Pojam nPojam normorme (mjera, e (mjera, standard)standard)

Pojam nPojam normorme (mjera, e (mjera, standard)standard)

• pravilpraviloo ponašanja ponašanja koj kojee reguliš regulišee međuljudske odnose, stanja i ponašanja. međuljudske odnose, stanja i ponašanja. • standard ponastandard ponašanjašanja, prosječno , prosječno ponašanje, identično ponašanje ljudi u ponašanje, identično ponašanje ljudi u određenim situacijama.određenim situacijama.• stare koliko i organizovan život u stare koliko i organizovan život u društvu.društvu.• nnajstarija podjelaajstarija podjela:: 1. 1. društvenedruštvene ii• 2. 2. prirodneprirodne norme. norme.

Prirodne norme - pojam

• nastaju mimo volje i uticaja čovjeka, nastaju snagom neminovnosti...npr. smrt...

• rezultat prirodnih zakonitosti. • nemaju cilj i sankcije, djeluju na materiju.

Društvene norme

• upućene su i djeluju na svijest čovjeka.• rezultat su volje čovjeka.• imaju sankciju i cilj. • pravilo ili standard ponašanja u okviru

neke društvene grupe koji pripadnici grupe smatraju obaveznim.

• običaji, moral i pravne norme. • običaji – pravila koja nastaju

dugotrajnim ponavljanjem.• moral – oblik svijesti.

Primjer društvene norme

• a) norma – pravilo ili standard po kome neki ljudi svake nedelje idu sa porodicom u kafanu na ručak.

• takvo ponašanje ne smatraju obaveznim. • b) pripadnici određene vjerske zajednice

idu svake nedelje u crkvu.• takvo ponašanje se smatra obaveznim,

suprotno ponašanje ima za posljedicu npr. osudu od pripadnika te zajednice – društvena norma u užem smislu.

II Pravna norma (pravilo, propis, zakon, mjera,

standard)• pravo predstavlja sistem (povezane) i

skup pravnih normi; one su element prava.

• pravna norma - pravilo (standard) o ponašanju subjekta prava sankcionisano monopolom fizičke sile kojim raspolaže država.

• norma koju donosi suverena vlast ili od nje delegirani subjekt.

• obavezna pravila, zapovijesti o ponašanju u društvu koje garantuje država kao spoljnji autoritet.

Pravna norma

• poslednji, najprostiji element prava – pravni atom koji se više ne može razložiti na prostije pravne elemente.

• vrsta društvenih normi u užem smislu riječi i od ostalih društvenih normi razlikuju se prema sankciji koja stoji iza dispozicije sadržane u njima.

• pravne norme, u odnosu na ostale društvene norme, pojavile su se najkasnije, zajedno sa nastankom države.

Pravna norma

• pravne norme predstavljaju najprostiji element prava te se zbog toga ne mogu razložiti na svoje sastavne dijelove koji bi mogli samostalno da postoje i da se primjenjuju.

• one su pravila ponašanja koja uređuju određene odnose među ljudima – pravne odnose.

• različite vrste pravnih normi.

Adresant i adresat

• pravilo o određenom ponašanju koje izdaje određeni tvorac – zabranjeno je ubijati pod prijetnjom određene sankcije; ko učini štetu dužan je da je naknadi...

• zahtjev koji izdavalac norme upućuje drugima da motiviše njihovo ponašanje.

• izdavalac pravne norme - adresant - onaj koji normu stvara i upućuje drugima.

• oni kojima je pravna norma upućena – adresati pravne norme.

Pravna norma

• ona reguliše ponašanje adresata.• pravnu normu ne treba miješati s

članovima ili paragrafima zakona ili drugih pravnih akata.

• rijetko se poklapa s jednim članom.• jedan član sadrži ili dio jedne ili više

normi ili rjeđe nekoliko normi, a rijetko kad potpunu pravnu normu.

• dešava se da se jedan dio pravne norme nalazi u jednom aktu, a drugi u drugom.

Šta nije bitno za pravnu normu?

• pravna norma je društvena norma koja se od drugih društvenih normi (morala, religije, običaja) razlikuje po svojoj vezi s državnom - pravnom vlašću i pravom.

• za pravnu normu nije bitno:• 1. sadržaj – ona može pravno uobličiti bilo

kakav sadržaj;• 2. oblik - da li je u pisanom ili nepisanom

obliku;• 3. rok trajanja - nevažno koliko će trajati.

Šta je bitno za pravnu normu?

• 1. njena vezanost sa državnom vlasti i drugim državno-pravnim činiocima i

• 2. njena efikasnost - svojstvo pravne norme da utiče na ljudsko ponašanje i da se njezinim zahtjevom formiraju društveni odnosi.

Stvaranje pravne norme:

• a) neposredno (zakonodavac stvarajući pravnu normu daje joj sadržaj koji ne nalazimo ni u jednoj društvenoj normi).

• b) posredno (zakonodavac stvarajući pravnu normu daje joj sadržaj koji već nalazimo u nekoj društvenoj normi i time ga stavlja u pravnu sferu).

Vrste pravnih normi

• I - prema subjektima koji ih stvaraju:• 1. državne,• 2. norme drugih organizacija i• 3. norme građana. • ili • 1. pravne norme državnog porijekla i• 2. nedržavne (stvaraju drugi

druš.subjekti).

Vrste pravnih normi

• II - prema njihovom sadržaju ili funkciji:• 1. zapovjedne: a) naređujuće, b)

zabranjujuće, 2. ovlašćujuće i 3. dopuštajuće.

• III – prema načinu izražavanja:• 1. nepisane i 2. pisane.• IV – prema načinu nastanka:• 1. običajne i 2. postavljene.

Vrste pravnih normi

• V - prema državnim djelatnostima i organima koji stvaraju državne norme:

• 1. ustavne i zakonodavne,• 2. norme šefa države,• 3. norme vlade,• 4. sudske i upravne norme.• VI - prema predmetu regulisanja:• ustavne, građanske, porodične, upravne,

finansijske , radne, krivične...

Vrste pravnih normi

• u teoriji prava je uobičajeno da se pravne norme dijele i prema dva sljedeća kriterijuma:

• 1. prema kriterijumu uslovnosti – • a) uslovne ili apstraktne i • b) bezuslovne ili konkretne pravne

norme.

Vrste pravnih normi

• 2. prema kriterijumu broja subjekata prema kojima su upućene (adresati) –

• a) opšte (apstraktne), • b) posebne i • c) pojedinačne (konkretne) pravne norme.

1.a. Uslovne pravne norme

• ili apstraktne norme - one norme koje se donose za društvene odnose, odnosno situacije koje u momentu njihovog stvaranja još uvijek nisu nastale (ne postoje), ali se očekuje da u budućnosti nastanu.

• donose se za situacije koje treba da nastupe.

• pravni poredak se može zamisliti bez ovih normi, jer one nisu nužne.

1.b. Bezuslovne pravne norme

• ili konkretne - donose se za već nastalu ili datu situaciju i primjenjuju se odmah.

• pravni poredak se ne može zamisliti bez bezuslovnih normi, one su nužne zato što su nastale situacije koje se moraju regulisati normama prava.

• umjesto da čeka da dijete bude rođeno ili ubistvo izvršeno pa da donese normu o tome, stvaralac norme može donijeti unaprijed normu po kojoj će se postupati kad se to bude desilo.

2.a. Opšte pravne norme

• 1) opšta ili generalna pravna norma - ona koja je upućena svim građanima na državnom teritoriju;

• nazivaju se i pravnim pravilima.• odnose se na neodređen broj lica koja

se nalaze ili mogu doći u istu situaciju predviđenu normom.

• npr. svi građani su dužni da plaćaju porez; roditelj je dužan da vaspitava djecu.

Pravna načela ili pravni principi

• u opšte norme spadaju i pravna načela ili pravni principi – najapstraktnija i osnovna pravila nekog pravnog sistema, najviše opšte pravne norme, “norme nad normama”, iskazuju osnovne vrijednosti; nalazimo ih u ustavima; načela zakonitosti; narodne i nacionalne suverenosti; nezavisnosti i stalnosti sudija; pravne sigurnosti; oficijelnosti...

2.b. Posebne pravne norme

• 2) posebna pravna norma - ona koja se upućuje samo određenoj grupi građana, a ne svima.

• Zakon o državnim službenicima; Zakon o policijskim službenicima, Zakon o advokaturi...

2.c. Pojedinačne ili individualne pravne norme

• 3) pojedinačna ili individualna pravna norma - ona koja se upućuje tačno određenom pojedincu ili većem broju pojedinaca.

• pravno rješava neki individualni slučaj, ujedno neponovljiv; odnose se samo na jedan, tačno određen slučaj i on se u normi imenuje. npr. Petar je dužan da plati toliko i toliko poreza; Janko se osuđuje na 3 mjeseca zatvora...

• proizlaze iz opštih i potčinjene su ovima.

Pravna norma s obzirom na teritorijalno važenje

• a) generalna pravna norma - važi na čitavom državnom teritoriju.

• b) partikularna pravna norma - važi samo na određenom ili manjem dijelu državnog teritorija (opštinske, gradske)...

• generalne su norme i one koje važe preko granica država – međunarodne (javne) norme.

Tri načela (principa) važenja pravne norme:

• 1. načelo teritorijalnosti - pravna norma vrijedi na teritoriju neke države i primjenjuje se na sve pravne subjekte koji se nalaze na tom teritoriju.

• 2. načelo personalnosti - pravna norma primjenjuje se na pravne subjete koji su u naročitoj vezi sa tom državom, tj. na lica koja su državljani te države.

Tri načela (principa) važenja pravne norme:

• 3. načelo eksteritorijalnosti - pravne norme koje daju određene pravne povlastice za lica i osoblje diplomatskog predstavništva jedne zemlje u drugoj, npr. imunitet, davanje azila.

• najčešće se primjenjuje načelo teritorijalnosti, ali postoji niz situacija kad se primjenjuje i načelo personalnosti, česta je upotreba kombinacije ova dva načela.

Vrste normi prema stepenu (ne)određenosti

norme

• 1. stroge – kogentne ili striktne norme – obavezuju na jedno čvrsto određeno ponašanje, koje zakonodavac želi postići (norme sa obavezom poštivanja života, tijela, slobode..); nema mogućnosti izbora između dva ili više dopuštenih ponašanja.

• 2. disjunktivne pravne norme – one koje daju pravnom subjektu određenu mjeru slobodnog ponašanja.

Disjunktivne pravne norme - vrste

• a. pravne norme sa nedovoljno određenim pojmovima (standardima) – najmanje neodređene;

• b. alternativne pravne norme; • c. norme koje daju tzv. diskrecionu vlast i• d. dispozitivne (zamjenjive) norme –

najviše neodređene.

Elementi pravne norme

• svaka pravna norma dva osnovna elementa:

• 1. dispozicija i • 2. sankcija.• dipozicija i sankcija su pravila

ponašanja.• to su alternativna pravila ponašanja, tj. ili se

primjenjuje jedno ili drugo – nikako se ne primjenjuju oba.

• neprimjenjivanje dispozicije uslov je za primjenu sankcije.

Kada mogu biti primijenjene dispozicija i

sankcija?

• samo ako su ispunjeni uslovi za njihovu primjenu.

• ovi uslovi su obuhvaćeni pravnom normom.

• dio pravne norme koji opisuje uslove za primjenu pravila ponašanja sadržanog u normi naziva se pretpostavkom pravne norme.

