibilne pisce iz prostog razloga što je roman dokaz kultorološkog dostignuća nekog naroda,ali – također,vrlo bitno – predstavlja dokaznost dostignuća jedne književnosti,a ta dokaznost se ponajviše uviđa u samim romanima.No,ako govorimo o zlatnom periodu našeg južnoslavenskog romano,moramo spomenuti razdoblje između 1945 – 1955. Iz razloga što se tada štampaju romani poput „Na drini ćuprija“,“Gospođica“ od Ive Andrića,pa onda drugi dio toga razdoblja od 1950. Do 1955. Godine kada se izdavaju Davičova „Pesma“ ili recimo roman „Daj nam danas“ od Radomira Konstantinovića između ostalih – to navodim kao spomen na „zlatno doba“ južnoslavesnkog romana i na poletnost istog.Dakle,kada sam već dao natuknice o značaju romanu ukazat ću i na najvažnije definicije istog.

„8Konačna reč – to je ona širina i svestranost dokumentacije o čoveku.o vremenu,o društvu : to je roman.On je konstruktivna snaga književnosti;po njemu se određuje stepen njenog uspona i razvoja.“

Ovo je jedna od mnogih definicija romana,a već sam napomenuo da je svaka druga po nečemu različita,ali i pnečemu slična prethodnoj,dakle,koliko kritičara i romanopisacatoliko i definicija romana:vrijednost i prednost romana(kao i literature u umjetnosti uopće),u tome je što je njegov smisao i suštinu nemoguće sasvim iscrpstigranicama jedne definicije,pa skoro ni u čitavim studijama,a to je dokaz vitalnosti istog koji – od „Trimalhionove gozbe“ Tita Petronija Arbitra preko Servantesa,Balzaka i Dostojevskog do Prusta,Mana i Džojsa – kroz razne krize i lutanja- nije izgubio atraktivnostni etičko-humanističko značenje.Dalje ćemo ići hronološki sa definicijama poznatih pisaca i teoretičara.

„Roman je historija društva slikanog u akciji“.(Balzak)

„Pod romanomse do današnjeg dana podrazumijeva jedno tkivo zamišljenih i ništavnih događaja,čije čitanje bilo opasno po dobar ukus i pristojno vladanje...“D.Didro

„Danas kada se roman širi i raste,kadpočinje bivati ozbiljan,strastan i živ objekt književne situacije i društvene ankete,kad postaje,zahvaljujući analizi i psihološkom istraživanju,moralna savremena historijka;danas kad je roman nametnuo sebi izučavanje i zadatake nauke on može prisvajati njenu slobodu i iskrenost“.(brača Gonkur)

„Jedan roman bit će tim viši i plemenitiji ukoliko više prikazuje unutrašnji a manje spoljašnji život,i ovaj će odnos,kao karakteristično obilježje,pratiti sve nijanse romana...Čak i romani Valtera Skota imaju u sebi znatno više unutrašnjeg no spoljašnjeg života...u hrđavim romanima,međutim,spoljašnji život postoji radi samog sebe.Umjetnost se sastoji u tome da se,sa što manje spoljašnjeg života unutrašnji što moćnije pokrene: jer unutrašnji život je zapravo predmet našeg interesovanja.(A.Šopenhauer)

8 Bandić,Miloš,Vreme romana,Prosveta,Beograd,1958.

18

„Roman je subjektivna epopeja u kojoj pisac sebi dozvoljava da svijet obrađuje na svoj način.Pitanje je,dakle,samo ima li on neki način,ostalo dolazi samo po sebi“.(Gete)

„...Roman i pripovjetka ,čak i kad se u njima prikazuje najobičnija i najprostija životna, proza,mogu predstavljati krajnje granice umjetnosti,najvišeg stvaralaštva: u njoj se talent osjeća neograničeno slobodnim(V.G.Bjelinski)

„Roman koji zauzima tako važno mjesto pored pjesme i historije,uvršten je u rod čiji domen zaista nema granica.Kao i mnoga vanbračna djeca,to je srećom razmaženo dijete kome sve polazi za rukom.On ne podnosi druge nezgode i ne zna za druge opasnosti osim svoje neskrajne slobode“.(Š.Bodler)

„Roman je priroda posmatrana kroz temparament“.(A.Dode)

