Poslovno Pravo - Prvi Dio - Veljko Trivun

POSLOVNO PRAVO – PRVI DIO WWW.STUDOMAT.BA

WWW.STUDOMAT.BA 1

POJAM DRŽAVE I PRAVA 1. DRŽAVA U širem značenju država je posebnim sistemom pravila (pravom) uređena društvena organizacija sa monopolom fizičke prinude koja određeno stanovništvo na određenom teritoriju drži pod suverenom vlašću (vlast moć upravljanja, odnos između lica gdje postoji nadređenost i podređenost), sa ciljem da u datom društvu održi postojeći način proizvodnje i političke odnosa koji su u interesu vladajuće klase. Elementi države su:

- teritorij – država se proteže trodimenzialno (na kopno i na more, 1000 km vazdušno i u dubinu zemlje do efektivne iskoristivosti

- stanovništvo – državljani. Državljanstvo je lična veza između svakog pojedinca i države. Može se steći na više načina (po krvi oca i majke, po krvi oca, po rođenju bez obzira na roditelje).

- postojanje suverene vlasti – tj. pravno-neograničene mogućnosti zapovjedanja na bazi monopola za fizičku prinudu.

U užem smislu pod pojmom države se podrazumjeva državna organizacija ili državni aparat. Državna organizacija je hijerarhijski ustrojen i pravom organizovan sistem organa koji raspolaže monopolom za fizičku prinudu i moći stvaranja pravila ponašanja. Država je jedna od drušvenih organizacija, koja ne postoji iznad društva, nego predstavlja njegov sastavni dio. Ona je društvena sila, ali ne sila iznad društva. Državni organ je dio državne organizacije. Pod njim podrazumjevamo jedno fizičko lice ili skup fizičkih lica koji stoje u posebnoj vezi sa državnim aparatom (državna službena lica) i koji, povjerenimim sredstvima na određenoj teritoriji vrše određeni krug poslova. Teritorija i krug poslova nazivaju se stvarnom i mjesnom nadležnošću. 2. POJAM PRAVA Sociološki posmatrano, pravo predstavlja jedan od sistema pravila ponašanja ljudi u društvu u kome postoji država. Pravila po kojima se ljudi ponašaju u društvu, nazivaju se društvena pravila, a to su moral i običaji. Između prava i drugih sistema društvenih normi ne postoji razlika u strukturi norme. Sve drušvene norme kao osnovne sastojke imaju:

- dispoziciju – koja određuje način ponašanja u društvu (primarno pravilo ponašanja) - sankciju – mjera koja se izriče u slućaju kršenja dispozicije (sekundarno pravilo ponašanja)

Ono po čemu se pravna pravila razlikuju od drugih je zahtjev za izvršenje sankcije od strane državnih organa. Pravne norme stvaraju državni organi (zakonodavni organi - skupštine, organi izvršne vlasti – vlada, inspekcije itd., dok sudksi organi ne donose norme nego ih primjenjuju), i pravne norme donose i nedržavni organi (organizacije, pojedinci npr. kod zaključivanja ugovora) Pravo i pravne norme se nemogu poistovjetiti. Pravo čini čitav skup pravnih normi koje donose različiti subjekti. Pravo je sistematizovan skup pravnih normi koje su hijerarsijski ustrojene (niže norme moraju biti usaglašene sa višim, a više norme sadrže Ustav i Zakon). Ovako poimanje prava nazivamo "pravo u objektivnom smislu" ili "objektivno pravo" (sve pravne norme koje je stvorila država ili neki drugi ovlašteni subjekat). Cilj objektivnog prava je usmjeravanje subjekata u željenom pravcu. Pored ovog postoji i "pravo u subjektivnom smislu" ("subjektivno pravo"). To je ovlaštenje koje ima neki subjekat, ali je zasnovano na objektivnom pravu. Nosilac subjektivnog prava (titular) ima pravo od drugog lica tražiti ispunjenje određenih pravnih normi. Primjer: Kupoprodaja između lica A i B (lice A ima ovlaštenje – subjektivno pravo da traži da mu lice B isporući robu, a lice B da mu lice A plati robu). Iz ovog primjera može se vidjeti da na suprot prava stoji i obaveza. Elementi subjektivnog prava su:

- ovlaštenje na vršenje određenih radnji, - zahtjev za ponašanje određenog lica u sopstvenom interesu, - intervencija suda, zahtjev ili tužba u materijalnom smislu upućena državnim organima u

slućaju kada ovlaštenja nisu dobrovoljno poštovana, kada pravne obaveze nisu uredno izvršene.

Pojam "pravo" ima još jedno značenje, on obuhvata pravni odnos – vezu između subjekata uređena dispozicijom ili sankcijom. Elementi pravnog odnosa su: subjektivno pravo i obaveza. Ukoliko titular (nosilac) prava ne djeluje u svom interesu nego u tuđem interesu, tada se umjesto subjektivnog prava kao elemenat pravnog odnosa pojavljuje nadležnost. Pod obavezom se podrazumjeva dužnost


WWW.STUDOMAT.BA 2

određenog ponašanja, koja u krajnjoj liniji može biti ostvarena monopolom za fizičku prinudu ili dužnost nekog ponašanja čije propuštanje za sobom povlaći sankciju od strane državnih organa. Pravni poredak je šira kategorija od prava i može se definisati kao "postavljanje, stvaranje pravnih normi i njihovo ostvarivanje" (dr. Radomir Lukić "Uvod u pravo"). Činjenica da postoji izvjestan broj kršenja pravnih normi, ne utiče na postojanje pravnog poretka sve dok je on u stanju da vrši svoju osnovnu funkciju: očuvanje postojećeg načina proizvodnje i postojećih političkih odnosa. Postoje dva Elementa pravnog poretka međusobno povezana načelom zakonitosti:

- normativni (obuhvata stvaranje normi i njihovo objavljivanje) - i faktički (stvarna primjena pravnih normi).

Kad se ostvaruje i jedan i drugi elemenat možemo reći da postoji pravni poredak, odnosno da postoji vladavina prava. U nekim zemljama (anglosaksonskim) i određeni običaji spadaju u pravne norme i to u faktičku stranu, a ne moraju biti u normativnoj strani. 3. PRAVNA NORMA Pravna norma je pravilo ponašanja svih subjekata koji se nađu u određenoj situaciji sa sankcijom države. Pravna norma se sastoji iz dva elementa:

- pravni (iuridički), a on ima dispoziciju i sankciju (normativni dio), - faktički (materijalni), pretpostavka (hipoteza) dispozicije i pretpostavka sankcije

Primjer. Hipoteza dispozicije: Muškarac koji je navršio 18 godina života i zdravstveno sposoban, Dispozicija (dio norme koji sadrži pravilo ponašanja): obavezan je služiti vojni rok Hipoteza sankcije: u protivnom, Sankcija: kazniće se zatvorom do jedne godine. Hipoteza dispozicije i sankcije Hipoteza dispozicije određuje faktičku situaciju koja treba da se desi pa da nastane obaveza da se ponašamo po dispoziciji, odnosno po pravnoj normi. I sankcija ima svoju hipotezu. To je opis radnje (dat je uslov), koja predstavlja prekršaj dispozicije. Prekršaj se može sastojati u činjenju ili nečinjenju određene radnje (u pozitivnoj ili negativnoj radnji). Iza sankcije stoji država sa monopolom za fizičku primjenu. Dispozicija Dispozicija je onaj dio pravne norme u kome je sadržano primarno pravilo ponašanja. To je normativni dio pravne norme kojom se naređuje šta treba činiti u datoj situaciji. Sama dispozicija nije pravna norma, postaje tek kad joj se doda sankcija. Dispozicija (željeno pravilo ponašanja) može biti različito izraženo:

- naređujuća dispozicijia (građani su dužni plaćati porez na imovinu), - zabranjujuća dispozicija (zabranjeno je voziti auto bez vozačke dozvole), - ovlašćujuća dispozicija (građani mogu slobodno raspolagati svojom imovinom)

Neki autori djele dispozicije po kriterijima po kojima se dijele i pravne norme, pa tako dispozicije mogu biti određene i relativno neodređene. Određenim se opisije kakvo ponašanje treba da bude dok relativno neodređenim ostavlja se manje-više slobode subjektu. Dispozicije se dalje dijele kao i pravne norme na: kogentne, dispozitivne, alternativne, diskrecione i sa upotrebom standarda. Sankcija Sankcija je sekundarno pravilo ponašanja. Ona predstavlja pravilo ponašanja prekršioca pravne norme. Ona je ujedno i pravilo ponašanja za državni organ (što znači da se ne može izreći neka druga sankcija koja nije propisanu za tu vrstu ponašanja - iz dispozicije). Sankciju iziču određeni državni organi. Sankcija može biti pozitivna ili negativna, zavisno od toga kako društvo ocjenjuje ponašanje subjekta u odnosu na pravilo ponašanja. Pravilo o sankciji – kazni (misli se na negativnu) uvjek je tako formulisano tako da se u krajnjoj liniji može izvršiti primjenom monopola za upotrebu fizičke sile tj. putem prinude. Ukoliko sankcija nije ostvarena, pravna norma je neefikasna, a pravni poredak ne vrši svoju funkciju. Da bi se to izbjeglo i protiv državnog organa je predviđena sankcija ako ne primjeni prvu sankciju. Prilikom izricanja sankcije ostavlja se mogućnost pravnog lijeka. Tako se ide obično do trećesetepenosti i na takva se način postiže što pravednija sankcija.


WWW.STUDOMAT.BA 3

Sankcije se dijele na više načina. - Prema deliktima za koje se primjenjuju

a) krivično-pravne sankcije (počinilac se kažnjava zatvorom, novčanom kaznom, smrću zabranom obavljanja neke funkcije itd). Krivičnim djelom može se smatrati samo ona ljudska radnja koja je zakonom predviđena kao krivično djelo (princip zakonitosti – legaliteta). Ove sankcije pogađaju ličnost.

b) građansko-pravne sankcije (imovinske) pojavljuju se u sferi imovinsko-pravnih odnosa i pogađaju imovinu subjekta u vidu nadoknade nastale štete. Sankcija se ne izvršava na ličnosti nego na njegovoj imovini.

c) sankcije administrativne prirode – za radnje manje opasne po interese države. To je administrativna kazna a sastoji se u oduzimanju imovine, slobode ili časti ali u blažem obliku.

d) sankcije koje imaju radno-pravni karakter. Sakncije se mogu dijeliti kao i dispozicije na: određene i relativno neodređene. Po tom mjerilu one se dijele na: kogentne, dispozitivne, alternativne, diskrecione i sankcije sa upotrebom pravnih standarda. 4. PODJELA PRAVNIH NORMI a) Podjela pravnih normi prema obimu i predmetu regulisanja Prema tome da li se pravna norma odnosi na neogrničen broj slučajeva iste vrste ili je njome regulisan konkretan odnos norme se dijele na: - opšte (generalne) i pojedinačne (individualne). Opšta pravna norma odnosi se na neodređen broj slučajeva i donosi se unaprijed za buduće situacije, dok pojedinačne norme odnose se na jedan određeni slučaj i za tačno određeni broj lica, dosnosi se kada se situacija već desila. Opšte se nalaze u opštim aktima, a pojedinačne u pojedinačnim aktima (upravni akt). Primjer: Opšta norma: Lica koja imaju imovinu dužna su plaćati porez Individualna: K.S. dužan je platiti 1.000 KM poreza na ukupan prihod. b) Norme se dijele i prema oblasti društvenog života koji regulišu:

- krivično-pravne - građansko-imovinske - administrativne - radno-pravne - međunarodno-pravne norme

c) Podjela pravnih normi prema stepenu određenosti dispozicije

- kogentne (prinudne) – sadrži jedno pravilo ponašanja. U dispozicije je određeno tačno kakvo se ponašanje traži. Pr. Dužnik je dužan vratiti dug. Ove norme spadaju u apsolutno određene (kategoričke) norme.

- alternativne – sadrže dva ili više pravila ponašanja i ostavlja se subjektu na volju da izabere jedno od tih ponašanja. Primjenjuju se u sferi obligacionih odnosa. Pr. porez se može platiti u novcu ili polaganjem hartija od vrijdnosti

- dispozitivna – sadr


WWW.STUDOMAT.BA 5

6. POJAM I PODJELA PRAVNIH AKATA Sadržina pravnog akta U prvom stadijumu svog postojanja norme i druge pravno relevantne svjesne radnje su individualni unutrašnji i kratkoročni akt (psihički akt). Da bi ovi akti mogli da djeluju na savjest, volju i ponašanje drugih ljudi potrebno je učiniti ih saznatljivijim, potrebno je materijalizovati ih. Ta materijalizacija po određenom postupku naziva se pravni akt. Osnovna sadržina svakog pravnog akta je: jedna individualna ili kolektivna odluka volje, a može se odnositi na: - postavljanje jedne pravne norme, - normativnog dijela pravne norme (dispozicije, odnosno sankcije) ili - na ispunjavanje uslova za primjenu neke druge pravne norme, predviđene u hipotezi dispozicije te norme. Oblik pravnog akta Oblik pravnog akta predstavlja dijalektičko jedinstvo procesa stvaranja akta i samog akta kao posebne društvene i pravne tvorevine. Pojam pravnog akta složen je iz nekoliko elemenata:

- nadležnost – ovlaštenje za donošenje konkretnog pravnog akta. Nadležnost subjekta za donošenje jednog akta se po pravilu konstatuje u pravnoj normi koja zauzima viši rang u hijerarhiji normativnog poretka, zatim iz prethodnog akta iste snage, međutime postoje i izuzetci od ovog pravila. Npr. Donošenje Ustava ne mora da izvire iz neke prethodne norme, nju može da zamjeni činjenica monopola fizičke prinude u datom društvu.

- postupak za njegovo donošenje – svrha postupka je precizno određivanje sadržaja i njegova pravilna materijalizacija. Pravni poredak ne reguliše samo postupak donošenja pravnih akata od strane državnih organa, nego i od strane fizičkih i pravnih lica (subjekata građanskog i poslovnog prava). Za važnije akte predviđena je složenija procedura.

- materijalizacija akta – tjelesna radnja kojom se akt spolja izražava, kao i materijalno srodstvo pomoću kojeg se obezbjeđuje eventualno njegovo trajanje. Izražavanje akta (odluka volje) može biti: usmeno, nedvosmislenim pokretima ili drugima radnjama i pismeno. U izuzetnim slučajevima predviđenim zakonom i šutnji se predaje isto značenje. Najčešći vid trajne materijalizacije akta je pisani dokumenat.

Kriteriji podjele pravnih akata U teoriji prava kao kriterij za podjelu pravnih akata se uglavnom uzima sadržina i oblik akta. Prema glavnom elementu sadržini pravni akti se mogu podijeliti na:

- one koje sadrže pravnu normu ili njene normativne elemente (u ovu grupu spadaju svi pravni akti kojima je stvorena bilo opšta, bilo pojedinačna pravna norma). Pr. krivični zakon, ugovori koje sadrže klauzulu o ugovorenoj kazni, upravni akt, presuda)

- one koji ne sadrže pravne norme (kod kojih je odluka volje uperena na ispunjavanje uslova iz hipoteze neke već postojeće pravne norme) – prijava za upis na fakultet, tužba sudu.

Podjela pravnih akata koji sadrže pravnu normu ili njene normativne elemente Prema glavnom elementu sadržine pravni akti koji sadrže pravnu normu dijele se na: opše ili pojedinačne (zavisno da li sadrže opštu ili pojedinačnu pravnu normu). Prema obliku donošenja pravni akti (i opšti i pojedinačni) se mogu podijeliti u nekoliko grupa, a kao osnovni kriterij služi nadležnost (subjekat), a kao dodatni – ako je subjekat donošenja više akata isti – postupak po kome je akt stvoren. Prema obliku donošenja opšti pravni akti se mogu podijeliti na slijedeće podgrupe: ustav, zakon, podzakonski akti (uredbe, naredbe, odluke), sudske odluka sa svojstvom precedenta, običajno pravo i opšti akti društvenih organizacija. Pojedinačni pravni akti prema obliku donošenja se dijele na: odluku kao akt zakonodavnih organa, ukaz i rješenje kao akte upravnih organa, sudske odluke (presude i rješenja), odluku ovlaštenih društvenih organizacija i pravni posao. Osobine i odnosi opštih i pojedinačnih pravnih akata Opšti pravni akt unaprijed i na uopšten način reguliše niz i više ili manje određenih ponovljenih odnosa istih osobina, iste vrste. Način primjene opšteg akta zavisi od stepena određenositi hipoteze dispozicije i dispozicije opšte pravne norme koju sadrži. Ako su ta dva elementa precizno određena opšti pravni akt je moguće neposredno primjeniti na konkretan društveni odnos, a ako nisu potrebno je donijeti pojedinačni pravni akt.


WWW.STUDOMAT.BA 6

Osobine pojedinačnog akta su da se njime reguliše jedan konkretan, neponovljiv i već postojeći odnos, donosi se unazad i po pravilu je bezuslovan, donosi se na osnovu opšteg pravnog akta. On predstavlja konkretizaciju opšteg akta. 7. VRSTE OPŠTIH PRAVNIH AKATA

- Ustav, Zakon, Podzakonski akti, Akti društvenih organizacija, Običaj, Sudski akt, Ugovor 8. USTAV Pod ustavom se podrazumjevaju najvažnije radnje organizovanja državnog aparata vlasti i pravnog poretka. Ustav u pravnom smislu (može se posmatrati i u sociološkom) je sistem opštih pravnih akata ili jedan opšti pravni akt koji sadrži političke i pravne norme i principe organizovanja monopola fizičke prinude i pravnog poretka u datom društvu i pravna načela organizovanja onih oblasti društvenog života na kojem nosioci monopola fizičke sile posebno insistiraju. Ustav ne može sam da riješi sva pitanja koja su od bitnog interesa za vladajuću klasu i društvo u cjelini. Ona moraju biti uređena posebnim propisima. Odredbe tih propisa zajedno sa odredbama ustava sačinjavaju ustavno uređenje. Sadržaj ustava Sadržaj svih ustava se ne može odrediti jedinstveno, što zavisi od konkretnih društveno političkih uslova, ali svi oni sadrže neke zajedničke elemente:

- odredbe o vlasti i njenom odnosu prema društvu, čovjeku. Akt koji ne sadrži ove odredbe nije ustav. To je minimalan sadržaj ustava.

U modernim društvima minimalni sadržaj ustava po pravilu obuhvata odredbe o sva četiri oblika države:

- vladavina - politički režim - državno uređenje - državna vlast

U minimalan sadržaj ustava uvijek moraju da uđu: - odredbe o osnovnom društveno-ekonomskom odnosu - odredbe o vladajućem svojinskom odnosu i njegovom pravnom izrazu.

Oblik ustava Kao i u pogledu sadržaja tako i u pogledu oblika jedinstveno pravilo ne postoji, ali postoje zajednički momenti.

- Nadležnost za donošenje ustava pripada najvišim državnim organim (kojem od njih zavisi od društvenih okolnosti u kojima se ustav donosi)

- Postupak donošenja ustava uvjek je specifičan (posebna procedura predlaganja i posebna većina izglasavanja) dužinom i većom složenošću)

- Prema načinu materijalizacije ustave možemo podijeliti na nepisane i pisane. Nepisani (faktički) ustavi su oni u kojima je skup najvažnijih principa i normi organizacije državne vlasti, organizaciji postojećih institucija i u političkoj praksi. Pisani su oni u kojima su ustavni principi i ustavne norme obuhvaćeni pisanim dokumentima. Ako tih dokumenata ima više i između njih ne postoji čvrsta pravno-tehnička veza pisani ustav se naziva nekodifikovani. Kodifikovani je onaj u kome su osnovne norme i najvažniji principi obuhvaćeni jednim jedinstvenim opštim pravnim aktom.

- Promjena ustava može biti izvršena na zakonit i na nezakonit način. Nezakonit - uspješne revolucije i kontrarevolucije, dok zakonite su bazirane na odredbama ustavnog akta koji se mjenja i označavaju evoluciju istog društveno-ekonomskog uređenja.

- Promjena ustava može se izvršiti tako da se: potpuno donese novi tekst, da se stari tekst djelomično izmjeni i amandmanima.


WWW.STUDOMAT.BA 7

9. ZAKON Ustavni principi su tako formulisani da ih je teško primjeniti neposredno. Zato je njihovu konretizaciju, razradu i sankcionisanje nužno izvršiti u nižim pravnim aktima. Prvi akt u kome se to čini je zakon. Zakon se može definisati kao onaj pravni akt koji je donesen od zakonodavnog organa po zakonodavnoj proceduri i koji sadrži pravne norme bilo pojedinačne ili opšte. Važenje zakona se vremenski može unaprijed ograničiti, ali je uglavnom pravilo da se primjenjuje dok ne bude ukinut izričito ili donošenjem novijeg zakona koji reguliše istu materiju. Oblik zakona je određen donosiocem, postupkom i materijalizacijom.