Elementi uslovne i bezuslovne norme

• uslovne norme imaju pored dispozicije i sankcije još i dvije pretpostavke:

• a) pretpostavku dispozicije i • b) pretpostavku sankcije;• bezuslovne norme (donose se za

situaciju koja je već nastala) imaju samo jednu pretpostavku – onu koja se odnosi na sankciju – one imaju tri elementa.

Dakle, elementi pravne norme su:

• 1. pretpostavka (hipoteza) dispozicije - činjenice koje moraju postojati da bi se dispozicija (glavni dio norme) primijenila;

• 2. dispozicija - pravilo ponašanja ljudi; • 3. pretpostavka (hipoteza) sankcije -

prekršaj – delikt (opis činjenica koje su uslov za primjenu pravila koja su sadržana u sankc);

• 4. sankcija - odnosi se na lice koje je prekršilo dispoziciju.

Primjer

• ko ima godišnji prihod od određene djelatnosti (hipoteza dispozicije);

• dužan je da plati porez u odgovarajućem procentu u odnosu na visinu prihoda (dispozicija);

• ako poreski obveznik ne plati porez u odgovarajućem procentu u odnosu na visinu prihoda (pretpostavka sankcije – delikt);

• nadležni organ je obavezan i ovlašćen da izvršiocu delikta izrekne kaznu propisanu zakonom (sankcija).

1. Pretpostavka dispozicije – hipoteza ili uslov primjene

dispozicije

• element u kome se određuju uslovi pod kojima se dispozicija primjenjuje.

• nije norma, nije pravilo o ponašanju, ona je opis pravnih činjenica koje su uslov za primjenu dispozicije, dispozicija se ima primijeniti tek ako se dogode one činjenice koje su predviđene u njenoj pretpostavci.

• “ko ima imovinu dužan je da plati porez”

Pretpostavka dispozicije

• početni dio pravne norme.• obično počinje riječima: ako, ko, kada.. • ona određuje događaj koji još nije tu, koji

se predviđa kao moguć, koji je, čak, možda, vjerovatan ili normalan, ili i nezbježan, ali koji tek treba da se desi.

• pravne činjenice – činjenice ili okolnosti za čije nastupanje norma vezuje nastanak, promjenu ili prestanak pravnog odnosa.

Pravne činjenice

• pravne činjenice:• A. događaji: 1) prirodni: rođenje; smrt;

protek vremena.• 2. društveni: rat; vanredno stanje; javni

interes.• B. ljudske radnje: 1)

dozvoljene,voljne - pravni poslovi; radnje saglasne pravu.

• 2. nedozvoljene - delikti.

Kakva može biti pretpostavka dispozicije?

• 1. potpuno određena - u njoj su navedene činjenice koje određuju njenu primjenu;

• 2. relativno određena kada zakon na neki način ograničava slobodu rješenja pitanja umjesnosti ili neumjesnosti primjene pravne norme i

• 3. neodređena, kada zakon propisuje primjenu neke mjere samo u slučaju ako to smatraju za cjelishodno odgovarajući državni organi.

Pretpostavka dispozicije pravne norme

• veoma jednostavno je zapaziti u samom tekstu norme jer ona sadrži, najčešće, opis faktičke situacije na koju norma treba da se primjeni, okolnosti ili činjenice koje moraju postojati da bi se norma mogla primijeniti.

• npr. ako ostavilac ima više djece, zaostavština će se među njima podijeliti na jednake dijelove; roditelji su dužni da izdržavaju svoju maloljetnu djecu (uslov roditeljstvo).

2. Dispozicija – osnovni element

• bitan, suštinski, središnji dio norme.• pravilo ponašanja koje se zahtijeva od

subjekta norme; normativni element pravne norme predstavlja nalog jedne volje upućen drugim subjektima u društvu kako treba da se ponašaju.

• zapovijest o ponašanju ljudi, zapovijest volje vlasti upućena drugoj volji.

• “ko ima imovinu dužan je da plati porez”

Kako može biti formulisana u dispoziciji zapovijest o

ponašanju?

• u obliku: • zabrane, naređenja, ovlašćenja,

dopuštenja.• u tom smislu govorimo o:• zabranjujućim, naređujućim, ovlašćujućim

i dopuštajućim dispozicijama (normama). • dispozicije koje jasno i precizno definišu

naredbu, zabranu ili ovlašćenje nazivaju se kategoričkim dispozicijama.

Podjela dispozicija s obzirom na način na koji je

formulisana zapovijest

• naređujuća dispozicija (norma) naređuje subjektu da se ponaša na određen način (građani su dužni da plaćaju porez);

• zabranjujuća – zabranjuje subjektu da izvrši neku radnju, naređuje mu nečinjenje (zabranjeno je krasti);

• naređujuće i zabranjujuće norme jesu zapovjedne ili imperativne norme.

Podjela dispozicija s obzirom na način na koji je

formulisana zapovijest

• ovlašćujuća – ovlašćuje subjekt na jedno ponašanje, niti mu naređuje niti zabranjuje (svako ima pravo na zaštitu zdravlja).

• dopuštajuća – ne može se ni poštovati ni prekršiti, ona se može koristiti ili ne koristiti (npr. norma o nužnoj odbrani ne može da bude ni poštovana ni prekršena).

Primjeri

• npr. u normi o izdržavanju djece dispozicija postavlja roditeljima pravnu obavezu i ovlašćenje da svoju maloljetnu djecu hrane, odijevaju, daju im smještaj, a ujedno djeci daje pravno ovlašćenje na takva činjenja;

• u normi o porezu na prihod dispozicija postavlja obavezu subjektima koji imaju prihod da plate porez, a ujedno državi ovlašćenje da primi taj iznos poreza.

Podjela dispozicija s obzirom na stepen određenosti

radnje predviđene njima

• a. dispozicije sa nedovoljno određenim pojmovima (standardima) – najmanje neodređene;

• b. alternativne dispozicije; • c. dispozicije koje daju tzv. diskrecionu

vlast i• d. dispozitivne (zamjenjive) dispozicije –

najviše neodređene.

a. Dispozicije sa nedovoljno određenim pravnim

pojmovima

• sadrže nedovoljno precizno određeno pravilo ponašanja, pri čemu se precizno određivanje pravila ponašanja prepušta drugom subjektu, sudu ili organu uprave koji će ga u konkretnom slučaju precizirati.

• npr. sudu je prepušteno da uzimajući u obzir visinu zarade, stepen i vrstu pomoći, učešće u domaćinskim poslovima, odgajanje djece i sl. odredi koliko je učešće svakog bračnog druga u zajedničkoj imovini stečenoj u braku.

a. Dispozicije sa nedovoljno određenim pravnim

pojmovima

• česte neodređene dispozicije koje sadrže tzv. pravne standarde koji predstavljaju pojmove koji svoju sadržinu mogu mijenjati zavisno od konkretnih oklonosti u kojima se primjenjuju npr. savjestan, neprilagođena brzina, brza vožnja, javni moral, JRM i sl.

• pravni standardi – normativni pojmovi koji se često koriste u građanskom, porodičnom, upravnom pravu, ne u krivičn.

b. Alternativne dispozicije (bira se način izvršenja obaveze) npr. izbor prezimena u braku

• adresat ima na raspolaganju dva ili više pravila ponašanja koja su ravnopravno utvrđena, a stvar je adresata, njegove slobode, volje i interesa koje će od njih odabrati.

• subjekt prava ne može izbjeći primjenu neke dispozicije, on vrši izbor jedne od njih.

• npr. ako dispozicija određuje da je dužnik dužan predati stvar koju duguje ili njenu novčanu vrijednost.

c. Dispozicije koje daju diskrecionu vlast

• one organu uprave ili sudu daju ovlašćenje da utvrde pravilo ponašanja koje se odnosi na adresata.

• ovakva vrsta ovlašćenja državnog organa naziva se diskrecionom vlašću (ocjenom), ove dispozicije se nazivaju diskrecionim dispozicijama ili dispoz sa diskrecionom vlašću.

• primjeri: ovlašćenje uprave na izdavanje p.i. ili odobrenja za oružje; kad je sud ovlašćen da neko lice kazni kaznom od 3 do 6 mjeseci zatvora; ili kada odluči kom roditelju će dati dijete na vaspitanje...

c. Dispozicije sa diskrecionom vlašću

– to su ovlašćujuće norme;– odnose se na upravu i sudstvo; – nadležni organ donosi pojedinačni akt

samo u okviru datih nadležnosti;– diskreciju vrši racionalno – bira način

ostvarenja javnog interesa;– odluka organa obavezuje adresate

kao i svaka kategorička norma;– postoji kontrola i nadzor nad

zakonitošću.

d. Dispozitivne (zamjenljive) dispozicije

• vrsta neodređenih dispozicija čije pravilo ponašanja propisuje država.

• ostavlja se izričito mogućnost adresatu kome je pravna norma upućena da, ukoliko to želi, sam stvori drugačiju dispoziciju i time sam sebi propiše pravilo ponašanja;

• i one su obavezujuće.• ova vrsta dispozicija često se primjenjuje

u građanskom i imovinskom pravu.• stvar će se vratiti u roku 3 mj ukoliko

stranke nisu drugačije odredile...

3. Pretpostavka sankcije (prekršaj, delikt)

• sankcija može biti primijenjena tek ako je izvršen prekršaj dispozicije.

• sankcija je pravna posljedica prekršaja. • termin delikt potiče iz lat. jezika, od imenice

delictum izvedene iz glagola delinquere - propuštanje da se izvrši neka dužnost, pravna ili moralna obaveza.

3. Pretpostavka sankcije (prekršaj, delikt)

• ona je nužni i obavezni element pravne norme, tj. uslov za primjenu sankcije.

• prekršaj je nenormativni dio pravne norme i sastoji se u ponašanju subjekta prava koje je suprotno dispoziciji.

• neizvršenje pravne obaveze, radnja suprotna obaveznoj radnji ili je to zabranjena radnja – uslov za primjenu sankcije.

Prekršaj i način izvršenja

• prekršaj je ljudska voljna i svjesna radnja.

• zavisno od vrste dispozicije, prekršaj se može izvršiti radnjom činjenja ili nečinjenjem.

• npr. u normi o izdržavanju maloljetne djece, delikt je opis jednog zabranjenog nečinjenja – neizdržavanja djece, koje je uslov za primjenu sankcije na roditelje.

Podjela delikata prema granama prava

• 1. delikti upereni protiv imovine, nanošenje štete (građanskopravni delikti);

• 2. delikti upereni protiv državnopravnog poretka (krivičnopravni delikti ili KD);

• 3. disciplinski delikti - manje povrede službene dužnosti i radnih pravila za službena lica i druge zaposlene;

• 4. administrativni delikti ili prekršaji;• 5. privredni prestupi.

4.Sankcija – sanctio (pojam i vrste)

• element pravne norme koji normi daje pravni karakter i po kome se ona razlikuje od ostalih društvenih normi.

• sankcija je pravna posljedica za slučaj nepoštovanja zakonskih odredaba.

• u pravilu, sankcija se sastoji u nalogu upućenom državnom organu ili samom prekršiocu dispozicije.

Podjela sankcija prema sadržaju

• prema svom sadržaju dijele se na: • 1. određene ili • 2. odredive (rijetkost). • određene sankcije: • a) alternativne i • b) sankcije sa diskrecionom vlašću, • c) dispozitivne sankcije koje su sasvim

rijetke.

Odredive sankcije

• odredive sankcije treba izbjegavati.• upotreba prinude, odnosno sile mora

biti u najvećoj mogućoj mjeri precizirana da bi bila legalna i efikasna tako da su kategorične (određene) i alternativne sankcije pravilo, dok se druge ili ne koriste uopšte ili se koriste rijetko i van krivičnog prava.