„...Veliki romansijer mora imati osjećanje stvarnosti i svoj lični način izražavanja.Završit ću jednom izjavom;u romanu,u izučavanju čovjeka,ja bezuslovno osuđujem svako opisivanje koje nije... slike sredine koje određuje i dopunjuje čovjeka“.(E.Zola)

„...Genijalni pisac romana oživljava ono što je mogućno,on ne oživljava ono što je stvarno“.“Ali veliki roman,roman-priroda(...) to je život,hoću da kažem da je to nešto što se mijenja u nešto trajno“.(A.Tibode)

„...roman koji niko neće oklijevati da bez daljnjega stavi u isti red sa najvišim proizvodim pjesničkog duha“.(T.Man)

„Roman je književna vrsta bez tradicije forme koja bi obavezivala.To ima dobrih i loših strana.Elastičan je kao guma.Može da se prilagodi svakoj materiji i svakoj epohi...On je postao masovni artikl“.(E.R.Kurcius)

„Nameće se pitanje: da li je jedinstvo spoljenjeg i unutrašnjeg svijeta ili raskid između ta dva svijeta društveni osnov umjetničke veličine,sveobuhvatne snage romana; da li moderan roman dostiže kulminaciju u Židu,Prustu i Džojsu,ili je još mnogo ranije - u Balzaku i Tolstoju – došao do idejnog umjetničkog vrhunca ,kome se danas približavaju samo malobrojni veliki umjetnici,borci protiv struje,kao što je Tomas Man“.(Đ.Lukač)

Roman mora biti avantura,tako da ovaj koji se daje na taj pothvat snosi sav rizik,uključivši rizik da zaluta,ili da putem primjeti da su stvari drukčije nego što je mislio te da na koncu povjeruje u ono što mu se u početku činilo nemogućim.Ako umjetnost romana živi kudikamo više od stalne brige oko istine,makar nam ta istina bila protivna,makar nam bila smrtonosna,jer spomenuta umjetnost nije u službi ničega i nikoga“.(L.Giju)

„Drukčije rečeno,savremeni romanopisac ima imaginativnu moć shvatanja početka ,ali ne i kraja .“E.Myuir)

„Roman je književna vrsta koja ne smije da teži za sjajnim spoljnjim savršenstvom stila...“(L.Triling)

19

„Roman je rekonstrukcija karaktera i događaja.On još jednom priča ono što se dogodilo i pokazuje kako se razvio proces postanka,rasta,razvoja u jednoj ljudskoj sudbini.On povezuje unutrašnji život sa spoljnjim događajima“.Dž.Farel)

„Roman jkao umjetnička forma je (...) moderan potomak epike“.(R.Velek)

„Roman je naš postao onakav kakvi smo mi.Pesimizam,zlovolja i nezadovoljstvo sa svijetom osjećaju se na svakom listu njegovom“.(B.Popović)

„Roman se pretvara u neku novu vrstu novog eposa koji neće biti stari klasični epos(...),već jedan tip modernog eposa (...),u kome se svakako neće davati samo isječci spoljašnjeg života ljudi,ni samo isječci njihovog unutrašnjeg života,već će biti epopeja ljudske djelatnosti“.(D.Matić)

To su,kao što se i da pročitati,neka od najinteresantniji mnijenja o romanu,zapravo,njegovom definisanju.Valja napomenuti da je recimo da je Miloš Bandić,književni teoretičar,tumačio da je i roman pjesničko djelo – što i ima logike.Dakle,tu se radi o poetskoj viziji,pjesničkom viđenju čovjeka i života,neljudi i neživota;pjesničko je djelo ne po broju kitnjastih,lepršavih,zašećerenih lirskih rečenica,fraza i ludorija,nego po dubini i snazi strasti,pjesničke strasti koja i najbanalnijim činjenicama i podacima života treba da pruži nenametljivu i prisnu ozarenost poezije.

9„Roman prije svega mora da sadrži i zadrži u sebi čistinu,oporost i otpornost,upornost života i ljudskog življenja i snalaženja u haosu svakidašnjih iskušenja,napasti,tegoba i nedaća“.

