PROGRAM 001028 Misja Spoleczna

Warszawa 2015

PROGRAM ROZWOJUSZKOLNICTWA

WYSZEGO DO 2020 R.

Cz II

Misja spoeczna uniwersytetuw XXI wieku

pod redakcj Andrzeja Szostka

Zesp wykonawcw: prof. Ewa Chmielecka, prof. Janina Jwiak, prof. Irena Kotowska, prof. Andrzej Kraniewski, prof. Bogusaw Smlski, ks. prof. Andrzej Szostek, prof. Tomasz Szkudlarek, prof. Lech liwonik, mgr Maria Pacuska

Cytowanie: Szostek A., red. (2015). Misja spoeczna uniwersytetu w XXI wieku. Program rozwoju szkolnictwa wyszego do 2020 r. Cz II, FRP, KRASP, Warszawa.

RecenzentProf. dr hab. Tadeusz Szulc

Fundacja Rektorw Polskichul. Grnolska 1400-432 WarszawaPolska

e-mail: [email protected].: +22 621 09 72faks: +22 621 09 73

Utwr w caoci ani we fragmentach nie moe by powielany, ani rozpowszechniany za pomoc urzdze elektronicznych, mechanicznych, kopiujcych, nagrywajcych i innych, bez pisemnej zgody posiadaczy praw autorskich.

Copyright by Fundacja Rektorw Polskich, Warszawa 2015 Copyright by Konferencja Rektorw Akademickich Szk Polskich, Warszawa 2015

ISBN 978-83-7583-618-9

Wydawnictwo SGGW, ul. Nowoursynowska 166, 02-787 Warszawatel. 22 593 55 20 (-22, -25 sprzeda), fax 22 593 55 21e-mail: [email protected]

Druk i oprawa: Agencja Reklamowo-Wydawnicza A. Grzegorczyk, www.grzeg.com.plWydanie I, nakad: 600 egz.

Projekt zrealizowany przez Fundacj Rektorw Polskich

w ramach Programu rozwoju szkolnictwa wyszego do 2020 r., na podstawie decyzji Zgromadzenia Plenarnego

Konferencji Rektorw Akademickich Szk Polskich

z dnia 26 kwietnia 2013 r.,

sfinansowany przez uczelnie czonkowskie KRASP (KRePSZ)

Spis treci

Sowo wstpne ................................................................................................................................................... 7

Rozdzia 1.Wprowadzenie ................................................................................................................................................. 9

Rozdzia 2.Dylematy, wyzwania, napicia ............................................................................................................... 112.1. Wartoci akademickie versus suebno spoeczna ............................................................ 112.2. Autonomia versus podlego zewntrznej kontroli ............................................................. 132.3. Kultura akademicka versus kultura korporacyjna .................................................................. 152.4. Rynek pracy versus formacja obywatelska ................................................................................ 172.5. Elitarno versus masowo ksztacenia .................................................................................... 20

Rozdzia 3.

Konkluzja: uniwersytet w subie spoeczestwu ...................................................................... 24

S

Ukad publikacji obejmujcych rezultaty czterech projektw zrealizowanych przez think tank: Fundacja Rektorw Polskich Instytut Spoeczestwa Wiedzy dla Konferencji Rekto-rw Akademickich Szk Polskich, otwiera opracowanie powicone misji spoecznej uni-wersytetu. Dokument zosta opracowany przez Zesp ekspertw. Z grona pracownikw, staych wsppracownikw i czonkw organw Fundacji, zaproszone zostay cztery osoby, w tym lider projektu, ks. prof. Andrzej Szostek. Ponadto, w Zespole realizujcym projekt znalazo si piciu innych ekspertw.

Wyniki ich prac zawiera niniejszy raport, ktry ma charakter deklaracji ideowej, wydoby-wajcej i charakteryzujcej procesy narastania konfliktw rnych wartoci w szkolnictwie wyszym.

Taka konfrontacja, odnoszona do konkretnych obszarw, wskazuje na dylematy, przed jakimi staj, realizujc swoj misj spoeczn, uniwersytety i inne instytucje akademickie w XXI wieku. Oznacza to potrzeb poszukiwania rwnowagi, ktrej poszczeglne punkty//granice mog by okrelane na rne sposoby przez zrnicowane i rnicujce si uczelnie w zdywersyfikowanym wiecie instytucji akademickich.

Tekst opracowanego dokumentu przedkadamy naszej spoecznoci, interesariuszom szk wyszych i opinii publicznej. Gdyby deklaracja ta zostaa przyjta przez Zgromadzenie Plenarne KRASP (KRePSZ), mogaby sta si nowym znakiem symbolicznie podkrelajcym wspczesne postrzeganie przez rodowisko akademickie wyzwa o charakterze ideowym, przed ktrymi staj uczelnie.

Jerzy WonickiPrzewodniczcy

Komitetu Sterujcego Programu

Rozdzia 1.

W

Gbokie przemiany, jakim podlegaj wspczesne spoeczestwa i gospodarki, rosnce znaczenie wiedzy i jej kreatywnego wykorzystania prowadz do pytania, jakie maj by dzi uniwersytety, by sprosta potrzebom wspczesnego wiata; wiata, w ktrym przede wszystkim procesy globalizacji narzucaj skal i tempo zmian ekonomicznych, a take ge-neruj stae poszukiwanie innowacyjnych rozwiza, czynic z nauki czynnik decydujcy o rozwoju gospodarczym i spoecznym. Ale jest to take wiat, w ktrym zachodz gbokie przemiany spoeczne, demograficzne i kulturowe, stanowice wielorakie wyzwanie dla uni-wersytetw.

Rosnce znaczenie powiza nauki z gospodark i rynkiem pracy wzmacnia z jednej strony rol transferu wiedzy do gospodarki i komercjalizacj wynikw bada, z drugiej za przyczynia si do przedkadania walorw uytkowych wiedzy zdobywanej na uniwersyte-tach nad ksztatowaniem krytycznego mylenia i ciekawoci poznawczej, a zatem wiedzy pozwalajcej na stawianie pytania dlaczego i poszukiwania na nie odpowiedzi. Jednak za-rwno tempo zachodzcych zmian technologicznych, jak i zoono procesw spoecznych i ekonomicznych sprawiaj, e sprostanie potrzebom wspczesnego wiata wymaga przede wszystkim ksztatowania kreatywnoci. Budowa gospodarki i caego spoeczestwa opar-tego na wiedzy nie wystarcza, coraz czciej podkrela si znaczenie tworzenia spoecze-stwa kreatywnego: rozumiejcego te zmiany, zdolnego do ich poytecznego wykorzystania, a take do inicjowania nowych trendw rozwojowych. Waga nadawana kreatywnoci okre-la nowe wyzwania dla wypeniania edukacyjnej roli uniwersytetw. Masowo ksztacenia na poziomie wyszym jest jednym z czynnikw, ktry sprawia, i sprostanie tym wyzwaniom jest trudniejsze ni wwczas, gdy dostp do edukacji wyszej by ograniczony. Ponadto ko-nieczno staego uzupeniania wiedzy i rozwoju kompetencji rozszerza grono uczestnikw procesw edukacyjnych, na co uniwersytety musz odpowiedzie ofert uczenia si przez cae ycie, niezbdn dla budowania spoeczestwa kreatywnego.

Co wicej, uniwersytety staj dzi przed koniecznoci sprostania innym ni w przeszo-ci warunkom rozwoju nauki, ksztatowanym przez coraz wiksz konkurencj w staraniach o rodki na badania, co pociga za sob wymg racjonalnego zarzdzania tymi badaniami, a take przez postp technologiczno-informatyczny rzutujcy zarwno na sposb uprawia-nia nauki, jak i na upowszechnianie jej wynikw. Jak w tych warunkach pogodzi rozwj bada generowanych przez pasj poznawcz naukowcw z badaniami odpowiadajcymi na okrelone oczekiwania, podporzdkowane wzgldom utylitarnym?