- Nadležni organt (subjekt) za donošenje zakona je uvijek najviše predstavničko tijelo. - Postupak po svojoj složenosti je odmah iza ustavnog i po pravilu se sastoji iz više faza: 1. inicijativa za donošenje zakona koja može biti politička i pravna 2. izrada nacrta i prijedloga 3. pretres prijedloga u stručnim tijelima i domovima skupštine uz mogućnost obavljanja i javne

rasprave 4. usvajanje prijedloga putem glasanja i eventualno usaglašavanje stavova nadležnih vijeća 5. proglašavanje zakona od strane poglavara države i 6. Objavljivanje u službenom glasilu

10. PODZAKONSKI AKT U podzakonske akte u širem smislu mogu se svstati svi pravni akti niži od zakona,bez obzira na to ko je njihov donosilac i šta sadrže.U užem smislu, podzakonskim aktima podrazumjevamo jedino opšte akte državnih organa nižih od skupštine.Ovi podzakonski akti također mogu sadržavati i pojedinačne pravne norme. Ukoliko se podzakonski akt donosi radi regulisanja pitanja koje je prethodno obuhvaćeno zakonom, tada norme koje sadrži podzakonski akt moraju da se kreću u granicama zakona. Ovaj princip naziva se zakonitošću podzakonskih akata. Postoji više vrsta podzakonskih akata:

- Uredbe za primjenu zakona su najvažniji akti izvršnih organa, odnosno najvišeg organa uprave – vlade.One su neposredno ispod zakona.Njihova materijalizacija se uvijek vrši u pisanoj formi, a objavljivanje uredbe u službenom listu je uslov za njihovo važenje.

- Odluka - Između odluke i uredbe,u načelu,nema bitnije razlike. Razlikovanje je moguće izvršiti samo u širini predmeta regulisanja.

- Pored ovih akata organi uprave mogu donijeti i druge. Najvažniji su instrukcije za rad službenih lica i službi u organima uprave. 11. AKTI DRUŠTVENIH ORGANIZACIJA Postoje tri načina na koja država usvaja opće akte društvenih organizacija u pravni poredak:

1. “pravno iniciranje” , tj. određivanje unaprijed ustavom ili zakonom da su akti koje donosi društvena organizacija pravni akti.

2. “pravno sankcionisanje” , tj. usvajanje u pravni poredak akata koji prilikom donošenja nisu imali pravni karakter.

3. "pravno iniciranje i pravno sankcioniranje" - kombinacija prethodna dva. Država svojim propisom određuje da je akt društvene organizacije pravni akt ukoliko ga određeni državni organ potvrdi.

Prvi sistem prihvaćen je u našem pravu. 12. OBIČAJ Običaj je društvena norma koja nastaje tako što se izvjestan način ponašanja ljudi u jednoj situaciji ponavlja sve dok se kod subjekata ne formira svijest da je takvo ponašanje obavezno i u budućim identičnim situacijama.Ovo ja značajno jer svijest o obaveznosti ponašanja povlači i mogućnost da se primjeni sankcija protiv onoga ko se na ponaša po običaju. Prema teritoriji na kojoj nastaju, običaju se dijele na:

- opće,koji važe na teritoriji cijele države, regionalne i lokalne. Druga podjela običaja počiva na personalnom kriteriju (personalni partikularizam) .

- U njoj opće običaje sačinjavaju oni koji važe za sve pripadnike jednog društva,a - posebne običaje oni koji važe za pojedine uže grupe.


WWW.STUDOMAT.BA 8

Treća podjela običaja,u oblasti privređivanja - opći - da li važe za sve ili - posebni - samo za pojedine poslove,odnosno grane poslova.

U slućaju međusobnog sukoba u hijerahiji obićaja jaći je i pravno primjenjljiv obića koji potiće sa užeg područja. Da bi država sankcionisala jedno običajno pravilo i time ga priznala kao izvor prava, ono mora ispunjavati dva uslova.

- Prvo “dotični običaj” ne smije biti suprotan postojećim pravnim propisima, načelima pravnog poretka i moralnim principima datog društva. - I drugo, on mora biti u skladu sa osnovama društveno-političkog uređenja.

Kada se utvrdi da običaj postoji, da je podoban da bude izvor prava i da ima potrebe za njegovim funkcionisanjem u tom svojstvu, državnim organima stoje na raspolaganju dva načina za njegovo sankcionisanje,tj. pretvaranje u pravno pravilo.

- Prvi je tzv. “zakonodavni put”. On se “sastoji u tome što se jednim državnim pravnim izvorom propiše državnim organima koji primjenjuju sankcije u užem smislu (tj. mjere prinude) da se za pojedine običaje primjenjuju te sankcije”.

- Drugi način naziva se sudsko-izvršni put. On se sastoji u mogućnosti da “sudovi i drugi izvršni organi i bez dozvole zakonodavca prihvataju običaje kao normative,stvarajući ad hoc običajno pravo”.

Običajno pravo je skup pravila koja su nastala kao običaj, ali su pretvorena u pravne norme naknadnim sistematskim sankcionisanjem od strane državnog organa.Norma običajnog prava je po porijeklu običajna,a po karakteru,tj. po sankciji, pravna. 13. SUDSKI AKTI Bez obzira na to da li pod izvorima prava podrazumijevaju samo opće akte, ili i opće i pojedinačne, danas se svi teoretičari slažu u tome da su odluke sudova izvor prava. Kontinentalna prava bitno se razlikuju od anglo-saksonskih po teorijskom i političkom shvatanju uloge sudske odluke kao izvora prava. Pošto ustavni sudovi odlučuju o saglasnosti nižih općih pravnih akata sa višim, to i njihove odluke moraju imati opći karakter. Pored odluka ustavnog suda, u teoriji se svojstvo izvora prava priznaje i odlukama najvišeg suda u zemlji, budući da se smatra da one imaju precedentni karakter. Presuda uvijek predstavlja izvor prava za stranke u sporu. Da li će njeni elementi općeg normativnog karaktera biti priznati kao izvor prava u drugim istim, ili sličnim sporovima – to zavisi od stava drugih sudova. Ako budu usvojeni, formira se sudska praksa. Pod sudskom praksom podrazumjeva se donošenje istovjetnih odluka od strane raznih sudova u istim ili bitno sličnim sporovima u dužem vremenskom periodu. 14. UGOVOR Ugovor je rezultat sporazuma dviju ili više strana kojim se zasniva, mijenja ili ukida pravni odnos između njih. Ugovor je pravni akt koji se svrstava u pravne poslove. Sadrži bilo opću, bilo pojedinačnu pravnu normu u cjelini, ili, češće samo dispoziciju pojedinačne pravne norme. Prema vrsti pravnih odnosa koje stranke regulišu ugovorom, ugovori mogu imati različit karakter i spadati u razne grane prava: nasljedno, porodično, obligaciono, međunarodno itd… Pitanje međunarodnih ugovora koji sadrže opće norme je sporno. Smatra se da oni nisu izvor prava neposredno, nego da predstavljaju građu za akt ratifikacije kojim se međunarodni ugovor usvaja u domaći pravni poredak. Neposredan izvor prava je sam akt o ratifikaciji: zakon ili, rjeđe, uredba. Ugovor koji sadrži pojedinačne norme li samo pojedinačne dispozicije u teoriji prava se uglavnom ne smatra izvorom, međutim u skladu sa našim stavom i ovaj ugovor se može smtarati izvorom prava


WWW.STUDOMAT.BA 9

15. POJEDINAČNI AKTI Podjela pojedinačnih akata Pošto se pojedinačni akt uglavnom predstavlja konkretizaciju općeg pravnog akta (na neki način oslanja na već postojeći opći akt ili opću normu), razumljivo je da on može,ali ne mora da sadrži oba bitna elementa pravne norme: konkretnu dispoziciju i konkretnu sankciju. Ako ih sadrži, govorimo o potpunom pojedinačnom pravnom aktu. Oni su relativno rijetka pojava. Ako pojedinačni akt sadrži samo dispoziciju ili samo sankciju, radi se o nepotpunom pojedinačnom pravnom aktu. Nepotpuni pojedinačni akti se dijele na one koji sadrže dispoziciju: upravne akte i pravne poslove i na one koji sadrže sankciju – sudske odluke. 1. Upravni akt Upravni akt je moguće različito definisati. Ako se kao kriterij uzme sadržina akta, onda je on “pojedinačan akt kojim se određuje dispozicija koja obavezuje subjekta (čije ponašanje reguliše) i protiv njegove volje”. Pod upravnim aktom u formalnom smislu podrazumjeva se na osnovu javne vlasti obavezujući akt državnog organa, ili organizacije koja vrši javna ovlaštenja, donijet po posebnom upravnom postupku. Najvažniji i najtipičniji dio te procedure je kod nas regulisan Zakonom o upravnom postupku (ZUP). 2. Pravni posao Pravni posao je pojedinačan pravni akt nedržavnog subjekta koji je on na osnovu ovlaštenja pravnog poretka i u njegovim okvirima dobrovoljno stvorio i koji ga na tim osnovama i obavezuje. Tipičan sadržaj pravnog posla je pojedinačna dispozicija, ali može sadržavati i pojedinačnu sankciju, pa se tada javlja kao potpun pojedinačan pravni akt. (Obligacioni ugovor sa klauzulom o ugovorenoj kazni) U stvaranju pravnog posla mogu učestvovati dva ili više nedržavnih lica zajedno. Pod nedržavnim subjektima treba podrazumijevati sva ona lica sa pravnom sposobnošću koja djeluju metodom koordinacije, a ne metodom naređivanja zasnovanog na suverenoj vlasti. Pravni posao, po pravilu, obavezuje samo njegove stvaraoce, i to na osnovu njihovog sopstvenog pristanka. On je, dakle, ”neimperativan” pravni akt. Izuzetno, imperativan karakter može da se sretne kod jednostranih pravnih poslova. Tada se kaže da privatno lice vrši vlast (očinsku, starateljsku i sl.). Pravni posao se može pojavljivati u raznim granama prava: radnom, javnom, porodičnom, nasljednom i u svim granama imovinskog prava. Ako pravni posao nastaje u oblasti ekonomskih, imovinskih odnosa, govori se o građanskopravnom poslu. Građanskopravni poslovi se mogu podjeliti na građanskopravne poslove u užem smislu i na poslove poslovnog (trgovačkog) prava. Prva grupa je regulisana normama građanskog prava, druga – normama poslovnog prava. 3. Sudski akt (kao pojedinačni pravni akt) Najšire govoreći, sudski akt se može odrediti kao onaj koji je donesen od specijalizovanih sudskih organa po posebnom sudskom postupku. Najznačajnije vrste sudskih akata su: presuda, rješenje i načelan stav. Presuda je sudski akt kojim se odlučuje o tužbenom zahtjevu, što će reći o predmetu spora. Može se definisati i kao “pravni akt koji donosi sudski organ po posebnom postupku, kojim se utvrđuje postojanje ili ne postojanje povreda prava u prošlosti i, shodno tome, izriče ili ne izriče sankcija”. Rješenje je sudski akt kojim sud “rešava o svim pitanjima, osim o predmetu spora”.

*)


WWW.STUDOMAT.BA 10

16. POJAM I HIJERARHIJA IZVORA PRAVA Pojam materijalnih i formalnih izvora prava Svi društveni činioci koji utiču na stvaranje i primjenu pravnih normi, kao i činjenice preko kojih se te norme saznaju, u teoriji se nazivaju jednim figurativnim izrazom “izvori prava”. Svi izvori prava se mogu podjeliti na materijalne i formalne. Materijalne izvore prava možemo definisati kao one društvene činjenice i one činioce koji dovode do stvaranja pravnih normi i do njihove primjene. Mogu se podjeliti na objektivne i subjektivne. U objektivne materijalne izvore spadaju sve one društvene činjenice koje uslovljavaju nastanak, izgled i primjenu normativnog dijela konkretnog pravnog poretka. A u subjektivne izvore treba uvrstiti one pojedince, grupe i čitave klase koji aktivno učestvuju u stvaranju i primjeni pravnih normi. Formalni izvori prava su, najkraće rečeno, akti kojima se materijalni izvori prava pravno uobličavaju. O tome postoji opšta saglasnost teorije, međutim u praksi je nešto drugačija situacija. Jedinstveno mišljenje prestaje čim se pređe na konkretno utvrđivanje oblika u kojima se materijalni izvori iskazuju. Naše pravo smatra da su izvori prava u formalnom smislu svi pravni akti koji sadrže bilo opštu, bilo pojedinačnu pravnu normu. Hijerarhija formalnih izvora prava Hijerarhija uopće označava formalno uređen odnos nadređenosti i podređenosti dijelova jednog sistema. Hijerarhija izvora prava je prema pravnoj snazi određen skup općih i onih pojedinačnih pravnih akata koji sadrže pravne norme. Pravna snaga pravnog akta jeste njegovo dejstvo na ostale pravne akte i na faktička ljudska ponašanja. Tehnička sredstva za uspostavljanje hijerarhije izvora prava jesu načela ustavnosti i zakonitosti. Oba ova principa imaju svoj politički i pozitivno-pravni vid, a koji se ogleda u pravnoj institutucionalizaciji vlasti radi sprečavanja njene zloupotrebe i radi sprečavanja ili sankcionisanja samovolje. Ustavnost postoji kada je pravni poredak zasnovan na hijerahiji opštih pravnih akata i njihovoj međusobnoj usklađenosti. Osnovu te hijerahije čini ustav. Pozitivističko-pravno shvatanje ustavnosti odnosi se na specifičnu strukturu pravnog poretka. Načelo zakonitosti u pozitivno-pravnom smislu je sadržinska i formalna usklađenost svih nižih pravnih akata sa zakonima. Nema načela zakonitosti, ako i svi individualni akti ne izviru iz zakona i nisu podređeni zakonu. Hijerahija naših izvora prava:

1. Ustav BiH 2. Entiteski i kantonalni ustavi 3. ratifikovani međunarodni ugovori 4. zakoni 5. drugi opšti akti zakonodavnih organa 6. drugi opšti podzakonski akti upravnih organa 7. opšti akti skupština 8. opšti akti društvenih organizacija 9. pojedinačni akti upravnih i sudskih organa 10. pojedinačni akti nedržavnih subjekata 11. običaj


WWW.STUDOMAT.BA 11

17. POJAM PRAVNIH ČINJENICA, DOGAĐAJA i LJUDSKIH RADNJI Svi društveni odnosi nisu predmet pravnog regulisanja, a oni koji su uređeni pravnom normom nazivaju se pravnim odnosima. Pravna činjenica je činjenica koja uslovljava nastanak, promjenu ili prestanak pravnog odnosa, a kojoj pravna norma priznaje to dejstvo. To su fakti i okolnosti za koje objektivno pravo veže nastanak, izmenu i prestanak pravnog odnosa. Svako pozitivno pravo i svaka grana prava u njemu konkretno određuju kojim će faktičkim činjenicama i okolnostima dati svojstvo i dejstvo pravnih činjenica. Pravne činjenice se najčešće određuju pretpostavkama - dispozicije i sankcije Podjela činjenica: događaji i ljudske radnje DOGAĐAJI Događaji su sve promjene u prirodi i društvu koje nastaju bez učešća LJUDSKE VOLJE i SVJESTI. To mogu biti na primjer elementarne nepogode. LJUDSKE RADNJE Ljudske radnje su izraz čovjekove aktivnosti. One mogu biti preduzete BEZ VOLJE i VOLJNO. Voljne ljudske radnje su kao pravne činjenice daleko značajnije. One mogu biti pravne činjenice ako su upravljene na zasnivanje, izmjenu i prestanak pravnog odnosa. Ljudske radnje mogu biti dozvoljene i nedozvoljene (delikti) Radi postizanja izvjesnih korisnih ciljeva, OBJEKTIVNO PRAVO pretpostavlja da postoje neke činjenice koje stvarno ne postoje. Da bi se postiglo da neki pravni odnos nastane ili prestane ili se izmijeni činjenice se svjesno predstavljaju netačno, ovo je slučaj FIKCIJA u pravu. Pobijanje fikcija, FIKTIVNIH ČINJENICA nije dozvoljeno. FIKCIJA Kod fikcije se svjesno ili namjerno pretpostavlja nešto što se uopšte nije dogodilo. Kod pretpostavke se samo ne zna da li se nešto dogodilo. O PRETPOSTAVCI ili PREZUMPCIJI se govori kada se uzme kao dokazana neka PRAVNA ČINJENICA ili neko STANJE , a njihovo postojanje ili nepostojanje nije još utvrđeno. Time se prezumpcija razlikuje od fikcije: PREZUMPCIJA Prezumpirati se može

- činjenica (na primjer, da je neko živ kad se desila eksplozija), a može i - pravo (pretpostavka prava na zastupanje privrednog subjekta koji postoji u korist upisanog u

javni registar) U modernim pravima po pravilu se pretpostavljaju (presumpiraju) one činjenice koje najčešće u praksi postoje i koje odgovaraju redovnom toku stvari. Onaj ko tvrdi da pretpostavljena činjenica nije tačna, u načelu to može DOKAZIVATI. Takve prezumpcije se nazivaju OBORIVIM. Ukoliko interes pravne sigurnosti to zahtjeva, ZAKONODAVAC može zabraniti OBARANJE PRETPOSTAVKE. Ova vrsta prezumpcije naziva se neoborivim.

18. PRAVNI ODNOS Pojam pravnog odnosa Pravo reguliše društvene odnose među ljudima i drugim subjektima. Ono je regulator ponašanja subjekata jednih prema drugim u međusobnim odnosima kao i u odnosima prema državi. Pravnim odnosima se smatraju samo oni odnosi koji su uređeni, regulisani pravnom normom, bez obzira na to da li su postojali prije donošenja norme ili ih je norma stvorila. Lica koja se nalaze u tom odnosu nazivaju se subjektima pravnog odnosa. Pravni odnos sastoji se iz ovlaštenja jednog subjekta i dužnosti drugog subjekta koji učestvuju u tom pravnom odnosu. Prema tome, dvije su bitne komponente pravnog odnosa: ovlašćenje i dužnost ili obaveza. Ovlaštenje je na objektivnom pravu zasnovana mogućnost nosioca subjektivnog prava da se sam ponaša na određeni način ili da od drugih lica zahtjeva ponašanje sadržano u ovlaštenju. Ovlašćenje i dužnost u pravnom odnosu su u korelaciji: svakom ovlašćenju jednog subjekta odgovara dužnost drugog, i obratno. Ako se ovlašćenje vrši u vlastitom interesu, naziva se subjektivnim pravom. Ukoliko se to vrši u tuđem interesu-ime mu je nadležnost. Odnosi ovlaštenja i obaveza koji postoje između subjekata moraju se vršiti povodom nečega na nečemu, a to su objekti prava.


WWW.STUDOMAT.BA 12

Subjektivno pravo “Subjektivno pravo” je na objektivnom pravu zasnovano i od države obezbjeđeno ovlaštenje jednog lica da se u sopstvenom interesu ponaša na način određen objektivnim pravom ili da od obaveznih lica traže da se ponašaju na određeni način. Elementi subjektivnog prava su: - ovlaštenje na vršenje određenih radnji, - mogućnost da se ona vrše u sopstvenom interesu - zahtjev, ili tužba u materijalnom smislu, upućen državnom organu kada pravne obaveze nisu izvršene uredno. Ovlaštenje je na objektivnom pravu zasnovana mogućnost nosioca subjektivnog prava da se sam ponaša na određeni način ili da od drugih lica zahtijeva ponašanje sadržano u ovlaštenju. S obzirom na složenost društvenih odnosa, jedno ovlaštenje može sadržavati više pravno dozvoljenih mogućnosti ponašanja. Mogućnosti sadržane u jednom ovlaštenju nazivaju se “podovlaštenja”. (Vlasnik neke privatne svojine može da ubire plodove sa te svojine, može da je proda, može da iskljući druga lica iz korištenja te imovine itd.) Postojanje ovlaštenja u interesu titulara je ono što mu omogućava da subjektivno pravo ne vrši ili vrši, kao što mu omogućava i to da sam odredi način vršenja svog prava. Interes titulara se kroz ovlaštenje i njegovo vršenje može realizovati u granicama koje su neposredno ili posredno postavljene pozitivnim, objektivnim pravom. Prekoračenje tih granica predstavlja zloupotrebu prava. Treći elemenat subjektivnog prava je zahtjev ili tužba u materijalnom smislu. Zahtjev je objektivnim pravom obezbijeđena mogućnost nosioca subjektivnog prava da se u slučaju u kojem ne postoji dobrovoljno poštovanje njegovih ovlaštenja, dobrovoljno izvršavanje obaveza, obrati nedležnom državnom organu radi obezbjeđenja i zaštite prinudnim putem. Zahtjev ujedno znači i obavezu državnog organa da tu zaštitu pruži ako su ispunjeni svi pravom predviđeni uslovi. Pošto se zahtjev najčešće traži od sudskih organa zahtjev se naziva i tužbom u materijalnom smislu. Nju treba razlikovati od tužbe u formalnom smislu koja predstavlja podnesak kojim se od suda traži pokretanje postupka zaštite subjektivnog prava. Moguće su različite podjele subjektivnog prava. Na osnovu mogućnosti stavljanja subjektivnih prava u pravni promet, djelimo ih na neprenosiva i prenosiva. ”Javna” prava – ona koja nastaju naredbom državne vlasti (po pravilu su neprenosiva), a imovinska u prenosiva. Prema kriteriju dejstva subjektivna prava se dijele na apsolutna i relativna. Apsolutno subjektivno pravo je ono čije ovlaštenje djeluje prema svim subjektima. Obaveza koja odgovara ovome pravu uvijek je negativna, tj. sastoji se u propuštanju i trpljenju. Najvažnija apsolutna prava su ona svojinskog karaktera, zatim prava industrijske svojine, pronalazačko i autorsko pravo, te lična prava. Relativna subjektivna prava su ona čije ovaštenje djeluje samo prema tačno određenom nosiocu obaveze. Obaveza koja odgovara relativnom pravu može biti pozitivna (davanje) ili negativna (propuštanje ili trpljenje onoga što se po objektivnom pravu ne bi moralo tolerisati). Najznačajnija grupa relativnih prava su obligaciona.