6.Nešto o zlatnom dobu romana na južnoslavenskom prostoru

Južnoslavenski prostor je realno gledajući u 19. Stoljeću zaostajao za evropskim romanesknim stvaranjem 50 godina,no taj se nedostatak smanjio nakon drugog svjetskog rata velikim umjetničkim pozitivnim praskom – tada cvate stvarateljstvo Daviča,Krleže,Andrića i Crnjanskog.U razdoblju od 1945 – 1952 objavljuju se bitni romani koji unapređuju naš romaneskni umjetnički izražaj.Tu se posebno misli na djelo „Pesma“ – roman Oskara Daviča,našeg moderniste,koji je obradio u svojem romanu tematiku ratnog Beograda,ali na jedan poseban modernistički način i njemu pripada uloga jednog od najvažniji umjetnika koji su osavremenili naš roman i prozu uopće te napisali pvi žanrovsko-utvrđen građanski roman.Dakle,šta su trebali naši pisci toga vremena učiniti da bi dostigli ili se približili evropskim ? Prije svega,što je i logično,trebalo je modernizovati umjetnost,a nasušno smo trebali i veliko književno djelo.Sve smo to dobili u već spomenutim piscima,a

9 Bandić,Miloš,Vreme romana,Prosveta,Beograd,1958

20

djelo „Pjesma“ je izrazito modernističko djelo kojem ću posvetiti par redaka.No,budući da govorimo o klasiku,zapravo domaćem klasiku,navest ću jedan citat Hajnriha Mana koji mnije o Velikom romanu:“Veliki su romani uvijek i bez izuzetka bili povišeni,daleko su premašivali mjeru i zakone stvarnosti.Mišljenje je i osjećanje ljudi u njima bilo je žešće i odlučnije,sudbina silnija,i stvari i događaji su nastajali jači u zraku koji je ujedno bio lakši i sijao uzbudljivije“.

Dakle,to je mnijenje H.Mana o Velikom romanu,no valja napomenuti,da bi roman bio velik u moderno doba – tačnije rečeno u post moderni – on se mora ograditi od bilo kakvih šablona,banalnosti,prigodnih čari jalovog i površno zabavnog i atraktivnog pripovjedanja – dati da progovori ono najintimnije i najdublje u čovjeku,oni skriveni impulsi,čežnja,priviđenja,.sudari,ona druga realnost u nama koja nimalo nije neralnija i slabija od ove koja nas okružuje.“Moderni roman je uglavnom odgovorio tim zadacima,toj nužnosti; pesnička intuicija u proboju kroz unutrašnji život čoveka i psihološka analiza onoga što je instinkt piščev u njemu (u sebi) osetno kao najvažnije, i poetska transpozicija tih elemenata u književnim izraz – to je jedini put razvoja modernog romana10“.Drugi pravac razvoja modernog romana jeste onaj koji se udaljuje od poetskog izraza jer teži ka svijetu ideja,no takav vid se napustio u evoluciji romana.Uz navedeno treba spomenuti još neke osobine modernog romana,a jedna od njih je gubitak klasične fabule,tj. onakve fabule gdje sve mora biti objašnjeno i ispričanodo u sitnice,do kraja,tako da čitala ne da ni trunke misaonog napora od sebe; zatim,borba sa vremenom,kroćenje i pobjeđivanje bujice vremena; i asimilacija poezije i proze,njihova kohernecija i dopunjavanje; vihor pjesničkih doživljaja i motiva koje stih nebi mogao da apsorbuje i obujmi,ruši i obara brane pjesničke metrike pretvarajući se u prozu koja će ih potpunije,razgovjetnije i cjelishodnije izraziti.Nota bene – mi ovo sve imamo u romanu Oskara Daviča.Taj roman bio je pokušaj (uspješno dokrajčen) da se srede i stalože one ogromne erupcijeemocija koje su,isuviše jakesilne,neshvatljive,prodorne,odbacile kape i kalupe versifikatorskih uslovnosti, i prelile se u prozu: on ima prevashodno poetski karakter.U romanu je obrađena politička tema,a ona bi postala i njegova politička teza,da ista nije rastvorena emocijama i njome prožeta,pa je tako emocionalna snaga u dubini teksta emocionalna snaga ostala dominantna.Svaki roman ideja,općenito gledano,predstavlja opasnost,zamku za pisca,to je zapravo akutan problem kojeg sam pisac mora riješiti.Uglavnom ,te ideje mora neko da nosi,zastupta,izgovarabori se za njih,ako pisac hoće da umjetničko djelo,a ne recimo sociološko-politički traktat – treba da ih izražavaju ličnosti.Davičo se izvrgao toj opasnosti i samo njegova bogata,prodigiozna,razigrana pjesnička fantazija uspjela je da zabravi i preplavi –političko-kontemplativne verbalne ekskurzije i egzibicije.U ovom sklopu stvari,najvažniji je podatak da je ovaj roman moćna sinteza misaonih i emotivnih komponenata književnog djela,i da time prihvata i sjedinjuje tendencije i struje savremenog modernog romana.Iz tih je razloga Miloš Bandić rekao da je ovo „delo bez uzora i prethodnika“.Dakle,prema njegovim zaključcima ovaj roman predstavlja nove poglede u rodoslovu južnoslevanskog modernog romana,a osnivači tog rodoslova jesu Crnjanski i Krleža.Pa tako na primjer,dok su „Seobe“ Miloša Crnjanskog poetska vizija neobično dramatične i sugestivne snage,dotle je Krležin roman 10 Bandić,Miloš,Vreme romana,Prosveta,Beograd,1958

