Jolanta Eliza Żółtowska

Region łowicki w świetlewspółczesnych koncepcjiteoretyczno-metodycznychMazowieckie Studia Humanistyczne 13/1-2, 205-215

2012

M A S O V I A N AMazowieckie Studia Humanistyczne

Jolanta Eliza Żółtowska Nr 1 2>2012

REGION ŁOWICKI W ŚWIETLE WSPÓŁCZESNYCH KONCEPCJI TEORETYCZNO-METODYCZNYCH

Uwarunkowania regionu łowickiego

Obszar dóbr łowickich poświadczonych zapisem zawartym w bulli papieża Innocentego II z 1136 r., będącym w posiadaniu arcybiskupstwa gnieźnieńskiego, stanowił w XII-XIII w. odrębną kasztelanię. Z czasem Łowicz awansował do roli głównej rezydencji arcybiskupiej, dystansując Gniezno. Zwarty klucz majętności łowickich po inkorporacji południowo-zachodniego Mazowsza do Korony (1462-1476) zachował znaczny stopień samodzielności i przybrał cechy odrębnego władztwa terytorialnego o dużej autonomii, toteż od początków XVIII w. zaczęto go nazywać Księstwem Łowickim1.

Po trzecim rozbiorze Polski wspomniane dobra znalazły się pod panowaniem Królestwa Pruskiego i zgodnie z prowadzoną przez ówczesne władze zaborcze polityką zostały przekształcone we własność skarbu państwa. Po wojnie w latach 1806-1807 i na mocy traktatu pokojowego w Tylży, w lipcu 1807 r. weszły w skład

1 Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. 1, Poznań 1877, s. 10-14. W skład wczesnośrednio­wiecznej kasztelanii łowickiej nie weszły szlacheckie dobra nieborowskie, znane od XIV-XV w., a także książęce dobra bolimowskie nad dolną Rawką. Przynależność kościelna do dawnej archi­diecezji gnieźnieńskiej wskazuje, że obie parafie, Nieborów i Bolimów (wcześniej Bolemowo), musiały być związane z Łowiczem i zapewne zostały wyłączone z pierwotnej parafii grodowej. Nieborów mógł przed XIV w. stanowić część książęcej własności w obrębie arcybiskupiej kaszte­lanii łowickiej, która wchodziła w skład większego kompleksu dóbr książęcych Wiskitki-

Mszczonów Bolimów. Od pierwszej ćwierci XIII w. wspomniane Wiskitki, wraz z otaczającymi lasami i leżąca w pobliżu Puszcza Bolimowska były niewątpliwie miejscem polowań książąt mazo­wieckich i ten czynnik zapewne miał wpływ na wyłączenie Nieborowa i Bolimowa spod władzy grodu łowickiego. J. Wieteska, Prymas Adam Komorowski, Fundacje w Łowiczu i pogrzeb. Tytuł Księstwa Łowickiego, Łowicz 1985, s. 9-10; Archiwum Główne Akt Dawnych (dalej-AGAD), Heroldia Królestwa Polskiego, sygn. 6, Dekret nadania tytułu Księżnej Łowickiej oraz wszystkie folwarki i wsie wchodzące w skład własności.

206 Jolanta Eliza Żółtowska

Księstwa Warszawskiego2. Cesarz Napoleon Bonaparte nadał badany obszar swojemu dowódcy wojsk francuskich i polskich marszałkowi księciu Ludwikowi Davout. Zgodnie z postanowieniami powziętymi na Kongresie Wiedeńskim ( 1815 r.), przeważającą część (około 81%) byłego Księstwa Warszawskiego włączono do terytorium Cesarstwa Rosyjskiego. Traktaty zawarte między sygnatariuszami, dołączone do aktu końcowego Kongresu, gwarantowały utworzenie Królestwa Polskiego związanego z Rosją unią personalną i ustalały jego granice polityczne3.

Ukaz cara Aleksandra 1 z 22 czerwca (4 lipca) 1820 r. nadał „Wielkiemu Księciu Konstantemu dobra Łowicz leżące w Województwie Mazowieckim; jako to Ekonomię tegoż nazwiska”4. Następnym postanowieniem, z 9(20) lipca także tego roku, z uwagi na to, że Joanna Grudzińska, żona księcia Konstantego,