Odgovornost kao uslov primjene sankcije

• da bi se na subjekta prava mogla primijeniti sankcija, pored učinjenog delikta, potrebno je da postoji i odgovornost.

• podložnost prekršioca dispozicije sankciji naziva se pravnom odgovornošću.

• prekršilac dispozicije odgovara za prekršaj, podložan je sankciji...

Vrste odgovornosti

• odgovornost može biti: • 1. objektivna (bez ikakve veze sa

krivicom), • 2. subjektivna koja pretpostavlja krivicu,

tj. povezanost svijesti i volje sa deliktom. • krivična, građanska, prekršajna,

disciplinska...

Objektivna odgovornost

• za postojanje delikta dovoljna je protivpravna radnja suprotna obaveznoj radnji (činjenja ili nečinjenja); svaki subjekt koji učini protivpravnu radnju, neovisno da li je pri tome svjestan i koliko je svjestan onog što čini jeste učinilac delikta, pravno je odgovoran i treba biti sankcionisan.

• delikt u objektivnom smislu; • za ubistvo je odgovorno svako lice koje

drugog liši života; princip koji su primjenjivale stare civilizacije.

Subjektivna odgovornost i delikt u subjektivnom smislu

• za postojanje delikta potrebna su dva elementa: 1. protivpravna radnja i 2. krivnja.

• delikt čini i za njega pravno odgovara samo subjekt koji je protivpravnu radnju počinio u stanju krivnje.

• pojam krivnje, oblici krivnje...• razlozi koji isključuju protivpravnost...

Podjela sankcija prema grani prava koja ih propisuje

• prema grani prava koja propisuje sankcije tj. prema vrsti učinjenog delikta sankcije mogu biti:

• 1. krivičnopravne, • 2. građanskopravne, • 3. disciplinske, • 4. prekršajne, • 5. privredno-prestupne...

Podjela sankcija s obzirom na to prema kome se

primjenjuju:

• 1. sankcije prema licima i • 2. sankcije prema aktima (nezakonitost). • 1. sankcije prema licima u slučaju

učinjenog krivičnog djela sastoje se u različitim radnjama čija je suština u privremenom ili trajnom oduzimanju ili ograničavanju raznih vrijednosti ili dobara koje utiču na ličnost prekršioca: život, tijelo, sloboda, imovina, određena prava...

Sankcije prema licima

• u domenu građanskog prava, tj. u slučaju učinjenog građansko-pravnog delikta, sankcije prema licima se sastoje u naknadi imovinske ili neimovinske štete koja je nastupila deliktom.

• u slučaju izvršenja disciplinskog delikta, sankcije se sastoje u oduzimanju ili ograničavanju nekih prava ili u novčanim kazn.

• za prekršaje - sankcije slične krivičnim, ali svakako blaže i po kvantitetu i po kvalitetu.

2. Sankcije prema pravnim aktima

• izriču se prema pravnim aktima kada oni imaju neki nedostatak.

• sastoje se u otklanjanju važenja i dejstva pravnog akta u pravnom poretku:

• 1. akti se poništavaju - briše se njihovo postojanje kao i dejstvo od trenutka njihovog donošenja u prošlosti (posljedice koje je akt proizveo) - ništavi akti ili

• 2. akti se ukidaju - prestaje njihovo dejstvo od trenutka donošenja odluke za budućnost – rušljivi akti.

Formiranje prava (pravni akt, pravna radnja)

• kako se pravne norme stvaraju, kako nastaju?

• pravne norme nastaju putem tzv. pravnih akata, odnosno pravnih radnji odgovarajućih subjekata.

• pravne norme, dakle, stvaraju svojim aktima za to ovlašćeni subjekti.

Pojam pravnog ili normativnog akta

• svaki pravni akt sadrži jednu ili više pravnih normi; on je skup pravni normi.

• pravni akt obično podrazumijeva i akt, odnosno radnju stvaranja pravne norme.

• pravni akt je i pisani dokument, oblik ili tekst koji sadrži određenu pravnu normu (to su ustavni i zakonski tekstovi objavljeni u sl.glasilima, pisane presude, upravna rješenja, ugovori u pisanom obliku...)

Pravni akt kao normativni akt

• pisani jezički oblik - tekst koji sadrži pravne norme, tekst koji sadrži jednu, više ili mnogo pravnih normi.

• sastoji se od jedne, više ili mnogo rečenica-odredbi, u kojima su ili cjelovite pravne norme ili, u pravilu, pojedini elementi pravnih normi.

• npr. presuda je pravni akt koji sadrži samo jednu pravnu normu, ustav ili zakon, mnoštvo normi i veliki broj odredaba – članci i stavovi.

Vrste normativnih pravnih akata

• I - državni akti, akti drugih organizacija i akti građana;

• II – ustavni i zakonodavni akti, akti šefa države, akti vlade, sudski i upravni akti;

• III – viši i niži akti;• IV – opšti i pojedinačni akti;• V – generalni i partikularni akti;• VI – akti ustavnog, krivičnog,

građanskog prava....

Šta je priroda pravnih akata?

• pravni akti su vrsta pravnih radnji kojima se stvaraju pravne norme; to su ljudske radnje koje imaju pravne posljedice.

• ove radnje mogu biti jezički akti (radnje) – govor, pisanje ili materijalni akti – postavljanje saob.znakova, pokreti saobraćajca...

Koje ljudske radnje predstavljaju pravne

akte?• odlučivanje u parlamentu (kojim se

stvaraju zakonske norme),• odlučivanje u sudu (kojim se donose

presude),• sklapanje ugovora...• pravni akt je samo odluka kojom se

stvara pravna norma (a ne cio proces stvaranja norme, npr. rasprave u parlamentu ili saslušanje svjedoka nisu pravni akti, jer se njima ne stvaraju pravne norme, one su uslov za stvaranje norme.)

Čime je pravni akt određen?

• pravni akt je određen:• 1. svojom sadržinom (materijom) i• 2. svojom formom (oblikom).

1. Sadržina (materija) pravnog akta

• osnovnu sadržinu pravnog akta čine pravne norme (rjeđe jedna, češće veći broj normi).

• pojedini pravni akti sadrže samo uslove za primjenu pravnih normi – to su izjave volje predviđene kao uslov za primjenu neke norme (izjava nasljednika da se prihvata nasljedstva; razne molbe koje predstavljaju uslov za donošenje odgovarajućih upravnih akata...)

1. Sadržina pravnog akta

• prema nekim autorima pravni akt sadrži i sporedan elemenat - potpuno i precizno označavanje pravnog akta i određivanje njegovog mjesta u pravnom poretku.

• u sporedne elemente ubrajamo: naziv akta, pravni osnov za donošenje akta, naziv donosioca akta, datum i mjesto donošenja, datum stupanja na snagu itd.

• npr. sudska presuda koja sadrži oznaku suda koji je donio, zakona na osnovu kog se donosi, mjesto i vrijeme donošenja...

a. Pravni akti kojima se stvaraju pravne norme dijele

se na:

• 1. opšte – oni koji sadrže opšte pravne norme,

• 2. pojedinačne – oni koji sadrže pojedinačne pravne norme.

• 1. one kojima se stvara potpuna pravna norma i

• 2. one kojima se stvara samo jedan element pravne norme.

2. Forma (oblik) pravnog akta

• skup materijalnih sredstava, činilaca i načina kojima se akt stvara i ispoljava.

• načini na koje se pravni akti stvaraju i izražavaju.

• sadrži tri osnovna elementa: • a. nadležnost subjekta za donošenje

pravnog akta, • b. postupak donošenja pravnog akta i • c. materijalizacija akta.

2.a. Nadležnost za donošenje pravnog akta

• jeste ovlašćenje određenog subjekta da donese određeni pravni akt (parlament je nadležan i ovlašćen da donosi zakone, sud presude, organi uprave rješenja).

• subjekti koji su ovlašćeni da donose pravne akte su brojni i različiti: niz državnih i nedržavnih subjekata.

• državni: zakonodavni, sudski i izvršni (upravni),

• nedržavni: pojedinačni akti, pravni poslovi...

2.a. Nadležnost za donošenje pravnog akta

• nadležnost svih državnih organa precizno je unaprijed utvrđena i svi državni organi (kao i nedržavni subjekti) dužni su paziti na svoju nadležnost.

• ukoliko bi došlo do povrede ovih normi, tj. ukoliko bi nenadležan organ donio pravni akt, to bi bio razlog za utvrđivanje njegove nezakonitosti.

2.b. Postupak – procedura donošenja pravnog akta

• obuhvata skup radnji koje nadležni organ mora učiniti u donošenju pravnog akta iz svoje nadležnosti.

• način donošenja pravnog akta, po pravilu pravno propisan.

• postupci donošenja pravnih akata državnih organa su precizno i detaljno uređeni (krivični, građanski, upravni i dr.), a za nedržavne organe, ovi postupci se shodno primjenjuju, ili postupak nije obavezno propisan pravnom normom.

2.c. Materijalizacija pravnog akta

• predstavlja skup radnji, odn.način da se sadržina pravnog akta saopšti drugim subjektima (čitanje sudske presude).

• materijalizacija se najčešće izražava jezikom (pismeno ili usmeno), a izuzetno i tjelesnim pokretima, odnosno drugim znacima ili sredstvima (saobraćajac).

• materijalizacija ima za cilj da obezbijedi trajnost pravnog akta (u pravilu pisanim oblikom, zakon se objavljuje u sl.glasilu, presuda se izrađuje u pisanom obliku).

Prekršaj propisa o formi i sadržini pravnog akta

• za svaki prekršaj propisa o formi i sadržini pravnog akta primjenjuju se sankcije prema aktu i često subjektu koji je akt donio.

• formalna neispravnost akta – akt donijet u drukčijoj formi od propisane,

• sadržinska (materijalna) – sadržina suprotna od one koja je utvrđena propisom.

Vrste pravnih akata, još neke klasifikacije

• više kriterija za razlikovanje pravnih akata:

• s obzirom na oblik, pravni akti se dijele na pisane i nepisane;

• s obzirom na subjekt koji ih je donio - na javne i privatne;

• s obzirom na sadržinu - opšti i pojedinačni;• s obzirom na pravnu snagu – viši i niži.

Opšti i pojedinačni pravni akti

• opšti pravni akti (propisi) sadrže opšte pravne norme i predstavljaju izvore prava u formalnom smislu.

• pojedinačni - sadrže pojedinačne pravne norme ili neki od njenih elemenata (dispoziciju ili sankciju), zbog čega ih možemo podijeliti na potpune i nepotpune; uređuju ponašanja imenom i prezimenom označenih subjekata.

• opšti su izvori pojedinačnih.

Hijerarhijska ljestvica pravnih akata

• ustav,• zakoni,• podzakonski opšti akti državni organa

(uredbe, pravilnici, odluke, naredbe, uputstva, statuti...), zatim običajno pravo,, negdje i precedenti i međ.ugovori,

• pojedinačni pravni akti (ukazi, sudski akti, upravni akti i pravni poslovi).

IV. Opšti pravni akti – formalni izvori prava

• 1. u materijalnom, • 2. idejnom ili vrijednosnom i • 3. formalnom smislu. • 1. društvena činjenica ili društveni ili istorijski

uzrok nastanka prava.• 2. društvena vrijednost iz koje izvire pravo.• 3. opšti pravni akt tj. sredstvo pomoću koga se

izražava materijalni i vrijednosni izvor prava.

1. Materijalni izvori prava

• ili izvori prava u materijalnom smislu predstavljaju realne uzroke koji dovode do nastanka prava, odnosno zbog kojih pravo nastaje.