Program rozwoju szkolnictwa wyszego do 2020 r.10

Pytania o rol uniwersytetu we wspczesnym wiecie, zarwno w wymiarze kreowania zmian, jak i w odniesieniu do reagowania na nowe oczekiwania wobec tej instytucji, sta-wiane s w caym wiecie. Jak maj one wypenia sw misj spoeczn, odpowiadajc na nowe wyzwania otaczajcego wiata, a jednoczenie kontynuowa wielowiekow tradycj kultywowania samej wiedzy, bezinteresownego poszukiwania prawdy? Tych pyta nie mo-na pomin w Polsce tym bardziej e w naszym kraju dokonay si na przeomie wiekw gbokie przemiany, ktre potrzebuj mdrej, wielowtkowej refleksji i kontynuacji. Uczel-nie polskie przeszy wiele gruntownych reform: prawnych, organizacyjnych, finansowych i innych; zapewne czekaj nas kolejne przemiany. Wane jest, by na te przemiany miay istotny wpyw same uczelnie, by zabrzmia i zosta usyszany gos rektorw, szczeglnie odpowiedzialnych za aktualn kondycj oraz przyszo uczelni. Rektorzy wprawdzie si zmieniaj, ale uniwersytety musz kierowa si dugofalow strategi, sigajc w odleg przyszo.

Niniejsza Deklaracja ma zachci do refleksji nad tym, ku czemu zmierza powinny pol-skie uniwersytety w XXI wieku. Przedstawione w niej bd najwaniejsze wyzwania, jakie dzi przed polskimi uczelniami stoj, ujte w formie piciu kolejnych, zwizanych ze sob dy-lematw: Wartoci akademickie versus suebno spoeczna; Autonomia versus podlego zewntrznej kontroli; Kultura akademicka versus kultura korporacyjna; Przygotowanie do rynku pracy versus przygotowanie do ycia w demokratycznym spoeczestwie; Elitarno versus masowo ksztacenia. Zasugerowane s zasadnicze kierunki podjcia tych wyzwa, ale nie gotowe sposoby sprostania im, sposoby te bowiem mog by rne w rnych uczel-niach i w rnych okolicznociach. Uwaga bdzie skoncentrowana gwnie na wyzwaniach, ktre wi si z misj spoeczn uniwersytetu. Oczywicie nie mona jej oderwa od sfery bada naukowych ani od dydaktyki akademickiej, jednak te dwa zasadnicze zadania uniwer-sytetu przywoane bd jedynie w kontekcie misji spoecznej, jak ma peni wspczesny uniwersytet.

Rozdzia 2.

D, ,

2.1. Wartoci akademickie versus suebno spoeczna

Przed szkoami wyszymi stawia si dwa podstawowe zadania: prowadzenie bada i kszta-cenie. Ostatecznym umocowaniem tych zada s wartoci etosu akademickiego. Uczelnie jednak musz mie na uwadze take to, e s instytucjami poytku publicznego. Zatem ka-da uczelnia to z jednej strony wsplnota akademicka, dla ktrej gwnym wyznacznikiem dziaa jest etos akademicki, z drugiej za strony to instytucja, dla ktrej wyznacznikami dziaania s: misja, strategia oraz administracyjne procedury kierowania i zarzdzania. Ta dwoista charakterystyka stawia przed uczelniami wiele dylematw, ktre wymagaj refleksji i poszukiwania kompromisu.

Etos akademicki jest podstaw tosamoci i spoiwem wsplnoty akademickiej realizuj-cej poznawcze i edukacyjne cele. Internalizacja tego etosu oraz wola stosowania si do jego wskaza jest warunkiem koniecznym istnienia tej wsplnoty, a zatem i samej uczelni. Tak ro-zumiany etos przez wieki by skutecznym regulatorem zachowa spoecznoci akademickiej i podstaw tradycyjnej misji uniwersytetu. Jego wartoci byy kultywowane i przekazywane w procesie ksztacenia. Jego erozja susznie uznawana jest za jedno z najwaniejszych zagro-e dla tosamoci rodowiska akademickiego. Instytucja akademicka, ktra z wasnej woli lub pod presj zewntrzn usunie ze swej misji i dziaalnoci wartoci konstytutywne dla tego etosu, przestaje by instytucj ycia akademickiego w tradycyjnym rozumieniu.

Etos akademicki to wewntrzna aksjologia badaczy i nauczycieli akademickich, na ktr skadaj si przekonania, normy, postawy i zinstytucjonalizowane praktyki suce realiza-cji wartoci poznawczych, przede wszystkim poszukiwania prawdy. Powinnoci wsplnoty akademickiej jest denie do prawdy poprzez metodycznie zdobywan wiedz, denie do niej w badaniach kierowanych bezinteresown pasj poznawcz, wytrwae i odwane go-szenie jej w nauczaniu, przenoszenie w sfer publiczn poprzez praktyczne wdraanie rezul-tatw bada, ale take przez dyskurs, jaki rodowiska akademickie tocz na temat wanych problemw swych czasw.

W sferze ksztacenia przed uczelniami stawia si trzy zadania: przekaz wiedzy, wypo-saanie w umiejtnoci i ksztatowanie postaw suchaczy. Wiedza, odpowiadajca na pyta-nie dlaczego?, buduje racjonaln wizj wiata, pozwala na wyjanienie obecnych zdarze i na trafne przewidywanie przyszych stanw. Umiejtnoci odpowiadajce na pytania co?,


jak? maj wymiar praktyczny: dostarczaj narzdzi identyfikowania oraz rozwizywania problemw i pozwalaj na stosowanie wiedzy w praktyce, buduj zaplecze technologiczne dla rozwoju cywilizacji. Postawy odpowiadajce na pytania o cele, jakie stawia przed sob czowiek, su mdroci. W ksztatowaniu postaw koncentruj si funkcje wychowawcze uczelni: powinny one budzi w suchaczach ducha odpowiedzialnej wolnoci; sprawia, aby chcieli swobodnie, mdrze i odpowiedzialnie stanowi o sobie i spoeczestwie. Zatem absolwenci szkoy wyszej powinni by wyposaeni w wiedz pomocn im w rozumieniu wiata oraz w umiejtnoci pozwalajce im na skuteczne i praktyczne dziaania, take na dobre uczestnictwo na rynku pracy. Proporcje wiedzy i umiejtnoci w nauczaniu decyduj o charakterze oferowanego przez uczelni ksztacenia; moe by ono bardziej teoretycznie lub bardziej praktycznie zorientowane.

Ksztatowanie postaw w umasowionym szkolnictwie wyszym ma na celu stworzenie grupy spoecznej, ktra wyposaona jest nie tylko w intelektualne i instrumentalne spraw-noci, ale take potrafi bra pod uwag wartoci: uywa wiedzy i umiejtnoci ku poytko-wi raczej ni szkodzie, zarwno wasnej, jak i spoecznej. Absolwenci uczelni powinni by przygotowani do mylenia nie tylko w kategoriach interesw indywidualnych i grupowych, ale i w kategoriach dobra publicznego, by motywowani do penienia roli przywdczej w spoeczestwie: gotowoci do rozpoznawania wyzwa wspczesnoci, prowadzenia de-baty obywatelskiej, troski o kultur wysok. Predestynuje ich do tego perspektywa ogldu wiata wynikajca z posiadanej wiedzy, ktra powinna by uzupeniona o perspektyw ak-sjologiczn szersz ni pragmatyczna. Stanowi wic maj oni elit spoeczn nie w tym sensie, e przynale do nielicznej i ekskluzywnej grupy, ale w tym, e potrafi wznie si ponad dorane poytki i s zdolni do twrczego ksztatowania swego mylenia i dziaania adekwatnego do penionych rnych rl spoecznych.

Uczelnie kierujce si etosem akademickim wypeniaj swe historyczne, badawcze i kul-turotwrcze funkcje. Dlatego musz mie zagwarantowan swobod wykonywania tych zada, aby tworzy odpowiedzialn i spjn wsplnot zdoln do ich realizacji. Jednake zarazem uczelnie musz by wraliwe na potrzeby spoeczestwa i zapewnia mu wgld w sposoby wykonywania ich zada. Na uczelniach ci obowizki wzgldem spoeczestw, ktrych nieodczn cz stanowi i od ktrych uzyskuj biece i dugofalowe korzyci. Stosownie do tego uczelnie musz odgrywa wiodc rol w rozpoznawaniu spoecznych i ekonomicznych potrzeb oraz by pomocnymi w moliwie szybkim ich zaspokajaniu. Ta troska o otoczenie spoeczne ma te wymiar globalny: uczelnie akademickie wypeniaj uniwersalne, ponadnarodowe funkcje, zwizane zwaszcza z tworzeniem nauki wiatowej, ciy rwnie na nich zobowizanie do pracy na rzecz pomylnoci caej ludzkoci, zobowi-zanie do rozpoznawania i rozwizywania problemw wspczesnego wiata.