2 J. Wąsicki, Ziemie polskie między trzecim rozbiorem a kongresem wiedeńskim (1795-1815), w: Dzieje Polski, red. J. Topolski, Warszawa 1975, s. 418M43. Wraz z przyjętą konstytucją Napoleon Bonaparte wprowadził w 1808 r. kodeks w Księstwie Warszawskim. Regulował on kwe­stie prawa cywilnego w duchu umacniania i ochrony własności. Kodeks został wprowadzony z aprobatą części warstw posiadających, którym zależało na stworzeniu nowoczesnego ustawodaw­stwa. Administracja Księstwa opierała się przede wszystkim na wzorach francuskich, utrzymywała jednak pozostałości z okresu panowania pruskiego i austriackiego, a także pewne polskie tradycje. Stosunkom społecznym w konstytucji Księstwa poświęcony był artykuł 4 postanawiający, że „znosi się niewolę” i „wszyscy obywatele są równi przed obliczem prawa”. Wprowadzono zasadę wolności osobistej, której rozwinięcie stanowiły przepisy Kodeksu Napoleona, uznanego w kon­stytucji za prawo cywilne. Formalnie zostały usunięte nierówności stanowe, ale nie likwidowano stosunków feudalnych, gdyż ani w konstytucji, ani w kodeksie cywilnym nie było na ten temat mowy, a zdecydowana większość własności ziemskich pozostawała nadal w rękach szlachty. Niezmieniony był również system gospodarowania oparty na pańszczyźnie. Stosunki wiejskiei sytuację chłopów precyzował, po ogólnikowych stwierdzeniach Konstytucji, dekret z 21 grudnia 1807 r. Wolność przyznawana chłopom sprowadzała się do możliwości swobodnego przenoszeniasię w obrębie Księstwa (istniały jednak w tym względzie utrudnienia administracyjne). Dekret gru­dniowy uznawał także ziemię uprawianą przez chłopa za własność dziedzica, chyba że istniała inna umowa. Pozwalało to na usuwanie chłopów z gruntów przez właściciela. Sytuacja prawna i fak­tyczna chłopów uległa więc pewnym zmianom, ale trudno określić je zmianami pozytywnymi. Jako jedyną formę kształtowania stosunków na wsi przewidywano w dekrecie zawieranie umów między chłopem a dworem, wiążących obydwie strony. W praktyce wejście we wspomniany układ i warunki jego zależały wyłącznie od dziedzica, a więc wolność zawierania umów nie była niczym innym jak przywróceniem dawnej władzy właścicieli. W tej sytuacji chłop nie mógł korzystać z żadnych praw politycznych, a w praktyce także i z tych uprawnień, które zawierał artykuł4 Konstytucji. Pańszczyzna pozostała nadal głównym świadczeniem i na niej opierał się w dużej mierze system gospodarowania na wsi. Wszystko to wpływało na niezadowolenie na wsi, jakkol­wiek uzyskanie wolności osobistej było przyjęte przez chłopów z aprobatą.

3 L. Trzeciakowski, Ziemie polskie pod panowaniem państw zaborczych ( 1815-1918), w: Dzieje Polski..., s. 446 448. Aleksander I nadał Królestwu 27 listopada 1815 r. konstytucję. Zapewniała ona wolność osobistą, chłopi mogli zmieniać miejsce zamieszkania jedynie po uzyskaniu odpo­wiedniego zaświadczenia od wójta. Gwarantowała też nietykalność własności i osobistą, wolność prasy, wyznań, językiem urzędowym miał być język polski.

4 AGAD, „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. 7, nr 28, Ukaz carski z dn. 22 czerwca (4 lipca) 1820 r.; ibidem, Ukaz carski z dn. 27 czerwca (9 lipca) 1822 r.; R. Kołodziejczyk, Łowicz

Region łowicki w świetle współczesnych koncepcji 207

została dopuszczona do współwłasności tych dóbr, upoważniono ją do przybrania i noszenia tytułu księżnej łowickiej5. Kolejnymi dekretami powiększano majętność i uregulowano granice. Testamentem z 21 września 1831 r. Joanna Grudzińska przekazała ponownie Księstwo na własność państwu6, a od 1832 r. nadzór nad dobrami powierzono namiestnikowi Królestwa Polskiego7.

Na skutek podziału administracyjnego wprowadzonego przez rząd Królestwa Polskiego w 1816 r. badany obszar znalazł się w województwie mazowieckim. Po upadku powstania listopadowego władze carskie wprowadziły nowy podział i Księstwo Łowickie weszło w skład guberni warszawskiej8. Powiaty łowicki9 i skierniewicki zostały utworzone w 1867 r. Po odzyskaniu niepodległości, w okresie międzywojennym, starostwa łowickie i skierniewickie leżały do 31 marca 1939 r. w województwach: warszawskim, a następnie w łódzkim10. W latach okupacji hitlerowskiej obie wspomniane jednostki były w składzie Generalnego Gubernatorstwa. Po II wojnie światowej ponownie znalazły się w granicach województwa łódzkiego (1945-1975). Zgodnie z postanowieniami reformy administracyjnej z 1975 r. powiaty łowicki i skierniewicki przestały istnieć, a badany teren znalazł się w nowym województwie skierniewickim (z wyjątkiem Pieczysk Łowickich będących w płockim). Obecne województwo łódzkie, obejmuje ponownie powiaty: łowicki i skierniewicki, a tym samym byłe Księstwo Łowickie. Miejscowość Pieczyska Łowickie znajduje się w województwie mazowieckim.

Podstawy teoretyczno-metodyczne

Wcześniej, przedstawiając dzieje Księstwa Łowickiego, podano najważniejsze dane historyczne świadczące o wyjątkowej specyfice badanego terytorium. W niniejszej części dokonana zostanie analiza teoretyczna pojęcia „region”.