• uzrok nastanka prava - brojni, složeni i protivrječni sklopovi društvenih odnosa u kojima žive ljudi u društvu i u okviru kojih dolazi do snažnih sukoba interesa čije razrješenje je zadatak prava (npr. priroda, ljudski razum, nacionalni duh, društveni odnosi...).

2. Idejni (aksiološki) izvori prava

• društvene vrijednosti predstavljaju vrijednosni izvor prava.

• predstavljaju vrijednosti koje se stvaranjem i primjenjivanjem prava žele postići.

• najvažnije vrijednosti u pravu (pravne i opšte):

• pravda, pravičnost, mir, red, pravna sigurnost, sloboda i ljudsko dostojanstvo.

3. Formalni izvori prava

• pravni poredak - skup PA koji su međusobno u strogim hijerarhijskim odnosima.

• svi PA čine hijerarhijski sistem, viši i niži. • razlika između višeg i nižeg PA

(norme) naziva se pravna snaga. • hijerarhija PA zavisi od moći subjekata

koji ih stvaraju. • pravna snaga svakog PA srazmjerna je

moći subjekta koji ga donosi.

3. Izvori prava u formalnom smislu – opšti pravni akti

• to su opšti pravni akti, odnosno akti kojima se stvaraju opšte pravne norme - ustav, zakoni, uredbe, pravilnici, naredbe, statuti, kolektivni ugovori, pravni običaji i dr.

• pojedinačnim aktom se rješava jedan konkretan slučaj uređen opštom pravnom normom sadržanom u određenom formalnom pravnom izvoru.

3. Izvor prava u formalnom smislu

• ustavi, zakoni i drugi opšti pravni akti su jezičke forme u kojima se nalaze najviše pravne norme; temelj pravnog poretka; iz kojih izviru svi niži opšti i svi pojedinačni pravni akti kao što su presuda (sudski akt), rješenja (upravni akti) i privatni pravni poslovi.

• pojedinačni akti se donose na osnovu opštih pravnih akata i ne predstavljaju izvore prava.

Mogu li se pojedinačni pravni akti smatrati izvorom

prava?• mišljenja da i pojedinačne pravne akte

treba nazvati izvorima prava – u slučaju pojedinačnog pravnog akta kojim se popunjava pravna praznina.

• ipak, u ovom slučaju pojedinačan akt se odnosi samo na konkretan slučaj, pa se ne može smatrati izvorom prava.

• ako se pojedinačnim pravnim aktima posredno stvaraju opšte pravne norme (sudski precedenti i sudska praksa) onda se smatraju izvorom.

Najvažniji izvori prava danas:

• ustav (constitution),• zakon,• međunarodni ugovor,• podzakonski opšti pravni akti,• opšti akti društvenih organizacija,• običaji,• sudski precedent,• sudska praksa i • pravna nauka.

Ustav

• čine ga osnovne pravne norme o organizaciji države, o pravnom statusu pojedinaca u državi, o svojinskim odnos...

• pravno ograničenje državne vlasti, obezbjeđenje osnovnih prava i sloboda...

• ustav je jemstvo i utemeljenje slobode...

• on je pravni i politički akt, akt kojim se politika pretvara u pravo...

• prvi ustav – Virdžinija – 1776; SAD-1787; Francuska i Poljska-1791; Švedska-1809; Srbija 1835 tzv. Sretenjski ustav....

Ustav u materijalnom smislu

• prema prvom shvatanju - ustav je akt kojim se reguliše najveći broj osnovnih pitanja društvenog, državnog i pravnog uređenja jedne zemlje.

• ustav u materijalnom smislu - sva ona pravila koja se odnose na organizaciju i funkcionisanje državnih organa, njihove međusobne odnose i izgradnju sistema državne vlasti.

Ustav u materijalnom smislu

• prema drugom shvatanju - ustav u materijalnom smislu obuhvata ona pravila kojima se utvrđuje stvaranje prava u jednoj zemlji tj. izgradnja njenog pravnog sistema.

• ustav u materijalnom smislu određuje, prema ovom shvatanju, nadležnost i postupak donošenja normativnih akata, a u izvjesnoj mjeri i njihovu sadržinu.

Ustav u materijalnom smislu

• treće shvatanje - svodi ustav u materijalnom smislu na pravila o organizaciji i radu političkih institucija, kao pojma znatno šireg od pojma državnih organa.

• ovim pravilima određuje se i odnos između neinstitucionalizovanih političkih činilaca u jednoj zemlji - političkih snaga, tj. politički poredak u odnosnoj zemlji.

Ustav u materijalnom smislu

• prema četvrtom shvatanju - pravila o osnovnim ekonomskim, prije svega svojinskim odnosima u društvu.

• odnosi između društvenih snaga odraz su njihovog položaja u procesu materijalne proizvodnje, a svojom ukupnošću oni obrazuju pojam ustava u materijalnom smislu.

Pojam ustava u formalnom smislu

• određuje se s obzirom na pojam forme pravnog akta uopšte koji obuhvata: nadležnost, postupak i materijalizaciju pravnog akta.

• ustav je najviši pravni akt koji donosi poseban ustavotvorni organ, ili zakonodavni organ, po posebnom ustavotvornom postupku.

• sa stanovišta organa koji donosi ustav, postupka po kome se donosi, odnosno forme u kojoj su izražena opšta pravna pravila, ustav u formalnom smislu ima tri obilježja:

Tri obilježja ustava u formalnom smislu

• 1. to je pisani akt, • 2. to je kodifikovani, jedinstveni akt, • 3. to je pisani opšti pravni akt najjače

pravne snage, što je svojstvo koje proizlazi iz položaja državnog organa koji donosi ustav u hijerarhiji državnih organa i postupka po kome ovaj organ donosi ustav.

Politički pojam ustava

• prema ovom shvatanju, ustav označava postojanje osnovnih društvenih pravila kojima se omogućuje da se vlast organizuje i funkcioniše na objektivnim osnovama tih pravila i istovremeno onemogućuje subjektivnost, samovolja i zloupotreba nosilaca vlasti.

• u savremenim demokratskim državama temeljni izvor ustavnog prava je pisani ustav koji je najviši opšti pravni akt.

Zakon - najviši PA poslije ustava...

• izraz zakon (grč. nomos, lat. lex, eng. law, bill, franc. loi, njem. Gesetz) pojavljuje se već u antici u različitim značenjima.

• termin zakon upotrebljava se i u iskustvenim naukama gdje označava utvrđenu i očekivanu pravilnost neke pojave (prirodni zakon).

• tri kategorije zakona: • 1. organski zakoni, • 2. ustavni zakoni i • 3. zakoni.

Organski zakon

• Francuska i Španija - osnovne ustavne norme o pravima i slobodama čovjeka i građanina, te o organizaciji državne vlasti razrađuju se u posebnoj vrsti zakona koji se u ustavnoj teoriji nazivaju organski zakoni, a koji su prema pravnoj snazi ispod ustava, ali iznad ostalih zakona.

• veća pravna snaga - kvalifikovana većina kojom se donose za razliku od svih ostalih zakona koji se donose natpol. većinom.

Ustavni zakon

• ustavni zakon je samo onaj koji je kao takav definisan ustavom, te donesen po postupku predviđenom za donošenje i promjenu odredbi samog ustava.

• najčešće to su: • 1. ustavni zakoni o ustavnom sudu, • 2. ustavni zakoni za provođenje ustava.

Pojam zakona je višeznačan

• a) označava pravno pravilo uopšte, bez obzira na oblik u kom je ono formalizovano.

• b) u užem smislu zakon označava pisane pravne izvore uopšte, dakle pravne akte koje izdaje državna vlast.

• c) najuže značenje - podrazumijeva pisani izvor prava koji izdaju posebni, zakonodavni organi, po posebnom, zakonodavnom postupku.

Zakon u formalnom smislu

• pisani pravni akt određen po svojim formalnim karakteristikama (nadležnost, postupak, materijalizacija), samim tim i po svojoj snazi koja otud potiče.

• to je svaki pravni akt koji donese zakonodavni organ u zakonodavnom postupku..

• formalni pojam zakona utvrđuje se isključivo prema formi u kojoj se akt donosi, a ne prema sadržini tog akta.

Zakon u materijalnom smislu

• kada se određuje pojam zakona u materijalnom smislu, uzima se u obzir samo njegova sadržina, te se kao zakoni u materijalnom smislu određuju svi oni akti koji sadrže opšte pravne norme, dakle svi opšti pravni akti, bez obzira na to kakva im je forma (bez obzira da li je donesen u zakonodavnom postupku).

Zakon koji to nije sa materijalnopravnog aspekta

• može se desiti da jedan pravni akt bude zakon u formalnom smislu (donesen je od strane zakonodavnog organa, po zakonodavnom postupku), ali da to sa materijalnopravnog aspekta nije jer ne sadrži opšte pravne norme već pojedinač.

• takav je slučaj sa budžetom, završnim računom, davanje saglasnosti na određene međunarodne ugovore...

Zakon koji to nije sa formalnopravnog aspekta

• može se desiti da jedan pravni akt bude zakon u materijalnom smislu, tj. da sadrži opšte pravne norme, ali da to nije u formalnom smislu jer nije donesen od strane zakonodavnog organa, niti po zakonodavnom postupku, već od strane nekog drugog organa; organa izvršne vlasti i po postupku predviđenom za donošenje takvih akata.

• uredbe kao podzakonski akti.

Klasifikacija zakona – opšti, specijalni i individualni

• prema stepenu opštosti pravnih normi koje zakoni sadrže:

• 1.opšti zakoni - oni koji se odnose na sve građane jedne zemlje (npr. krivični i građanski zakoni);

• 2. specijalni zakoni - oni koji se odnose na pojedine kategorije subjekata prava (npr. Zakoni o vojsci, Zakon o policiji, Zakon o univerzitetu i sl.);

Individualni zakoni

• 3. individualni zakoni sadrže individualne, pojedinačne pravne norme; njima se reguliše jedna konkretna situacija i oni u suštini predstavljaju jedan individualni upravni akt.

• parlamentarni zakoni – su viši od drugih opštih akata (sem ustava) i to od uredbi, naredbi, odluka...

Podjela zakona prema potpunosti regulisanja

društvenih odnosa

• 1. osnovni, okvirni zakoni kojima se sveobuhvatno regulišu određene osnovne materije i

• 2. izvedeni koji se nastavljaju na osnovne, najčešće savezne zakone (u složenim državama), okvirne, kojima se utvrđuju okviri, osnovna načela i pravci regulisanja neke materije koja se detaljnije reguliše izvedenim ili dopunskim zakonima.

Zakon kao izvor prava danas

• on je danas u kontinentalnim, evropskim zemljama, u kojima vlada pisano pravo, najvažniji izvor prava, ne samo po tome što su zakoni najviši pravni akt (izuzev ustava), pa prema tome određuju obim važenja svih nižih izvora prava, nego i po kvantitetu - jer je najveći dio pravne materije regulisan u načelu, u svim bitnim pitanjima, zakonima.

Postupak za donošenje zakona - zakonodavni

postupak

• relativno je složen i dugotrajan, ovaj postupak obuhvata više faza.

• prva faza - predlaganje (uključujući pravo zakonodavne inicijative) i izrada nacrta zakona, na što imaju pravo poslanici u parlamentu, u pravilu šef države, vlada kao i određen broj građana.

• u stvarnosti najveći broj prijedloga zakona dolazi od izvršne vlasti, tj. vlade.