Obaveza

Obaveza se može definisati kao zapovijest u određenom ponašanju, određena u pravnoj normi i obezbijeđena mogućnošću neposrednog ostvarenja od strane države ili mogućnošću primjene sankcije za neizvršenje dužnog ponašanja od strane države.

Objekat prava

Pod objektom prava podrazumijevamo ono na šta su upereni i na čemu se ostvaruju ovlaštenja i obaveze. On se može definisati i kao izvjesna spona, sredstvo, razlog koji povezuje pravne subjekte i pravni odnos.


WWW.STUDOMAT.BA 13

19. OBJEKTI IMOVINSKOG PRAVA Karakteristike objekata imovinskog prava

1. Moraju se nalaziti u pravnom prometu. Ekonomski posmatrano, ova osobina označava zahtjev da objekat imovinskog prava bude podoban predmet privredne razmjene. Pravnički gledano, sposobnost objekta da bude u prometu označava njegovu sposobnost da neposredno ili u novčanom izrazu može prelaziti iz jedne imovinske mase u drugu. (Posebno se ispoljava kod stvari, ljudskih radnji i intelektualinih produkata).

2. Druga karakteristika objekata imovinskog prava je njihov imovinski karakter. On se ogleda u tome što se ovi objekti mogu neposredno izraziti u novcu, ili u tome što su tijesno vezani za prava i interese izrazive u novcu. Usljed toga ovi objekti poprimaju imovinski karakter (firma, robni žig npr.).

Objekti imovinskog prava su podjeljeni u četiri grupe: - stvari, ljudske radnje, lična dobra i proizvodi ljudskog duha.

Stvari Stvari ima vrlo različitih i mogu se veoma različito tretirati. U imovinskom pravu one su najvažniji objekat, to su materijalni dijelovi prirode. Da bi bile stvari u pravno-tehničkom smislu potrebno je još da ih čovjek može prisvajati. Postoji više podjela stvari.To su :

1. stvari određene po rodu i individualizirane; 2. pokretne i nepokretne stvari; 3. glavna stvar i pripadak; 4. proste i zbirne stvari; 5. potrošne i nepotrošne stvari;i 6. zamjenjive i nezamjenjive stvari.

Ljudske radnje Ljudska radnja kao objekat imovinskog prava se može manifestovati kao činjenje i davanje ili kao propuštanje i trpljenje onoga što se po objektivnom pravu ne bi moralo propustiti ili trpjeti. Prva grupa se naziva pozitivnim, a druga negativnim radnjama. Ljudska radnja mora imati sljedeće osobine: određenost, da je moguća, dopuštenost i imovinsku prirodu. Lična dobra Lična dobra su nematerijalne vrijednosti, dobra koja su nejdeljiva od ličnosti kao pravnog subjekta (život, čast, ime, znanje i sl.). To su najveće vrijednosti u životu, ali nisu ekonomske vrijednosti. Za imovinsko pravo ona predstavljaju objekat i dobijaju građansko-pravnu zaštitu samo onda kad ih možemo na neki način izraziti i novčanim ekvivalentom. Proizvodi ljudskog duha Proizvodi ljudskog duha uglavnom se opredmećuju kao naučna, tehnička i umjetnička djela. Ponekad se nazivaju i “intelektualne tvorevine” (beztjelesne tvorevine). Tvorac intelektualnih tvorevina može sa njima da raspolaže i da iz njih izvlaći materijalnu korist. Prava iz imovinskopravnog odnosa koji nastaje povodom materijalnih vrijednosti se nazivaju: autorskim, pronalazačkim i pravima industrijske svojine, što zanaći da su najvažniji intelektualni produkti kao objekti imovinskog prava autorsko djelo, izum ili pronalazak, tehničko unapređenje i “know – how” (znati kako). 20. UTICAJ VREMENA NA PRAVNE ODNOSE Protekom vremena može doći do sticanja ili gubljena prava, donosno njihove modifikacije. U pravnoj terminologiji vrijeme koje ima uticaja na pravne situacije naziva se rokom. Uticaj rokova na pravo manifestuje se pored njihovog vezivanja za početak i kraj pravnog odnosa i u vidu zastarjelosti, održaja i prekluzije. Zastarjelost je pravni institut po kome prestaje mogućnost prinudnog ostvarenja usljed nevršenja tokom zakonom određenog dužeg vremena. To je, dakle, gubljenje tužbe u materijalnom smislu ili zahtjeva, kao elemenata subjektivnog prava, usljed nevršenja dospjelih ovlaštenja u zakonom predviđenim rokovima. Sudovi i drugi državni organi po službenoj dužnosti ne paze na istek ovih rokova. Zastarjelost ima veliki značaj u pravu:


WWW.STUDOMAT.BA 14

- Zastarjelost olakšava pravni promet – otklanjajući mnoge teškoće i zloupotrebu naročito u pogledu dokazivanja nekog prava

- povećava - pravnu sigurnost – da faktički odnosi budu legalizovani i da im uvjek ne prijeti opasnost da budu poništeni

- stvara pravnu bezbjednost i stabilizuje odnose. Sva prava ne zastarjevaju: samo obligaciona potraživanja, dok apsolutna prava (svojina služio se njome ili ne) i porodična prava ne zastarjevaju. Prekluzivni rok je vrijeme, koje nekim propisom određeno, u kojem treba isskoristiti neko svoje pravo. Poslije isteka ovog roka pravo se gubi u cjelini. Sud i drugi državni organi po službenoj dužnosti paze na postojanje prekluzije. Kad utvrde da je ovaj rok istekao maroju odbaciti zahtjev. Održaj je pribavljanje nekog prava proteka vremena pod određenim uslovima. Da bi se održajem, tj. protekom vremena steklo pravo, treba da je državina, držanje tuđe stvari, savjesno. Svjesno držanje znaći da držilac misli o sebi da je vlasnik te stvari, buduči da je do stvari došao na dopušten legalan način. To znači, kad neko kroz duže vrijeme savjesno drži neku stvar, postaje njen vlasnik. Održajem se stiču samo stvarna prava, prava na stvarima kao što su svojina i službenost. 21. SUBJEKTI PRAVA Pojam subjekta prava Subjekti prava su lica koja koja se nalaze u pravnom odnosu i koji su nosioci ovlaštenja i obaveza iz tog pravnog odnosa. Ta njihova osobina da mogu biti nosioci prava i obaveza naziva se pravnom sposobnošću. Pored fizičkih lica i grupi ljudi, kolektivu, pod uslovima koje određuje pravni poredak, može biti priznata posebna i samostalna pravna sposobnost. Takav subjekat prava se naziva pravnim licem. Subjekti prava treba da imaju pravnu svjest, svijest o postojanju i sadržini prava. Pravna svijest se sastoji od dvije bazične komponente: saznanja prava i stava o pravu. Saznanje prava je jedan od osnovnih uslova za njegovu primjenu. Ukoliko lice ispunjava određene psihičke i intelektualne uslove smatra se da je obavezan na saznanje pava i njegovu primjenu. Nepostojanje ovog elementa škodi onome ko ga nije stekao. Fizičko lice kao subjekat prava Moderno pravo priznaje svakom čovjeku, svakom fizičkom licu svojstvo pravnog subjekta. Za to priznanje je dovoljno da dijete bude živo rođeno i da ima čovjećiji oblik. Fizičko lice smrću prestaje da bide subjekat prava. Pod preciznim zakonskim uslovima sud može nestalo fizičko lice proglasiti umrlim. Pravni subjekti imaju izvjesne oznake po kojima se razlikuju jedan od drugoga i koji služe za identifikaciju svakog subjekta.Te oznake se nazivaju i atributima pravnog subjekta: ime, prebivalište i boravište i državljanstvo. Pravna, građansko-pravna, poslovna i deliktna sposobnost fizičkog lica Svaki je čovjek subjekat prava. Takav njegov položaj u društvu, mogućnost da bude nosilac prava i obaveza naziva se pravnom sposobnošću. Kad se radi o građanskom pravu, onda se pravna sposobnost manifestuje preko imovine. Poslovna sposobnost je mogućnost ostvarivanja pravne sposobnosti, mogućnost sticanja prava i obaveza svojim svjesnim radnjama, svojim svjesnim izjavama volje. Fizičko lice stiće pravnu sposobnost punoljetsvom, a u izuzetnim slućajevima može i ranije (npr. maloljetno lice kada se uda ili oženi stiće poslovnu sposobnost. Poslovna sposobnost prestaje smrću (medicinska kategorija prestanak rada mozga i srca) ili oduzimanjem Pravni odnos može nastati i iz skrivljene nedozvoljene radnje, iz delikta. Za delikt se odgovara, pošto je to ponašanje protivno pravnoj normi. (Djeca do 7g. ne odgovarjua preko 7g sa starateljem su odgovorna). Ta sposobnost pravnog subjekta da snosi sankciju za delikt naziva se deliktnom sposobnošću.


WWW.STUDOMAT.BA 15

Pravno lice kao subjekat prava Pravno lice je konstrukcija prava, ali ipak predstavlja stvarnost, realnost. To je društvena tvorevina, kolektiv, grupa ljudi, organizacija, koja ima svoje posebne društveno prihvatljive ciljeve i interese i kojoj stoga pravni poredak priznaje pravni subjektivitet. Pravno lice nastaje osnivanjem, a prestaje brisanjem iz odgovaraućeg registra u kojem se vode njegovi statusni podaci. Uslovi i postupak osnivanja i prestanka precizno se uređuju zakonom. Da bi se jednoj socijalnoj tvorevini priznalo svojstvo pravnog lica, potrebni su sljedeći elementi:

1. da postoji čvrsta legalna organizacija i organi te organizacije preko kojih ona formuliše svoje interese, ciljeve i odluke, stupa u odnose sa trećim licima i ostvaruje svoje zadatke;

2. da ta organizacija ima cilj radi kojeg postoji i da ima zadatke koje treba da ostvaruje radi postizanja toga cilja. Zadaci treba da su u skladu sa društvenim interesima, ili da ne vrijeđaju interese društva. Država ne dozvoljava osnivanje ni rad, ne priznaje pravni subjektivitet organizacijama čiji cilj i zadaci nisu u skladu sa njenim interesima;

3. da istupa u svoje ime radi vršenja prava i obaveza, tj. da ima svoju samostalnost i svoju egzistenciju, odvojenu od egzistencije pojedinaca koji su okupljeni u toj organizaciji.

4. da ima svoju posebnu imovinu, odvojenu od imovine svakog člana tog pravnog lica i da samostalno odgovara.

Kao i fizičko lice,tako i pravno lice mora imati atribute koji određuju njegov pravni subjektivitet.U njih spadaju:ime ili firma,prebivalište ili sjedište i državljanstvo ili pripadnost. Pravna, poslovna i deliktna sposobnost pravnih lica Pravna lica imaju specijalnu pravnu sposobnost. Ona ne mogu vršiti ona prava i obaveze koje su vezane samo za fizičku ličnost. (pravno lice ne možete zatvoriti u zatvor). Pravna lica su ustanovljena radi postizanja nekog cilja, pa i njihova pravna sposobnost treba da odgovara tom cilju. Prema našem pravu, pravna lica mogu imati samo ona prava koja su im potrebna radi postizanja ciljeva radi kojih su osnovani. Poslovna sposobnost je mogućnost ostvarivanja pravne sposobnosti, mogućnost sticanja prava i obaveza svojim svjesnim radnjama, svojim svjesnim izjavama volje. Pravno lice ne može imati svijest pa se pod svjesnim izjavama volje smatraju izjave volje ovlaštenih fizičkih lica (u sastavu ili ga zastupaju) i kad je ta izjava u ime i za račun pravnog lica. Znaći pravno lice se pojavljuje kao subjekt u pravnim odnosima, a svoju poslovnu sposobnost ostvaruje izjavama volje ovlaštenih fizičkih lica. Pošto organi pravnog lica mogu da učine i protivpravnu radnju valja pravnom licu priznati i deliktnu sposobnost, i učiniti ga odgovornim za delikte. Odgovornost se danas prošitila i na rad lica zaposlenih u pravnom licu, koja se pravda teorijom rizika po kojoj onaj koji vuće korist od neke djelatnosti treba da snosi i štetu koja bi proistekla iz te djelatnosti. Ove sposobnosti pravnog lica prestaju brisanjem iz sudskog registra..


WWW.STUDOMAT.BA 16

21. ZASTUPANJE FIZIČKIH I PRAVNIH LICA Pojam zastupništva Zastupništvo je pravni odnos u kome jedno lice (zastupnik ili agent) sklapa posao ii obavlja neku pravnu radnju, daje izjevu volje, za drugo lice (vlastodavca), ali tako da sva pravna dejstva iz tog pravnog posla, odnosno radnje, prelaze na to drugo lice. Vrste zastupništva Kriterija za klasifikaciju zastupništva ima više, a najvažniji su osnov i obim ovlaštenja. Pod osnovom podrazumijevamo pravnu činjenicu na kojoj odnos zastupanja počiva (na osnovu pravnog nastanka). Prema osnovu zastupništvo se može podjeliti na:

1. zakonsko - nastalo na osnovu zakona (maloljetno dijete zastupa roditelj, direktor firmu) 2. statutarno - “Statutarno zastupništvo” je pravno-tehnički termin. Ono obuhvata ne samo

zastupanje na osnovu statuta nego i na bazi odredbi i drugih samoupravnih općih akata ili pravila. Ovo zastupništvo određuje i Zakon o obligacionim odnosima

3. zasnovano na aktu nadležnog organa – Najćešći pojavni vid je sudsko zastupništvo (zastupnik siromašne stranke, upravitelj stećajne mase i prinudnog poravnanja)

4. zastupanje po punomoćju, ili ugovorno zastupništvo – Za lica koja su poslovno sposobna, ali neće ili ne mogu da vrše pravne radnje. Kod ovog zatupništva obim pravnih radnji koje obavlja zastupnik određuje se ovlaštenjem zastupljenog, koje daje zastupljeni u vidu punomoći. Punomoć je samostalan, apstraktan i jednostran posao, jednostrana izjava volje, kojom vlastodavac izjavljuje da će u okviru punomoći smatrati punomočnikove pravne radnje za svoje. U savremenom svijetu punomoć se daje u pisanoj formi. Prestanak punomoći može nastupiti protekom vremena, otkazom agenta, opozivom vlastodavca.

Prema obimu ovlaštenja: 1. generalno (određeno na najuopšteniji način ili po rodu) i posebno (za jedan ili nekoliko

konkretnih poslova) 2. ogranićeno (limitiran broj bravnih poslova i na koji način) i neogranićeno (bez posebnog

naloga i upustva) 3. kvantitativna (može sklopiti ugovore do 100.000KM) i kvalitativna (o vrsti poslova – može

sklopiti posao samo o uslugama) Ograničenja se mogu ticati i teritorije i vremena u kome zastupnik nastupa.


WWW.STUDOMAT.BA 17

OSNOVI OBLIGACIONOG PRAVA OBLIGACIONO – PRAVNI ODNOSI (OBLIGACIJA) Pojam,vrste i subjekti obligacionih odnosa 22. POJAM I KARAKTERISTIKE OBLIGACIJE Pojam obligacije Obligaciono pravo je skup pravnih normi koje regulišu obligacione odnose. Obligacioni odnos (obligacija) je takav pravni odnos među određenim licima u kome je jedno lice (dužnik) obavezno da drugom licu (povjeriocu) izvrši određenu radnju (prestaciju, činidbu), a to drugo lice ima pravo, ovlaštenje da traži od prvog da mu to učini, a ukoliko ne učini, pošto je to "pavni odnos", povjerilac može da traži intervenciju državnog organa radi izvršenja prinudnim pute. Obaveza i ovlaštenje su u korelaciji: ono što je za jednog u tom odnosu dužnost, obaveza, za drugog je pravo, ovlaštenje. Obligacioni odnosi se zasnivaju povodom prometa roba i usluga. U obligacionom odnosu nalaze se dvije strane,s tim da na svakoj strani može biti jedno ili više lica. Na jednoj strani je lice koje se naziva povjerilac ili vjerovnik (aktivna strana obligacije). Njegovo ovlaštenje da traži nešto od druge strane naziva se “tražbinom”, ”potraživanjem”. Na drugoj strani je dužnik (pasivna strana obligacije). Subjekti u obligacionom odnosu mogu biti fizička i pravna lica. Pošto je obligacioni odnos pravni odnos, povjerilac može dužnika da prinudi i putem intervencije državne vlasti da učini ono što mu je dužan u tom odnosu. Karakteristike obligacionih odnosa Obligacioni odnos je građansko-pravni odnos, a njegove karakteristike su:

1. to je pravni odnos između tačno određenih lica, i povodom tačno određene radnje. 2. Obligaciono pravo spada u relativna prava. Povjerilac svoje pravo iz obligacije može ostvariti

samo prema svom dužniku. Prema trećim licima, koja nisu u tom obligacionom odnosu, povjerilac nema nikakva prava.

3. Povjerilac u obligacionom odnosu svoje pravo na stvar može ostvariti samo preko dužnika, što znaći da ne može sam uzeti kupljenu stvar nego mu je dužnik mora predati. (za razliku od stvarnog prava gdje nosilac stvarnog prava svoje pravo ostvaruje neposredno i od drugih može tražiti da ga u tome ne ometaju)

4. Radnja iz obligacionih odnosa može se ticati kako individualiziranih (specijalno određenih stvari), tako i stvari određenih samo po rodu. (u stvarnom pravu pravo postoji na tačno određenim stvarim)

5. Obaveza iz obligacije je po pravilu pozitivna (dužnik je dužan da nešto učini ili da). Rjeđe je negativna a sastoji se u nečinjenju radnji koje bi se inače pravovaljano mogle preduzeti.

Tipična tužba za zaštitu obligacije je građansko-pravna tužba: - na prvom mjestu tužba da se utvrdi da postoji potraživanje,odnosno obligacija, - a potom tužba za ispunjenje obligacije.

Sredstva prinude protiv dužnika koji neće da ispuni tražbinu svoga povjerioca nisu usmjerena na njegovu ličnost, nego na njegovu imovinu. Karakteristična sankcija je popravljanje štete. Ona se vrši na razne načine:

- Izvršavanje radnje koja je predmet obligacije može se povjeriti nekom drugom licu ukoliko je to prema karakteru radnje moguće – na trošak dužnika.

- Pored toga,sud može procjeniti vrijednost neizvršene radnje i narediti da se ona isplati iz imovine dužnika. Neće li dužnik dobrovoljno da isplati te izdatke, sud naređuje njegovu prisilnu naplatu putem javne prodaje dužnikove imovine.

Obligaciona radnja (prestacija) Obligacioni odnos određen je pravnom normom. Dispozicijom pravne norme određeno je ponašanje lica (subjekata) u toj obligaciji. To njihovo ponašanje, ono što treba da rade u tom obligacionom odnosu, naziva se obligacionom radnjom, radnjom obligacije, ili samo radnjom, a najčešće činidbom, prestacijom. Sama ta radnja je predmet obligacije. Sadržina su prava i obaveze subjekata u obligacionom odnosu: ovlašćenje povjerioca da traži od dužnika određeno ponašanje i dužnost dužnika da udovolji tom zahtjevu povjerioca, da postupi onako kako je obavezan. Obligaciona radnja se može sastojati u davanju neke stvari, u nekom činjenju, u nečinjenju, tj. u uzdržavanju da se nešto učini, u propuštanju da se nešto uradi, ili u trpljenju, dopuštanju da da povjerilac nešto čini, što inače ne bi smio (postavljanje antene na moj balkon). Obligaciona radnja može biti pozitivna ili aktivna i negativna ili pasivna. Obaveza dužnika na davanje i činjenje je pozitivna činidba, dok su propuštanje i trpljenje negativne činidbe


WWW.STUDOMAT.BA 18

Karakteristike obligacione radnje:. 1. Radnja koja je predmet obligacije treba da je dopuštena objektivnim pravom, jer pravno

nedopuštene radnje niko se ne može obavezati. Predmet obaveze je nedopušten ako je protivan ustavu, prinudnim propisima i moralu društva.

2. Radnja, nadalje mora biti moguća, besmislica bi bila obavezivati se na nešto što je nemoguće učiniti. Ali, ako radnju ne može uraditi dužnik, a neko drugo bi lice moglo to učiniti, onda takva radnja može biti predmet obligacije (objektivno je moguća). To što dužnik ne može izvrštiti radnju u pitanju je subjektivna nemogućnost. Dužnik može platiti nekom drugom ko tu radnju može izvršiti, ili može povjeriocu nadoknaditi štetu zbog neizvršenja.