И’ dobie Konstytucyjnego Królestwa Polskiego 1815-1831, w: Łowicz dzieje miasta, red. R. Kołodziejczyk, Warszawa 1986, s. 192.

5 AGAD, „Dziennik Praw Królestwa Polskiego”, t. 7. nr 28, t. 7, Ukaz carski z dn. 9(20) lipca 1820 r.; ibidem, Heroldia Królestwa Polskiego, sygn. 6, Dekret nadania tytułu Księżnej Łowickiej...

6 AGAD, Administracja Księstwa Łowickiego, 1821 -1913.7 Ibidem.8 L. Straszewicz, Województwo łódzkie - zarys geograficzno-ekonomiczny, Warszawa 1967,

183 s.; W. Trzebiński, A. Borkiewicz, Podziały administracyjne Królestwa Polskiego w okresie 1815-1918 r., Dokumentacja Geograficzna IG PAN, z. 4, Warszawa 1956, 120 s., 8 map.

9 Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, t. 5, Warszawa 1884, s. 58, 753-760.

10 Archiwum Państwowe m. st. Warszawy (dalej - APW), Oddział w Łowiczu, Akta Starostw Powiatowych z terenu województwa warszawskiego, Inwentarz; Mały rocznik statystyczny 1959, Główny Urząd Statystyczny Rzeczypospolitej, Warszawa 1939, s. 12-13.

208 Jolanta Eliza Żółtowska

Wykorzystana ona będzie do oceny i interpretacji z punktu widzenia podejścia systemowego i regionalnego11.

Według definicji przyjmowanych w badaniach naukowych, region12 jest to wydzielony na podstawie ściśle określonych kryteriów obszar, stosunkowo jednorodny, odróżniający się od terenów przyległych określonymi cechami naturalnymi lub nabytymi, charakterystycznymi elementami pod względem fizjograficznym, etnograficznym, gospodarczym itp.13

Światowi twórcy teorii związanych z zagospodarowaniem przestrzeni antropogenicznej wnieśli założenia teoretyczno-metodyczne do konstruowania współczesnych definicji i rozwoju nauki o regionach14. Podsumowaniem tego, co osiągnięto i rozważaniami nad dalszym rozwojem nauk przestrzennych jest praca Alana G. Wilsona Complex spatial systems: the modelling foundations o f Urban and regional analysis. Intencją autora było przedstawienie głównych idei, które zdominowały rozwój nauki w analizowanych dziedzinach oraz opis procesu formowania się nowej zintegrowanej teorii miast i regionów15.

11 Autorka przygotowała artykuł pod tytułem Pojęcie regionu w naukach geograficznych, który ukazał się w Zeszytach Naukowych „Zarządzanie i Edukacja”, Szkoły Wyższej im. Bogdana Jańskiego w Warszawie, nr 69-70, Warszawa, 2010.

12 Słownik łacińsko-polski - według słownika Hermana Mengego i Henryka Kopii, oprać. K. Kumaniecki, Warszawa 1986: regiö, -önis - oznacza kierunek, linię, położenie lub linię gra­niczną, stronę świata, okolicę, obszar, zakres, krainę; Słownik wyrazów obcych, red. J. Tokarski, Warszawa 1980. Według wymienionego słownika, wyraz region - pochodzi z języka łacińskiego: regio, w dopełniaczu regionis. Oznacza obszar kraju wyróżniający się charakterystycznymi cechami (geograficznymi, etnograficznymi itp.) od innych obszarów; okręg, okolica, rejon, dzielnica.

13 Słownik języka polskiego, t. 7, red. W. Doroszewski, Warszawa 1965; Słownik wyrazów obcych, red. J. Tokarski, Warszawa 1980; Słownikjęzykapolskiego, t. 3, red. M. Szymczak, Warszawa 1981; Dictionary o f Geography, red. S. Mayhew, Oxford-New York, 22 sierpnia 2010 r.; Region (geografia) - Wikipedia, wolna encyklopedia, mhtml:file://C:\Documents and Settings\wlasciciel\ Ustawienia lokalne\Dane aplikacji... -2 2 sierpnia 2010r.; Region- Encyklopedia ofEarth, mhtml: file://C:\DocumentsandSettings\wlasciciel\Ustawienialokalne\Daneaplikacji. .. - 22sierpnia2010r.; Gospodarka regionalna, wgrit.ae.jgora.pl/sm/forum/download php?id=469 22 sierpnia 2010 r.