Dva postupka donošenja zakona

• 1. redovni i • 2. hitni. • redovni ima jednu fazu više jer se u

parlament upućuje nacrt zakona. • ukoliko se radi o hitnom postupku (koji

je izuzetan), onda se ova faza izostavlja i u parlament se upućuje prijedlog zakona.

Prijedlog, odnosno nacrt zakona na spec. tijelima

• prijedlog, odnosno nacrt zakona ne razmatra odmah parlament u plenumu već se on najprije upućuje određenim specijalizovanim tijelima, odborima ili komisijama parlamenta koji su sastavljeni od manjeg broja poslanika i eksperata i njihov je zadatak da prethodno ispitaju osnovanost prijedloga te da daju mišljenje o njemu kao i vlastite prijedloge eventualnih izmjena i dopuna.

Postupak za donošenje zakona - zakonodavni

postupak

• nakon toga, prijedlog ili nacrt sa eventualnim dopunama i izmjenama odbora dolazi u skupštinu gdje se vodi rasprava i daju ev. nove izmjene i dopune -amandmani.

• nakon toga se glasa o prijedlogu (nacrtu). • za usvajanje zakona potrebna je većina

(najčešće obična) glasova poslanika. • nakon toga šef države vrši proglašenje

(promulgaciju) zakona, što se čini ukazom.

Postupak za donošenje zakona - zakonodavni

postupak

• šef države može uskratiti proglašenje zakona (ako smatra da je donošenjem takvog zakona prekršen ustav).

• zakon se ponovo vraća u parlament koji, ovoga puta, treba da ga izmijeni ili usvoji, najčešće, dvotrećinskom većinom.

• na kraju, zakon se objavljuje u službenim glasilima i stupa na snagu, najčešće nakon isteka određenog roka od dana objavljivanja (osam dana - vacatio legis).

Postupak za donošenje zakona - zakonodavni

postupak

• vacatio legis - da bi se adresati upoznali sa sadržajem zakona.

• ukoliko se radi o značajnijim zakonima, zakonima koji regulišu važne društvene odnose, moguća je javna rasprava koja predstavlja fazu koja prethodi usvajanju zakona u parlamentu.

• moguće je da se određeni zakoni donose referendumskim izjašnjavanjem tj. neposrednim glasanjem građana.

Zakonik ili kodeks

• u savremenim pravnim sistemima razlikuje se zakonik ili kodeks (od lat. riječi codies) od zakona.

• u formalnom smislu nema razlike, to su akti iste pravne snage.

• razlika u obimu materije koja se uređuje.• zakonikom se uređuje čitava jedna

oblast društvenih odnosa (npr. krivičnim zakonikom krivičnopravna oblast..)

• postupak donošenja zakonika – kodifikacija.

Ugovor kao izvor prava

• posebna vrsta pravnih akata. • nastaju saglasnom izjavom volja i

sadrže norme kojima same ugovorne strane uređuju svoje međusobne odnose.

• prema vrsti normi koje sadrže: opšti i pojedinačni,

• prema učesnicima koji ih zaključuju: • 1. državni (međudržavni, između 2

države), • 2. mješoviti i 3. nedržavni.

Ugovor kao izvor prava

• kada sadrže opšte pravne norme mogu da postanu izvori prava.

• to su najčešće ugovori između država (međunarodne konvencije) kao i kolektivni ugovori u oblasti radnog prava i socijalne zaštite.

• ne primjenjuju se neposredno u nacionalnim pravnim sistemima.

Međunarodni ugovori

• najčešći oblik stvaranja normi međunarodnog prava jeste zaključivanje ugovora (konvencija, protokol, pakt).

• obavezuju stranke koje su ih zaključile, izraz volje dva ili više međunarodnih subjekata (država ili međ. organizacija).

• da bi postali izvori prava -ratifikacija. • na ovaj način oni se inkorporiraju u

unutrašnji pravni poredak neke države i postaju obavezujući za sve subjekte u njoj.

Podzakonski opšti pravni akti

• državni opšti akti niži od zakona koje donosi egzekutiva i lokalni organi samoup.

• niz opštih pravnih akata manje pravne snage od zakona.

• svi ovi akti su, s obzirom na svoj sadržaj, zakoni u materijalnom smislu riječi.

• najvažniji podzakonski akti su: uredbe, pravilnici, uputstva, naredbe i odluke.

Uredba

• najviši opšti pravni akti poslije zakona, akti koje donose šef države ili vlada, dakle, najviši organi izvršne vlasti.

• uredba je pravni akt koji ima moć manju od zakona.

• uredba je zakon u materijalnom smislu, dakle, sa aspekta svoje sadržine.

Uredbe i odluke kao podzakonski pravni akti

• uredbe se shvataju kao zakoni zato što imaju zakonsku sadržinu, a s druge strane, one ipak ostaju upravna akta zato što ih izdaju upravni organi.

• uredbe su najviši podzakonski pravni akti. • u ovu grupu spadaju i odluke koje

donose parlament, vlada, ministarstva i akti lokalnog zakonodavstva među kojima su najvažnije odluke skupština opština, a među njima, statut opštine.

Klasifikacija uredbi na:

• 1. uredbe za provođenje zakona, koje bi u pravom smislu riječi bile akti organa izvršne vlasti;

• 2. uredbe -zakone (dekret - zakon, uredba sa zakonskom snagom), koje su izuzetne, i

• 3. uredbe iz nužde koje se donose u vanrednim situacijama.

Uredbe za provođenje zakona

• nastaju na osnovu izvršne klauzule pomoću koje zakonodavac ovlašćuje najvišeg organa izvršne vlasti ili mu izričito nalaže da donese uredbu kojom će u okviru datih ovlašćenja bliže regulisati određenu oblast.

• izvršna vlast mora da se kreće u okviru datih ovlašćenja koja traju koliko i zakon.

• uredba ove vrste nema samostalan pravni život, te se gasi kada i sam zakon.

Uredba - zakon (dekret - zakon, uredba sa zakonskom

snagom)

• organ izvršne vlasti je ovlašćen od strane zakonodavca da uredbom reguliše odnose koji bi inače bili uređeni zakonom, te tako parlament dio svoje zakonod. nadležnosti i de iure prenosi na izvršni organ.

• ova uredba ima samostalnu egzistenciju i ne gasi se s nestankom zakona na osnovu čijeg ovlašćenja je nastala.

Uredbe po nuždi

• se donose u hitnim slučajevima kada se parlament ne može sastati i donijeti odgovarajući zakonski akt, ili čak nije u stanju ni da ovlasti organ izvršne vlasti za njegovo donošenje.

• donose se u vanrednim okolnostima kao što je okolnost izbijanja rata, stanje neposredne ratne opasnosti, nereda, pobuna ili velikih elementarnih nepogoda.

• donosi ih šef države ili vlada.

Opšti pravni akti društvenih organizacija

• opšti pravni akti koje donose razne društvene organizacije - preduzeća, zdravstvene, prosvjetne, kulturne, sportske i druge organizacije i udruženja čine nedržavno, društveno, više ili manje autonomno pravo.

• osnovni njihov akt svakako je statut, neka vrsta malog ustava ovih organizacija.

Donošenje statuta društvenih organizacija

• donošenje statuta ovih organizacija može biti više ili manje nezavisno od države, ali se statutarne norme moraju zasnivati na ustavnim, zakonskim i drugim državnim aktima koji regulišu osnivanje, organizaciju, djelovanje i prestanak organizacija kao pravnih lica, što je i uslov za registraciju ili upis organizacije u državne registre pravnih lica.

Drugi akti društvenih organizacija

• osim statuta u ovu grupu spadaju i akti bitni za fuikcionisanje ovih subjekata kao što su pravilnici i poslovnici.

• pored toga, u grupu ovih akata spadaju i, u savremenim društvima sve važniji i značajniji opšti pravni akti koji se jednim imenom nazivaju kolektivni ugovori.

Običaj kao izvor prava

• preovlađujući izvor prava u svim pravnim poretcima do 18. vijeka, dakle, do nastanka moderne države i prava.

• značajniju ulogu, u anglosaksonskom i vanevropskim pravnim sistemima, običaji su zadržali do danas.

• danas - supsidijaran izvor prava niže pravne snage od zakona.

• običajno pravo- obuhvata pravne norme koje nastaju dugotrajnim ponavljanjem određenog ponašanja u jednoj državi.

Običajne norme

• da bi običaji postali izvor prava, potrebna je državna intervencija.

• država to čini tako što običajnoj normi dodaje državnu sankciju koju propisuje zakonodavni organ ili tako što će sudski i izvršni organi, pri donošenju pojedinačnih akata, određene običajne norme smatrati opštim normama za taj slučaj i na osnovu njih donositi pojedinačne pravne akte.

• te običajne norme - pravni običaji.

Kodifikacije običaja

• od pravnog običaja kao izvora prava treba razlikovati slučaj tzv. kodifikacije običaja, kada se samo sadržina običaja koristi i prepisuje u pisani pravni akt (po pravilu zakon), jer tada običaj nije izvor prava nego sadržina prava, tj. on se koristi pri stvaranju državnog opšteg akta.

Sudski precedent

• sudovi kao posebni i nezavisni organi donose pojedinačne pravne akte - sudske presude.

• u anglosaksonskom pravu, odluke sudova, iako donesene u pojedinačnim slučajevima imaju karakter izvora prava za sve iste, odnosno dovoljno slične slučajeve - postaju izvor prava proširivanjem dejstva od pojedinačnog pravnog akta u opšti pravni akt - izvor prava.

Sudski precedent

• takve presude viših sudova koje su donesene u konkretnom slučaju, a obavezuju i taj sud i sve niže sudove od njega, nazivaju se precedentima, a pravo koje sadrži takve izvore prava nazova se precedentno pravo (Engleska).

• smatra se da ovaj izvor prava ima niz nedostataka kao što su nepouzdanost (odsustvo pravne sigurnosti), nepreciznost i nepotpunost).

Sudska praksa

• sudska praksa predstavlja ujednačavanje odluka nižih sudova kroz stavove najviših sudova i formalno nije izvor prava.

• ona je važan instrument u svakom pravnom poretku jer povećava stepen pravne sigurnosti i pravičnosti u radu mnoštva državnih organa, prvenstveno sudova.

Pravna nauka

• dugo vremena bila jedan od najvažnijih izvora prava u Italiji, Njemačkoj, Francus

• profesorsko pravo, nastanak univerziteta u Bolonji, 1088. godine..

• danas ona učestvuje u stvaranju pravnih pravila posredno (posredan izvor prava ili autoritet u pravu) predlažući zakonodavcu donošenje ili izmjenu zakona, a sudskoj praksi drugačiju interpretaciju određenih pravnih normi, shodno životnim potrebama.

V. Pojedinačni pravni akti

• pravni akt koji sadrži ili stvara pojedinačnu normu.

• nužnost njihovog postojanja – opštom normom u opštem aktu nije uvijek moguće odrediti ponašanje ljudi u konkretnim prilikama.

• npr. norma o plaćanju poreza srazmjerno imovini ne može se primijeniti bez donošenja pojedinačne norme kojom se utvrđuje obaveza za svakog pojedinačno..

Pojedinačan pravni akt

• je svaki pravni akt kojim se stvara pojedinačna pravna norma.

• njima se određuje kako treba da se ponaša subjekt prava u konkretnoj situaciji.

• pojedinačnim pravnim aktima opšte zapovijesti se konkretizuju tako da se precizno propisuje ponašanje subjekata u individualno datim situacijama.