Spoeczestwo boryka si z rnymi problemami wymagajcymi wysoko zaawanso-wanych, rzetelnych i specjalistycznych analiz. Nauka jest gwnym motorem postpu cy-wilizacyjnego, ludzie nauki potrafi, dziki swej wiedzy i przenikliwoci, szybciej i trafniej przewidywa zagroenia i szanse rozwoju. Spoeczestwo ma zatem prawo oczekiwa, e uczeni, opacani ze rodkw publicznych, podejmowa bd problemy spoecznie wane, a nie tylko takie, ktre zaspokajaj ich poznawcz pasj. Ma prawo oczekiwa, e uczelnie dopeni dotacj pastwow rodkami pochodzcymi z innych rde: z instytucji otoczenia

Cz II Misja spoeczna uniwersytetu w XXI wieku 13

gospodarczego i spoecznego formuujcego konkretne, praktycznie zorientowane zamwie-nia na badania naukowe i ekspertyzy suce innowacjom. Ta sama kontrowersja dotyczy ksztacenia: suchacze i pracodawcy daj od szk umiejtnoci zorientowanych bezpo-rednio na wymagania rynku pracy, z moliwie niewielk dawk wiedzy teoretycznej pod-porzdkowanej zadaniom praktycznym. Dodatkowym argumentem za ksztaceniem prak-tycznym jest to, e predyspozycje intelektualne studentw masowych czsto nie pozwalaj na pokonanie wyrafinowa poznawczych waciwych ksztaceniu akademickiemu. Pojawia si zatem konflikt pomidzy bezinteresown pasj badawcz a badaniem nakierowanym na cele praktycznie uyteczne obydwa bezwzgldnie konieczne w pracy uczelni. Pojawia si konflikt pomidzy wyrafinowaniem intelektualnym i kulturotwrcz rol uczelni a potrze-bami, jakie zgaszaj pod jej adresem zewntrzni interesariusze.

Jak pogodzi te dwa podejcia? Nie mona przecie zapomina o cechujcym ca uniwer-syteck tradycj postulacie realizowania bezinteresownej pasji badawczej, ktrej celem jest poznanie prawdy dla niej samej, nie mona jednak rwnie ignorowa postulatu kierowania si zapotrzebowaniami spoecznymi przy wyborze zarwno tematyki bada naukowych, jak i stylu nauczania. Jak reagowa na obserwowane dzi wypieranie ideau czystej nauki przez cilejsze powizanie bada i ksztacenia akademickiego z praktycznymi potrzebami spo-ecznymi, by nie zatraci podstawowej i gboko humanistycznej perspektywy badawczej, ktra w dalszej perspektywie okazuje si take owocna w wymiarze praktycznym?

Te pytania powinny by przedmiotem debaty akademickiej w skali globalnej, krajo-wej i na terenie kadej uczelni. Uczelnia musi wiadomie znale waciw dla siebie drog uzyskania kompromisu pomidzy obu tymi wanymi, ale trudnymi do pogodzenia opcjami. Musi take umie wasn odpowied uzasadni i sformuowa w swej wizji, misji i strategii rozwoju.

2.2. Autonomia versus podlego zewntrznej kontroli

Tytuowy dylemat stanowi bezporedni konsekwencj poprzedniego. Akademicka wolno bada naukowych oraz instytucjonalna autonomia uniwersytetu od pocztku jego istnie-nia uwaane byy za fundamentalne i niezbywalne wartoci. Wolno akademicka ma gwa-rantowa swobod wyboru drg poszukiwania prawdy naukowej, wyraania naukowych pogldw, goszenia nowych, take kontrowersyjnych, idei i nieskrpowanych naukowych polemik, jak rwnie swobod upowszechniania wiedzy oraz wynikw bada naukowych. Profesorowie i inni pracownicy naukowo-dydaktyczni musz mie prawo do inicjatywy ba-dawczej, sami decydowa, ktre problemy wyznacz tematyk ich naukowej pracy. Wolno akademicka obejmuje take, rzecz oczywista, stosowane przez nich metody badawcze. Mu-sz one odpowiada standardom bada naukowych, w ich ramach jednak pozostaje spo-ro miejsca na kreatywno. Najcenniejsze s przecie takie badania, ktre cechuje orygi-nalno podejcia, nienaruszajca wspomnianych standardw; takie badania okrelane s jako odkrywcze i susznie przypisuje si im szczeglnie wysok rang poznawcz. Oczywi-ste jest te, e nie mog podlega zewntrznej kontroli wyniki bada, a poza wyjtkowymi


okolicznociami (np. bezpieczestwo pastwa) uczeni powinni mie take prawo do publi-kowania tych wynikw.

Autonomia uniwersytetu to swoboda w wyznaczaniu zada i celw w zakresie bada naukowych, edukacji, suby publicznej oraz w definiowaniu dugookresowej strategii i do-borze metod oraz rodkw do realizacji zamierze. Chodzi tu nie tylko o rodki finansowe ale take o procedury zarzdzania uczelni, o sposb tworzenia treci i form edukacyjnych, o modele rozwoju potencjau kadry akademickiej. Autonomia uniwersytetw obejmuje sfer kariery naukowej gdy tylko uczeni potrafi kompetentnie rozpozna, ktry z modych adeptw nauki godzien jest, by go obdarzy odpowiednim stopniem lub tytuem naukowym i wasnej polityki kadrowej uczelni. Do kompetencji odpowiednich wadz uniwersytetu na-ley wreszcie caa sfera dydaktyki akademickiej: programw studiw, rnorodnoci metod nauczania, wymogw stawianych studentom itp. Respektowanie tej wielorakiej autonomii jest podstawowym warunkiem umoliwiajcym rzetelno naukowych bada oraz wysoki poziom dydaktyki akademickiej. Czcigodnym symbolem tej autonomii s regalia, ktrymi zdobi si rektorzy uniwersytetw w czasie doniosych uroczystoci.

Jednake autonomia to nie zupena niezaleno. Uniwersytet jest instytucj, ktra po-winna suy spoeczestwu, ono za musi peni wobec niego zarwno funkcj inspiracyjn, jak i kontroln. Przy zachowaniu prawa do wyboru metod wypeniania swojej spoecznej mi-sji, uniwersytet musi pozostawa w nieustannym partnerskim dialogu ze spoeczestwem nie uciekajc od realizacji rnych spoecznych celw, a take odpowiadajc na oczeki-wania gospodarki czy te rynku pracy. Szczeglnie wtedy, gdy autonomiczne uniwersytety realizuj swoje cele i zadania korzystajc ze rodkw publicznych, w parze z autonomi powinna i odpowiedzialno.

Fundamentem odpowiedzialnej autonomii powinna by umowa spoeczna, na podstawie ktrej pastwo jako dysponent rodkw publicznych udziela beneficjentowi-uczelni daleko posunitej samodzielnoci w dysponowaniu tymi rodkami, pod warunkiem wyznaczenia jasnych i mierzalnych celw dziaania, a take transparentnoci tych dziaa. Odpowie-dzialna autonomia oznacza zatem rwnie otwarto uczelni na publiczn kontrol i ocen stosowanych przez ni procedur, przyjtych standardw jakoci bada i edukacji oraz sto-sowanych kryteriw kariery akademickiej. Wie si to z bodaj nieuchronnym procesem parametryzacji osiganych przez uniwersytet i jego pracownikw wynikw naukowych, jakoci i efektywnoci ksztacenia, skutecznoci w pozyskiwaniu funduszy itp. Proces jest nieuchronny, ale wyzwala te niepodane zjawiska. Po stronie instytucji sprawujcych ze-wntrzn kontrol pojawia si skonno do nadmiernego regulowania dziaa uniwersy-tetu (co w istocie ogranicza jego autonomi), do ograniczania swobody w rozporzdzaniu bdcymi w dyspozycji uniwersytetu rodkami, do zwikszania szczegowoci kryteriw oceny jego aktywnoci oraz jakoci i to zarwno w odniesieniu do instytucji, jak i do po-szczeglnych osb a take do ujednolicania tych kryteriw w sposb niwelujcy rno-rodno instytucji, obszarw nauki, modeli ksztacenia. Po stronie za uniwersytetu i jego pracownikw pojawia si pokusa dziaa pod system: minimalizujcych wysiek, pozornie maksymalizujcych korzyci, niewnoszcych jednak faktycznie nic do treci edukacyjnych czy do nauki. Przykadami takich dziaa s nadmierne mnoenie kierunkw i specjalnoci, a take sztuczne mnoenie liczby publikacji oraz wzajemnych cytowa.