3. Radnja treba da je određena, da se po nekim osobinama, znacima i pojedinostima zna o kojoj se činidbi radi. (koju stvar treba da preda povjeriocu odnosno šta treba da uradi, kako to da uradi, na kom mjestu i kada). Kao određene obligacione radnje smatraju se i tzv. odreive radnje (subjeti su odredili samo neke elemente na osnovu kojih se činidba može identifikovati – kad stvar još nije proizvedena)

4. Obligaciona radnja mora biti imovinskog karaktera, mora se ticati neposredno ili posredno imovine lica koja zasnivaju obligacioni odnos, a to znači da mora biti izraziva u novcu.

Ako je predmet obaveze nemoguć,nedopušten,neodređen ili neodrediv,obligacioni odnos je ništav. (On je ništavan zbog predmeta obligacije). Vrste obligacija Prema vrsti radnje Prema tome da li se obligaciona radnja sastoji u činjenju ili davanju ili nečinjenju, trpljenju ili propuštanju obligacije se dijele na:

1. aktivne ili pozitivne 2. pasivne ili negativne

Prema tome da li obligacionu radnju treba da izvrši tačno određeno lice ili neko treće lice obligacije mogu biti:

1. stogo lične 2. lične (češće su) i uglavnom su pozitivne. Povjeriocu je svejedno ko će mu dati stvar ili izvršiti

radnju Prema tome da li se obligaciona radnja može izvršiti u određenom, odnosno kratkom vremenu, ili izvršenje traje duže vremena obligacije su:

1. trenutne - Trenutna bi obligacija bila predaja prodate stvari 2. trajne - Trajanje obaveze može biti za određeno vrijeme (6 mjeseci, godinu dana…) ili za

neodređeno vrijeme (npr. do otkaza) S obzirom na to da li se radnja može izvršiti u dijelovima (u obrocima) ili se ne može rastavljati – obligacije su:

1. djeljive – otplata duga u više rata 2. nedjeljive – prirodna nedjeljivost (predaja prodate krave) i pravna nedjeljivost (subjekti obligacionog odnosa su se sporazumjeli da se obligaciona radnja izvrši odjednom u cjelini)

Prema tome da li se obaveza iz obligacije može izvršiti jednom radnjom ili je dužnik dužan preduzeti više radnji koje sve zajedno predstavljaju predmet obligacije, obligacije mogu biti:

1. jednostavne ili proste (predaja prodate stvari – u ratama ili odmaha "predaja stvari" je uvijek ista)

2. sastavljene ili složene (pojedine radnje složene obligacije mogu, ali ne moraju biti poznate prilikom zasnivanja odnosa). (instalacija IS – računarske mreže u nekoj organizaciji – projektovanje, nabavka opreme, instalacija softwera, testiranje i održavanje)

Sastavljene obligacije mogu se sastojati od: 1. glavna – povodom koje radnje je i obligacija nastala 2. sporednih obligacija – služe dopuni glavne obligacije, nisu samostalne, dijele pravnu sudbinu

glavne obligacije. Nastaju uvijek sa glavnom, a najčešće prestaju kad prestane i glavna. (Predaja kamata uz glavnicu)

Prema tome da li je obaveza dužnika da preda stvar ili novac obligacije mogu biti: 1. novčane i 2. nenovčane – pošto predmet obligacije mora imati ekonomski karakter i ove obligacije je

veoma lako pretvoriti u novčane (naknada štete kada dužnik ne izvrši obligaciju)


WWW.STUDOMAT.BA 19

Prema načinu određivanja obligacione radnje Po kriteriju kako je određena obligaciona radnja, obligacije se dijele na: individualne ili specijalne, generične (određene po vrsti),alternativne i fakultativne. Specijalna ili individualna obligacija je ona kod koje se zna na koju je činidbu dužnik obavezan. Radnja je specijalno određena i obligacije se može ispuniti samo izvršenjem te radnje (mora se vratiti ista stvar data u zakup). Karakteristika ove obligacije da ukoliko dođe do propasti ove stvari iz objektivnih uslova dužnik se oslobađa obaveze, odnosno dužnik ne odgovara ako se činidba ne može izvršiti usljed naknadne objektivne nemogućnosti. Generičke obligacije - predmet obligacije je određen samo po rodu, po vrsti. Predmet obligacije nije dovoljno određen. Određena je samo vrsta, rod stvari, a koja će to stvar, odnosno radnja baš biti pri izvršenju obligacije, za strane u obligacionom odnosu je manje važno. Za ovu obligaciju je karakteristično da se dužnik ne oslobađa obaveze ukoliko stvar propadne iz objektivnih uslova, jedino se oslobađa kada je stvar određena po rodu koje seimaju uzeti iz određene mase, a masa sva propadne. Alternativna obligacija - Predmet obligacije mogu biti dvije ili više radnji, a dužnik je dužan izvršiti samo jednu od njih. Ako strane nisu odredile, pravo izbora pripada po zakonu dužniku. Koju će od ovih radnji izabrati treba da se opredijeli do poćetka izvršenja obligacije. U pogledu naknadne neomogućnosti ispunjenja obaveze dužnik nastale bez krivice stranaka obaveza se ne gasi nego se ograničava na preostali predmet. Fakultativna obligacija - Obligacija se tiče jedne radnje, predmet joj je jedna određena radnja, ali dužnik je ovlašten da obligaciju ispuni i izvršenjem druge, ali opet određene radnje. Dužnik je ovlašten da bira kako će ispuniti obligaciju: izvršenjem jedne ili druge radnje, ali povjerilac može zahtjevati samo onu koja je predmet obligacije. Ukoliko dođe do naknadne objektivne nemogućnosti izvršenja radnje koja je predmet obligacije ili krivicom povjerioca, dužnik se oslobađa obaveze, a ako hoće može izvršiti drugu radnju.. Ako je kriv dužnik on će izvršiti drugu radnju ili nadokanditi štetu. Posebna vrsta obligacija su prirodne ili naturalne. One nisu pravno zaštićene, ne mogu se ostvarivati putem suda, ali su pravno priznate. Dužnik ako hoće može izvršiti obavezu, ali ga povjerilac ne može natjerati. Isto tako ako bi dužnik izvršio obligaciju u zabludi misleći da je prava obligacija ne može tražiti povraćaj, jer bi njegova radnja predstavljala izvršenje obligacije. 25. SUBJEKTI OBLIGACIJE Obligacija se obrazuje između najmanje dva lica koji su subjekti tog odnosa. Jedan subjekt tog odnosa je nosilac prava – povjerilac, a drugi je nosilac obaveze – dužnik. Jedan potražuje, drugi duguje.Ti subjekti mogu biti i fizička i pravna lica, i to na svakoj strani i može ih biti više. Obligacioni odnos može biti i takav da svaki subjekt i nešto duguje i istovremeno nešto potražuje, da je svaki od njih istovremeno i nosilac ovlaštenja i nosilac obaveza (ugovorni odnos kupoprodaje – PRODAVAC je obavezan da preda kupcu prodatu stvar, a od kupca potražuje cijenu, KUPAC od prodavca potražuje kupljenu stvar, a duguje mu cijenu). Ove obligacije se nazivaju dvostranim ili dvostrano obaveznim za razliku od jednostranih gdje je samo jedna strana povjerilac, a druga dužnik. Množina subjekata obligacije U obligacionom odnosu može se naći u isto vrijeme više lica na svakoj strani ponaosob tj. više lica kao povjerioca ili više lica kao dužnika. Radnja obligacije može biti djeljiva, pa da više ljudi bude obavezno svi zajedno ili svaki ponaosob. Na osnovu toga razlikujemo: 1. Razdjeljene obligacije 2. Solidarne obligacije Razdijeljena obligacija To je takva obligacija kod koje je radnja djeljiva, a odnos između množine subjekata obligacije takav da je svaki povjerilac ovlašten da traži samo svoj dio tražbine, odnosno da svaki dužnik duguje samo svoj dio duga. Pored toga što je radnja djeljiva, da bi obligacija mogla biti razdjeljena potrebno je da bar na jednoj strani bude više lica i da zakonom ili ugovorom nije određeno da je ta obligacija solidarna. Međusobni odnosi između tih lica na jednoj strani mogu biti uređeni sporazumom tako da u obligaciji učestvuju sa jednakim ili nejednakim dijelovima. To je ustvari skup više samostalnih pojedinaćnih obligacija, koje su samo prividno jedna obligacija. Svaki sapovjerilac ima pravo da traži samo svoj dio duga. Svaki sudužnik je obavezan da ispuni samo svoj dio obaveze i povjerilac njegov dio ne može da traži od drugog sudužnika.


WWW.STUDOMAT.BA 20

Zastarjelost teće ponaosob za svakog sudužnika. Jednom tužbom mogu se tužiti svi sudužnici, a može ponaosob svaki od njih za njihov dio duga. Solidarna obligacija To je takva obligacija kod množine subjekata gdje je njihov međusobni odnos tako uređen da su svi sudužnici obavezni da izvrše cijelu činidbu, i da su svi povjerioci ovlašteni da traže izvršenje cijele činidbe i to bez obzira što je radnja djeljiva. Svi sapoverioci zajedno, a i na ponaosob mogu tražiti izvršenje cijele obligacije od svih sadužnika i od svakog ponaosob, pa i od onih sadužnika koji su već izvršili dio obaveze, sve dok se obaveza u potpunosti ne izvrši. Odnos solidarnosti može postojati na:

- strani povjerioca (aktivna solidarnost) i – jedno potraživanje a više ovlaštenih lica, - na strani dužnika (pasivna solidarnost), - jedno dugovanje a više dužnika - a može istovremeno na obje strane.

Međusobni unutrašnji odnosi na jednoj strani mogu biti sporazumom razlićito uređeni (jenaki ili nejednaki dijelovi). Onaj ko ispuni cijelu obligaciju ima pravo da traži od svakog sadužnika da mu nadokande onaj dio koji otpada na tog sadužnika, što znaći da je u solidarnoj obligaciji obaveza svakog sadužnika da izvrši cijelu činidbu, ali ne i da snosi cio teret. Isto tako svaki solidarni povjerilac ima pravo da traži svoj dio tražbine od povjerioca kome je izvršena cijela obligaciona radnja, što znaći da ovlaštenje iz solidarne obligacije da traži izvršenje cijele činidbe pripada svakom solidarnom povjericu, ali mu ne pripada cijela korist. Vanjski ili spoljni odnos je ono što je karakteristično za solidarne obligacije: Ako se izvrši obligaciona radnja ma kom solidarnom povjeriocu, obligacija prestaje i smatra se da je izvršena svima zajedno i svakom ponaosob. Solidarna obligacija se ne pretpostavlja u građanskom pravu, ona mora proisticati ili iz volje stranaka (ugovor, testament) ili iz zakona (mjenični potpisnici su solidarni dužnici zakonitom imaocu mjenice). 26. CESIJA I INTER CESIJA U pravnom odnosu osim ako se radi o strogo lićnom odnosu strane koje u njemu učestvuju mogu se mijenjati. Tako i u obligacionom odnosu samo predmet obligacije ostaje isti. Cesija je mjenjanje povjerioca u obligacionom odnosu, odnosno ustupanje tražbine, dok je intercesija mjenjanje dužnika odnosno preuzimanje duga. Lica u cesiji su:

- cedent – stari povjerilac koji ugovorom svoju tražbinu prenosi na - cesionara – novog povjerioca dok - cesua – dužnik ostaje isti

Do cesije može doći - na osnovu pravnog posla (ugovorom) - na osnovu sudske odluke, - a može i na osnovu zakona (što su rjeđi slućajevi).

Na osnovu pravnog posla 1. može se nekom pokloniti svoje potraživanje 2. može se dug vratiti ustupanjem svog potraživanja 3. može se platiti kupljena stvar cediranjem neke tražbine 4. može se sama tražbina prodati

Predmet cesije mogu biti sve tražbine osim: - onih čiji je prenos zakonom zabranjen - koje su vezane za ličnost povjerioca - čija se priroda protivi prenošenju

Odgovornost u cesiji: - ako je tražbina ustupljena bez naknade cedent ne odgovara novom povjeriocu za nju - ako je ustupljena uz naknadu cedent odgovara za njenu istinitost (veritet). Za naplativost

(bonitet) odgovara samo ako je ugovorm o ustupanju to predviđeno. I tada odgovara samo do visine onoga što je primio od cesionara, zatim za kamate, troškove oko ustupanja i troškove postupka postupka protiv dužnika.

Dužnik u cesiji: - za punovažnost cesije ne traži se pristanak dužnika (njemu je svejedno kome duguje) - zakon traži da dužnik bude obavješten o cesiji, ali dotle dok ne bude obavješten i ne sazna na

bilo koji naćin o promjeni on može cedenta smatrati za povjerioca i njemu izvršiti činidbu. - položaj dužnika u cesiji ne može se pogoršati, on duguje onoliko koliko duguje


WWW.STUDOMAT.BA 21

27. INTERCESIJA Intercesija je promjena lica na strani dužnika u obligacionom odnosu. Dug iz obligacionog odnosa može se preuzti u potpunosti tako da umjesto starog dožnika dođe novi (intercedent), a može i tako da ostane i stari dužnik (kumulativna intercesija). Do intercesije može doći na osnovu:

- sporazuma - a može i na osnovu zakona što se rijeđe dešava

Povjerioci u intercesiji: - za intercesiju potreban je pristanak povjerioca jer mu nije svejedno ko mu je dužnik - dug se može preuzeti i na osnovu sporazuma povjerioca i novog dužnika i smatra se da u tom

slućaju ne treba tražiti pristanak starog dužnika, jer se ne radi o njegovm pravu nego o njegovom rasterećenju. Tada se radi o pristupanju duga.

Dugu se može pristupiti novi dužnik a da se obaveza ranijeg dužnika ne ugasi. Na dužničkoj strani obligacionog odnosa se tada pojavljuju dva subjekta. Primjer zajedničkog preuzimanja duga je jemstvo. Jemac pristupa obavezi dužnika i pored ranijeg dužnika, koji se u ovom slućaju naziva glavni dužnik. Odgovornost novog dužnika može biti supsidijarna (jemac odgovara tek ako obavezu ne ispuni glavni dužnik) i to je pravilo. Pored ovoga odgovornost može biti i solidarna. 28. IZVORI OBLIGACIJA Izvori obligacija su pravne činjenice i stanja na osnovu kojih nastaju obligacije, to su razlozi usljed kojih nastaju obligacije. I zakonici i pravni pisci kao izvor obligacija navode: zakone, ugovore, jednostrane izjave volje i protivpravne štetne radnje (delikte). Neslaganje nastaje u pogledu ostalih izvora kkoje navode kao "različite činjenice", izvore "slićne ugovorima i slićne deliktima kvazi-ugovori i kvazi-delikti", "neopravdano obogaćenje", "nezvano vršenje tuđih poslova" itd.. O 1. Pravni poslovi kao izvor obligacija

a) Ugovori - kao pravni poslovi su najćešći izvor obligacija. Ugovori su izjava volje dvaju ili više lica kojima se ta lica sporazumjevaju upravo zato da među njima nastane određeni obligacioni odnos, da jedno drugom izvrši dogovorenu činidbu b) Jednostrani građansko-pravni poslovi – obligacija kao dvostrani pravni posao nastaje samo izjavom volje jednog lica (hartije od vrijednosti, mjenica, ček, dionica itd.)

2. Prouzrokovanje štete – građanski delikt je izvor obligacije u tom smislu što za onoga ko protiv-pravnom radnjom nanse štetu drugome nastaje obaveza da tu štetu nadoknadi ukoliko ne dokaže da šteta nije nastala njegovom krivicom. Šteta može biti prouzrokovana štetnom radnjom lica sa kojim štetnik nije u pravnom odnosu – građanskopravna deliktna odgovornost, a može se nanijeti i ugovornom pratneru neizvršenjem ili neurednim izvršenjem ugovorenih obaveza – ugovorna odgovornost. Da bi štetnik oštećenom nadoknadio štetu moraju biti ispunjena dva uslova:

a) sistem subjektivne odgovornosti o mora postojati protivpravna radnja o mora da postoji šteta (šteta je umanjenje imovinskog interesa i dijeli se na:

prostu – umanjenje postojeće imovine izgubljenu dobit – (onemogućavanje uvećanja imovine)

o uzroćna veza protivpravne radnje i štete – da je baš tom radnjom prouzrokovana šteta o krivica (krivnja) – da li je onaj ko je prouzrokovao štetu bio svjestan i da li je postojala

volja b) sistem objektivne odgovornosti – vezan je "opasne djelatnosti", "opasne stvari" – zato

pravo polazi od pretpostavke da oni subjekti koji su preduzeli ovakve radnje više su izloženi riziku za prouzrokovanje štete pa se ne utvrđuje ko je odgovoran ne traži se krivnja. Na ovakav način pravni sistem zaštićuje nejake da se izlažu troškovima dokazivanja krivnje nego se to pretpostavlja. Štiti ih od opasnih djelatnosti.

3. Neosnovano obogaćenje – sticanje bez osnova, neopravdano. Kada neko nešto dobije ili uopšte primi i time poveća svoju imovinu, a nema za to pravnog osnova, kaže se da se neosnovno obogatio. Obligacija se sastoji u tome da je onaj čija se imovina uvećala (obogaćeni), dužan vratiti, odnosno nadoknaditi onome čija se imovina umanjila (osiromašenom) ono što je neosnovano prešlo u njegovu imovinu. Ta vrijednost može biti manja ili veća, ali nikako veća od one za koliko se obogaćeni obogatio. Dakle osnov za ovu obligaciju je "neosnovano obogaćenje". Nejčešći slućaj je de neko nepažnjom plati nešto što nije dugovao. (2x plaćen račun)


WWW.STUDOMAT.BA 22

4. Nezvano vršenje tuđih poslova ili poslovodstvo bez naloga Poslovodstvo bez naloga je kada neko u dobroj namjeri preduzme neku radnju u interesu drugog lica, a bez njegovog ovlaštenja. Još se naziva vršenjem tuđih poslova ili dejstvom bez punomoćstva. Ako preduzetu radnju odobri i prihvati to drugo lice nastaje odnos kao kod zastupništva. Ukoliko ne prihvati nastaje ova obligacija slićna kao kada zastupnik prekoraći ovlaštenja. 5. Zakon kao izvor obligacije Nekada zakon stvara obligacione odnose kao npr. certifikati. Osnov je u Zakonu o potraživanju građana – povjerioci su građani FBiH, a dužnik FBiH ili Zakon o restituciji (koji još nije donesen jer bi se stvorila obligacuija – povrat vlasnicima ono što im je oduzeto) 29. PRESTANAK OBLIGACIJE Svrha obligacije je da dužnik ispuni radnju i time zadovolji određeni interes povjerioca. To je najobičniji i najredovniji način prestanka obligacije. Međutim postoje i razni drugi naćini prestanka obligacije:

1. ispunjenje obligacije 2. nemogućnost ipunjenja 3. prestanak subjekata 4. kompenzacija 5. novacija (prenov) 6. konfuzija 7. oproštaj duga 8. poravnanje 9. zastarjelost 10. zakonom 11. otkaz

Ispunjenje obligacije Do ispunjenja dolazi kada dužnik izvršava onu radnju koju je bio obavezan izvšiti. Pravilo je da obligaciju ispunjavaju subjekti te obligacije: dužnik izvršava činidbu, a povjerilac prima ispunjenje. Niti povjerilac može tražiti od dužnika da izvrši nešto drugo, niti dužnik može nametnuti da mu izvrši drugu činidbu. Povjerilac je dužan primiti primiti ispunjenje i od svakog lica koje ima pravni interes da obaveza bude izvršena, čak i kad se dužnik protivi ispunjenju, sem ako se radi o strogo ličnoj obavezi. Dužnik treba da ispuni obligaciju pravilno, uredno, tačno prema njenom sadržaju, odnosno na način, na mjestu i u vremenu koje odgovaraju njenom sadržaju. Ko ispuni obavezu potpuno ili djelomično može zahtjevati da mu povjerilac izda potvrdu o tome. Nemogućnost ispunjenja obligacije Do nemogućnosti ispunjenja obligacije može doći zbog subjektivnih i objektivnih okolnosti. Ukoliko je došlo zbog subjektivnih okolnosti (dužnikova krivica), obligacioni odnos se ne gasi nego mjenja predmet. Dužnik postaje obavezan da povjeriocu nadoknadi štetu. Kod objektivnih okolnosti (okolnosti za koje dužnik ne odgovara) treba razlikovati da li je predmet obligacije individualno određena stvar ili je određena generično. Ukoliko je individualno određena stvar onda obligacioni odnos prestaje, dok kod generično određenih stvari obligacioni odnos ne prestaje. Međutim strane u obligacionom odnosu se mogu sporazumjeti i ugovoriti da ostaje dužnikova odgovornost u svakom slućaju. . Pretanak subjekta obligacije Smrt subjekta u načelu ne povlači gašenje obligacije, nego prava i obaveze prelaze na nasljednike, osim ako je obaveza ili pravo vezano strogo za ličnost subjekta obligacije (izrada slike, plaćanje alimentacije). Kompenzacija (prebijanje) Kompenzacija je prebijanje duga za dug, usljed čega prestaju obje obligacije čiji su se dugovi prebili. Ako se dva lica nalaze u odnosu tako da je jedno lice dužnik po jednoj obligaciji, a povjerilac po drugoj, i obratno, kompenzacijom prestaju obligacije ako su ispunjeni potrebni uslovi. Obligacija će potpuno prestati ako su dugovi jednaki. Ukoliko dugovi nisu jednaki manji dug prestaje, a veći dug prestaje za onoliko kolika je bila vrijednost manje obaveze. Cilj kompenzacije je smanjenje finanisjskih troškova ispunjenja.