Konkretizacija opšte pravne norme pojedinačnim PA

• za subjekta prava obaveza da se ponaša po određenoj opštoj PN nastaje po njenom konkretizovanju pojedinačnim pravnim aktom (obaveza da se služi vojska nastupa ne kad su ispunjeni uslovi propisani u opštoj pravnoj normi, nego kad se donese pojedinačan pravni akt - rješenje, kojim se određuje tačno navedenom licu da se javi na odsl. vojnog roka u određ. vrijeme i na određeno mjesto).

• na subjekta prava ne može se primijeniti sankcija za povredu opšte PN dok ne bude donesen pojedinačan pravni akt.

Najvažniji pojedinačni pravni akti

• ukaz,• sudski akt (sudska presuda),• upravni akt (upravno rješenje) i• pravni posao.• prva tri tipa pojedinačnih PA su državni

akti, odnosno akti koje stvaraju državni organi,

• pravni posao je PA nedržavnih subjekata (fizičkih lica i pravnih lica) i države kada ona nastupa kao ugovorna strana.

Ukaz

• pravni akt kojim šef države odlučuje o poslovima iz svog djelokruga – proglašava zakone, postavlja diplomate, daje pomilovanja, dodjeljuje ordenje...

• akt visoke pravne snage, ali ima relativno ograničeno pravno dejstvo jer se primjenjuje samo na konkretne odnose.

Upravni akt

• uprava donosi opšte (uredbe) i pojed. PA.• upravni akt je svaki pravni akt koji

donosi organ uprave u određenom postupku.

• strogo formalan akt koji se donosi po zakonom određenom postupku (ZUP i zakoni o posebnim upravnim postupcima).

• prema sadržini, upravni akti predstavljaju akte kojima se stvaraju pojedinačne dispozicije na osnovu i u okviru opštih pravnih normi.

Upravni akt

• jednostrani akt uprave koji sadrži naredbu za subjekta koji se imenuje u upravnom aktu, da se ponaša na određen način.

• akt vlasti, imperijuma.• može biti i potpun, tj. sadržavati i

sankciju, što je rjeđi slučaj.• izraz upravni akt nastao je u francuskoj

pravnoj teoriji (acte administratif).• u pozitivnom pravu upotrebljavaju se

različiti termini kao što su rješenja, zaključci, dozvole, odobrenja i sl.

Pravni posao

• privatan pojedinačni pravni akt kojim nedržavni pravni subjekti vrše raspolaganje svojom imovinom radi ostvarenja određenih ciljeva.

• nastaju na izjavama volje.• pravnim poslom nije moguće obavezati

treća lica, jer se za nastanak obaveze pravnim poslom traži prethodna saglasnost subjekata koji se obavezuju.

Jednostrani i dvostrani pravni poslovi

• jednostrani pravni poslovi nastaju izjavom volje jedne strane u pravnom odnosu i stvaraju obavezu samo za tu stranu (testament, mjenica...)

• dvostrani pravni poslovi - nastaju saglasnom izjavom volja dva ili više subjekata (ugovori).

• pravni poslovi su od posebnog značaja u imovinskom pravu.

Podjela pravnih poslova

• pravni poslovi se mogu podijeliti i:• 1. na kauzalne i apstraktne, • 2. pravne poslove među živima (inter

vivos) i pravne poslove za slučaj smrti (mortis causa).

• 3. sa aspekta njihove forme (oblika) pravni poslovi mogu biti formalni i neformalni.

Formalni i neformalni pravni poslovi

• formalni - kod kojih se traži da volja bude izjavljena u određenoj formi (pismeno), najčešće propisanoj zakonom (npr. kupoprodaja nekretnina).

• pravni poslovi mogu biti i potpuni pojedinačni akti, što je rjeđi slučaj.

• ukoliko subjekti, pored dispozicije ugovore i sankciju (ugovorna kazna), radi se o potpunom pojedinačnom pravnom aktu.

Sudski akt• u formalnom smislu - svaki akt koji

donosi sud po sudskom postupku.• strogo formalan akt jer je za njegovo

donošenje unaprijed zakonom propisan postupak u kome se moraju provesti određene radnje (ZKP; ZPP).

• u materijalnom smislu - pojedinačan pravni akt kojim se utvrđuje postojanje prekršaja u prošlosti i izriče sankcija za taj prekršaj (potpun sudski akt), ili se konstatuje da prekršaja nema i da se ne može primijeniti sankcija (nepotpun sudski akt).

Pojam pravnog odnosa

• posebna vrsta društvenih odnosa u kojima je položaj njihovih učesnika uređen pravnim normama.

• odnos u kojem su ljudi dužni da se ponašaju po pravnim normama.

• pravni odnos - društveni odnos regulisan pravom, pravnim normama;

• pravni odnosi jesu odnosi između lica, pravnih subjekata.

Čime se regulišu pravni odnosi?

• pravni odnosi se regulišu pravnim normama:

• 1. uslovnim (opštim) ili • 2. bezuslovnim (pojedinačnim) normama. • jednom opštom i jednom pojedinačnom

normom (odnos plaćanja poreza), • samo jednom opštom (svi građani imaju

pravo na slobodno kretanje) ili samo jednom pojedinačnom (slučaj pravne praznine).

Da bi društveni odnos prerastao u pravni odnos

nužni elementi:

• 1. subjekti prava,• 2. pravna obaveza ili dužnost,• 3. pravno ovlašćenje (subjektivno

pravo i nadležnost),• 4. pravni objekt.• 2 i 3 korelativni pojmovi: svako

ovlašćenje jednog subjekta pretpostavlja dužnost drugog subjekta i obrnuto.

Definicija pravnog odnosa s obzirom na njegove

elemente

• pravni odnosi jesu društveni odnosi između najmanje dva pravna subjekta koji jedan prema drugome imaju pravnu obavezu i pravno ovlašćenje (odnos korelacije), a s obzirom na neki pravni objekt.

Apstraktni pravni odnos

• predstavlja opštom pravnom normom postavljenu apstraktnu pravnu obavezu i apstraktno pravno ovlašćenje između dviju vrsta subjekata prava s obzirom na neki apstraktno određen objekt prava.

• npr. apstraktni pravni odnos postoji između svih kupaca i prodavaca, sadašnjih i budućih, koji su jednom opštom pravnom normom označeni kao uzajamno obavezni i istovremeno ovlašćeni na davanje i primanje ugovorene robe ili novca.

Konkretni pravni odnos

• je stvarni odnos između konkretnih osoba, imenom i prezimenom određenih, koje su nosioci pravnih obaveza i pravnih ovlašćenja (subjekti prava), a s obzirom na neki konkretan objekt.

• npr. konkretni pravni odnos postoji između ovlašćenog i obavezanog Petra Petrovića kao kupca i obavezanog i ovlašćenog Jovana Jovanovića kao prodavca određene kuće za cijenu u iznosu od A sume novca.

Jednostrano i dvostrano obavezujući pravni odnosi

• a) jednostrano obavezujući - oni pravni odnosi u kojima jedna strana ima prema drugoj strani samo pravnu obavezu, a ta druga strana ima prema prvoj strani samo pravno ovlašćenje.

• b) dvostrano obavezujući - onaj pravni odnos u kojem svaka strana ima istovremeno i pravnu obavezu i pravno ovlašćenje prema drugoj strani u pravnom odnosu.

Klasifikacije pravnih odnosa

• 1. prema vrstama objekata - dobara na koje su usmjerene pravne obaveze i pravna ovlašćenja: radni, građanski, porodični, trgovački, krivični, međunarodnojavni, međunarodnoprivatni..

• 2. prema tome da li se zasnivaju na normama vlasti (imperativne norme) ili na normama slobodne volje stranaka (dispozitivne norme) na javnopravne i privatnopravne odnose.

Elementi pravnih odnosa

• 1. pravno ovlašćenje (subjektivno pravo i nadležnost),

• 2. pravna obaveza ili dužnost,• 3. subjekti prava ili pravni subjekti• 4. pravni objekt ili objekt prava.

1.Pravno ovlašćenje

• položaj jednog subjekta utvrđen pravnom normom, da radi ostvarenja svog sopstvenog interesa može (ili, ako je riječ o nadležnosti - mora) nešto činiti ili ne činiti, te da ima dvostruku moć prema subjektu obaveze: 1. moć da od njega zahtijeva neko činjenje, davanje ili nečinjenje i 2. moć da ga tuži pred državnim organom, ako ovaj ne udovolji zahtjevu.

1.Vrste pravnih ovlašćenja

• osnovne vrste pravnih ovlašćenja su:• a. subjektivna prava i • b. nadležnosti.• a. subjektivna prava predstavljaju vrstu

pravnih ovlašćenja koja se subjektima prava priznaju radi zaštite njihovog ličnog interesa, a pri tome oni slobodno, u granicama utvrđenim pravom, procjenjuju da li će to ovlašćenje koristiti, kada i kako.

a.1. Apsolutna subjektivna prava

• apsolutna ili stvarna prava (ius in rem) djeluju prema svim drugim subjektima prava (erga omnes) zbog čega je u njihovom vršenju subjekt prava ovlašćen da od svih drugih subjekata prava zahtijeva da ga ne sprečavaju u vršenju tih prava te da u tome, za slučaj potrebe, njega štiti država (apsolutna prava).

a.2. Relativna (obligaciona) prava

• relativna (obligaciona) prava usmjerena su prema tačno određenim subjektima prava (ius in personam, inter partes).

• subjekt obaveze u ovom je slučaju tačno i unaprijed određen zbog čega se ova prava nazivaju i relativnim subjektivnim pravima.

Prenosiva i neprenosiva subjektivna prava

• subjektivna prava se mogu podijeliti na prenosiva i neprenosiva, što zavisi od toga da li se pravo može prenijeti na drugog subjekta prava ili ne.

• prenosiva subjektivna prava su uglavnom imovinskog karaktera, dok se neprenosiva subjektivna prava vezuju za ličnost njihovog titulara (npr. pravo glasa, roditeljsko pravo i sl.).

b. Nadležnost

• je pravno ovlašćenje subjekta prava kojim on treba da štiti nečiji tuđi (a ne svoj) interes, interes nekog drugog subjekta, u čije ime djela.

• drugi subjekt može biti fizičko ili pravno lice.

• subjekt nadležnosti je obavezan da djela onako kako bi djelao onaj čiji interes on ostvaruje.

2. Pravna obaveza

• pravom propisana dužnost jednog pravnog subjekta da se ponaša na određen način, da nešto čini ili ne čini.

• suprotan sadržaj od pravnog ovlašćenja.• položaj jednog subjekta prava određen

pravnom normom, da mora nešto činiti ili ne činiti nekom drugom subjektu te da od ovoga može biti tužen pred nadležnim organom ako ne obavi radnju činjenja ili nečinjenja.

• može se sastojati od činjenja ili nečinjenja

Korelativni odnos pravnog ovlašćenja i

pravne obaveze

• pravna ovlašćenja i pravne obaveze su u korelativnom odnosu i ta korelativnost se sastoji u tome što u pravnom odnosu ne može postojati ovlašćenje bez obaveze.

• pravno ovlašćenje i pravna obaveza predstavljaju lice i naličje istog pravnog odnosa, dva međuzavisna normativna značenja ili položaja subjekta u jednom pravnom odnosu.

Pravo na tužbu • sastavni dio pravnog ovlašćenja čini

i pravo na tužbu, tj. pravo da se traži i dobije pravna zaštita od povrede prava koju neko čini.

• ovo pravo predstavlja ovlašćenje za obraćanje nadležnom državnom organu (najčešće sudu) da riješi spor između subjekta subjektivnog prava i subjekta obaveze, o tome da li postoji obaveza i subjektivno pravo, ili da li je došlo do delikta, te da prinudi subjekta obaveze na dužno ponašanje ili da ga kazni.