14 J.H. Thiinen, Der isolierte Staat in Beziehung auf Landwirtschaft und Nationalökonomie, Jena 1826; A. Weber, Über den Standort der Industrien. (Reine Theorie des Standorte), Tybinga 1909; A. Predöhl, Das Standortsproblem in der Wirtschaftstheorie, „Weltwirtschaftliches Archiv”, Bd. 21, 1925; W. Christaller, Die Zentralen Orte in Siideutschland.Eine ökonomisch-geographie Untersuchung über die Gesetzmäßigkeit der Vorbereitung und Entwicklung der Siedlungen mit städtischen Funktionen, Jena 1933; A. Lösch, Die räumliche Ordnung der Wirtschaft, Jena 1940. Tłumaczenia na język polski dokonali K. Dziewoński i W. Lisowski, Gospodarka przestrzenna. Warszawa 1961; W. Isard W. oraz D.F. Bramhall, G.A.P. Carrothers, J.H. Cumberland, L.N. Mores, D.O. Price, E.W. Schooler E, Metody analizy regionalnej. Wprowadzenie do nauki o regionach (Methods o f Regional Analysis: and Introduction to Regional Science), tłum. E. Vielrose, A. Wróbel, Z. Czerwieński, Warszawa 1965.

15 A.G. Wilson, Complex spatial systems: the modelling foundations o f Urban and regional analysis, Harlow 2000; 174 s., za: R. Domański, Recenzje, „Przegląd Geograficzny”, t. 73, 2001, z. 3, s. 415^118.

Region łowicki w świetle współczesnych koncepcji 209

Na interdyscyplinarny charakter pojęcia „region” zwraca uwagę wielu auto­rów16. Wynika z tego, że o regionie można mówić w znaczeniu geograficznym, ekonomicznym, politologicznym, historycznym, etnicznym i socjologicznym. Geografowie wydzielają jednostki terytorialne zgodnie z zasadą regionalizmu mówiącą, że „przedmiotem badań i opisu geograficznego jest konkretny obszar I region), który cechuje określony kompleks zjawisk przyrodniczych, zaludnienie i gospodarka”17. Różnie jest jednak ów obszar określany przez geografię fizyczną, gospodarczą czy polityczną18, a także we współczesnej literaturze przedmiotu związanej z procesami integracji europejskiej i globalizacji19.

Wiele podziałów regionalnych, wyznaczonych zarówno dla celów badaw­czych, jak i praktycznych, wykracza jednak poza ten zakres. Cel podziału może bowiem dyktować takie rozstrzygnięcie arbitralne - wynikające z kryteriów ..zewnętrznych” - które nie są neutralne z punktu widzenia zgodności podziału z rzeczywistością. Jak dalece podział regionalny odbiega w tym wypadku od rzeczywistości, zależy oczywiście od względnej wagi i szczegółowości przyjętych kryteriów wewnętrznych i zewnętrznych oraz reguł stosowania jednych i drugich w wypadku konfliktu20.

Derwent S. Whittlesey zakładał, że „region to różniący się od innych fragment powierzchni ziemi”21. Iwona Sagan uważa, że większość definicji nawiązuje do powyższego stwierdzenia i określa region jako „obszar posiadający mniej lub bardziej wyraźne granice oraz pewien rodzaj wewnętrznej jednorodności

16 K. Dziewoński, Elementy teorii regionu ekonomicznego, „Przegląd Geograficzny”, t. 33, 1961, z. 4, s. 593-613; tenże, Teoria regionu ekonomicznego, „Przegląd Geograficzny”, t. 39, 1967, s. 33-50; A. Wróbel, 1965, Pojęcie regionu ekonomicznego a teoria geografii, „Prace Geograficzne IG PAN” 1965, nr 48, 4, rozdział III; tenże, Pojęcie regionu a metoda regionalna, „Przegląd Geograficzny”, t. 39, 1967, z. 1, 73-84; Z. Chojnicki, T. Czyż, Region i regionalizacja w geografii, w: Region, regionalizm pojęcia i rzeczywistość, red. K. Handke, Warszawa 1993, s. 13-36; S. Aleksandrowicz, Różne pojęcia historii regionalnej i możliwości je j uprawiania, w: ibidem, s. 37—48; M. Koter, 1993, Region polityczny - geneza, ewolucja i morfologia, w: ibidem, s. 49-74; Z. Rykiel, 1993, Typologia ruchów regionalnych w Polsce, w: ibidem, s. 87-95; K. Handke, Pojęcie „region” a symbolika „środka", w. ibidem, s. 105-120; E. Rzctclska-Fcleszko, Rola nazewnictwa w tworzeniu poczucia regionalnego, w: ibidem, s. 151-160; J. Kacprzyk, J.W. Owsiński, Zagadnienia regionalne w analizie systemowej, w: ibidem, s. 217-233; W. Gumuła, Socjologiczna analiza pojęcia region na przykładzie Rzeszowszczyzny i Opolszczyzny, w: Region, miasto, osiedle, red. B. Jałowiecki, Warszawa 1990, s. 7-30.

17 J. Gierasimow, Rola geografii w poznawaniu współczesnego świata, PZLG 1979, z. 4, s. 47-57.

18 W. Gumuła, op.cit., s. 7-30.19 M. Kozak, A. Pyszkowski, Słownik rozwoju regionalnego, Warszawa 2000, s. 52.20 Ibidem.21 D. Whittlesey, The regional concept and the regional method, w: American Geography -

inventory and Prospect, ed. P. E. James, C.F. Jones, New York 1954, s. 19-68 - Teoretyczne Zagadnienia Geografii, „Przegląd Zagranicznej Literatury Geograficznej”, Warszawa 1957, s. 100-156.