21

„Povratak Filipa Latinovića“,pored mnogih i dragocjenih poetskih detalja,nosio obilježje i racionalne i realističke (tipično krležijanske) fiksacije životnih prilika i problema na našim prostorima poslije Prvog svjetskog rata.Davičov roman je došao u pravo vrijeme,upravo u onom trenu kada su kod nas (misli se na južnoslavenski prostor) razgovori o potrebi ispitivanja i traženja neistraženog u literaturi postepeno postajali fraziranje,teoretsko,teretno nadmetanje riječima,deklaracijama,programima.I tek je „Pesma“ ta priželjkivanja novog i druga razna predviđanja ostvarila na djelu.Tako smo dobili prvi roman iz gradskog života,roman o društvu pritisnutom krvničkom okupacijom.

7.Zaključak

Vidljivo je iz navedenog teksta da je roman svestrana komponenta,zapravo on je

konglomerat ljudskih tvari,ljudskog života i pojava,no stubokom fabularno-povezana

22

književna forma.Dakle,u romanu,kojeg god žanra bio,koliko god imao vanjštine i

unutrašnjosti,uvijek je konačna riječ,o čovjeku,vremenu,prostoru,društvu...A kao takav je

konstruktivna snaga književnosti na čijim se plećima ista zasniva – njezin nazadak ili probitak

– također,kao takav je preslika stanja umjetnosti nekoga razdoblja.Roman će uvijek dati

odgovor koliko li je nečija književnost zrela i uopće da li je zrela.Sjetimo se samo zlatnih

poslijeratnih godina južnoslavenskog romana – tada se rađaju djela poput

„Pesme“,“Gospođice“ i još neki drugi naši klasici.Upravo takvi klasici su bili potrebni da se

naša književnost (opa. misli se na zejdničku) oživi i revitalizira do onog omjera što manjeg

zaostatka za drugim modernim evropskim književnostima – u tome se i uspjelo,a roman je

bio prevaga.Dakle,kao što svjetska književnost( a i naša) mora biti zahvalna De Servantesu –

a i Antici – mi moramo cijeniti taj period „zlatnih poslijeratnih godina“ naše književnosti,kada

je došlo do modernizacije,kada smo konačno imali prave romane koji su mogli parirati

modernističkim evropskim djelima,tj. romanima, i to je zapravo ona činjenica od koje se ne

smije bježati.Naravno,osim lokalnog značaja,za naše prostore,a što je i logično,roman je

imao velikog,enormno-pozitivnog uticaja i na svjetsku književnost u procesu njene

modernizacije,naravno,a i evolucije njezine svestranosti.

8.Literatura i izvori

Bandić,Miloš,Vreme romana,Prosveta,Beograd,1958

Forster,Edward,Aspekti romana,Orpheus,Zagreb,2002

23

Lešić,Zdenko,Teorija književnost,Sarajevo Publishing,Sarajevo,2005

Lukacs,Georg,Teorija romana,Sarajevo,Veselin Masleša,1968

Solar,Milivoj,Teorija književnosti,Školaska knjiga,Zagreb,1994