WWW.STUDOMAT.BA 23

Do kompenzacije može doći voljom oba subjekta obligacije, jednostranim zahtjevom jednog subjekta i zakonski . Za jednostranu kompenzaciju zakon je odredio sljedeće uslove:

1. uzajamnost - da postoje dvije obligacije između dva ista lica – svako od tih lica je u jednoj obligaciji povjerilac, a u drugoj dužnik

2. jednorodnost - tražbine obiju obligacija treba da su jednorodne: da stvari koje su premet obligacija budu iste vrste, istog roda. Po pravilu se prebijaju novčane tražbine, ali se mogu prebijati i tražbine čiji su predmet generične, zamjenjljive stvari (cigla za ciglu, jest da je malo teže jer se u obzir uzima i kvalitet);

3. obje tražbine treba da su dospjele, u času kad se traži kompenzacija da je došlo vrijeme kada treba obje izvršiti;

4. tražbine treba da su likvidne, tj. da su čiste, da se u slučaju spora mogu lako i brzo dokazati. Kontokorent je takav odnos koji se sastoji u tome da stranke ugovore da će svaka od njih međusobna potraživanja unositi u jedan jedinstven račun (kontokorent – tekući račun) i da će s vremena na vrijeme, za ugovoreni period taj račun, svaka svoj zaključiti i potraživanje prebiti, a saldo će isplatiti ona strana čiji dug bude veći. Može se dogovoriti i da se razlika prenese na novi kontokorent. Nijedna stranka ne može raspolagati sa tražbinom koja je unesena u kontokorent tj. ne može se ustupiti drugom, upotrijebiti za kompenzaciju po drugoj obligaciji, ne može je utužiti itd. Novacija (prenov) Novacija je pretvaranje jedne obligacije u drugu, novu. Otuda joj i naziv prenov. Sprazumom subjekata se gasi postojeća obligacija, a umjesto nje nastaje nova. Subjekti ostaju isti, a mijenja se predmet, ili pravni osnov. Da bi došlo do prenova obligacije treba da su ispunjenji sljedeći uslovi:

1. da su stranke htjele (na bazi sporazuma) da umjesto postojeće nastane nova obligacija; da jasno izraze namjeru da prestaje stara obligacija i da istvoremeno umjesto nje nastane nova. Ne može na osnovu jednostrane izjave volje.

2. stara obligacija je morala biti punovažna, jer ako nije bila pravnovaljana umjesto nje ne može nastati pravno valjana

3. stara i nova obligacija se moraju razlikovati u nečemu bitnom,u predmetu ili pravnom osnovu. (kupac i prodavac se pogode da umjesto prodatog stola prodavac za istu cijenu preda ormar).

Ostali načini prestanka obligacija

1. Opraštanje duga – onaj ko ima ovlaštenja može da ih se i odrekne, odricanje od prava potraživanja. Oprost duga je sličan poklonu pa se na oprost duga i primjenjuju pravila o poklonu. Dužnik ne mora da prihvati poklon, pa prema tome ni oprost duga – potreban je pristanak dužnika. Ako povjerilac ipak hoće da se odrekne potraživanja, a dužnik ne prihvata oprost, poverilac može dugovani predmet položiti kod suda. Tim deponovanjem kod suda gase se obaveze i potraživanja i obligacija prestaje

2. Konfuzija je sjedinjavanje i tražbine i duga kod istog lica. Obligacija se gasi u tom slučaju jer pravno niko ne može sam sebi dugovati i u obligaciji moraju biti najmanje dvije strane i dva lica

3. Otkaz – neki obligacioni odnosi duže traju, i obaveza dužnika se sastoji u nizu radnji koji se ponavljaju u jednakim vremenskim razmacima (mjesečno plaćanje zakupnine). Ukoliko za ovakve obligacije nije unaprijed ugovoreno vrijeme ono prestaje otkazom. Otkaz je izjava volje jedne strane kojom u određenom času prestaje obligacioni odnos..

4. Poravnanje ili nagodba, to je ustvari ugovor između subjekata jedne obligacije kojim oni svoja nejsana i osporavana potraživanja i dugovanja iz te obligacije likvidiraju i utvrđuju šta ostaje da jedna drugoj izvrši; Nejasna sadržina poravnanjem postaje jasna.Pošto je to ugovor na poravnanje se odnose svi propisi i pravila koji se odnose na pravne poslove uošte. Poravnanje naš zakon smatra ugovornim odnosnom (ZOO). Ukoliko se radi o nagodbi ne mogu se pobijati ugovori.

5. Zastarjelost; 6. može biti donesen zakon kojim se poništavaju ili ukidaju neki obligacioni odnosi (političke

reforme,revolucije …).


WWW.STUDOMAT.BA 24

Pojam poslovnog prava 29. Pojam i predmet poslovnog prava Poslovno pavo predstvalja sinonim za trgovačko ili trgovinsko pravo. Pojam privrednog prava koji se kod nas najviše koristio napušten je jer on ne odgovara poredcima na kojima je zasnovana tržišna ekonomija, dalje društvena svojina na kojoj je privredno pravo izgrađivano više ne postoji. Poslovno pravo prvenstveno reguliše odnose ekonomskog prometa u koje stupaju subjekti ne radi neposrednog zadovoljavanja svojih potreba, nego sa ciljem trajnog sticanja dobiti. Stoga se kao nosioci prava i obaveza pojavljuju lica koja u te odnose stupaju stalno i profesionalno. Kao subjekti poslovnog prava pojavljuju se trgovačka društva i obrtnici (imaoci radnje – registrovani) Predmet poslovnog prava u najširem smislu su svi odnosi koji se tiču trgovine u pravnom smislu te riječi, tj. svi oni odnosi koji nastaju u toku privređivanja ili su sa njim u neposrednoj funkcionalnoj vezi. Na toj osnovi trgovinsko pravo se može definisati kao “skup propisa koji se tiču trgovine”, a poslovno pravo kao skup normi koje uređuju odnose u privrednom poslovanju. Sužavanje predmeta i pojma poslovnog prava izvršeno je najpre zahtjevom da ono obuhvati samo norme u kojima dominira metod koordinaceije. Drugi kriterij je bio da on obuhvati samo one privatno-pravne odnose koji potiču iz dinamike robno-novčanih odnosa. Predmet poslovnog prava je dakle složena kategorija. On obuhvata:

- status poslovnih subjekata, - reglementarno pravo - pravila koja regulišu odnose privrednog subjekta i države, - trgovačke ugovore (transakcije između subjekata) - vrijedonosni prapiri - mjenično i čekovno pravo – posebne transakcije - pravila konkurentskog djelovanja na tržištu.

29.1. METOD IZUĆAVANJA POSLOVNOG PRAVA (naćin spoznaje posl. prava) Profesionalno obavljanje djelatnosti radi sticanja dobiti odredilo je osnovne karakteristike predmeta poslovnog prava. Čitava oblast poslovnog prava za razliku od građanskog prava odlikuje se:

- dinamizmom – pravni poslovi se zaključuju u velikom broju slućajeva i velikom brzinom - privredni poslovi se obavljaju u vidu zanimanja - kredit je bitan elemenat poslovanja (rasprostranjenost prodaje na kredit) - svako društvo je zainteresovano za nesmetano odvijanje prometa pa je i državna intervencija

mnogo ćešća u domenu privrednog nego u oblasti građanskog prava Ishodišna tačka metoda poslovnog prava je građansko-pravni metod. Specifičnosti metoda poslovnog prava proistiću iz dejstva izloženih elemenata (dinamizam, ...) i ogledaju se uglavnom na četiri polja:

- izgled zajedničkih osnovnih principa metoda građanskog i privrednog prava - izvori prava - pojedina materijalno-pravna tehnička rješenja (pojava formuliranih ugovora i opštih uslova

poslovanja, dalje ugovor se smatra zakljućenim najčešće u pisanom obliku) - postupak za ostvarenje prava.

Transformacija osnovnih osobina metoda građanskog prava (karakteristike metoda poslovnog prava) 1. Ravnopravnost subjekata i jednakost njihovih volja – što pravno znaći da nema nametanje

volje jednih prema drugima, dok u ekonomskom smislu jednakosti nema. Jači diktiraju uslove 2. Autonomija volje – sloboda ugovaranja – slobodan ulazak u transakcije. Međutim ima

slućajeva gdje je ta autonomija volje ogranićena (željeznice moraju prihvatiti robu na prevoz ukoliko ispunjavaju propisane uslove; MP robu mora prodavati svima po istaknutim cijenama)

3. dipozitivnost propisa (normi) – ima oblasti gdje subjekti nisu zainteresovani da ulaze i formiraju društva. Zbog toga se formiraju javna preduzeća. S obzirom na polje korisne državne intervencije dispozitivni propisi se značajno koriguju sa imperativnim normama.

4. prometljivost prava i obaveza – subjekti trgovinskog prava po svom položaju mogu trgovati sa svojim pravima i obavezama.

5. imperativan karakter odnosa i sankcije – sankcija imovinske priprode je bitno obilježje privrednog prava, ali se pored ovih pojavljuju i neimovinske sankcije vanugovornog karaktera (usljed formiranja loše poslovne reputacije zabrana učešća na sajmovima itd.)


WWW.STUDOMAT.BA 25

30. IZVORI POSLOVNOG PRAVA

1. Ustav BiH – ima samo opšti okvir i ne pojavljuje se kao neposredni izvor prava 2. Zakoni na novou

a) BiH b) FBiH i RS c) Distrihta d) Kantona / Županija

3. Podzakonski akti i Akti samoregulacionih organizacija 4. Obićaji

ZAKONI Zakoni su najvažniji izvor poslovnog parva. Njima se uređuju:

- spoljnotrgovinska politika - carinska politika, - monetarna politika - uspostavljanje i funkcionisanje zajedničkih i međunarodnih komunikacija, - međuentitetski transport

Među najvažnijim zakonima u oblasti prava su oni koji uređuju status subjekta poslovnih odnosa: trgovaca, tgovačkih društava ili preduzeća. Za naše zakone koji su izvori poslovnog prava karakteristično je da se oslanjaju na postojeću građansko-pravnu regulativu, a u materiji ortakluka na pravna pravila bivšeg Austrijskog građanskog zakonika (ugovor o ortakliuku, ugovor o posudbi, ugovor o poklonu). Metod koji oni primjenjuju je kombinacija prinudnog i dispozitivnog načina uređivanja odnosa. Uporedo gdje god je bilo moguće i svrsishodno izvršeno je ujednačavanje sa međunarodnim sporaazumima. Zakoni na nivou BiH

1. Zakon o stranim direktnim investicijama 2. Zakon o međunarodnim ekonomskim odnosima 3. Zakon o carinskoj politici i tarifi 4. Zakon o autorskim pravima 5. Zakon o zaštiti industrijskog vlasništva 6. Zakon o sukobu interesa u institucijama u vlasti BiH

Federalni zakoni

1. Zakon o privrednim društvima 2. Zakon o vrijedonosnim papirima 3. Zakon o komisiji za vrijedonosne papire 4. Zakon o registru vrijedonosnih papira 5. Zakon o mjenici 6. Zakon o čeku 7. Zakon o obligacionim odnosima

Tendencija zakona u BIH – harmonizacija zakona na nivou FBiH i RS pa čak i distrihta. Dobar dio ovih zakona preči če na BiH Zakonodavne aktivnosti sa nivoa kantona su:

- uređenje obrta individualnog trgovanja - oblast koncesija o privrednim dobrima kojima rapspolaže kanton

30.1. PODZAKONSKI AKTI I AKTI SEMOREGULACIONIH ORGANIZACIJA

1. Od svih podzakonsih akata kao izvora poslovnog prava najvažniji su oni koje donosi vlada. Vlada nije ovlaštena da uredbama stvara potpuno nove dužnosti i ovlaštenja. Jedna od najvažniji uredbi u ovoj oblasti je Uredba o upisu u sudski registar preduzeća i drugih pravnih lica koja obavljaju privrednu djelatnost.


WWW.STUDOMAT.BA 26

2. Od ostalih akata tereba spomenuti one koje donose niži upravni organi (ministarstva), a to su pravilnici, upustva i naredbe. Donose se na osnovu izričitog zakonskog ovlaštenja ili ovlaštenja sadržanog u uredbi vlade.

3. Najvažniju ulogu u emisiji i prometu dugoročnih vrijedonosnih papira (dionica, obveznica, certifikata) ima Komisija za vrijedonosne papire u FBiH, kao samostalan organ imenovan od Parlamenta FBiH. Ona reguliše uslove i način izdavanja i prometa vrijedonsnih papira. Ona se pojavljuje kao regulacioni organ.

4. U oblasti tržišta kapitala znaćajnu ulogu imaju akti samoregulacionih organizacija: - berze i - organizacija profesionalnih posrednika One utvrđuju pravila i standarde berzanskog poslovanja vrijedonosnim papirima, te pravila za članove organizacije profesionalnih posrednika (brokere i dilere)

30.2. OBIČAJI (kao izvori poslovnog prava)

Običaj kao izvor poslovnog prava ima daleko veću ulogu u poslovnom nego u građanskom pravu. Učesnici na tržištu su uglavnom profesionalci, koji razvijaju etičeke norme ponašanja koji nisu regulisani zakonima i to postaje praksa. Obićaji kao ustaljena praksa pokazala se efikasna i djelotvorna i koje se pridržavaju subjekti. (Kod obićaja nema sankcije oni su prihvaćeni iz razumnog razloga – zato što je to bolje). Sa naše zakonodavne prakse možemo razlikovati dvije vrste obićaja:

- "Dobar poslovni obićaj" – pravila poslovne etike izgrađeni od strane poslovnog svijeta - "Trgovinski obićaj" – komercijalna praksa

Dobar poslovni običaj – Zakon o obligacionim odnosima u članu 21. kaže "sudionici u obaveznim odnosima dužni su u pravnom prometu postupati u skladu sa dobrim poslovnim običajima". Dobri poslovni obićaji su pravila poslovne etike. Privredne komore dužne su da prate, razvijaju i evidentiraju (?? finansiraju) dobre poslovne obićaje. One izdaju i potvrde o njihovom postojanju. Osnov primjene dobrog poslovnog običaja jesete izričita naredba zakonodavca (član 21. ZOO) Trgovinski obićaji – su komercijalna praksa, koja je u takoj širokoj primjeni da privrednici očekuju da će ugovorne strane postupati u skladu sa takvom praksom. Da bi u društvenoj praksi stvoreno pravilo moglo da bude izvor prava u oblasti privrede, potrebno je da ispuni slijedeće uslove:

- da bude razumno, izvjesno, notorno (očito) i prihvaćeno od većine privrednika (određen u pravnotehnićkom smislu)

- dobar, odnosno u skladu sa pravilima poslovne etike Trgovinski običaji mogu se podijeliti na:

1. na osnovu teritorijalne obuhvaćenosti – opšte, regionalne i lokalne 2. prema strukama u kojima važe na – opšte (horizontalne – važe u svim privrednim

djelatnostima) i posebne (vertikalne – koje važe samo za pojedine poslove, u pojedinim djelatnostima)

Osnov primjene trgovinskih običaja su različiti. Ukoliko on sadrži rješenje suprotno dispozitivnoj odredbi ZOO primjenjivaće se samo ukoliko je to izričito ugovoreno. Zakonodavac ne nalaže primjenu, ali sudovi i arbitraža uzima u obzir komercijalnu praksu. 30.3. Osnov i način primjene običaja kao izvora prava Teorija navodi dva osnova primjene običaja kao izvora prava:

- svijest o njegovoj cleishodnosti i prihvaćenosti obićaja - zakonsko priznanje poslovnog običaja kao izvora prava, koje je sadržano u materijalno

pravnim propisima U pogledu načina primjene običaja:

običaj se primjenjuje i bez obzira na to da li su stranke znale za njega ili ne

kada propis ne postoji ili nije dovoljan, a stranke u ugovoru nisu ni izričito ni prećutno isključile primjenu obićaja

eventualno nepoznavanje običaja je pravno irelevantno, svako mora da snosni rizik nepoznavanja običaja na teritoriju kojem živi, u grupama u kojima se kreće i u poslovima kojima se bavi

Kao izvor poslovnog prava običaj se može pojaviti u dva svojstva: - može djelovati primarno (samostalno) ako propis ne postoji


WWW.STUDOMAT.BA 27

- ukoliko propis postoji ili je zastario, običaj tada dopunjuje zakon i olakšava njegovo tumačenje. 31. Uzanse Uzanse su dobri poslovni običaji, sistematizovani u zbornika. Stvaranje uzansi teorijski znači konstatovanje postojećih običajnih normi i njihovo objavljivanje radi lakše primjene. U praksi to je kreativna selekcija uzansi prema kriterijumu cjelishodnosti. Zavisno od toga koji su običaji predmet sistematizacije, uzanse se mogu podijeliti na opće – one koje važe za sve poslove u privredi, i posebne – one koje se primjenjuju samo u pojedinim strukama ili određenim vrstama poslova jedne struke. U slućaju međusobnog sukoba, jače su uzanse koje dolaze sa užeg područja. Donosilac uzansi po pravilu je nedržavni organ, ako ako se državni organ pojavi kao redaktor uzansi, uglavnom je to sud, on ima tjesnu vezu sa privrednim životom. Uzanse spadaju u autonomno privredno pravo bez obzira ko ih donosi. Donosilac uzansi su ovlaštene javne ili polujavne organizacije (npr. berze) i profesionalna udruženja (komore). Oni sistematizuju dobre poslovne običaje iz domena svog djelovanja. Uzanse važe samo na osnovu volje stranaka, a pristanak na primjenu uzansi može biti na različit način:

- članstvo u organizaciji koja je stvorila uzanse podrazumjeva i pristanak na primjenu uzansi uvijek kada u međusobne odnose stupaju članovi organizacije. Kada ne bi htjele koristiti uzanse one bi to izričito naglasile. Dakle kod članova šutnja znaći pristanak na uzanse.

- ona lica koja nisu članovi uzanse obavezuju samo onda kada su pristale izričito ili na neki drugi način nedvosmisleno pokazale da pristaju na uzanse (poslovanje u okviru institucije koja je donijela uzanse).

Državni organi vrše ogranićenu kontrolu nad donošenjem uzansi, bilo prilikom davanja ovlaštenja bilo prilikom njihovog formulisanja.Cilj kontrole je zaštita javnog interesa Opšte uzanse

- se mogu primjeniti na ona pitanja koja su regulisana dispozitivnim pravilom ZOO, što zanaći da se ne mogu se primjeniti u onom dijelu koji je imperativno regulisan.

- one će se moći koristiti samo ako su to stranke izričito predvidjele ili ugovorile. Do donošenja ZOO bilo je usvojeno pravilo da se uzanse primjenjuju ukoliko ih stranke izričito ne iskljuće.

- opšte uzanse se primjenjuju i anda kada iz okolnosti proizilazi da su nihovu primjenu htjeli Opšte uzanse se odnose prvenstveno na ugovor o prodaji pokretnih stvari u robnom prometu. Posebne uzanse Važe samo za pojedine struke. Donosi ih nadležna komora ili drugi oblik udruživanja privrednika.

1. Lučke uzanse (1951) – važe u pomorstvu 2. Za promet određene vrste robe (kamen, grah, soja) – 1960 i 1967 3. u ugostiteljstvu - 1963 4. u građevinarstvu – 1977

za jednu vrstu posla mogu postojati samo jedne posebne uzanse na području čitave države. 32. Obligacioni odnos kao izvor poslovnog prava Obligacioni ugovor je dvostrani pravni posao – sporazum dva ili više lica po kome se u smislu njihovih međusobnih saglasnih izjava volja i zakonskih propisa jedna strana obavezuje da će drugoj strani nešto učiniti, dati, dopustiti ili propustiti, a ova to prihvata. Da bi obligacioni odnos bio posao poslovnog prava, potrebno je da njegove strane djeluju kao preduzeća ili individualni trgovci, i da radnja na koju se strane obavezuju spada u registrovanu privrednu djelatnost barem jedne od njih.Ukoliko ugovor sklapaju neprofesionalna lica, on spada u građansko pravo. Karakteristike ugovora poslovnog prava 1. FORMA - mogu se zaključivati u različitim formama:(pismeno ili usmeno) Za njih važi i princip formalizma i kosezualizma )

a) usmeno – ispunjavaju uslov brzine poslovanja, ali ih je u slućaju spora teže dokazati b) pismeno – usporava ekonomski promet, ali su zato sigurniji, lakše je dokazati ko je prekršio

ugovor. Za neke ugovore zakon traži isključivo u pismenoj formi.