210 Jolanta Eliza Żółtowska

bądź wewnętrznie spójnej organizacji, które to cechy odróżniają go od innych regionów”22.

Zwraca jednak uwagę na istniejące rozważania filozoficzne dotyczące ontologicz- nej bądź epistemologicznej natury regionu. Pojawiające się pytanie, w jakim stopniu regiony faktycznie istnieją, a w jakim są jedynie kategorią poznawczą stworzoną przez badaczy i analityków dla łatwości kategoryzacji, potrzeb klasyfikacji czy opisu zjawisk pozostawia jako jedno z wielu wątpliwości nierozstrzygnięte23.

Koncentruje się, podobnie jak D. Whittlesey, na ujęciu regionu jako kategorii poznania. „Tak zdefiniowany region nie jest przedmiotem ani stworzonym przez samego badacza, ani określonym przez naturę. Jest to pojęcie, byt stworzony dla celów myślenia drogą wyboru pewnych cech istotnych dla jakiegoś problemu lub zjawiska przestrzennego, przy pominięciu wszystkich innych elementów uznanych za nieistotne”24. Dzięki temu, przy uproszczeniu i pominięciu ogromnej złożoności i bogactwa studiów regionalnych, ujawnia się zasadniczy kierunek przemian w badaniach regionalnych.

Nauki historyczne posługują się pojęciem regionu, który eksponuje losy dziejowe danego terytorium i jego mieszkańców w ujęciu wspólnoty stanowiącej fragment większej jednostki (np. państwa). Etnografowie natomiast zwracają uwagę na czynniki kulturowe i występowanie odrębnych grup etnicznych. W wypadku Polski podstaw przyszłej regionalizacji szukać należy przede wszystkim w rozmieszczeniu dawnych plemion słowiańskich, w rozbiciu dzielnicowym, następnie w zaszłościach feudalnych, w starych układach administracyjnych kraju, w przynależności poszczególnych ziem w niektórych okresach do innych państw oraz w podziałach w czasie rozbiorów.

Z socjologicznego punktu widzenia region jest m.in. synonimem wybranej zbiorowości, czyli społeczności ludzkiej stanowiącej jeden z typów organizacji terytorialnej. Jej istotą jest mniej lub bardziej rozwinięte poczucie odrębności i więzi, wynikającej z emocjonalnego stosunku do zamieszkałego obszaru25. Pojęcie to było podstawą licznych kontrowersji i zajmowało się oraz zajmuje się nim wielu naukowców z tej dziedziny26.

22 I. Sagan, Teorie rozwoju regionalnego i ich praktyczne zastosowanie, w: Rozwój, region, przestrzeń, red. G. Gorzelak i A. Tucholska, Warszawa 2007, s. 91; taż, Geografia regionalna a przemiany metodologii badań społeczno-ekonomicznych, w: Wymiar i współczesne interpretacje regionu, red. I. Sagan i M. Rzepczyński, Gdańsk Poznań 2003, s. 43-54; taż, Współczesne studia regionalne teoria i metodologia, a także praktyka, „Studia Regionalne i Lokalne” 2004, nr 2(16), s. 25 -39.

23 I. Sagan, Teorie rozwoju regionalnego..., s. 92.24 D. Whittlesey, op.cit., s. 111, cyt. za: I. Sagan, Teorie rozwoju regionalnego... , s. 92.25 A. Kwilecki, Regiony i badania regionalne w perspektywie socjologii, „Ruch Prawniczy,

Ekonomiczny i Socjologiczny” 1992, z. 2, s. 37.26 J. Szczepański, Elementarne pojęcia socjologii, Warszawa 1972, s. 245; S. Ossowski,

Zagadnienia więzi regionalnej i więzi narodowej na Śląsku Opolskim, w: Dzieła, t. 3, Warszawa

Region łowicki w świetle współczesnych koncepcji 211

Według Bolesława Winiarskiego, regiony w poszczególnych krajach kształto­wały się w ujęciu czasowym w sposób odmienny. Proces ten związany był m.in. z tworzeniem różnych form gospodarowania. Indywidualne i grupowe interesy wpływały na wykształcenie się na pewnym obszarze specyficznej działalności, decydującej w równym stopniu o jego teraźniejszości, jak i przyszłości. Obecnie, zazwyczaj przyjmuje się, że regiony są jednostkami przestrzennymi o jeden stopień niższymi od szczebla krajowego (nie jest to jednak ściśle określone)27.