Problem rozsdnego pogodzenia autonomii uczelni z kontrol zewntrzn nie doty-czy wic samych uniwersytetw, ale sytuuje si w relacji uniwersytet pastwo. Teore-tycznie kwestia napi pomidzy autonomi uniwersytetu a koniecznoci poddania si sprawowanej przez pastwo zewntrznej kontroli jest rozpoznana i znane s rozwizania, jakie dla zmniejszenia tego napicia powinny by zastosowane. W praktyce jednak jest to trudne wyzwanie dla caego systemu edukacji wyszej, dlatego powinno by rozwizywa-ne na poziomie systemu, a nie pojedynczych instytucji. Wane, by w tej sprawie brzmia dostatecznie gono i skutecznie gos samych uczelni, a szczegln rol do odegrania ma tu samorzd akademicki. Instytucjami, ktre zdaj si najlepiej przygotowane do penienia tej roli wydaj si KRASP i KRZaSP. Od ich aktywnoci w tym zakresie w znacznym stopniu zaley, czy i jak skutecznie uda si zapewni poszczeglnym uniwersytetom niezbdn, cho podleg zewntrznej kontroli, autonomi.

2.3. Kultura akademicka versus kultura korporacyjna

Poddanie si zewntrznej kontroli, transparentno dziaa, gwarantowanie dobrej jako-ci edukacji i bada wydaj si naturalnymi warunkami wstpnymi, ktre musz by przez uniwersytety spenione, aby utrzyma systemowo zapewnione wolnoci akademickie i in-stytucjonaln autonomi.

Te podstawowe warunki powinny stanowi fundament relacji uniwersytet pastwo. Naley jednake pamita, e w ostatnich dekadach w ksztatowaniu tej relacji, jak rw-nie w funkcjonowaniu samych uniwersytetw, coraz waniejsz rol odgrywa trzeci ak-tor, jakim jest rynek. Zmieniy si oczekiwania zarwno spoeczestwa, jak i gospodarki wobec szkolnictwa wyszego. Ma to swoje rdo w zwikszonej roli uczelni i edukacji w rozwoju cywilizacyjnym, we wzrastajcym zapotrzebowaniu gospodarki na wyniki ba-da naukowych i zaawansowan wiedz oraz w masowoci wyszej edukacji. Wanym elementem zmiany otoczenia, w ktrym funkcjonuj uczelnie, jest globalizacja. Te zjawiska uruchamiaj nowe, wczeniej nieznane procesy, do ktrych nale coraz intensywniejsza konkurencja zarwno o rodki na badania i edukacj, jak i o coraz bardziej mobilnych stu-dentw i pracownikw, a take komercjalizacja wynikw bada i edukacji. Uczelnie konku-ruj nie tylko pomidzy sob, ale take z pozauniwersyteckim sektorem bada naukowych i szkolnictwa wyszego, rozwijajcym si w ramach odrbnych instytutw badawczych i przemysu.

Rynek, a raczej rynki, z ktrymi zmierzy si musi uniwersytet, obejmuj wszystkie sfery jego dziaania. Uniwersytet musi konkurowa zarwno na rynku usug edukacyjnych zabiegajc o suchaczy rnych kategorii (studentw, doktorantw, uczestnikw studiw podyplomowych oraz rnych form uczenia si przez cae ycie), jak i na rynku bada na-ukowych ubiegajc si o rodki na projekty badawcze, a take komercjalizujc wyniki ba-da. Niezwykle wanym skadnikiem w procesie urynkowienia uniwersytetu jest te ry-nek pracy: miejsce zatrudnienia absolwentw uniwersytetu, ale i rdo klientw uczelni z perspektywy life-long learning. Ta obecno rynkw w funkcjonowaniu wspczesnego


uniwersytetu zmusza go do respektowania obowizujcych na nich regu gry konkurencyj-nej, co nie moe pozosta bez wpywu na kultur zwaszcza organizacyjn uczelni.

W nowych warunkach w uniwersytetach zmienia si model zarzdzania, w ktrym eko-nomiczna efektywno ma kluczowe znaczenie. Model ten ma przede wszystkim zapew-ni wiksz aktywno uniwersytetu poprzez takie dziaania, jak dywersyfikacja rde finansowania, umiejtne definiowanie celw i strategii ich realizacji oraz elastyczna reak-cja na zmiany spoecznego i gospodarczego otoczenia. Uniwersytet musi umie identyfi-kowa oczekiwania wiata zewntrznego oraz inicjowa lub wsptworzy z partnerami zewntrznymi platformy wsppracy. Jedn z moliwych odpowiedzi na rynkowe wyzwa-nia, z ktrymi zmierzy si musi wspczesny uniwersytet, jest taki model zarzdzania, w ktrym zarwno planowanie dziaalnoci naukowej oraz edukacyjnej, jak i ich realizacja podlegaj cisej wewntrznej organizacji i kontroli.

Trzeba te pamita, e znaczna cz bada jest i bdzie realizowana ze rodkw publicznych i e efekty takich bada powinny by rwnie publicznie dostpne, powinny by traktowane jako dobro wsplne. Z tego za wynika, e polityka ochrony wasnoci intelektualnej i komercjalizacji wynikw bada moe wchodzi w konflikt z edukacyjny-mi zadaniami uniwersytetu i z jego suebnoci wobec demokratycznego spoeczestwa, w ktrym inwestorami w kapita wiedzy s wszyscy. Konflikt ten powinien by brany pod uwag w zarzdzaniu wiedz w uczelni. Zadaniu okrelania uczelnianej polityki ochrony wasnoci wiedzy powinna wic towarzyszy spita z ni na zasadzie wzajemnej kontroli i wzajemnego limitowania polityka jej upowszechniania jako dobra wsplnego i jako warunku znaczcego ksztacenia akademickiego.

Korporacyjny model zarzdzania uczelni nie moe jednak zdominowa etosu uczelni. Proste przeniesienie mechanizmw waciwych dla wiata biznesu do tak specyficznej instytucji, jak jest uniwersytet utworzonej na fundamencie wolnoci akademickiej, kt-rego pracownicy wykonuj zawd publicznego zaufania uznawany przez wielu za powoa-nie prowadzi moe do osabienia lub wrcz zaniku kultury akademickiej. Konieczno odpowiadania na oczekiwania rynku grozi zaweniem pola wyboru kierunkw ksztace-nia, preferowaniem najbardziej sprzedawalnej oferty edukacyjnej kosztem tych bada oraz kierunkw ksztacenia, ktre odnosz si do gbiej pojtej kultury spoecznej i jej dalekosinej dynamiki rozwoju. Uniwersytet, jak o tym bya wyej mowa, nie moe sta si fabryk produkujc wyniki bada oczekiwane przez wiat biznesu zainteresowany szybkim i efektywnym rozwizaniem biecych problemw, nie moe te traktowa stu-dentw jak klientw zamawiajcych okrelon ofert edukacyjn. Kultur akademick buduje zarwno pasja badawcza oraz wolno w poszukiwaniu prawdy, jak i tworzenie swoistej wsplnoty akademickiej ze szczeglnym uwzgldnieniem relacji mistrz ucze, szeroko zainteresowa i postawa dialogu, uczestnictwo w yciu i rozwoju wasnego uni-wersytetu, a take poczucie odpowiedzialnoci za przyszo caego spoeczestwa.