WWW.STUDOMAT.BA 28

U poslovnom pravu razvijeni su tz. tipski, šablonski ugovori – unaprijed priprmljen i oštaman tekst ili dio teksta. 2. koriste usluge drugih institucija (stručnih institucija- npr. kontrola kvaliteta) 3. zaključuju se masovno 4. odgovornost je strožija – pored zakonskih pravila uzimaju se u obzir i pravila branše ili stuke. U mnogim situacijama pored subjektivne odgovornosti traži se i objektivna odgovornost. 5. nadležnost u sporovima – u zemljama tržišne ekonomije postoje privredni ili trgovački sudovi koji rješavaju sporeove brzo i na bazi pismenih dokumenata. Kod nas nema još takvih sudova.Trgovački sudovi vrše i arbitražu, ad hok – formiraju se po prijedlogu stranaka. U ugovoru se određuje nadležnost arbitraže. 33. Hijerahija izvora poslovnog prava

1. Ustav 2. međunarodni ugovori 3. zakon 4. drugi obavezni opšti akti zakonodavnih organa 5. podzakonski akti upravnih organa 6. opšti akti privrednih subjekata 7. ugovori 8. običaji 9. uzanse 10. građansko pravo 11. odluke upravnih i sudskih organa

33. SUBJEKTI POSLOVNOG PRAVA Subjekt prava uopšte je svako lice koje ima sposobnost da bude nosllac prava i obaveza, da ima pravnu sposobnost. Određivanje subjekata poslovnog prava nije tako jednostavno. Postoje tri osnovna kriterija kojima se određuju subjekti poslovnog prava:

- objektivni - subjektivni - mješoviti

Objektivni kriterij određivanja subjekta poslovnog prava

- za ovaj model vezano francusko pravo - zakonom su izričito određeni trgovački poslovi u koje spadaju: bankarski poslovi, izdavanje

mjenice, kupovina robe radi preprodaje, posredniči poslovi idr. - svojstvo trgovca ima lice koje obavlja ove poslove, - prema tome subjekt poslovnog (trgovinskog) prava je lice koje obavlja ili po prvi put uđe u

trgovačke poslove koje su objektivno (zakonom) definisani Subjektivni kriterij određivanja subjekata poslovnog prava

- uzor je njemačko pravo - u obzir uzima lica, a ne prirodu posla - trgovac je lice koje obavlja trgovačku profesiju, a za to je uslove odredio zakon. a) da su trgovci po zanimanju - obavlja poslove u vidu svog zanimanja ili b) da su trgovci po formi – da je po načinu postanka i formi trgovac ili c) da su trgovci po upisu i obimu poslovanja – da poslove obavlja na način ili po obimu koji

zahtjevaju njegovo regulisanje kao trgovca - i svi poslovi koje poduzmu trgovci podpadaju pod režim trgovačkog prava - zakonodavna praksa pokazala da ovaj kriterij nije primjenjljiv u svom čistom obliku

Mješoviti kriterij određivanja subjekata poslovnog prava

- tipičan primjer je američko pravo - američko pravo za određivanje subjekata poslovnog prava alternativno (jedan od kriterija)

uzima slijedeć kriterije: a) predmet transakcije - poslovanje određenom robom


WWW.STUDOMAT.BA 29

b) odnos prema ukupnoj transakciji - zanimanje lica koja pokazuju znanje ili vještinu svojstvenu djelovanjima ili robama obuhvaćenim transakcijama

c) profesiju ili zaposlenje lica (agent, broker i dr. posrednici) – koji pokazuju da posjeduju znanja i vještine za te poslove

34. KRITERIJI ZA ODREĐIVANJE SUBJEKATA DOMAĆEG POSLOVNOG PRAVA Primjenjuje se mješoviti kriterij. LIca koja ulaze u krug subjekata poslovnog prava redovno ispunjavaju više kriterija:

1. cilj radi koga se osniva i postoji određeno lice 2. obavezna registracija kod nadležnog državnog organa (suda ili organa uprave) 3. obavljanje registrovane djelatnosti u vidu zanimanja 4. priroda poslova kojima se određeni subjekt bavi

Cilj radi koga se osniva i postoji određeno lice Ukoliko je cilj stvaranje dobiti (profitne organizacije) onda se radi o subjektu poslovnog prava. Nasuprot njima pravna lica (neprofitne organizacije) koje za cilj imaju zadovoljenje kulturnih, prsvjetnih, zdravstvenih, naučnih, humanitarnih, socijalnih, sportskih, ekoloških i drugih potrba nisu subjekti poslovnog prava. U subjekte poslovnog prava spadaju i pravna lica čiji cilj nije u postizanje neposredne dobiti nego: - odvijanja određenih poslovnih funkcija i prometa uopšte (berze, profesionalni posrednici), - zadovoljavanje tržišnih i drugih ineteresa osnovnih poslovnih subjekata - javne kompanije – u funkciji zadovoljavanja potreba građana i poslovnih subjekata - zadruge – zadovoljavanje interesa određenog kruga lica Registracija – je obavezna i bez upisa u javni registar ne može se steći svojstvo subjekta poslovnog prava. Neki se registruju registar društava kao posebna institucija utvrđena zakonom, a neki kod opštinskog organa (obrtnici) uz određene saglasnosti Kantona. Prilkom registracije subjekata vrši se ragistracija i djelatnosti kojom će se baviti. Ako je posao zaključen izvan registrovane djelatnosti posao važi. U anglo-saksonskom pravu važilo je pravilo ako je ugovor zaključen izvan registrovane djelatnosti da je ništavan Priroda poslova kojima su određeni subjekt bavi Priroda posla i registracija daju određenim licima daju status subjekta poslovnog prava (profesionalnim posrednicima). Osim toga priroda posla isključuje određene subjekte poslovnog prava u njihovom vršenju. Trgovinskim uslugama ne mogu se baviti individualni trgovci jer nisu pravna lice, bez obzira na njihovu registraciju. Individualni trgovac ne mora imati stručnost, bitno je da je zaposleno lice koje ispunjava uslove. Tako i naše pravo poznaje kategoriju nepotpunog trgovca koji ne može obavljati poslove:

- posredovanja, - zastupanja - uskladištenja - špedicije, - kontrolu kvaliteta i kvantiteta robe - itd.

35. SISTEMATIZACIJA SUBJEKATA POSLOVNOG PRAVA Polazeći od kriterija za određivanje subjekata moguće je izvršiti njihovo razvrstavanje i osnovunu sistematizaciju:

1. Individualni trgovac (samostalni privrednik, poduzetnik) 2. Privredna / Trgovačka društva (profitne organizacije)

društvo lica (personalnog tipa) – D.n.o, Kd

društvo lica i kapitala – doo, Gmbh

društvo kapitala - DD 3. Statusni oblici povezivanja društva

na bazi učešća kapitala

na bazi strukovnog povezivanja

na bazi tržišnog povezivanja 4. Institucije tržišta kapitala (ugovorni oblici ne na bazi ulaganja kapitala)


WWW.STUDOMAT.BA 30

banke i druge finansijske organizacije

osiguravajuća i reosiguravajuća društva

društva za upravljanje fondovima

fondovi 5. Organizovana i uređena javna tržišta kapitala (berza, tržnica) 6. Javna preduzeća 7. Aocijacije privrednih subjekata (komore, udruženja) 8. Ostala pravna lica ukoliko zaključuju ugovore trgovačkog prava

Dalja sistematizacija subjekata poslovnog prava može se vršiti prema:

1. pravnom statusu: pravna lica i individualni trgovac 2. unutrašnjoj pravnoj organizaciji: složeni (razvijeni) i unitarni 3. sjedištu: domaći i strani, odnosno međunarodni 4. državljanstvu i nacionalnoj pripadnosti osnivaća (ulagaća): domaći i subjekti stranih ulaganja 5. teritoriju obavljanja poslovne djelatnosti: subjekti domaćeg prometa i subjekti

spoljnotrgovinskog prometa 6. kontroli kapitala i upravljanja: kontrolisani i kontrolni (dominantni) 7. vlasništvu: privatni, zadružni, državni i subjekti u mješovitom vlasništvu 8. vrsti djelatnosti: subjekti iz oblasti proizvodnje, rudarstva, industrije, trgovine, usluga itd. 9. imovinskoj odgovornosti: subjekti koji isključivo odgovaraju svojom imovinom i subjekti sa

zakonskom ili ugovornom odgovornosti drugih lica 10. ekonomskom kriteriju: subjekti malog, srednjeg i velikog biznisa 11. participaciji zaposlenih: subjekti sa i bez radničke participacije 12. broju zaposlenih

36. INDIVIDUALNI TRGOVAC (SAMOSTALNI PRIVREDNIK)

U literaturi se koriste različiti termini za individualnog trgovca "inokosni trgovac", "obrtnik", "zanatlija", "trgovac pojedinac", dok pozitivno pravo koristi termin "samostalni privrednik" bez obzira na njegovu djelatnost. Samostalni privrednik je fizičko lice koje:

- pod svojim imenom u vidu zanimanja (profesije) obavlja registrovanu poslovnu djelatnost radi ostvarivanja ekonomskih ciljeva

- koji upravlja poslovima - za obaveze u prometu odgovara cjelokupnom imovinom

Postoje dvije vrste individualnih trgovaca: - oni kojima je registrovana djelatnost glavno (osnovno, redovno) zanimanje tj profesija - oni kojima je ta registrovana djelatnost dopunsko zanimanje

Sa stanovišta poreza individualni trgovci se razvrstavaju prema djelatnosti koju obavljaju : 1. ugostiteljstvo 2. turizam 3. prevoz 4. proizvodni zanati 5. umjetnički zanati 6. intelektualne usluge 7. domaća ili kućna radinost i dr.

Pravni položaj individualnog trgovca Osnovna pitanju koja determinišu pravni položaj individualnog trgovca su: 1. firma – individualni trgovac obavlja djelatnost kao svoje redovno ili dopusno zanimanje i posluje

pod firmom. Firma sadrži: lično ime individualnog trgovca, predmet poslovanja i sjedište. U firmi se obavezno navodi i ime vlasnika – slastičarna (djelatnost) "AS" (ime ) Hadžići (sjedište) vl. NN (ime vlasnika)

2. sjedište – samostalni privrednik ima poslovno sjedište u kome obavlja registrovanu djelatnost. Ako djelatnost obavlja u više mjesta ili za obavljanje djelatnosti nije potreban poslovni prostor tada je sjedište individualnog trgovca njegovo prebivalište.

3. odobrenje i registracija – Za obavljanje djelatnosti i sticanje statusa individualnog trgovca lice mora da pribavi odobrenje u vidu rješenja od nadležnog organa opštine gdje želi voditi poslovne aktivnosti. Odobrenje se upisuje u registar koji vodi nadležni organ uprave i u registar se upisuje:


WWW.STUDOMAT.BA 31

ime samostalnog privrednika, firma, sjedište i djelatnost. Status samostalnog privrednika lice stiće izdavanjem rješenja. Obavljanje djelatnosti može otpoćeti i poslije sedam dana od ponošenja zahtjeva sa svim potrebnim dokumentima i dokazima (slućaj ćutanja administracije).

4. Obavljanje djelatnosti – specijalni zakoni i njihovi provedbeni akti precizno utvrđuju uslove i način obavljanja djelatnosti. Obavljanje djelatnosti samostaln privrednik može privremeno obustaviti što nije slućaj sa trgovačkim društvima. Da bi privremeno obustavio obavljanje djelatnosti samostalni privrednik mora imati oprvdane razloge (sprijećenost, bolest, vojna obaveza itd.). Da bi ti razlozi imali pravni karakter on za to mora pribaviti rješenje opštine koje se dostavlja i poreznoj upravi radi umanjenja poreskih obaveza.

5. Posjedovanje poslovnog prostora – za pojedine djelatnosti specijalnim zakonima je određeno posjedovanje poslovnog prostora kao uslov za sticanje statusa samostalnog privrednika (trgovina na malo – prodajni objekat), dok za neke druge djelatnosti (domaća ili kućna radinost) poslovni prostor nije uslov.

6. Imovina i odgovornost - oprema, alat, poslovni prostor idr. čine imovinu sa kojom samostalni privrednik obavlja djelatnost (registrovanjem ne formira se posebna imovina), međutim za obaveze u prometu samostalni privrednik ne odgovara samo imovinom kojom obavlja djelatnost nego cjelokupnom svojom imovinom.

36.1. USLOVI ZA REGISTRACIJU INDIVIDUALNOG TRGOVCA Odobrenje za obavljanje djelatnosti i sticanje statusa individualnog trgovca moguće je uz ispunjenje slidećih uslova:

1. Formalni uslovi a) pismeni zahtjev b) dokaz o ispunjenju materijalnih uslova

2. Opšti materijalni uslovi a) puna poslovna sposobnost b) nepostojanje zabrane za obavljanje te djelatnosti

3. Dopunski materijalni uslovi (određeni posebnim propisima za pojedine djelatnosti) a) posjedovanje poslovnog prostora (vlastitog ili iznajmljenog) i opreme b) stručna sprema i/ili radno iskustvo individualnog trgovca ili lica koje on zaposli c) opšta zdravstvena sposobnost

Utvrđivanje posebnih materijalnih uslova vrši nadležni organ opštine u svakom pojedinom slućaju. TRGOVAČKO DRUŠTVO 37. POJAM I TIPOVI TRGOVAČKOG DRŠTVA U uporednim pravima koriste se razlićiti izrazi za trgovačko društvo: "poslovna organizacija", profitna organizacija", firma, preduzeće itd. Pod uticajem ranijeg društveno ekonomskog sistema kod nas se i danas koristi izraz preduzeće iako ono nije adekvatan izraz za trgovačko društvo. Klasični pojam preduzeća ne predstavlja pravno lice nego jedan poslovni poduhvat koji je planiran, organizovan i finansiran, a čiji su nosioci trgovačka društva. Prema Zakonu o preduzećima pojam preduzeća oznaćava sve tipove trgovačkih društava, sve oblike njihovog statusnog povezivanja, te subjekte koji imaju ili obavljaju djelatnost javnog karaktera (javna preduzeća). Generalno privredno (trgovačko) društvo je poslovna organizacija koja predstavlja:

- zajednicu stvorenu ugovorom između dva ili više lica, - sa statusom pravnog lica - u koja oni ulažu kapital i rad - da pod zajedničkim imenom (firmom) obavljaju registrovanu poslovnu aktivnost - i iz nje izvuku zaradu, a dobit podijele

Elementi opšte definicije trgovačkog društva su: 1. cilj privrednog društva:ostvarivanje zarade iz koje formira dobit, koja se dijeli između članova

društva 2. pravni status: pravo priznaje društvu svojstvo pravnog lica, može tužiti i biti tuženo 3. pravni osnov nastajanja: ugovor između osnivača, a kod jednočlanih društava odluka 4. osnivači:dva ili više lica (domaća ili strana, fizička ili pravna)


WWW.STUDOMAT.BA 32

5. registracija: obavezna kod suda (a kod nas registru društava kao posebne institucije formirane od parlamenta FBiH)

6. imovinskopravna odgovornost: za svoje obaveze u prometu društvo odgovara cjelokupnom imovinom, kao pravno lice

Tipovi privrednih / trgovačkih društava Opšti tipovi privrednih društava su: 1. Društva lica (personalnog tipa)

društvo sa neograničenom solidarnom odgovornosti članova (dno),ili javno društvo,javni ortakluk ili opće partnerstvo

komanditno društvo (kd) ili mješoviti ortakluk ili specijalno (limitirano) partnerstvo 2. Društva lica i kapitala (društva mješovite pravne prirode)

komanditno društvo na dionice / akcije (kdd / kad)

društvo sa ograničenom odgovornosti (doo) - društvo jednog lica (djl) 3. Društva kapitala (društva kapitalnog tipa)

dioničko / akcionarsko društvo (dd / ad) U osnovne tipove društava nisu uključeni holding i koncern jer predstavljaju složene oblike povezivanja osnovnih oblika trgovačkih društava, tipa DD i DOO. Pravna struktura holding društva ili koncerna jeste struktura DD ili DOO. 38. PRAVNA PRIRODA TRGOVAČKOG (PRIVREDNOG) DRUŠTVA - TD (PD) U evropskom pravu postoje tri osnovne teroije po kojima se određuje pravna priroda TD (PD) a to su: teorija ugovora, teorija institucije i mješovita teorija. Teorija ugovora – prema ovoj teoriji TD je:

- društvo- ugovor, odnosno ugovorna tvorevina - ugovor je osnov na kome poćiva društvo - ugovor potpisuju svi osnivači - ovim ugovorom određuju se osnovni elementi društva (naziv, osnivanje, upravljanje, itd.) - ukoliko se nešto kasnije mjenja mora se mijenjati i ugovor i opet ga svi potpisuju - ako određena pitanja nisu regilisana ugovorom primjenjuju se opšta pravila obligacionog

prava (Zakon o privrednim društvima) - dno i kd

Teorija institucije – prema ovoj teoriji TD je:

- društvo- institucija (entitet), - zastupnici ovog shvatanja tvrde da se TD osniva na osnovu ugovora, ali objektivno pravo

(zakon) određuje svojim normama ključna pravila u pogledu uslova i načina osnivanja i uslove i načine poslovanja.

- norme zakona koje su često imperativne imaju dominaciju nad ugovornim pravilima - Zakon, a kasnije i statut određuju ključne odnose. - Ova teorija naglašava znaćaj kapitala - TD nemaju samo cilj zadovoljavnje interesa članova, nego i društva u cjelini - DD

Mješovita teorija - prema ovoj teoriju TD –

- nisu u potpunosti ni društva-ugovori ni institucije - u tim entitetima uporedu koegzistiraju i pravila ugovornog prava i zakosnka pravila, kao i

autonomna pravila izražena u statutima - kod jednih tipova društva preovladavaju jedna, a kod drugih druga pravila. - pored kapitala, lična svojstva i lični položaj članova društva imaju poseban uticaj - DOO i KDD, KAD


WWW.STUDOMAT.BA 33

39. SISTEMI OSNIVANJA TRGOVAČKIH DRUŠTAVA Sistem osnivanja predstavlja skup pravnih pravila koja određuju način i uslove osnivanja TD. Pod osnivanjem podrazumjevamo skup pravnih i faktičkih radnji osnivača i državnog organa, preduzetih po zakonu predviđenom postupku u cilju dobijanja samostalnog pravnog subjektiviteta od strane pravnog poretka, odnosno dibijanja statusa pravnog lica (TD). Postoje tri osnovna sistema po kojima se osniva trgovačko društvo:

- sistem koncesije (dozvole) - normativni sistem (sistem prijave) - sistem zakona ili upravnog akta

Sistem koncesije ili dozvole osnivanja TD Državni organ daje dozvolu ili koncesiju bazi cjelishodnosti za osnivanje trgovačkog društva. Ovaj sistem je bio zastupljen ranije (s početka XIX vj. ??) sve do prada feudalizma. Državni organ cjenio je sve elemente osnivanja trgovačkog društva. cjelishodnost, društveno-ekonosmku pravdanost, kao i druge elemente kaoje nađe za potrebno. Ovo je išlo u prilog plemstvu jer su imali kontrolu nad osnivanjem TD. I kod nas je koncesioni sistem prisutan u ograničenom obliku kod osnivanja DD koja predstavljaju institucionalne oblike kapitala (banke, osiguravajuća društva, investicone fondove ..) te organizacije iz oblasti vojen industrije. Pojam koncesije koji ima drugo znaćenje "davanje dozvole (koncesije) za korištenje javnih dobara koja ne mogu biti u prometu odnosno ne mogu se prodati. Normativni sistem osnivanja TD Ima za osnovu činjenicu da daje slobodu u osnivanju TD svim licima ako ispune zakonom unaprijed određene uslove za osnivanje TD. Ti uslovi važe za svakoga. Pored uslova zakon unaprijed određuje i proceduru (postupak) osnivanja za svaki vid društva posebno (DD,DOO itd.). Funkcija državnog organa je osiguranje primjene zakonskih pravila. Sistem zakona ili upravnog akta osnivanja TD Tamo gdje postoji polje korisne državne intervencije i država svojim aktom formira trgovačka društva (javna preduzeća). Ova preduzeća se formiraju sa stanovišta zadovoljavanja opštih interesa (osnovni cilj nije profit). Osnivački akt je zakon ili upravni akt vlade, odnosno odluka skupštine. Ovim aktom se utvrđuju sva relevantna pitanja vezana za osnivanje i poslovanje subjekta. Društvo sa neograničenom solidarnom dgovornošću (Javno trgovačko društvo, ortakluk, opšte pratnerstvo) 40. POJAM DNO

- društvo koje formiraju najmanje 2 lica na bazi ugovora - da pod zajedničkim imenom obavljaju registrovanu djelatnost - sa ciljem ostvarivanja dobiti. - Ovo društvo je personalna firma koja - ima status pravnog lica - i kojom upravljaju, koju vode i zastupaju svi partneri - a za obaveze društva po zakono svaki član solidarno odgovara neograničeno cjelokupnom

svojom imovinom - Na DNO se odnose pravila ZOPD + pravna pravila o ortakluku

Karakteristike DNO DNO je tipičan predstavnik društva personalnog tipa, partnetske firme (trgovačkog ortakluka opšte ili generalno partnerstvo) pogodno za mali biznis (do 10 zaposlenih) gdje postoji veliko povjerenje među partnerima. 1. Firma - društvo posluje i vodi se pod personalnom firmom. Firma sadrži imena svih članova ili

samo jednog uz naznaku da ih postoji još "i drugovi", "i braća". Obićno sadrži i skraćenicu dno. 2. Upravljanje - Po zakonu svi članovi (partneri) ravnopravno upravljaju društvom. Međutim

ugovorom o osnivanju upravljanje se može povjeriti jednom ili više članova. Pravo upravljanja član društva može prenijeti na treće lice što se reguliše posebnim ugovorom s tim da na taj


WWW.STUDOMAT.BA 35

Učešće u dobiti kod DNO Svi članovi društva učestvuju podjednako u podjeli dobiti. Međutim ugovorom o osnivanju može se i drugaćije regulisali. Svaki član društva ima svoj lični račun ili konto koje se vodi u društvu i na kome se evidentiraju: ulog, isplaćena dobit, podignuti avansi, učešće u podmirenju duga. Svaki partner može slobodno raspolagati sa svojom dobiti i za to mu nije potrebna saglasnost ostalih članova (ukoliko ugovorm o osnivanju nije i to regulisano). Učešće u snošenju poslovnih rizika i pokrivanju gubitka kod DNO Isto kako svi članovi društva imaju pravo upravljanja i podjele dobiti, tako isto imaju obavezu u snošenju poslovnih rizika i pokrivanju gubitaka. Zakonom je regulisano da svi članovi ravnomjerno učestvuju u snošenju gubitka. Nikakvim ugovorm se to ne može promjeniti. Unošenjem klauzule da samo neki članovi snose gubitak (lavovske klauzule) bilo bi ništavno i ona ne bi proizvodila nikakva pravna dejstva. Pokrivanje gubitka može se izvršiti na dva naćina:

- iz dijela dobiti koji pripada svakom članu društva - umanjenjem uloga svakog člana društva čime dolazi i do smanjenja osnovne glavnice. U

ovom slućaju dobit se neće djeliti članovima društva sve dok se u cjelini ne namiri iznos osnovne glavnice.