Przestrzeń tworząca nasze środowisko życia (nie zagłębiając się w spojrze­nie filozoficzne, matematyczne czy też teorie fizyków) dzielona jest na część geograficzną jeszcze całkowicie nie przekształconą przez człowieka i pozostałą antropogeniczną (określaną także jako społeczno-ekonomiczna, ekonomiczna). W odniesieniu do przestrzeni stworzonej przez ludzi można zastosować podział na mniejsze jednostki nazywane regionami zaproponowany przez B. Winiarskiego28. Mogą być nimi różne jednostki terytorialne, np: administracyjne (wydzielone dla celów kierowania gospodarką terenową), ekonomiczne (rozumiane jako terytorialne kompleksy produkcyjno-usługowe odznaczające się określoną specjalizacją), węzłowe (wyodrębnione na podstawie wzajemnych związków społecznych, gospodarczych i przestrzennych wielkiego miasta z jego otoczeniem), czy też strefowe (tereny jednorodne pod względem cech fizycznych bądź pełnionych funkcji).

Podstawy prawno-administracyjne

Zgromadzenie Regionów Europy przyjęło, że region to podporządkowana bezpośrednio szczeblowi centralnemu jednostka terytorialna, posiadająca pewną podmiotowość polityczną. Województwo w Polsce do 1999 r. nie odpowiadało wspomnianym warunkom. Termin region był używany na oznaczenie np. obszarów historycznie ukształtowanej tożsamości (Śląsk, Pomorze), bądź też mianem tym określało się jednostki administracyjne. Po ostatniej reformie terytorialnej orga­nizacji kraju29, nowe województwa (16) rządowo-samorządowe spełniają kryteria zalecane przez Zgromadzenie Regionów Europy. W perspektywie można uznać, że w pełni wykształcony region powinien posiadać cztery cechy: wspólnotę interesów

1967, s. 251-252; tenże, Analiza socjologiczna pojęcia ojczyzny, w: ibidem, s. 201-226; M. Ciechocińska, Socjologia regionalna w Polsce na tle światowym. Przegląd problematyki, „Studia Socjologiczne” 1967, nr 4.

27 B. Winiarski, Przesłanki, podmioty i instrumenty polityki regionalnej w gospodarce rynko­wej, w: Polityka regionalna w warunkach gospodarki rynkowej, Wrocław 1992, s. 9.

28 B. Winiarski, Polityka regionalna, Warszawa 1976, s. 134.29 Ustawa o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa

z dnia 24 lipca 1998 r., „Dziennik Ustaw” (dalej - Dz.U.) 1998, nr 96, poz. 603 z późn. zm.

212 Jolanta Eliza Żółtowska

gospodarczych, dośrodkową integrację gospodarczą; reprezentację polityczną pochodzącą z wyboru; więź społeczną opartą na poczuciu wspólnej tożsamości; bezpośrednie podporządkowanie szczeblowi centralnemu. Marek Kozak i Andrzej Pyszkowski wprowadzili do literatury polskiej pojęcie „regionu inteligentnego”, co oznacza nową antropomorfizującą koncepcję wyróżnienia najszybciej rozwija­jących się regionów, które cechuje najefektywniejsze wykorzystanie dostępnych zasobów wewnętrznych i zewnętrznych dzięki wysokiej innowacyjności, bliskiej współpracy sieci instytucji regionalnych, szerokiemu ich udziałowi w tworzeniu i realizacji strategii rozwojowych, rozwiniętej sieci kontaktów zewnętrznych (światowych), łatwemu dostępowi do informacji i najnowocześniejszych technik ich przetwarzania, wykorzystaniu najlepszych doświadczeń światowych. Koncepcja ta eksponuje znaczenie informacji w tworzeniu przewagi konkurencyjnej regionów w globalizującym się świecie30.

W podsumowaniu, należy wspomnieć, że kwestie istnienia i funkcjonowania regionów zostały uregulowane stosownymi aktami prawnymi. W Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. w artykule 16.1 i 231, powie­dziano, że ogół mieszkańców jednostek zasadniczego podziału terytorialnego z mocy prawa tworzy wspólnotę samorządową. Ponadto samorząd terytorialny uczestniczy w sprawowaniu władzy publicznej, a przysługującą mu w ramach ustaw istotną część zadań publicznych wykonuje w imieniu własnym i na własną odpowiedzialność.

Innym dokumentem regulującym opisywane zagadnienia jest Europejska Karta Samorządu Regionalnego32. Preambuła poprzedzająca treści zawarte w 28 artykułach zawiera podstawowe zasady i idee mające na celu poszanowanie praw człowieka i demokracji. W artykule 2 zawarto postulat, by zasada samorządności regionalnej została zawarta w konstytucjach państw, natomiast zakres samorządności regionalnej może być uregulowany przez konstytucję, statuty regionów, akty prawa

30 M Kozak, A. Pyszkowski, op.cit., s. 52; Z. Chojnicki, T. Czyż, Nowa organizacja teryto­rialna Polski i układ regionalny, „Czasopismo Geograficzne”, t. 71, 2000, z. 3-4, s. 261-277; M. Potrykowski, Polityka regionalna: tendencje i kierunki rozwoju, „Przegląd Geograficzny”, t. 72, 2000, z. 4, s. 479M89; M. Smętkowski, P. Wójcik, Rozwój regionalny w Europie Srodkowo- -Wschodniej, „Studia Regionalne i Lokalne” 2009, nr 4 (38), s. 38 A0.