W duchu tej odpowiedzialnoci uniwersytety powinny szerzy sw akademick kultu-r w caym spoeczestwie. Uniwersytety maj prawo, a nawet obowizek zabiera gos w doniosych kwestiach spoecznych. Przenika je duch demokracji, ktry kae im midzy innymi respektowa pluralizm ycia spoecznego i przeciwstawia si wszelkim formom dyskryminacji. Przenika bodaj gbiej jeszcze duch racjonalnoci, w imi ktrej uczelnie


powinny przeciwstawia si przejawom nadmiernej emocjonalnoci, a zwaszcza agresji. Przenika nade wszystko gboko humanistyczny duch respektu dla prawdy i usilnego d-enia do jej poznania, co skania je do wspierania atmosfery dialogu spoecznego prowa-dzonego z poszanowaniem godnoci wszystkich jego uczestnikw.

Zadaniem rodowiska jest wypracowanie waciwych relacji pomidzy tymi dwiema kulturami tak, aby afirmujc tradycyjne akademickie wartoci uniwersytet mg stawi czoa wyzwaniom wspczesnoci zarwno w sferze zarzdzania uczelni, jak i polityce badawczej oraz edukacyjnej i w ten sposb odpowiedzialnie wypenia swoje zobowiza-nia wobec spoeczestwa.

2.4. Rynek pracy versus formacja obywatelska

Dylemat ten sytuuje si na przedueniu poprzednio omwionych wyzwa. Jak wczeniej wspomniano, zobowizania dydaktyczne uniwersytetu to: przekazanie wiedzy, formowa-nie umiejtnoci i ksztatowanie kompetencji spoecznych. Te trzy elementy skadaj si na przygotowanie modych ludzi do pracy w gospodarce opartej na wiedzy, do wspdziaania z innymi ludmi na wielu polach, w tym do penienia rl obywatelskich w spoeczestwie rozwinitej demokracji oraz do ksztatowania osobowego rozwoju: wasnego i innych.

Lata ostatnie to czas szczeglnego nacisku instytucji zewntrznych w stosunku do uni-wersytetu na rozwijanie umiejtnoci praktycznych, w szczeglnoci tych, ktre su dobrej adaptacji, dostosowaniu si absolwentw do rynku pracy. Niefortunnie, w retoryce admini-stracji oraz relacjach mediw masowych, te sprawnoci praktyczne przeciwstawiano prze-kazowi wiedzy teoretycznej, czystym sprawnociom intelektualnym i innym cechom tzw. klasycznego ksztacenia akademickiego. W Ustawie Prawo o szkolnictwie wyszym z 2011 r. zapisano, e kady program ksztacenia powinien mie okrelony profil: praktyczny lub oglnoakademicki. Intencje ustawodawcy stojce za sprofilowaniem mona odczyta tak: mamy programy bdce odpowiedzi na wyeksplikowane potrzeby rynku pracy, rozwijaj-ce umiejtnoci praktyczne zwizane z wykonywaniem zawodu, ktre s przeciwstawione programom rozwijajcym przede wszystkim wspomniane sprawnoci intelektualne i za-znajamiajcym ze zdobyczami czystej, teoretycznej wiedzy. To bardzo mylce rozrnienie i kopotliwy problem dla uczelni, ktre w wikszoci oferuj programy czce w sobie obie opcje, dobrze rozumiejc, e umiejtnoci wtedy pozwalaj na trafne i twrcze rozpoznawa-nie moliwoci praktycznego uytkowania wiata, gdy wyrastaj z podoa rzetelnej wiedzy, pozwalajcej rozumie teoretyczne zasady jego dziaania.

Wspczesne rozumienie tego, co si kryje za praktycznym profilem ksztacenia lub, innymi sowy, za ksztatowaniem kompetencji sucych uzyskaniu i utrzymaniu pozycji na rynku pracy odbiega od wsko zawodowego nauczania nakierowanego na konkretne zawody lub stanowiska pracy. Refleksyjna i krytyczna adaptacja do rynku pracy polega nie tylko na dostosowaniu si do istniejcych na nim zasobw i miejsc pracy, ale take na twr-czym jego rozwijaniu i zmienianiu. Tego oczekujemy od absolwentw szk wyszych, bez wzgldu na to, do jakiej zmiany na ile innowacyjnej i w jakim zakresie bd zdolni. Takiej


kreatywnej postawie wzgldem zada zwizanych z wykonywan prac i zawodem suy rozwijanie tranzytywnych umiejtnoci i kompetencji spoecznych, tylko one bowiem po-zwalaj z sukcesem odnale si w wielu rolach i miejscach na zmiennym, dynamicznym i wymagajcym rynku. Te umiejtnoci to przede wszystkim: zdolno identyfikacji i rozwi-zywania problemw, krytycyzm w ocenie zjawisk i zdarze, racjonalno oraz kreatywno mylenia, zdolno do wsppracy i dobra komunikacja, umiejtno zastosowania nabytej wiedzy w praktyce. Przygotowanie do wejcia na rynek pracy, ktre miaoby polega na pod-porzdkowaniu programw ksztacenia doranym potrzebom tego rynku oraz standardom przyjtym w poszczeglnych zawodach nie jest waciw drog. W uczelni akademickiej take ksztaci si majc na uwadze potrzeby praktyczne, cho jest to inny model ksztace-nia, ni w przypadku uczelni stricte zawodowych, ksztaccych dla lokalnego rynku pracy formuujcego jasno swe zapotrzebowania. Rnorodno programw, metod i instytucji ksztacenia pomaga w zaoferowaniu rnorodnych rodzajw edukacji przydatnej na rynku pracy, nakierowanej na praktyczne aspekty przyswajanej wiedzy i umiejtnoci, kierujcej si operacyjnymi celami i instrumentalnymi wartociami.

Uzasadniony natomiast jest zarzut kierowany w stron uczelni, i zaniedbuj zamie-rzonego i systematycznego ksztacenia obywateli wiadomych swych zobowiza i zdol-nych do podjcia zada przywdczych w swym otoczeniu spoecznym, e nie inspiruj rozwoju osobowego swych suchaczy. Te zobowizania wynikaj nie tylko z tradycyjnej roli uniwersytetu ksztaccego elity spoeczne. Zapisy z Polskiej Ramy Kwalifikacji, ktre w kolumnie kompetencje spoeczne rozwijane s na podstawie kategorii tosamo, wsppraca i odpowiedzialno, zobowizuj uczelnie do przygotowania absolwenta do tworzenia i rozwijania wzorw waciwego postpowania w rodowisku pracy i ycia spoecznego, krytycznej oceny siebie oraz zespow i organizacji, w ktrych uczestniczy; podejmowania inicjatyw; przewodzenia grupie i ponoszenia odpowiedzialnoci za ni. A take do podejmowania wyzwa w sferze zawodowej i publicznej z uwzgldnieniem ich etycznego wymiaru, odpowiedzialnoci za ich skutki oraz ksztatowania wzorw waci-wego postpowania.

Wypenienie tych celw jest znacznie trudniejszym zadaniem, ni prosty przekaz wie-dzy lub wyrabianie stosownych umiejtnoci; wkracza w sfer ksztatowania postaw, a wic trwaych dyspozycji do dziaa kierowanych wartociami. Wiedza i umiejtnoci staj si tu instrumentem realizacji wartoci, ktre przyjmuj ich uytkownicy. Potrzeba ksztato-wania postaw absolwentw szk wyszych to m.in. odpowied na wyzwania naszych cza-sw: globalizacj, a take na zagroenia dla spoeczestw obywatelskich i kultury wysokiej wynikajce z prymatu racji ekonomicznych i praktycznych nad innymi. Postawy, o ktrych wyrobienie chodzi, wymagaj uczestnictwa, zaangaowania w sprawy wiata i spoecznoci, ktrych jestemy czonkami, odpowiedzialnoci i refleksji. Sowem: wymagaj obywatelskie-go czuwania nad ustanawianiem i realizacj dobra wsplnego, dobra publicznego.