40.4. Savjesnost i poštenje partnera DNO U ovim društvima savjesnost i poštenje su jako naglašeni više nego u ostlim društvima. Za ocjenu savjesnosti i poštenja primjenju se:

- pravila objektivnog prava - odredbe osnivačkog ugovora - poslovni običaji i - uobičajeno povjerenje koje postoji među pratnerima.

Savjesno postupanje se određuje na dva načina:

1. princip – da li bi u takvoj situaciji član društva postupao i sa svojom imovinom 2. princip – koji sve više preovladava, da član društva mora postupati u skladu sa

razumnom prosudbom najboljeg interesa društva i članova društva (objektivni kriterij) 40.5. Zabrana konkurencije članovima DNO Član društva dno ne može biti:

- član društva u drugom dno - niti komplemetar u drugom društvu kd - ne može biti član nadzornog i upravnog odbora, zaposlenik u drugom društvu ako je to drugo

društvo konkurent ili bi to moglo biti - ne može poduzimati poslove u istoj djelatnosti (biti obrtnik ??)

Naš zakon (ZOP) ne sadrži konkretno rješenje o zabrani konkurencije postoji samo opšta klauzula koja vrijedi za sve vrste društva: lice koje obavlja poslovodnu funkciju u društvu ne može biti osnivač drugog društva koje obavlja istu djelatnost, niti u drugom društvu iste djelatnosti obavljati tu funkciju. Zabrana se može protegnuti do godinu dana prestanka članstva. 40.6. Upravljanje javnim trgovačkim društvom (DNO) Upravljanje u javnom trgovačkom društvu vrše ulagači, tj. članovi (uži krug ljudi - do 5, zato se naziva zatvorena firma). Moguća su tri modela upravljanja u dno i to:

- Svi članovi jednako i ravnopravno – (jednoglasne odluke) – Ukoliko jedan član ne bi vršio svoju obavezu upravljanja ostali ga mogu natjerati

- Jedan ili više članova (ugovor o osnivanju) – (opšta saglasnost) - Jedan ili više članova + treće lice

Ukoliko se pravo upravljanja prenosi na treće lice reguliše se posebnim ugovorom na koji daju saglasnost svi članovi društva. Lice koje prenese pravo upravljanja privremeno se odriće upravljanja, trajno ne može prenijeti pravo upravljanja. Prilikom prenosa prava upravljanja na treće lice Ugovorom o osnivanju reguliše se i način donošenja odluka (jednoglasno ili opšta saglasnost). (Primjer. Ukoliko u toku glasanja pojavi se i član i zastupnik i njihova mišljenja se razlikuju uzima se u obzir glas člana jer se smatra da se nije odrekao prava glasa)


WWW.STUDOMAT.BA 36

Vođenje poslova javnog trgovačkog društva Vođenje poslova društva obuhvata:

- organizovanje procesa rada, - rukovođenje radom i poslovanjem u društvu, - zastupanje i predstavljanje i - odgovornost za zakonitost rada društva.

Za društva personalnog tipa vrijede ovi osnovni principi: 1. vođenje poslova društva, tj. vršenje funkcije poslovodstva, mora biti organizovano jer to

zahtijeva sama priroda trgovačkog društva kao pravnog lica; 2. pravno, funkcija poslovodstva može biti spojena sa vršenjem funkcije upravljanja, ali i ne

mora; 3. poslovodni organ može činiti i lice ili lica koja nisu članovi društva.

Poslovodni organ može biti: - inokosan ako funkciju poslovodstva obavlja samo jedno lice, i - kolegijalni poslovodni organ je onda kada funkciju vođenja društva vrši istovremeno i

ravnopravno više lica. Dakle menadžment (vođenje poslova) u dno može biti:

1. svi koji upravljaju 2. jedan ili više članova društva 3. članovi društva + treće lice 4. angažovano treće lice

Zastupanje i predstavljanje javnog trgovačkog društva Zastupanje i predstavljanje obuhvata spoljne aktivnosti u ime i za račun društva usmjerene prema trećim licima u pravnom prometu. Zastupanje društva može biti slijedeće:

- svi članovi društva bez obzira da li poslovodnu funkciju obavlja jedan ili više članova ukoliko ugovorom o osnivanju ostali nisu izričito isključeni. Savki član može samostalno bez saglasnosti drugih zaključivati ugovore i poduzimati druge pravne poslove za račun i u ime društva. Takvi akti pravo obavezuju društvo

- ukoliko jedan ili više članova obavljaju poslovodnu funkciju ugovorm o osnivanju može se predvidjeti davanje saglasnosti bilo svih članova ili samo onih koji obavljaju poslovnu funkciju. Ukoliko saglasnost nije data ugovor se smatra da nije ni zaključen, a savjesno treće lice ima pravo na pravičnu naknadu.

- Prema ZOP ukoliko postoji profesionalni poslovodni organ članovi društva su isključeni iz zastupanja.

- ugovorom o osnivanju mogu se predvidjeti ograničenja zastupanja poslovodnog organa ili javnih drugara. U slućaju prekoračenja granica primjenjuje se pravila obligacionog prava.

40.7. Imovinska odgovornost za obaveze javnog trgovačkog društva (dno) Opšte je pravilo trgovačkog prava da za svoje obaveze u prometu pravno lice odgovara svojom imovinom. Za obaveze javnog trgovačkog društva (dno) prema povjeriocima odgovara društvo cjelokupnom svojom imovinom, ali i svaki njegov član po zakonu odgovara neograničeno solidarno cjelokupnom svojom imovinom. (imovinska odgovornost ne može se isključiti nikakvim ugovorom jer bi bila protivna zakonu). Osnovne karakteristike odgovornosti članova (partnera) dno:

- odgovornsot je zakonska i ne može se isključiti - članovi odgovaraju neograničeno solidarno cjelokupnom svojom imovinom - član odgovara samo svojom ličnom imovinom, ali ne i imovinom drugih lica sa kojima živi - član odgovara za sve obaveze društva: zakonske, ugovorne i vanugovorne - u slučaju prestanka članstva (istupanje i isključenje), član odgovara za obaveze koje su

nastale dok je bio član - novi članovi odgovaraju za obaveze nastale poslije njihovog stupanja

40.8. Prestanak članstva u javnom trgovačkom društvu (dno) Tri su osnovna načina prestanka članstva u dno:

1. voljni – zasniva se na odredbama ugovora o osnivanju društva, a nekada na naknadno zaključenom ugovoru

prenosom udjela na jedno ili više lica, postojećih ili novih


WWW.STUDOMAT.BA 37

nastankom razloga predviđenog ugovorm o osnivanju (npr. završetkom poslovnog poduhvata)

sporazumno između onoga koji istupa i onih koji ostaju

jednostranim raskidom ugovora – pismenom obavješću. (ukoliko pitanja za ovaj slućaj nisu regulisana ugovorom primjenju se pravila obligacionog odnosa) – nema povlađenja uloga nego samo obeštećenje novčana naknada.

2. nevoljni – iskljućenje iz društva (način, razlozi i ostala pitanja iskljućenja trebala bi se riješiti ugovorom o osnivanju ) .

3. prirodni – smrt, bolest, trajni invaliditet – za fizička lica, staćaj ili likvidacija za pravno lice Promjena oblika javnog trgovačkog društva (dno) Promjena oblika dno je jedan od načina prestanka društva, ali bez njegove likvidacije tj. mjenja se identitet pravne ličnosti, dok imovina i sve poslovne funkcije ostaju. Do promjene oblika dolazi:

1. voljom članova – odluka jednoglasna i moraju se ispuniti zakonski uslovi za taj novi oblik (prvenstveno misli se na zakonski mimimim osnovne glavnice – 50.000 KM za kd (pogrešno prof. – nema zakonskog minimuma)– 10.000 KM doo – 20.000 KM za DD ??? po novom mislim da je 50.000 KM)

2. po sili zakona – ako ostane samo 1 član – može nastaviti kao djl Prestanak društva dno (javnog trgovačkog društva) Društvo može prestati na jedan od slijedećih načina:

1. redovna likvidacija ili stećaj 2. promjena oblika društva 3. statusnom izmjenom (spajanje, pripajanje, cijepanje) ili kad se donse odluka da se "društvo

raziđe" 4. protekom vremena ako je osnovano na određeno vrijeme 5. u drugim slućajevima (stećaj nad članom društva, smrt svih članova –nesreća itd.)

41. KOMANDITNO DRIŠTVO Pojam KD Komanditno društvo je pravno lice koje se formira na bazi ugovora dva ili više lica u koje uni ulažu svoje uloge radi obavljanja poslovne aktivnosti i sticanja dobiti. Društvo se vodi pod personalnim imenom (firmom)u kojem KOMPLEMENTARI upravljaju i dogovaraju za obaveze društva, solidarno neograničeno cjelokupnom svojom imovinom, dok KOMANDITORI niti upravljaju niti odgovaraju za obaveze društva. Karakteristike KD

- pravno lice - koje se osniva na bazi ugovora 2 ili više lica - najmanje 2 člana od kojih bar jedan mora biti komplementar (javni drugar, javni ortak) i bar

jedan komanditor (tajni drugar, tajni partner) - komplementar i komanditor imaju različite statuse - personalna firma – vodi se i posluje pod imenom (prezimenom) komplementara – ime

komanditora ne smije biti u nazivu, a ako se to učini odgovara isto kao komplementar - koja obavlja registrovanu djelatnost radi sticanja dobiti - komplementari upravljaju, vode i zastupaju društvo - komplementari odgovaraju neograbičeno solidarno cjelokupnom svojom imovinom za obaveze

društva - komanditori ne upravljaju i ne odgovaraju za obaveze društva, snose rizik do iznosa svog

uloga - ulozi komanditora moraju biti isključivo u novcu.

Osnivanje KD DNO i KD se ne mogu formirati u oblasti bankarstva, osiguranja, investicionih fondova berzi. 1. Osnivači - najmanji broj osnivaća su dva lica, dok maksimalan broj nije određen. Osnivaći mogu

biti u ulozi komplementara: pravna lica (drugo društvo, udruženje itd) ili fizička lica koja imaju poslovnu sposobnost, dok u ulozi komanditora mogu biti samo fizička licai


WWW.STUDOMAT.BA 38

2. Akt o osnivanju je Ugovor o osnivanju koji mora biti u pismenoj formi (ne mora biti ovjeren). U ugovor se unose bitni elementi (koje je zakon izričito odredio) i fakultativni (po volji osnivača). Bitni elementi su:

a. naziv, sjedište i adresa (firme) b. imena i adrese, sjedišta osnivača (i komplementara i komanditora) c. djelatnost kojom se društvo bavi d. iznos osnovnog kapitala e. pojedinačne uloge osnivača f. prava i obaveze članova društva (upravljanje, vođenje i zastupanje) g. podjela dobit h. prava komanditora na obavještavanjei i. pravne posljedice neuspjelog osnivanja j. rješavanje sporova

3. registracija – lice stiće status pravnog lica upisom u sudski registar 4. uplata odnosno unošenje osnivačkog kapitala svakog člana u cjelosti od kojeg se formira

osnovni kapital društva. U knjizi je kao osnovni kapital navedeno 50.000KM što je greška prema predavanjima profesora. Rok za unošenje je ugovorom određen, a ukoliko nije odna je to dva mjeseca poslije registracije

5. ulozi mogu biti stvari, prava, novac i izvršene usluge (po predavanjima profesora) za komplementare dok komaniditori mogu samo ulagati novac (po našem pravu).

41.1. Ulozi u KD Svaki osnivač u svojstvu komplementara ili komanditora unosi neki prinos kao svoj trajni ulog. Kod komplementara važi isto pravilo kao kod dno. (ulog mogu biti stvari, prava, novac i usluge). Komanditori po našem pravu mogu ulagati samo novac i ne moraju biti isti djelovi. Raspolaganje udjelima u KD Udio je skup prava koja pripadaju članu društva po osnovu uloga. Komplementari imaju imovinska i upravljačka, dok komanditori samo imovinska prava. Imovinska prava su pravo na dobit, učešće u ostatku stećajne mase, pravo preće kupovine. Upravljačka prava su zastupanje, učešće u radu organa, upravljanje, izbor u organe. I članovi KD mogu vršiti transfer svojih udjela na druge članove unutar društva (interni prenos) i na lica izvan društva (externi prenos)

Ukoliko se prenos vrši između komplementara vrijedi ugovorna autonomija kao kod DNO. Ukoliko komplementar prenosi udio na lica izvan društva ili komanditore ugovorna sloboda je

ogranićena. Komplementari imaju pravo preće kupovine. Potrebna saglasnost svih komplementara. Sticalac udjela postaje komplementar.

Komanditor prenosi svoj udio na komplementara. Komplementar zadržava svoj status. Komanditor prenosi svoj udio treće lice. Komplementari i komanditori ne moraju imati

prioritetna prava u sticanju udjela, mada se može ugovorm regulisati. Isto tako, pošto se radi samo o imovinskim pravima, ako ugovorom nije regulisano ne treba mu saglasnost ostalih članova društva. Sticalac postaje komanditor.

Komplemenar i komanditor mogu založiti svoj udio. Kada komplementar zalaže potrebna mu je saglasnost svih komplementara, dok komanditoru ne treba saglasnost ostalih članova društva.


WWW.STUDOMAT.BA 39

Učešće u dobiti KD Obje kategorije članova društva učestvuju u raspodjeli dobiti (pošto se radi o imovinskom pravu). U pogledu načina, vremena i distribucije dobiti mjeredavan je ugovor o osnivanju društva. Postoje različita rješenja raspodjele dobiti:

1. prema glavama – svima jednako 2. prema kapitalu 3. kombinovano – na osnovu okolnosti – srazmjerno ulozima i doprinosu – tamo gdje su vlasnici

ujedno i zaposleni. Ukoliko se članovi ne mogu dogovoriti o raspodjeli dobiti onda sud određuje podjelu dobiti. Isto kao u dno članovi društva mogu imati svoje personalne račune gdje se evidentiraju njihovi ulozi, isplaćene akontacije, pokrivanje gubitka, isplaćena dobit itd. Dobit se ne isplaćuje dok se ne namiri iznos osnovne glaavnice. (Kada je gubitak ranije pokriven iz osnovnog kapitala) 41.2. Zabrana konkurencije članovima kd Za komplementare važi isto pravilo kao za članove dno što znaći da komplementar kd-a ne može biti:

- član društva u drugom dno - niti komplemetar u drugom kd - ne može biti član nadzornog i upravnog odbora, zaposlenik u drugom društvu ako je to drugo

društvo konkurent ili bi to moglo biti - ne može poduzimati poslove u istoj djelatnosti (biti obrtnik ??)

Za komanditore u uporednim pravima postoje različita rješenja, ali se može zaključiti da u načelu i za ovu kategoriju članova postoji zabrana i ona se uređuje autonomnim pravilima Upravljanje kd Komplmentari upravljaju kd i rješenja su kao kod dno:

1. Svi članovi jednako i ravnopravno – (jednoglasne odluke) – Ukoliko jedan član ne bi vršio svoju obavezu upravljanja ostali ga mogu natjerati

2. da formiraju poseban organ upravljanja - Jedan ili više članova (ugovor o osnivanju) – (opšta saglasnost) - Jedan ili više članova + treće lice

Ukoliko se pravo upravljanja prenosi na treće lice reguliše se posebnim ugovorom na koji daju saglasnost svi članovi društva. Lice koje prenese pravo upravljanja privremeno se odriće upravljanja, trajno ne može prenijeti pravo upravljanja. Prilikom prenosa prava upravljanja na treće lice Ugovorom o osnivanju reguliše se i način donošenja odluka (jednoglasno ili opšta saglasnost). (Primjer. Ukoliko u toku glasanja pojavi se i član i zastupnik i njihova mišljenja se razlikuju uzima se u obzir glas člana jer se smatra da se nije odrekao prava glasa) Komanditori ne mogu upravljati KD, ali u određenim situacijama (npr. ako predstavljaju 20% kapitala osnovne glavnice) imaju pravo zahtjevati zazivanje i donošenje odluke organa upravljanja. 41.3. Pravni odnosi kd i članova prema trećim licima u prometu To su zastupanje i imovinsko-pravna odgovornost za obaveze komanditnog društva.

1. Zastupanje – jedan ili više komplementara zastupa kd Zastupanje i predstavljanje obuhvata spoljne aktivnosti u ime i za račun društva usmjerene prema trećim licima u pravnom prometu.

- svi komplementari društva bez obzira da li poslovodnu funkciju obavlja jedan ili više komplementara ukoliko ugovorom o osnivanju ostali nisu izričito isključeni. Savki komplementar može samostalno bez saglasnosti drugih zaključivati ugovore i poduzimati druge pravne poslove za račun i u ime društva. Takvi akti pravno obavezuju društvo

- ukoliko jedan ili više komplementara obavljaju poslovodnu funkciju ugovorm o osnivanju može se predvidjeti davanje saglasnosti bilo svih članova ili samo onih koji obavljaju poslovnu funkciju prilokom zastupanja člana koji nije u poslovodnom organu. Ukoliko saglasnost nije data ugovor se smatra da nije ni zaključen, a savjesno treće lice ima pravo na pravičnu naknadu.

- Prema ZOPD ukoliko postoji profesionalni poslovodni organ članovi društva su isključeni iz zastupanja.

- Komanditori ne mogu zastupati kd


WWW.STUDOMAT.BA 40

- ugovorom o osnivanju mogu se predvidjeti ograničenja zastupanja poslovodnog organa ili javnih drugara. U slućaju prekoračenja granica primjenjuje se pravila obligacionog prava.

Imovinsko pravna odgovornost u KD - komplementari odgovaraju neograbičeno solidarno cjelokupnom svojom imovinom za obaveze

društva - komanditori ne odgovaraju za obaveze društva, snose rizik do iznosa svog uloga. Izuzetak je

da odgovaraju ukoliko u potpunosti nije uplatio svoj osnivački ulog. 41.4. Prestanak članstva u kd Ista pravila važe i za komplentare i komanditore, mada se ugovorm može i drugaćije riješiti. Tri su osnovna načina prestanka članstva u dno:

1. voljni – zasniva se na odredbama ugovora o osnivanju društva, a nekada na naknadno zaključenom ugovoru

prenosom udjela na jedno ili više lica, postojećih ili novih

nastankom razloga predviđenog ugovorm o osnivanju (npr. završetkom poslovnog poduhvata)

sporazumno između onoga koji istupa i onih koji ostaju

jednostranim raskidom ugovora – pismenom obavješću. (ukoliko pitanja za ovaj slućaj nisu regulisana ugovorom primjenju se pravila obligacionog odnosa) – nema povlađenja uloga nego samo obeštećenje novčana naknada.

2. nevoljni – iskljućenje iz društva (način, razlozi i ostala pitanja iskljućenja trebala bi se riješiti ugovorom o osnivanju ) .

3. prirodni – smrt, bolest, trajni invaliditet – za fizička lica, staćaj ili likvidacija za pravno lice samo za komplementara je komanditor ne može biti pravno lice.

Promjena oblika društva –kd

- sporazumna - Komplementari su ti koji upravljaju i mogu donijeti odluku o promjeni oblika društva.

- po sili zakona – a to može biti u tri slućaja:

prestanak članstva svih komlementara – može nastaviti kao djl, doo ili dd

prestanak članstva svih komanditora – može nastaviti kao dno ili djl

izdavanjem dionica od strane kd – nastavlja kao kdd (kad) – komanditori postaju dioničari.