Zloupotreba pravnog ovlašćenja

• zloupotreba subjektivnog prava i zloupotreba nadležnosti.

• vršenjem jednog pravnog ovlašćenja može doći do ugrožavanja jednakog pravnog ovlašćenja drugog subjekta.

• ovakave pravne situacije rješavaju se principom pravičnosti, odnosno jednake zaštite oba ovlašćenja, jer su oba u skladu sa pravom.

Zloupotreba subjektivnog prava

• prema subjektivnoj teoriji, za postojanje zloupotrebe subjektivnog prava nužan je psihički (subjektivni) momenat, tj. namjera da se drugom licu nanese šteta (animus noscendi) dok je, prema objektivnoj teoriji uslov za postojanje zloupotrebe subjektivnog prava sama činjenica nastanka štete.

Zloupotreba subjektivnog prava

• treća koncepcija - kada se vršenjem subjektivnih prava nanese veća šteta usljed oštećenja prava drugog subjekta od one koja bi se nanijela nevršenjem subjektivnog prava - postoji zloupotreba.

Zloupotreba nadležnosti

• s obzirom na činjenicu da subjekt nadležnosti, vršeći ovo pravno ovlašćenje ne štiti svoj sopstveni već tuđi interes, čim on svoju nadležnost ne vrši u interesu tog drugog subjekta, tj. čim ne postupa onako kako bi taj drugi subjekt postupao, on vrši zloupotrebu nadležnosti.

Zloupotreba nadležnosti

• naročito značajna u slučaju kada državni organ zloupotrebljava nadležnost.

• takva zloupotreba se uobičajeno naziva zloupotreba vlasti, odnosno zloupotreba službenih ovlašćenja.

• pitanje zloupotrebe vlasti naročito se postavlja u slučaju tzv. diskrecione vlasti, gdje se subjekt ovlašćenja rukovodi načelom cjelishodnosti (svrsishodnosti).

Pravne činjenice

• činjenice koje su predviđene u pretpostavci uslovnih pravnih normi, pa na osnovu kojih nastaju, odnosno prestaju pravni odnosi.

• tek kada one postoje, može nastati, odnosno prestati pravni odnos.

Podjela pravnih činjenica na:

• 1. obične činjenice, tj. činjenice koje nisu pravne pojave – starost, rođenje, smrt, požar...

• 2. pravne činjenice, tj. one koje su određene pravom, koje spadaju u oblast specifičnih pravnih pojava – umišljaj, nehat, falsifikat...

Podjela pravnih činjenica na:

• važnija je druga podjela po kojoj se sve pravne činjenice dijele na:

• 1. prirodne događaje i • 2. ljudske radnje.

Prirodni događaji

• su činjenice koje nastaju nezavisno od ljudske volje; promjene u prirodi koje nastaju bez učešća ljudske volje i svijesti; neminovne i neizazvane ljudskom voljom i sviješću.

• takve su činjenice npr. prirodna smrt, rođenje djeteta, protek vremena, elementarna nepogoda i sl.

Ljudske radnje

• predstavljaju činjenice koje su izraz ljudske svijesti i volje i koje se u pravnoj normi predviđaju kao uslovi za nastanak, promjenu i prestanak pravnih odnosa.

• tjelesne i psihičke radnje čovjeka koje čovjek sam izaziva.

• npr. sklapanje ugovora, podnošenje tužbe ili žalbe, neizvršenje ugovora, krađa.

Ljudske radnje

• ove činjenice se mogu podijeliti na: • 1. pravno dozvoljene i • 2. pravno zabranjene radnje.• razlikovanje pravno dozvoljenih i

pravno zabranjenih činjenica moguće je samo kod ljudskih radnji, ali ne i kod prirodnih događaja.

Ljudske radnje, klasifikacije

• 1. tjelesne • 2. psihičke radnje čovjeka. • one se mogu podijeliti na:• 1. pravne akte i • 2. ostale ljudske radnje koje nisu pravni

akt.• 1. radnje saglasne pravu i • 2. radnje suprotne pravnom poretku

(protivpravne radnje, delikti).

Protek vremena kao pravna činjenica

• jedna od najvažnijih pravnih činjenica je protek vremena.

• usljed ove činjenice nastaju i prestaju pravni odnosi.

• ukoliko usljed proteka vremena dolazi do nastanka pravnog ovlašćenja kažemo da se radi o održaju (uzukapiji), dok se u slučaju da subjektivno pravo prestaje radi o zastarjelosti.

Održaj i zastarjelost

• održaj - pravna činjenica na osnovu koje se protekom vremena određena prava stiču, tj. nastaju određeni pravni odnosi.

• zastarjelost - pravna činjenica na osnovu koje se, protekom vremena (roka) gubi samo pravo ili pravo na tužbu, tj. pravo na prinudno ostvarenje prava, ukoliko se ono, objektivno u datom periodu moglo vršiti.

3. Subjekti prava ili pravni subjekti

• pravni odnosi nastaju između subjekata prava.

• najkraće, subjekti prava su ljudi i društvene tvorevine koje imaju pravne obaveze i pravna ovlašćenja s obzirom na neke pravne objekte – to su fizička i pravna lica.

Pojam fizička i pravna lica

• pojam lice označava subjekta prava, tj. biće koje je sposobno da bude nosilac prava i obaveza, kome pravni poredak dodjeljuje određen krug prava i obaveza, nezavisno od njegove svijesti i volje.

• kao subjekti prava pojavljuju se:• 1. ljudi kao fizička lica i • 2. društvene tvorevine, koje stvara

čovjek udruživanjem sa drugim ljudima radi ostvarivanja interesa - pravna lica.

Pravna sposobnost subjekata prava

• svi subjekti prava imaju pravnu sposobnost koja se praktično izjednačava sa samim pojmom subjekta prava.

• sposobnost da se bude pravni subjekt, odnosno nosilac prava i obaveza naziva se pravnom sposobnošću.

• od pojma subjekta prava potrebno je razlikovati lice koje može svjesno i voljno da postupa po pravnim normama i ono se naziva pravni agent.

Fizička lica

• postaju subjekti prava, tj. stiču pravnu sposobnost momentom rođenja (u starom Rimu robovi su, iako fizička lica - ljudi, bili objekti prava).

• pravnu sposobnost fizička lica mogu steći, pod određenim uslovima i prije rođenja ukoliko je to u njihovom interesu (začeto dijete smatra se rođenim ako je to u njegovom interesu i pod uslovom da se živo rodi).

• fizičko lice, momentom smrti, gubi pravnu sposobnost.

Poslovna sposobnost fizičkog lica

• sposobnost za preduzimanje pravnih radnji, odnosno radnji koje povlače neke pravne posljedice.

• potpuna poslovna sposobnost fizičkih lica vezuje se za razvoj svijesti i volje fizičkih lica i stiče se sa punoljetstvom.

• djelimična (ograničena) poslovna sposobnost fizičkih lica - sposobnost za sklapanje braka, za zasnivanje radnog odnosa i dr.

Oduzimanje poslovne sposobnosti

• ukoliko fizičko lice, najčešće usljed bolesti, postane nesposobno za rasuđivanje ili svojim postupcima ugrožava svoja prava i interese ili prava i interese drugih lica, poslovna sposobnost mu se može, u naročitom sudskom postupku, oduzeti potpuno ili djelimično.

Ostale “sposobnosti”

• neki autori, govore i o političkoj sposobnosti, tj. sposobnosti da se bira i da se bude biran koja se takođe stiče sa punoljetstvom kao i o deliktnoj sposobnosti, tj. sposobnosti fizičkih lica za izvršenje protivpravnih radnji (delikata) i odgovornosti za te radnje, pri čemu se razlikuje potpuna deliktna sposobnost koja se stiče punoljetstvom kao i djelimična deliktna sposobnost koja se može steći ranije.

Pravno lice

• pojam pravno lice označava subjekta prava koji nije fizičko lice - posebna vrsta subjekta prava.

• ovaj naziv svoje korijene vuče iz prve polovine 19. vijeka.

• pravno lice je vještačko biće, fikcija koju stvara zakonodavac iz određenih, u prvom redu, ekonomskih razloga.

Pravno lice ili kolektivni pravni subjekti

• dosta složen i nejasan pojam, zbog toga što, za razliku od fizičkog lica, nema tjelesnu i duhovnu individualnost, postojanje kao što je ima fizičko lice.

• nema ni vlastitu svijest, volju i razum.• s obzirom da ih nema, a da je subjekt

prava, ono ih mora pozajmljivati od fizičkih lica koja ih imaju, a koja su njegovi članovi.

Pojam i priroda pravnog lica

• posebna vrsta subjekta prava, koji predstavlja društvenu tvorevinu koja je u vidu organizovanog kolektiva ljudi s određenom imovinom osnovana zbog izvjesnog opšteg zajedničkog interesa i kojoj pravni poredak, upravo radi ostvarenja tih određenih ciljeva zbog kojih je osnovana, priznaje pravnu i poslovnu sposobnost samostalnog pravnog subjekta.

• danas su pravna lica mnogobrojna.

Elementi pravnih lica

• teretičari ističu da pravno lice karakterišu dva (realni i personalni elementi), pet, pa čak i sedam osnovnih elemenata.

• ipak, glavni elementi pravnih lica su: • 1. cilj, • 2. sredstva, • 3. članstvo, • 4. organi,

Elementi pravnih lica

• 5. statut, • 6. jedinstvenost i • 7. identitet.• po nekim autorima to su samo:• 1. sredstva, • 2. organizacija i • 3. cilj koji pravnim poretkom konkretne

zemlje mora biti dozvoljen.

Vrste pravnih lica • jedna od osnovnih podjela pravnih lica je na:

1. udruženja i 2. ustanove. • 1. udruženje čini skup članova koji su

udruženi radi ostvarivanja nekog zajedničkog cilja (sportska, kulturna..)

• supstrat udruženja čine njegovi članovi.

• 2. ustanove postoje nezavisno od članova, posjeduju imovinu koja ima namjenu, služe zadovoljenju interesa korisnika (univerziteti, bolnice).

• supstrat ustanove čini imovina, a ne ljudi.

Zadužbine, fondacije i fondovi

• zadužbine su pravna lica koja, kao vrstu dobrotvornih ustanova, osniva neko fizičko ili pravno lice svojom izjavom volje.

• fondacije su dobrotvorne ustanove kao i zadužbine; one se od zadužbina razlikuju prema licima koja ih osnivaju, jer njih po pravilu, osnivaju pravna, a ne fizička lica.

• fondovi su pravna lica kojima namjenski mogu da raspolažu sva fizička i pravna lica, uključujući tu i tzv. legate.

Privatnopravna i javnopravna lica

• 1. javnopravna lica: države, federalne jedinice u federalnim državama, opštine, zavodi, državni organi i sl.,

• 2. privatnopravna lica se dijele na a. komercijalna i b. nekomercijalna.

• a. komercijalna pravna lica - ona koja djeluju u cilju ostvarenja dobiti od privredne (komercijalne) djelatnosti,

• b. nekomercijalna - ona koja djeluju bez težnje za ostvarivanjem dobiti.

Pravna i poslovna sposobnost pravnih lica

• pravna lica imaju pravnu i poslovnu spos.

• pravna lica, iako nosioci poslovne sposobnosti nisu u mogućnosti da je sami neposredno vrše.

• to čine umjesto pravnih lica živi ljudi, službena lica pravnog lica (organi).