31 Ustawa zasadnicza Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz. U. 1997, nr 78, poz. 483, art. 16.

32 Koncepcja przygotowania i uchwalenia Europejskiej Karty Samorządu Regionalnego (EKSR) powstała podczas obrad konferencji dotyczącej stanu i perspektyw regionalizacji w Europie, która odbyła się w Genewie w dniach 3-5 kwietnia 1994 r. Przygotowanie projektu tego dokumentu powierzone zostało przez Radę Europy Kongresowi Władz Lokalnych i Regionalnych Europy. Z ramienia Kongresu przygotowaniem projektu zajęła się Izba Regionów. Projekt Europejskiej Karty Samorządu Regionalnego zatwierdzony został 5 czerwca 1997 r. przez IV Sesję Kongresu Władz Lokalnych i Regionalnych Europy w Strasburgu. Następnie Karta została przed­łożona Kongresowi Ministrów Rady Europy do zatwierdzenia jako konwencja Rady Europy.

Region łowicki w świetle współczesnych koncepcji 213

wewnętrznego lub umowy międzynarodowe. Jak już podano, zasada samorządności regionalnej została uregulowana w naszym kraju przez Konstytucję (art. 16.2). Zakres samorządności regionalnej został szczegółowo określony w ustawie z 5 czerwca 1998 r. o samorządzie województwa33.

Współcześnie, badania nad złożonością regionu, regionalizacją czy regionali­zmem34 należą do głównych tematów debat, zarówno teoretyków, jak i praktyków związanych z polityką regionalną. To niezwykłe ożywienie wynika z polityki społeczno-gospodarczej jednoczącej się Europy i poszczególnych państw, zakła­dającej, że powinno się umacniać tożsamość regionalną, regiony powinny być równouprawnionymi partnerami w stosunkach z władzami centralnymi i niższymi strukturami samorządowymi oraz w stosunkach europejskich.

Specyfika regionu łowickiego

Badany teren określany wcześniej jako Kasztelania Łowicka, później nazywany Księstwem Łowickim, a następnie Ziemią Łowicką i Łowickiem, można traktować faktycznie jako region. Analizowany obszar, nawiązując do podstawowych definicji35, nie wyodrębnia się od otoczenia swoim specyficznym położeniem i wynikającymi zeń właściwościami36, ale różni się od przyległych terenów określonym cechami nabytymi, tzn. pod względem historycznym37 (jest tworem czasowo-przestrzennym w myśl rozważań Kazimierza Dziewońskiego38), admi­nistracyjnym39 i ekonomicznym40. Ponadto tworzy jednorodną jednostkę strefową

33 Ustawa o samorządzie województwa z dnia 5 czerwca 1998 r., Dz.U. 2001, nr 142, poz. 1590 z późn. zm.

34 M. Hermanowski, G. Kosmala, Regionalizm w Polsce w końcu X X w. z perspektywy geogra­ficznej, „Czasopismo Geograficzne”, t. 74, 2003, z. 1-2, s. 79-91; A. Miszczuk, Regionalizacja administracyjna III Rzeczypospolitej. Koncepcje teoretyczne a rzeczywistość, Lublin 2009.

35 Słownik łacińsko-polski..., Słownik języka polskiego..., red. W. Doroszewski; Słownik języka polskiego..., red. J. Tokarski.

36 Za: K. Dziewoński, Elementy teorii regionu ekonomicznego..., s. 593-612. A. Lösch, op.cit., s. 113-231.

37 K. Buczek, Zagadnienia teoretyczne historii regionalnej i lokalnej, „Małopolskie Studia Historyczne”, t. VI, 1963/1964, z. 3/4, s. 143- 155; W. Gumuła, op.cit., s. 7-30; B. Winiarski, Przesłanki, podmioty i instrumenty..., s. 9.

38 K. Dziewoński, Elementy teorii regionu ekonomicznego..., s. 593-612.39 B. Winiarski, Polityka regionalna..., s. 134.40 K. Dziewoński, Elementy teorii regionu ekonomicznego..., s. 593-612; tenże, Teoria regionu

ekonomicznego..., s. 33-50. A. Wróbel, Pojęcie regionu ekonomicznego..., rozdział III; tenże, Pojęcie regionu a metoda regionalna..., 73-84; Z. Chojnicki, A. Wróbel, Metody matematyczno- -statystyczne w geografii ekonomicznej, „Przegląd Geograficzny”, t. 33,1961, z. 4, s. 615-630; ciż, Rola i charakter badań teoretycznych w geografii ekonomicznej, „Przegląd Geograficzny”, t. 39, 1967, z. 1, s. 103-112; B. Winiarski, Polityka regionalna..., s. 134.

214 Jolanta Eliza Żółtowska

0 wspólnych cechach zagospodarowania przestrzennego i kultury materialnej. Z niekwestionowaną stolicą miastem Łowiczem, stanowi również region węzłowy41.