Sposoby ksztatowania postaw mona zebra w trzy wielkie grupy: rozwaanie o warto-ciach, czyli edukacja humanistyczna, naladownictwo oraz zachta do podanych spoecznie dziaa. Wszystkie trzy sprzyjaj refleksji aksjologicznej i spoecznej, rozwijaniu systemw wartoci, a zatem i postaw wrd suchaczy i powinny by w tym celu wykorzystane przez uczelnie. Edukacja humanistyczna uczy wraliwoci na wartoci autoteliczne, wskazuje na


trudnoci w formuowaniu argumentacji rozstrzygajcej w konfliktach wartoci, co pociga za sob wymg tolerancji i uznanie wolnoci w podejmowaniu decyzji, poczonej jednak z niezbywaln odpowiedzialnoci za ni. W tym sensie taka formacja moe by przeciw-stawiona edukacji praktycznej, ktra stawia na czele wartoci instrumentalne, realizacyjne i operuje argumentacjami optymalizujcymi decyzje w kierunku jednego najefektywniejsze-go rozwizania. W edukacji humanistycznej poszczeglne problemy mog by rozwizane w rny sposb, co wspiera czowieka w refleksji nad dokonywanymi wyborami. Istotne jest rozbudzenie wiadomoci, e kady z nas ponosi odpowiedzialno za ksztat ycia spoecz-nego a na wyksztaconych warstwach spoecznych spoczywa odpowiedzialno szczegl-na, wynikajca z moliwoci rozpoznania uwarunkowa rozwoju spoecznego szerszych ni partykularne i grupowe interesy. Wysze wyksztacenie powinno uzdalnia do mylenia wedle wartoci i do pojmowania oraz podejmowania w tym duchu spoecznego przywdz-twa. Czy tak zorientowane zajcia s powszechnie oferowane przez polskie uczelnie? Nie-stety, nie. Humanistycznie zorientowane kursy byy powszechnie rugowane z programw ksztacenia na kierunkach niehumanistycznych, a i same studia humanistyczne sprowadza-ne bywaj do poziomu czysto erudycyjnego.

Treci i sensem naladownictwa s zarwno wzorce osobowe wynikajce z relacji mistrz ucze, jak i dobry przykad, ktry moe dawa kierujca si etosem wsplnota akademi-cka. Przez stulecia akademia uznawana bya za rodzaj republiki doskonaej, z ktrej jej obywatele wynosili dobre wzorce wspdziaania do jej otoczenia spoecznego. Dzi obser-wujemy niepokojc zmian, sprawiajc, e uczelni postrzega si jako instytucj kierujc si wartociami raczej wniesionymi z zewntrz ni z wasnej tosamoci i specyfiki. Powo-duje to znaczce szkody dla edukacji obywatelskiej suchaczy, ktrzy stopniowo z czonkw wsplnoty akademickiej przeobraaj si w klientw instytucji edukacyjnej. Edukacja hu-manistyczna, mdre naladownictwo, inspirowane zaangaowanie, tworzenie warunkw dla ekspresji twrczej to istotne elementy formacji akademickiej, ktre musz by obecne w caym procesie edukacyjnym i wychowawczym, jeli nie chcemy, by mury uczelni opusz-czali klienci, ktrych danie sprawnej obsugi zaspokoilimy, a na koniec wrczylimy po-twierdzenie przeprowadzonej transakcji dyplom; jeli chcemy przeciwnie ksztaci formacj pokoleniow, zdoln do przejcia w niedalekiej przyszoci odpowiedzialnoci za pastwo, wyposaon w wiedz i umiejtnoci zawodowe, ale take w zbiorow pami, po-czucie tosamoci, wspln wiadomo oczekujcych zada. Jednake ow faktyczn obec-no moe zapewni nie anonimowa w istocie uczelnia, ale uczeni-pedagodzy, ktrzy sta-nowi o jej istnieniu i ksztacie. Zapewni nie werbaln deklaracj, ale zawiadczaniem sob. W ten tylko sposb mona studenta powiadomi i przekona, e etos akademicki, wartoci akademickie nie kocz si z zamkniciem drzwi sali wykadowej ani nawet drzwi uczelni. Dbao o sw pozycj materialn czy suba nauce? Dwa, trzy etaty czy rzeczywista opieka nad studentami? Medialna popularno czy duchowa wolno? Wpywy i koneksje czy su-enie prawdzie? Od odpowiedzi na te pytania nie moe dzisiaj czu si zwolniony aden pro-fesor, aden nauczyciel akademicki. To swoisty rachunek sumienia, ktry musi sobie zrobi kady pracownik uniwersytetu, ale o ktrym musz pamita take jego wadze, poniewa sporo jest sygnaw wiadczcych o tym, e ten wymiar obowizkw spoczywajcych na kadrze nauczycielskiej jest przez wielu zapomniany lub lekcewaony.


Wreszcie tak zwane wymuszone zaangaowanie to prba zachcenia suchaczy do dzia-a spoecznie uytecznych, bezinteresownych, ktre doranie przynosz suchaczowi ko-rzyci (i na tym polega ich wymuszenie), ale ktre s podejmowane w nadziei, e dzia-ania te zostan zrozumiane i zaakceptowane przez suchaczy jako rzecz suszna i przejd w trway nawyk zaangaowania, czyli w postaw. To tu rozwija si powinna samorzdno i kultura studencka, powinien kwitn wolontariat nawet jeli doranie suchacze dostaj dodatkowe punkty ECTS za to zaangaowanie.

Trzeba tu wspomnie o zadaniu uczelni okrelanym niekiedy mianem trzeciej misji, ktra wymaga poczenia historycznego dorobku uniwersytetu ze wspodpowiedzialno-ci za jego otoczenie spoeczne, za jego wszechstronny, peny rozwj. Tak student wpisuje si w wiat kultury. Spenienie planw i marze poszczeglnych ludzi, jak i caych zbiorowoci jest zawise od powstania przestrzeni wsplnoty, wanie przez kultur tworzonej. Powinno by naszym obowizkiem zapewnienie warunkw rzeczywistego uczestnictwa studentw w kulturze nie tylko odbioru jej wytworw, ale te wypeniania ycia wasn twrczoci. Ksztacimy wszak osob, a jej oryginalno i sia manifestuje si poprzez jej twrcz ekspre-sj. Kultura uczelni nie istnieje bez kultury studentw. Modzi ludzie s szczeglnie zdolni i chtni do poszukiwania tego, co nowe, jeszcze nienazwane i uczelnie powinny te aspiracje wspiera. Buduje si t drog ich wasny wewntrzny wiat, buduje si kultur caej spo-ecznoci akademickiej, ktr ju jako absolwenci wnios do nowego rodowiska pracy, do spoecznoci lokalnej. Stan si sprawcami promieniowania kultury uniwersyteckiej. Czy wic nie naley tak zrewidowa programw studiw, by kluby dyskusyjne i sportowe, chr i teatr akademicki, duszpasterstwo akademickie, zorganizowana dziaalno charytatywna byy czym wicej ni niewiele znaczcym marginesem studiw? Czy nie naleaoby prze-myle form dziaalnoci samorzdu studenckiego tak, by przedmiotami zainteresowania jego czonkw byy nie tylko wpyw na wybr swojego prorektora i prodziekana, walka o korzystne warunki dziaalnoci k naukowych oraz wpyw na podzia stypendiw? Uni-wersytet musi pamita o przygotowaniu studenta do pracy zawodowej, ale musi mie take na uwadze jego formacj obywatelsk, do dzi zaniedban.

2.5. Elitarno versus masowo ksztacenia

Po 1989 r. Polacy zainwestowali w kapita ludzki i masowo zapenili wysze uczelnie. Uma-sowienie ksztacenia na poziomie wyszym pojawio si zarwno na skutek polityki eduka-cyjnej rzdu wiadomego, e poziom wyksztacenia populacji aktywnej zawodowo rzutuje na ekonomiczny i rozwojowy sukces kraju jak i przekonania kandydatw na studia o tym, e zdobycie dyplomu uczelni niejako automatycznie zapewni im sukces w zdobyciu pracy i otworzy drzwi do kariery. Umasowienie ksztacenia powoduje jednak, e na uczelnie do-staj si take ci, ktrzy nie s w stanie sprosta ich wymogom, a uczelnie, ktrym z powodu mechanizmu ich finansowania, a take w kontekcie obecnego niu demograficznego, zale-y na duej liczbie studentw, ulegaj czsto pokusie obnienia poziomu ksztacenia. Po-ziom ten obniany jest take przez wieloetatowo pracownikw naukowo-dydaktycznych,


ktrym jedna pensja nie wystarcza na pokrycie yciowych potrzeb. W miejsce ambitnych i twrczych bada naukowych oraz wysikw doskonalenia form ksztacenia pojawia si u wielu z nich masowa, rutynowa dydaktyka. Zrozumiae, e w tej sytuacji niezwykle trudno o tak wany dla uniwersyteckiego etosu osobisty, inspirujcy kontakt pomidzy mistrzem a uczniem. Ta sytuacja w polskich uczelniach wymaga pilnych i energicznych krokw za-radczych.