• tako se pravne radnje službenih lica pravnog lica smatraju radnjama samog pravnog lica.

Pravna i poslovna sposobnost pravnih lica

• pravno lice predstavljaju zato određeni i ovlašćeni organi.

• ti organi formalno su nosioci prava i obaveza, ali u ime i za račun pravnog lica kao cjeline.

• pravna lica imaju i deliktnu sposobnost, u tom smislu da odgovaraju za radnje svojih službenih lica, ukoliko su te radnje izvršene u okviru nadležnosti odgovarajućih organa pravnog lica.

4. Objekt prava

• spona, sredstvo, razlog koji povezuje pravne subjekte u pravni odnos.

• sva materijalna i duhovna dobra ili vrijednosti s obzirom na koje pravni subjekti imaju međusobne pravne obaveze i pravna ovlašćenja u pravnim odnosima, a zbog kojih oni stupaju u te odnose.

Objekti prava

• objekti prava su: • 1. stvari, • 2. ljudske radnje, • 3. lična dobra i • 4. proizvodi ljudskog duha.

Ko su objekti prava?

• čovjek (fizičko lice) danas nije objekt prava (iako je u ljudskoj istoriji bilo perioda kada je to bio - npr. robovlasnički period).

• u novije vrijeme, stvarnost nas tjera da pred teoriju, filozofiju prava, medicinu, etiku, postavimo čitav niz pitanja vezanih za njegovu tjelesnu ličnost kao što su trgovina dijelovima ljudskog tijela, krvlju, prekid trudnoće, eutanazija, kloniranje i sl.

IX Pojam zakonitosti

• načelo zakonitosti je najvažnije pravno načelo jer obezbjeđuje da država i pravo budu usklađeni sistemi, kako unutar sebe samih, tako i međusobno.

• ova usklađenost se pojavljuje kao usklađenost pravnih akata i na njima zasnovanih radnji, a sam zahtjev za usklađenošću postaje pravno načelo pod nazivom načelo zakonitosti (legalitet).

Kako se ostvaruje načelo zakonitosti?

• ovo načelo se ostvaruje pomoću i preko načela hijerarhije koje ustanovljava poredak pravnih akata prema stepenu njihove pravne snage, od najvišeg do najnižeg, tj. počev od ustava kao najvišeg pravnog akta pa sve do pojedinačnih pravnih akata.

Šta znači načelo zakonitosti?

• usklađenost i neprotivrječnost svih PA sa ustavom kao najvišim PA kao i svih PA manje pravne snage od zakona sa zakonom.

• ovo načelo, u širem smislu riječi označava načelo ustavnosti (usklađenost svih PA sa ustavom) kao i načelo zakonitosti koje označava saglasnost svih akata niže pravne snage sa zakonom.

Načelo zakonitosti i pravna snaga PA

• neposredno je vezano za pravnu snagu PA i izraz je različite pravne snage pravnih i materijalnih akata u pravnom poretku.

• s obzirom na činjenicu da pravna snaga PA predstavlja mjeru ili stepen njegovog uticaja na druge PA (niže), to se ovim načelom obezbjeđuje da akti manje pravne snage trpe uticaj akata veće pravne snage tako da sa njima moraju biti usklađeni, odnosno akti više pravne snage određuju akte manje pravne snage.

Načelo zakonitosti

• je univerzalno načelo jer postoji u svim pravnim porecima i svim državama.

• je nedjeljivo i jedinstveno u čitavom pravnom poretku jer predstavlja izraz cjelovitosti i nedjeljivosti države i prava kao složenih cjelina, lica i naličja jedne te iste pojave.

• ono ne može u realnosti biti potpuno, apsolutno ostvareno, već samo relativno.

Formalna i zakonitost u materijalnom smislu

• formalna (formalni legalitet) označava usklađenost i određenost zakona i akata manje pravne snage sa ustavom i zakonom u pogledu njihove forme (donosilac akta - nadležnost, postupak njegovog donošenja i materijalizacija) dok se zakonitost u materijalnom smislu određuje kao usklađenost i određenost navedenih akata u pogledu njihove sadržine.

Neposredna i posredna zakonitost

• neposredni legalitet označava neposredni i direktni odnos ustava i drugih akata i zakona i drugih akata, dok posredni legalitet predstavlja međusobni odnos usklađenosti akata manje pravne snage od ustava i zakona - npr. pravilnik mora biti u skladu sa uredbom koja predviđa njegovo donošenje i sadržinu, a kako uredba mora biti neposredno u skladu sa zakonom i ustavom, onda pravilnik mora biti (posredno) u skladu sa ustavom i zakonom.

Prethodna i naknadna zakonitost - legalitet

• pod prethodnom zakonitošću podrazumijeva se unaprijed pretpostavljeno, očekivano i zahtijevano stanje pri donošenju samog akta, dok naknadna zakonitost predstavlja pojedinačno utvrđene i otklonjene nezakonitosti akata do kojih je došlo iz određenih razloga.

Ko vodi računa o ovom načelu

• o ovom načelu po službenoj dužnosti moraju da vode računa svi donosioci PA kao i izvršioci materijalnih radnji.

• u svakom pravnom poretku predviđaju se postupci i nadležni subjekti koji u određenim slučajevima moraju pokrenuti postupak za ispitivanje zakonitosti PA.

• o ovome mogu odlučivati upravni i sudski organi, kao i posebni ustavni sudovi.

Kome je povjereno ispitivanje zakonitosti?

• ispitivanje i obezbijeđivanje zakonitosti upravnih akata je povjereno, po pravilu, neposredno višem organu uprave, a putem žalbe.

• omogućava se i sudska kontrola zakonitosti upravnih akata i to putem upravnog spora.

• ispitivanje zakonitosti sudskih akata povjerava se višem sudu (sudovima) putem redovnih i vanrednih pravnih lijekova.

Ispitivanje zakonitosti - posljedice

• ukoliko se u postupku ispitivanja zakonitosti ustanovi da su pravni ili materijalni akti nezakoniti, prema njima se izriču sankcije koje su restitutivnog karaktera, tj. imaju za cilj da uspostave stanje koje je postojalo prije narušavanja načela zakonitosti, ali se istovremeno i prema licima koja su donijela takve akte izriču posebne sankcije (kazne) koje su retributivne prirode.

• sankcije prema pravnim aktima se dijele na obavezne i fakultativne.

Ispitivanje zakonitosti – posljedice poništavanja PA

• pravni akti kojima se teže narušava načelo zakonitosti su ništavi i oni se kao takvi uvijek poništavaju, pri čemu je dejstvo ove sankcije ex tunc, što praktično znači da se oni uklanjaju iz pravnog poretka od trenutka njihovog donošenja, a sve posljedice koje su takvi akti proizveli (ukoliko je to moguće), poništavaju se.

Ispitivanje zakonitosti – posljedice ukidanja PA

• ako se radi o lakšoj povredi načela zakonitosti, riječ je o rušljivim PA i dejstvo sankcije koja se izriče prema njima je nešto drugačije.

• ono se prostire samo na budućnost - ex nunc, tj. djeluje od trenutka utvrđivanja nezakonitosti i izricanja sankcije.

• ovakvi akti se ukidaju; posljedice koje je akt proizveo do donošenja odluke o njegovoj nezakonitosti ostaju na snazi.

Sankcije prema materijalnim aktima i licima

• prema materijalnim aktima izriču se sankcije koje se sastoje u preduzimanju radnje suprotne onoj kojom je povrijeđeno načelo zakonitosti, pa se na taj način vrši povraćaj u stanje prije povrede, naravno, ukoliko je to moguće.

• prema fizičkim i pravnim licima koja su pravnim ili materijalnim aktima povrijedila načelo zakonitosti izriču se različite krivičnopravne, privrednoprestupne, prekršajne i disciplinske sankcije, zavisno od vrste akta i težine učinjene povrede.

Pravosnažnost pravnih akata

• ispitivanje zakonitosti PA od izuzetnog je značaja; načelo pravne sigurnosti zahtijeva da ono ne može teći u beskonačnost.

• značajno za pravnu sigurnost sub. prava. • dok ne nastupi taj trenutak treba ostaviti

dovoljno vremena i mogućnosti da svi oni koji imaju pravni interes mogu pokrenuti postupak ispitivanja zakonitosti PA.

Pravosnažnost pravnih akata

• nakon nastupanja ovog trenutka zakonitost PA ne može se više ispitivati pomoću redovnih pravnih lijekova.

• ovaj trenutak nastupa okončanjem postupka po redovnim pravnim lijekovima, naravno ukoliko je takav postupak vođen, ili pak istekom roka (ukoliko postupak nije vođen) u kome su se mogli iskoristiti redovni pravni lijekovi.

• ovaj rok obično iznosi 15 dana od dana uručenja PA adresatu.

Pravosnažnost

• od ovog trenutka postoji pretpostavka da je akt zakonit.

• ova pretpostavka je oboriva, što znači da se i poslije nastupanja pravosnažnosti, pod određenim uslovima i primjenom vanrednih pravnih lijekova može ispitivati zakonitost određenih pravosnažnih PA, ali tako da taj postupak ne teče automatski, već se prije njegovog otpočinjanja pažljivo i detaljno ispituje njegova osnovanost.

Izvršnost

• posebno svojstvo pravnog akta koje znači da je pravni akt podoban da bude izvršen, tj. primijenjen, odnosno da su ispunjeni svi uslovi da se akt primjeni, pa i prinudom, ukoliko je to nužno.

• pravilo je da svojstvo izvršnosti imaju samo pravosnažni akti, iako postoje određeni izuzeci (to se najčešće radi u slučajevima hitnosti, rat, elementarne nepogode, epidemije).

Pravna snaga

• uticaj koji jedan pravni akt vrši na druge PA, položaj prema drugim PA u hijerarhiji pravnog sistema.

• svaki PA ima mjesto u hijerarhiji PA. • što je više mjesto u hijerarhiji, PA

ima veću pravnu snagu i obrnuto. • hijerarhija PA zavisi od moći subjekata,

državnih i društvenih, koji ih stvaraju.

Kodifikacija

• potpuno zakonsko regulisanje jedne pravne oblasti, bez obzira na to da li je to ostvareno putem jednog ili više zakonskih akata.

• to je uređivanje neke oblasti (grane) prava jednim sveobuhvatnim zakonom koji se naziva zakonikom.

• Hamurabijev zakonik, Justinijanova kodifikacija, Krivični zakonik...

Unifikacija

• donošenje jedinstvenih pravila (normi) sa važnošću na određenoj teritoriji na kojoj pravo u određenoj oblasti do tada nije bilo jedinstveno.

• sve više prevazilazi nacionalne okvire, a kroz međunarodne sporazume poprima regionalni, pa i univerzalni karakter (u svjetskim razmjerama).

Vladavina prava (RULE OF LAW)

• vladavina prava - sastav političke vlasti utemeljen na poštivanju ustava, zakona i drugih propisa od strane građana (adresata) i nosilaca državne vlasti (adresanata).

• svi zakoni, drugi propisi i postupci nosilaca vlasti moraju biti utemeljeni na zakonu, odnosno na zakonu utemeljenom propisu.

• to izražava ustavno načelo ustavnosti i zakonitosti.

Vladavina prava (RULE OF LAW)

• vladavina prava zahtijeva da ustav i zakoni služe zaštiti ljudskih prava i sloboda u odnosima građana i tijela javne vlasti.

• jedino demokratski ustav može osigurati ostvarenje načela vladavine prava.

• poštivanje i provođenje nedemokratskog ustava i zakona kojima se povređuju ljudska prava, suprotno je konceptu vladavine prava.