Uwzględniając także, czy też przede wszystkim opierając się na metodzie regionalnej, a w niej metodzie ustalania przedziałów klasowych wprowadzonej do nauki przez Andrzeja Wróbla42, możemy uważać badane terytorium również za region obiektywny.

Łowicz i okolice, następnie Kasztelania i z niewielkimi zmianami w później­szych okresach Księstwo Łowickie, od początku XII do końca XVIII w., jak już wspomniano, należały do dóbr arcybiskupstwa gnieźnieńskiego. Długotrwała przynależność do latyfundium majątkowego arcybiskupów (od XV w. noszących tytuł prymasów Polski) wywarła ogromny wpływ na uformowanie się regionalnej odrębności. Niezależnie od wprowadzonych na tym obszarze różnych podziałów polityczno-administracyjnych, Księstwo Łowickie, dzięki względnej samodzielno­ści, wykazuje pewne swoiste cechy. Stosunki między ludnością układają się pod wieloma względami inaczej niż na sąsiednich terenach Mazowsza oraz innych ziemiach Polski. Badany obszar o bogatej przeszłości, wyrazistych własnych tradycjach historycznych, wyodrębnił się swoją kulturą ludową nie tylko od reszty Mazowsza, ale także od sąsiednich Kujaw i Ziemi Łęczyckiej. Mieszkańcy Kasztelanii i Księstwa Łowickiego tradycyjnie do dziś nazywani są „księżakami” lub „łowiczakami”. Gwarę łowicką zaliczano co prawda do dialektu małopolskiego uznając, że pozostawała pod wpływami dialektologicznymi ludności Mazowsza1 Wielkopolski, stanowiła ona jednak osobną, lokalną odmianę z właściwą sobie

41 B. Winiarski, Polityka regionalna..., s. 134.42 A. Wróbel, Pojęcie regionu a metoda regionalna..., s. 73-84. Decydujące znaczenie dla

oceny „obiektywności” czy arbitralności grupowania ma metoda ustalania przedziałów klasowych. Przedziały ustalane są w dwojaki sposób: 1) na podstawie uprzednich badań pewne wartości kry­tyczne danej cechy, z istotnego dla celu badania punktu widzenia; 2) w regionalizacji jako działal­ności badawczej znajduje z reguły zastosowanie druga metoda, która jest analogiczna do metody ustalania przedziałów klasowych w każdym przypadku rozkładu statystycznego. Obserwujemy mianowicie skoki, czyli nieciągłości w rozkładzie wartości cechy i ustalamy wartości przedziałów klasowych tak, by odpowiadały one miejscom występowania tych nieciągłości. Rozpatrując zmien­ność wartości jakiejś cechy w przestrzeni, możemy się posłużyć pojęciem gradientu i powiedzieć, że ustalenie wartości przedziałów klasowych powinno być oparte na zmienności gradientu, tzn. że granice regionalne powinny odpowiadać występowaniu względnie dużego (w porównaniu ze zmiennością wewnątrz regionu) gradientu wartości danej cechy. Procedura ustalania wartości cech. przyjętych za kryterium podziału, zabezpiecza niearbitralny, „obiektywny” jego charakter. Możliwość zastosowania tej procedury jest zależna od charakteru zmienności przestrzennej danej cechy w rzeczywistości, od tego, czy owe ostre różnice gradientu w ogóle występują wzdłuż pew­nych linii. Im większa różnica gradientu, tym mniej arbitralny charakter będzie mieć ustalona na jego podstawie wartość cechy, przyjęta za kryterium. W idealnym przypadku będzie można mówić, że przedziały wartości cechy zdeterminowane są przez samą rzeczywistość. Odwrotnie, przy znacznej ciągłości przestrzennej cechy, przyjęte za kryteria przedziały wartości cechy będą mieć charakter całkowicie arbitralny, podważający celowość stosowania metody regionalnej w ogóle (wtedy właściwą metodą generalizacji obszarowej będzie jedynie metoda izarytmiczna).

artykulacją słowną43. W rezultacie wykształca się na przestrzeni wieków podobna do ogólnopaństwowej więź narodowa, integrująca mieszkańców tego samodzielnego regionu w jedną, dumną ze swojej identyfikacji społeczność z własną, wyjątkową specyfiką etnograficzno-historyczną44. Wszystko to przemawia za uznaniem, jak już wcześniej sugerowano, wyodrębniającego się z otoczenia terenu o specyficznych cechach społeczno-kulturowych i ekonomicznych jako region.

Region łowicki w świetle współczesnych koncepcji_______________________________215

43 J.P. Dekowski, Z badań nad pożywieniem ludu łowickiego (1880-1939), Łódź 1968, 245 s. A. Chmielińska, Księżacy, w: Księżacy i Księstwo Łowickie, Zeszyt Monograficzny „Ziemi”,

nr 15 i 16, Warszawa 1913, s. 252-264.44 K. Buczek, op.cit., s. 143-155; A. Kwilecki, op.cit., s. 37.