Nie chodzi o likwidacj wielu uczelni, ale o ich rozsdne zrnicowanie. Ksztacenie ma-sowe na poziomie ponadmaturalnym jest niezbdnym elementem tworzenia spoeczestwa i gospodarki wiedzy oraz podnoszenia spjnoci spoecznej. Aspiracje spoeczne do podno-szenia poziomu lub rozszerzania zakresu wyksztacenia to jeden z najwaniejszych czyn-nikw rozwoju cywilizacyjnego. Ale umasowienie ksztacenia wyszego i coraz silniejsze zwizki uczelni z potrzebami spoecznymi skutkowa powinny zrnicowaniem oferty edu-kacyjnej szk wyszych oraz wikszym ni dotychczas zrnicowaniem samych uczelni. Po-trzebne s zarwno elitarne uniwersytety badawcze tworzce wasny wkad w rozwj nauki wiatowej i ksztacce kadry dla jej rozwoju, jak i lokalne szkoy zawodowe odpowiadajce na potrzeby lokalnego otoczenia. Potrzebne s take uniwersytety rwnowace w sobie obydwa te bieguny, odpowiadajce na zapotrzebowanie niemieszczce si w obu tych skraj-nych wyzwaniach. Wanym zadaniem kadej uczelni jest trafne okrelenie wasnej tosa-moci, dobre opisanie profilw ksztacenia i ugruntowana na tym uczciwa oferta zgaszana spoeczestwu. Trzeba odej od szkodliwego stereotypu uznawania uczelni nie-elitarnych za marne, zbdne. Kluczowe znaczenie ma dbao o jako ksztacenia, harmonizujc ze specyfik uczelni. Jako rozumiana jako doskonao, utosamiana z nauczaniem bazujcym na prowadzonych w uczelni badaniach i znamionujca si wysokimi wymaganiami meryto-rycznymi, dotyczcymi zwaszcza wiedzy i umiejtnoci kognitywnych, odnosi si przede wszystkim do uniwersytetw elitarnych. Jako jako zdolno uniwersytetu do zaspokajania wanych potrzeb otoczenia odnosi si gwnie do uczelni nieelitarnych. Wrd nich wan rol odgrywaj wysze szkoy zawodowe, rne od klasycznych uczelni akademickich, by moe wymagajce specyficznej cieki awansu naukowego. Trzeba mie take na uwadze odnoszc si do wszystkich uczelni jako jako wyznacznik wiarygodnoci uczelni, respek-towania ustalonych norm postpowania; t jako weryfikuj stosowne komisje zewntrzne. Dbao o jako ksztacenia odpowiednio dostosowan do specyfiki uczelni oraz rzetelna wiarygodno to wane znamiona wartoci uczelni, zarwno elitarnych, jak i pozostaych.

Jako ksztacenia wie si te z aktualnym i coraz bardziej istotnym czynnikiem zmian, jakim s konsekwencje rewolucji w zakresie technologii przetwarzania informacji. Przenie-sienie si wikszoci naszej dziaalnoci zawodowej i kontaktw do sieci uzalenio nas od warunkw funkcjonowania i dostpnoci sieci, a take zmienio charakter wielu podstawo-wych XX-wiecznych poj. Postp w tej dziedzinie otwiera nowe moliwoci, ale stanowi rwnie powane wyzwanie dla tradycyjnego sposobu ksztacenia uniwersyteckiego. Na-uczanie na odlego stwarza szanse dotarcia do licznego grona mniej uprzywilejowanych grup spoecznych i trzeba przyzna, e uniwersytety w znacznej mierze podjy to wyzwa-nie, otwierajc si na szerokie grono suchaczy rnego wieku, wywodzcych si z rnych grup spoecznych. Rewolucja IT otworzya szeroko drzwi dla masowego ksztacenia poprzez Internet oraz dostp do wiatowych zasobw literatury, otwartych kursw i wykadw,


najwyszej jakoci zintegrowanych programw edukacyjnych, dostpnych online tworzc zupenie nowe moliwoci w realizacji procesu dydaktycznego na naszych uczelniach. Wdro-enie technik informatycznych staje si czym powszechnym w pracy ze studentami, jest ono przy tym niezbdne do ksztatowania umiejtnoci koniecznych dla twrczego funkcjono-wania absolwentw w spoeczestwie wiedzy.

Trosk szczegln trzeba obj uczelnie, a na nich poszczeglne wydziay i instytuty na-ukowe, ktre maj uzasadnion ambicj, by si zalicza do grona orodkw studiw elitar-nych. Te bowiem uczelnie i orodki wpywaj na cay wiat akademicki, stanowi te silny motor postpu kulturowego i cywilizacyjnego caego spoeczestwa. Notorycznie powta-rzany, ale niestety wci aktualny jest apel o ich silniejsze materialne wsparcie ze rodkw publicznych; dzi bez powaniejszych nakadw finansowych nie sposb prowadzi ambit-nych i poytecznych bada naukowych ani utrzyma w obszarze nauki najzdolniejszych jej adeptw.

Co zatem naley zrobi, aby w Polsce naleycie ksztaci osoby wybitne, osoby utalento-wane, a zarazem takie, ktre maj pasj badawcz, chc si uczy i s zarazem wyczulone na przejawy patologicznych lub naruszajcych normy zachowa w yciu publicznym? Szans na zachowanie cigoci tradycji uniwersyteckiej w ksztaceniu elit w dobie masowego kszta-cenia mog by midzy innymi:a) tworzenie elitarnych programw, dostpnych dla osb pragncych uzyska wysokie kwa-

lifikacje z konkretnej dziedziny naukowej;b) eliminacja przez uczelnie aspirujce do statusu elitarnych sabych kierunkw studiw,

sabych zespow badawczych i uczonych oraz zastpowanie ich silnymi, o znaczcym potencjale i pozycji midzynarodowej;

c) powrt do idei maych grup akademickich, wsplnot naukowych, ktrych podstawowym zadaniem byoby prowadzenie wsplnych bada naukowych przez mistrzw i ich ucz-niw;

d) podniesienie poziomu studiw doktoranckich.Polskie uniwersytety przeywaj kryzys roli twrcw elit. Elitarnoci nie da si zadekre-

towa, ale mona j z czasem weryfikowa. Pamita trzeba i o tym, e jest ona nieodcznie zwizana z selekcj studiujcych. Na uczelniach lub w innych akademickich centrach maj-cych uzasadnione ambicje elitarne selekcja musi by surowa, a jej wymogi jasno okrelone. Tradycyjna koncepcja elitarnego uniwersytetu zakadaa partnerstwo midzy profesorami i studentami w dochodzeniu do prawdy, w ktrej profesor nie powinien narzuca uczniom gotowych rozwiza ani w jakikolwiek sposb ogranicza drg poszukiwa naukowych. Partnerstwo to nie ogranicza si do okresu studiw. Uczelniom powinno zalee na utrzymy-waniu ywych kontaktw z wybitnymi jej absolwentami. Nie chodzi jedynie o indywidualne kontakty profesorw z ich byymi studentami, potrzebne jest wypracowanie odpowiednich struktur i mechanizmw uatwiajcych uczelniom i ich absolwentom kontynuacj wzajem-nej wizi i wsppracy. Pewne kroki w tej dziedzinie poszczeglne uczelnie podjy, chodzi jednak o to, by tym kontaktom nada wysz rang.

Trudnoci w znalezieniu pracy wrd modych i wyksztaconych absolwentw po cz-ci wynikaj z faktu niedostosowania posiadanego przez nich wyksztacenia do zmienia-jcej si poday miejsc pracy. Zapotrzebowanie gospodarki wymaga bowiem czstego


i szybkiego zmieniania kwalifikacji. Tak dynamik na rynku pracy zapewnia nie monofacho-wo wyksztacenia, ale posiadanie szerokiego zakresu umiejtnoci i zdolnoci do perma-nentnego uczenia si przez cae ycie (tzw. life-long learning LLL). Co wicej, szybki roz-wj technologiczny i spoeczny, zmienno i wymagania rynku pracy, a take umasowienie ksztacenia wyszego sprawiaj, e to wanie uczelnie staj si najwaniejszymi orodkami LLL. Stopniowo najliczniejsz grup kandydatw na suchaczy staj si osoby posiadajce ju dyplom ukoczenia szkoy wyszej. Uczelnie powinny im zaproponowa programy i for-my ksztacenia dostosowane do ich potrzeb, pomocne w realizacji ich strategii yciowych. To daleko wicej ni tzw. ksztacenie ustawiczne. Proponowana przez uczelnie oferta LLL po-winna by rnorodna, elastyczna, moliwie zindywidualizowana. Sposb jej realizacji powi-nien obejmowa rozpoznanie potrzeb interesariuszy, doradztwo, wreszcie samo ksztacenie. Opracowana przez European University Association (EUA) Karta uniwersytetw uczcych przez cae ycie podkrela, e uniwersytety te powinny integrowa w ramach LLL edukacj formaln i nieformaln, programy prowadzce do uzyskania dyplomw z innymi formami ksztacenia, potrzeby samych uczelni i potrzeby otoczenia.

Rozdzia 3.

K:

Zmieniaj si warunki, w jakich przyszo dziaa uniwersytetom. Uniwersytety nie s dzi postrzegane jako instytucje, ktrym z natury naley si szacunek i zaufanie, majce domi-nujc, jeli nie monopolistyczn pozycj w tworzeniu wiedzy i ksztaceniu przyszych poko-le, w tym elit spoecznych. Spoeczestwo ma wobec nich konkretne oczekiwania i uczelnie musz tym oczekiwaniom sprosta.

Jaka jest wic spoeczna misja uniwersytetu? Wyczerpuje si ona wci w trzech tradycyj-nych paszczyznach aktywnoci akademickiej: w prowadzeniu bada naukowych, w kszta-ceniu oraz w upowszechnieniu wiedzy i kultury. O tym, jak cenne s owoce tych dziaa dla spoeczestwa, bya mowa wyej. Jednoczenie okazao si, e naley sprosta nieatwym wyzwaniom, trudnym do rozwizania dylematom i napiciom zwizanym w znacznym stop-niu ze zmianami zachodzcymi w otoczeniu spoeczno-gospodarczym polskich i nie tylko polskich uczelni. Deklaracja niniejsza wskazuje na zasadnicze kierunki rozwiza tych dy-lematw. Oto one:

I. Respektowanie zapotrzebowania spoecznego zgaszanego pod adresem uniwersyte-tw takie jednak, by wpisay si one w niezbywaln dla uniwersytetw i spoecznie donios perspektyw badawcz motywowan deniem do bezinteresownego po-znania prawdy.

II. Zachowanie i umacnianie waciwej uniwersytetom autonomii z gotowoci pod-dania spoecznej kontroli przejrzystych regu dotyczcych programw bada nauko-wych, dydaktyki, awansu naukowego i zarzdzania uniwersytetem.

III. Kultywowanie etosu akademickiego sprzyjajcego rozwojowi nauki i edukacji uniwer-syteckiej stosujcego jednak we wasnym systemie zarzdzania reguy i mechanizmy dziaania waciwe dla wszelkich instytucji publicznych.

IV. Takie ksztacenie studentw, ktre pozwoli im elastycznie i kreatywnie wej na rynek pracy.


V. Dbao o jako ksztacenia uwzgldniajc trzy jego wymiary: przekaz wiedzy, wy-posaanie w umiejtnoci i ksztatowanie postaw, przejrzyst i harmonizujc z misj uniwersytetu.

VI. Integralne, humanistyczne formowanie studentw, by mogli aktywnie i odpowiedzial-nie uczestniczy w yciu publicznym.

VII. Jasne i wiarygodne zdefiniowanie misji poszczeglnych uniwersytetw, uwzgldniaj-ce ich rnorodno.

VIII. Troska o rozwj elitarnych uniwersytetw i kierunkw studiw, podejmujcych naj-waniejsze naukowe wyzwania i ksztaccych ludzi nauki uczestniczcych w jej roz-woju w wymiarze wiatowym.

IX. Organizowanie i rozwijanie edukacji szerokich warstw spoecznych z wykorzystaniem osigni naukowo-technicznych, zwaszcza Internetu (tzw. life-long learning).

X. Aktywna, dynamiczna obecno uniwersytetw w yciu publicznym, inspirujca kie-runki rozwiza problemw nkajcych spoeczestwo, wspierajca ducha racjonal-nego dialogu spoecznego.

Te dylematy i sugestie zapewne take inne, mniej tu omwione nie daj si potrakto-wa jednakowo we wszystkich uczelniach; wiele zaley bowiem od przyjtej misji i strategii rozwoju oraz od zmieniajcych si lokalnych uwarunkowa. Uczelnie si rni i powinny si rni w coraz wikszym stopniu, rnie te powinny reagowa na wspomniane wyzwa-nia. Rozwizanie jakiego problemu znakomite dla jednej z nich moe okaza si niefortun-ne i szkodliwe dla innej. Wyzwania te jednak kada uczelnia musi podj, znale wasne, jasno sformuowane drogi odpowiadania na nie i poda je do publicznej wiadomoci. Tylko wwczas uniwersytet uzyska wiarygodno niezbdn do tego, aby zdoby uznanie i akcep-tacj swojej dziaalnoci. Tylko wwczas bdzie on w stanie dobrze zgodnie ze swoj misj suy spoeczestwu.

Tak oto dbao o jako uniwersytetw wpisuje si gboko w dbao o jako caego spoeczestwa.


BibliografiaBarnett R., University knowledge in the age of supercomplexity, Higher Education vol. 40, No. 4, p. 409422.

Chmielecka E., Etos akademicki a kultura instytucjonalna uczelni, (w:) Chmielecka E., Jedlicki J., Rycard A. (red.),

Ideay nauki i konflikty wartoci, Warszawa 2005, s. 195206.

Chmielecka E., Przemiany modelu uniwersytetu we wspczesnej Europie, (w:) Osiski J. (red.), Wspczesna

cywilizacja Zachodu. Atuty i saboci, Oficyna Wyd. SGH, Warszawa 2010.

Chmielecka E., Kraniewski A., Marciniak Z., Krajowe Ramy Kwalifikacji w szkolnictwie wyszym, (w:) Raport

o stanie edukacji 2012, Instytut Bada Edukacyjnych, Warszawa 2013.

Clark B.R., The higher education system. Academic Organization in Cross-National Perspective, Univ. of Cali-

fornia Press, 1983.

Communication from the European Commission: The role of universities in the Europe of Knowledge, Brus-

sels, 05.03.2003.

Etzkovitz H., Leydesdorff L., Universities and the global knowledge economy. A triple helix of university-

-industry-government relations, London 1997.

Gonzales J., Wagenaar R. (ed.), Tuning educational Structures in Europe II: Universities Contribution to the

Bologna Process, Univ. of Deusto, Univ. of Groningen 2005.

Jwiak J., Spoeczna rola szkolnictwa wyszego i jego misja publiczna w perspektywie dekady 20102020,

(w:) Polskie szkolnictwo wysze. Stan, uwarunkowania, perspektywy, Wyd. UW, Warszawa 2009, s. 45

78.

Kraniewski A., Proces Boloski. To ju 10 lat, Fundacja Rozwoju Systemw Edukacji, Warszawa 2009.

Standardy i wskazwki dotyczce zapewnienia jakoci ksztacenia w Europejskim Obszarze Szkolnictwa Wy-

szego, Warszawa 2005.

Sztompka P., Matuszek K. (red.), Idea Uniwersytetu. Reaktywacja, Wyd. UJ, Krakw 2014. Wolff K.D. (ed.),

Autonomy and External Control. The University in Search of the Golden Mean, Mnchen 1997.

Twardowski K., O dostojestwie uniwersytetu, Pozna 1933.

Wonicki J. (red.), Misja i suebno uniwersytetu w XXI wieku, Fundacja Rektorw Polskich, Warszawa

2013.

Documents

PROGRAM 001028 Misja Spoleczna