Prestanak društva kd Društvo može prestati na jedan od slijedećih načina:

1. redovna likvidacija ili stećaj 2. promjena oblika društva 3. statusnom izmjenom (spajanje, pripajanje, cijepanje) ili kad se donse odluka da se "društvo

raziđe" 4. protekom vremena ako je osnovano na određeno vrijeme 5. u drugim slućajevima (stećaj nad komplementarom društva, smrt svih komplementara –

nesreća itd.) Prestanak članstva svih komanditora ne bi trebalo da utiće na postojanje društva nego samo na promjenu oblika, pa bi ovo pitanje trebalo riješiti ugovorom o sonivanju. 42. KOMANDITNO DRUŠTVO NA AKCIJE (kad ili kdd)

- to je kombinacija komnditnog i dioničkog durštva - odnosno društvo lica i kapitala (pravna priroda) - koje se osniva na osnovu ugovora između dva ili više lice, gdje je bar jedno lice

komplementar, a drugo lice komanditor koji posjeduje dionice. - komplementar odgovara neogranićeno solidarno cjelokupnom svojom imovinom - komanditor ima isti status kao dioničar u dioničkom društvu i na njega se primjenju pravila koja

važe za dd - komanditor osnivačke akcije može uplatiti samo u novcu, ali akcije narednih serija može

otkupljivati u naturi - na komplementare se primjenjuju pravila koja važe za komplementare u kd, a za komadnitore

pravila koja važe za dioničare.


WWW.STUDOMAT.BA 41

Osnivanje kdd (KAD)

1. osnivanjem 2. promjenom oblika

Elementi osnivanja isti kao kod komanditnog društva (običnog – prostog), samo što akt o osnivanju - ugovor pored elemenata koje sadrži za kd mora još da sadrži

- odredbe o dionicama – vrsta, serija, prava komanditora, raspodjela akcija, njihov prenos, itd. - ukoliko komanditori-doinićari učestvuju u upravljanju potrebno je njihove odnose riješiti sa

komplementarima Osnovni kapital sastoji se iz dva dijela dio komplementara i dio komanditora (akcije), koji će to odnos biti zakonom nije određen i ne utiće na pravnu prirodu društva. Upravljanje KDD (Kad) Komplementari upravljaju društvom, ali pošto se obično radi o velikom broju akcionara – oni osnivaju skupštinu preko koje donose odluke. Da bi odluka skuštine bila punovažna potrebna je saglasnost komplementara. Ako je izdato više vrsta dionica tada se formiraju skupštine po klasama. Komanditori na skupštinama odlućuju prema broju dionica. Zastupanje KDD-a Komplementari odnosno poslovodni organ zastupa KD. Komanditori mogu biti članovi kolegijalnog poslovodnog organa, ali ako se na ovo društvo primjenjuju pravila o prostom kd ono ne može preduzimati externe pravne radnje, samo pravne radnje internog karaktera. Slućaj u našem pravu. Dok kod prava gdje je ovo društvo svrstano u društvo kapitala postoje druga rješenja. 43. DOO – Društvo sa ogranićenomodgovornošću Pojam doo Relativno je novijeg datuma. Prvi put zakonski regulisano 1892.g u Njemačkoj. To je poseban oblik trgovačkog društva u koje najmanje dva lica, pravna i/ili fizička, trajno ulažu svoje uloge konstituišući ugovorom utvrđenu osnovnu glavnicu podijeljenu na udjele i u kome članovi na odgovaraju za obaveze društva. Poslovni rizik postoji u slučaju gubitka ili stečaja društva do visine uloga. Karakteristike doo

1. minimalni iznos osnovne glavnice je 10.000 KM, a pojedinačnog uloga je 500 KM; 2. pored ugovora o osnivanju, društvo je obavezno imati statut, kao najviši organizaciono-pravni

ak, što nije slućaj sa društvima personalnog tipat; 3. postojanje određenih limitacija u raspolaganju udjelima; 4. organi upravljanja (skupština, upravni odbor i nadzorni odbor) uspostavljaju se na fakultativnoj

osnovi; 5. doo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom svojom imovinom. Članovi društva pravno

neodgovaraju Pravni položaj doo Postoje 3 shvatanja o pravnom položaju doo

1. to je posbena vrsta ortačkog društva jer su personalni elementi jako naglašeni kao npr.

članovi društva su lično angažovani u društvu

osniva ga manji broj bez javnog poziva na upis uloga

članovi vode i upravljaju društvom

izvjesna ograničenja u raspolaganju udjelima (bilo da us utvrđena zakonski ili ugovorom)

2. to je posbena vrsta akcionarskog društva

osnovna glavnica je djeljiva (sastoji se od više manjih uloga)

ograničen poslovni rizik

zakon odredio minimalan iznos osnovne glavnice

društvo ima statut


WWW.STUDOMAT.BA 42

3. to je mješavina ortačkog i akcionarskog društva 43.1. Osnivanje doo Društvo mogu osnovati najmanje dva lica, pravna i/ili fizička, domaća ili strana. Za osnivanje doo potrebna su dva uslova:

- zaključenje ugovora o osnivanju i - ulaganje osnovne glavnice u iznosu određenom ugovorom.

Osnivači zaključuju ugovor o osnivanju u pisanoj formi koji ima karakter privatno-pravnog akta. Obavezni elementi ugovora su:

- imena osnivača, - firma i sjedište firme, - djelatnost društva, - odredbe o kapitalu (iznos osnovne glavnice, iznosi pojedinačnih uloga osnivača..) - podjela dobiti, - upravljanje i vođenje - rješavanje sporova - itd.

Društvo je pravno osnovano kada je upisano u sudski registar, i od tog momenta stiče pravnu i poslovnu sposobnost. Pored registracije (upisa) doo da bi moglo poćeti obavljati registrovanu djelatnost potrebno je da ispuni i dodatne uslove. Tu se misli na dobijanje odgovarajućih dokumenata o ispunjavanju tehnićkih, higijenskih, zdravstvenih, ekoloških i drugih uslova saglasno propisima za pojedine vrste djelatnosti. Statut doo Doo mora da ima svoj statut. On nije uslov za osnivanje društva, ali se mora deponovati kod registracionog suda u roku od 60 dana nakon upisa društva u registar. Statut donose osnivaći. (Mogu i preko svojih punomćnika). Pošto ga ne potpisuju svi članovi bilo bi potrebno da se sudu predaju i dokazi da je statut usvojen na način predviđen društvenim ugovorom. Statut sadrži obavezne i fakultativne elemente. Obavezni su određeni zakonom, dok se fakultativni unose voljom osnivača. Obavezni sadržaj statuta je ovaj:

- firma, - sjedište i djelatnost društva; - iznos osnovne glavnice; - udjeli-vrsta i veličina, raspolaganje, povlačenje, ograničenja u prenosu i dr.; - podjela dobiti, - snošenje rizika i gubitaka; - upravljanje i vođenje poslova društva; - istupanje i isključenje člana, - promjena oblika statusne promjene i prestanak društva; - izmjene i dopune statuta.

Kao fakultativni elementi statuta mogu se navesti npr.:znak društva,nasljeđivanje firme… Obavezno postojanje statuta ukazuje na to da se društvo tretira kao društvo-institucija. Uslućaju kolizije odredbi statuta sa odredbama ugovora prednost se daje statutu. 43.2. Imovina i osnovna glavnica doo Osnovna glavnica ili osnovni kapital predstavlja imovinu izraženu u novcu koja je utvrđena ugovorom o osnivanju i statutom formirana iz uloga osnivača i podijeljena na udjele. Kada društvo povećava ili smanjuje osnovnu glavnicu, te promjene se upisuju u statut .Padne li vrijednost osnovne glavnice ispod zakonskog minimuma, moraju se vršiti odgovarajuće promjene društva. Najniži iznos osnovne glavnice određen je zakonom 10.000 KM. Cijeli iznos osnovne glavnice mora biti uplaćen do momenta upisa društva u sudski registar što znaći da nema sukcesivnog načina osnivanja društva. Povećanje glavnice može biti povećanjem uloga postojećih članova ili ulozima od strane novih članova (investiranjem) Ulog može biti u stvarima, pravima i novcu. Naš zakon ne predviđa ulog u radu, izvršenim uslugama.


WWW.STUDOMAT.BA 43

Udjeli u doo Na osnovu uloga članovi društva stiću udjele. Na udjele ne izdaju se akcije nego odgovarajuće pismene potvrde. Udjeli se upisuju u knjigu udjela i izražavaju u procentima. Raspolaganje udjelima vrši se ustupanjem udjela(cesijom). Ukoliko se radi u unutrašnjem prenosu onda je prenos slovodan stim da se mogu postaviti određena ogranićenja radi sprećavanja maojorizacije. Ćlanovi društva imaju pravo preće kupovine. Kod externog prenosa na lice izvan društva, potreban je pristanak svih članovi ili određene većine članova. Udjeli se ne mogu povući, ali se ugovorom mogu utvrditi određene situacije kada je moguće povući udjel zbog interesa društva. Podjela dobiti u doo Podjela dobiti je u sferi ugovorne autonomije (društveni ugovor) i autonomne regulative (statut). Učešće u dobitku društva je imovinsko pravo člana društva. Članovi učestvuju u podjeli dobiti srazmjerno visini svog uloga (može i prema okolnostima kad su članovi društva zaposleniu doo). Član društva ne učestvuje u podjeli stečajne mase, nego u podjeli ostatka stečajne mase (čiste aktive) nakon podmirenja svih obaveza društva u stečaju. 43.3. Zabrana konkurencije u doo Veoma je usko regulisana zakonom. Odnosi se samo na lica koja obavljaju poslovodnu funkciju (kolektivnu ili individualnu) i to:

- da ne mogu osnovati drugo društvo ili u drugom društvu obavljati poslovodnu funkciju ako ta društva obavljaju istu djelatnost kao i društvo u kome vrše poslovodnu funkciju.

- zabrana traje za vrijeme dok obavlja poslovodnu funkciju i jednu godinu nakon prestanka obavljanja poslovodne funkcije.

Ugovorom ili statutom može se prošitiri ova klauzula zabrane konkurencije Prestanak članstva u doo

- voljno - nevoljno - prirodno

Isključeni član ima pravu na naknadu procjenjene tržišne vrijednosti uloga u momentu istupanja. Promjena oblika doo Sve što je rečeno za kdd važi i za doo. Doo najčešće mijenja oblik u dioničko društvo. Ukoliko se broj članova svede na jednog, mijenja oblik u djl (silom zakona mora mijenjati oblik) Prestanak društva doo Društvo može prestati na jedan od slijedećih načina:

1. redovna likvidacija ili stećaj 2. promjena oblika društva – odlukom članova - skupštine 3. statusnom izmjenom (spajanje, pripajanje, cijepanje) ili kad se donese odluka da se "društvo

raziđe" 4. protekom vremena ako je osnovano na određeno vrijeme 5. kada glavnica padne ispod zakonskog minimuma a nije namirena niti postoji odluka da će biti

namirena u nekom razumnom roku. 44. DJL To je društvo koje je osnovano i u principu vođeno od jednog lica za čije obaveze njegov vlasnik ne odgovara, osim u slućaju stvaranja privida pravne lićnosti. Karakteristike djl

1. osnivač i vlasnik je samo jedno lice (fizičko ili pravno, domaće ili strano) 2. osnivački i ujedno organizaciono-pravni akt je odluka o osnivanju 3. statut nije obavezan 4. Zakonski minimum osnovne glavnice je 2000 KM 5. društvom upravlja jedan vlasnik, a dolukom o osnivanju vođenje poslova može biti povjereno

jednom licu ili kolektivnom organu 6. raspolaganje udjelima je slobodno 7. za svoje obaveze društvo odgovara cjelokupnom imovinom. vlasnik ne odgovara, on snosi

poslovni rizik do visine uloga. Vlasnik odgovara samo u slućaju da probije pravni subjektivitet


WWW.STUDOMAT.BA 44

društva i stvori privid pravnog identiteta. (mješanjem imovine društva sa svojom imovinom, zloupotrijebio imovinu društva radi lične koristi)

Osnivanje djl Osnivački akt je odluka o osnivanju koja mora da sadrži bitne elemente (koje je zakon propisao) i fakultativne. Bitni elementi odluke su:

- ime osnivača - firma i sjedište društva - djelatnost društva - iznos osnovne glavnice - poslovodni organ - unutrašnja organizacija - trajanje i prestanak društva - način izmjena i dopuna odluke

Prema našem zakonu osnivački ulog mora biti u novcu i minimalni iznos je 2000 KM. U uporednim pravima postoje i druge mogućnosti. Kasniji ulozi mogu biti i u naturi. Pored registracije prije poćetka obavljanja djelatnosti društvo mora prikupiti odgovarajuće dozvole o zadovoljavanju higijenskih, tehničkih, ekoloških i drugih uslova. 45. DIONIČKO DRUŠTVO/AKCIONARSKO DRUŠTVO Pojam dd To je

- pravno lice- društvo kapitala - osnovano osnivačkim aktom jednog (onda je odluka) ili više lica (onda je ugovor),

- da obavlja registrovanu djelatnost - čiji je osnovni kapital podjeljen na dionice (akcije – koje ne moraju imati istu nominalnu

vrijednost) - gdje su zakonom utvrđeni organi upravljanja - pri čemu društvo za svoje obaveze odgovara cjelokupnom imovinom, - što znaći da dioničari imaju ogranićen poslovni rizik – samo ulog.

Ovaj tip društva emituje vlastite dionice što jedino još može komoditno društvo na akcije, ostala društva ne mogu emitovati dionice mogu ih kupovati. Dionice (vrijedonosni papiri) imaju tržišnu vrijednost. Najniža nominalna vrijednost dionice kod nas je 10 KM. Kapital koji društvo usisava od više stotina ulagača (kontributora) namjenjen je zavelike poslovne poduhvate – investiranje. Društvo je tako pravno postavljeno da dioničari operativno ne upravljaju kompanijom – pravno su razdovjeni. Obično nisu ni zaposleni, ali u manjem obimu to se ipak dešava. Karakteristike dd

- broj osnivača – jedan ili više - Osnovni kapital zakon odredio najniži u našem pravu 50.000 KM (?? uplaćen u novcu). Za

finansijske institucije (banke, itd) on je mnogo veći. - osnovna glavnica podjeljena na dijelove – dionice. Najniža nominalna vrijednost dionice kod

nas je 10 KM. - prenos akcija je slobodan,i po pravilu se vrši na berzama, i drugim organizovanim tržištima

kapitala, te neposrednim pogodbama; Zakon daje i mogućnost nekih organićenja. Odlukom o emisiji dionica koju odobrava komisija za dionice mogu se uvesti ogranićenja o prenosu dionica.

- zakon izričito zahtijeva da se u akcionarskom društvu organizuje upravljanje i vođenje poslova, formiraju organi upravljanja, kontrole i poslovodstva, bilo od članova društva ili na profesionalnoj osnovi.

- za svoje obaveze u prometu društvo odgovara cjelokupnom svojom imovinom, ulagači snose ograničen poslovni rizik, do visine svojih uloga;

- pored osnivačkog akta, akcionarsko društvo obavezno mora imati statut koji se deponuje kod suda i dostavlja Komisiji za vrijedonosne papire. Prvi statut novoosnovanog društva donosi skupština dioničara.


WWW.STUDOMAT.BA 45

45.1. Pravna priroda dd Pravna teorija je jedinstvena u stavu da je DD po svojoj pravnoj prirodi društvo-institucija iz slijedećih razloga:

- dioničari nisu ili ne moraju biti vezani za društvo kao kod ostalih tipova - zakonski minimum osnovnog kapitala je relativno visok - uslovi i način povećavanja ili smanjenja kapitala su zakonom regulisani - emisija i prodaja dionica karakteristika je ovog društva (kdd još samo to ima) - emisija dionica je pod strogom kontrolom nadležnog organa - premjena vlasnika dionice ne utiće na poslovanje društva - društvo je obavezno imati statut - društvo je obavezno imati organe upravljanja, vođenja i kontrole

45.2. Osnivanje DD - Osnivaći – jedan ili više lica (pravna ili fizićka, domaća ili strana), lica koja kasnije kupe dionice

nisu osnivaći već ulagaći. - Osnivaćki akt – odluka ako je jedno lice ili ugovor ako je više lica. Bitni elementi osnivačkog

akta su:

imena osnivaća

ukupan iznos osnovne glavnice

povećanje i smanjenje osnovne glavnice – upisani kapital

klase dionica, broj dionica i nominalne vrijednosti

mjesto vrijeme i rok upisa i uplate dionica

upute na prava i obaveze dioničara

procjenjenu vrijednost uloga u stvarima i pravima.

odredbe o osnivačkoj skupštini,

uslove i način podjele dobiti

rješavanje sporova - da bi se osnovalo DD mora postojati odobrenje Komisije za vrijedonosne papire - Uplata – unošenje uloga 50.000 KM - Upotrebna dozvola nije uslov za osnivanje nego za poćetak obavljanja djelatnosti.

NAČINI OSNIVANJA DD

- simultano (istovremeno) - sukcesivno (postupno)

45.3. Simultano osnivanje DD - istovremeno

- podrazumjeva da samo osnivaći upisuju (izvrše supskripciju) i uplaćuju sve dionice bez upućivanja javnog poziva. To je relativno uži krug osnivača (u knjizi do 40 osnivača)

- momentom potpisivanja odluke ili ugovora smatra se da su osnivači upisali (subskribovali) dionice.

- zatim se obavještava Komisija za vrijedonosne papire o upisu dionica - Kod ovog osnivanja mora zaključen ugovor za bankom – depozitorom – kod koje će se vršiti

uplate dionica. Banke mogu imati i promotivnu ulogu, kao i ulogu finansijskog savjetnika. - Zaključuje se ugovor sa registrom za vrijedonosne papire. Sve dionice moraju biti uplaćene, a

ostali ulozi u potpunosti uneseni. - banka dostavlja izvještaj Komisiji za vrijedonosne papire da su sve dionice uplaćene ili ne - na osnovu čega Komisija za vrijedonosne papire izdaje rješenje o uspjelom ili neuspjelom

osnivanju - Održava se osnivačka skupština - Poslije osnivačke skupštine društvo se upisuje u registar emitenata kod komisije za

vrijedonosne papire i u registar društava (kod kantonalnog suda) tek kada se dobije riješenje Prednosti simultanog osnivanja dioničkog društva

- to je brže, jednostavnije i jeftinije - koristi se pri osnivanju manjih i srednjih firmi - kada za osnivanje i početak rada društva nije potreban veliki kapital - ne podrazumjeva prisustvo javnosti (javnost je pri osnivanju iskljućena) - upravljanje i vođenje društva je u krugu osnivača - ovako se formira "zatvorena" kompanija kontrolisana od užeg kruga lica


WWW.STUDOMAT.BA 46

45.4. Sukcesivni (postepeni) način osnivanja društva Podrazumjeva takvo osnivanje društva gdje jedan dionica upisuju osnivači, a drugi dio ostala zainteresovana lica na osnovu javnog poziva (ne može se sve ponuditi publici pri osnivanju, a kasnije može) Postupak - osnivači donose osnivački akt - upućuje se zahtjev Komisiji za vrijedonosne papire, radi dobijanja odobrenja za objavljivanje

izvoda i javnog poziva - uz zahtjev se dostavlja:

ugovor o osnivanju

nacrt statuta

prijedlog prospekta

i drugi potrebni akti - Komisija nakon prijema zahtjeva u roku od 30 dana po prijemu zahtjeva izdaje dozvolu za

emisiju dionica ili ako zahtjev ne ispunjava sve zakonom propisane elemente može se odbiti. - Po dobijanju rješenja objavljuje se javni poziv za upis i uplatu dionica - Subskripcija akcije vrši se potpisivanjem pisane izjave koja se naziva upisnica. - Poslije uspjelog upisa odnosno rješenja Komisije za vrijedonosne papire o uspjelom spjelom

osnivanju - Održava se osnivačka skupština - Poslije osnivačke skupštine društvo se upisuje u registar emitenata kod komisije za

vrijedonosne papire i u registar društava (kod kantonalnog suda) tek kada se dobije riješenje. Prospekt kod suksecivnog osnivanja dioničkog društva Javni poziv uključuje prospekt, koji predstavlja opštu, generalnu ponudu, prijedlog za zaključenje ugovora. Sadrži sve bitne elemente ugovora čijem je zaključenju namjenjen:

- podatke o dionici (broj, nominalna vrijednost, prava, mjesto i vrijeme upisa, limitacije u kupovini i prometu itd.)

- pravnom statusu i vlasništvu osnivača - djelatnosti kojom će se društvo baviti - izjavu osnivača

Za tačnost podataka u prospektu odgovaraju osnivaći, odnosno lice određeno ugovorm kao i lica koja su saćinila prospekt. Upisnica kod osnivanja DD Upisnica je izjava o prihvatanju uslova iz opšte ponude. U nju upisnik unosi broj, vrstu, klasu dionica, iznos koji pristaje da plati do momenta registracije društva, i dr.. Upisi se temelje na ovlaštenjima ponudioca (osnivaća) koja su sadržana u prospektu-ponudi. Ponuda se u cjelosti prihvata ili odbija, što znaći da se mora potvrdno odgovoriti na sve elemente iz ponude. Predajom potpisane izjave (upisnice) ovlaštenom licu banke, kao zastupniku osnivača, zakljućen je ugovor o ortakluku između osnivača i upisnika dionica, ali sa društvom nije zakljućen ugovor jer društvo još nije upisano u registar. Osnivači odgovaraju solidarno neogranićeno cjelokupnom svojom imovinom do registracije društva. Registracijom društva prestaje ortakluk, a preuzeta prava i obaveze iz ortačkog odnosa prelaze na registrovano društvo. Odgovornost osnivača iz ortačkog odnosa prestaje ako osnivačka skuština u cjelosti prihvati izvještaj o osnivanju. Kvalifikovano osnivanje DD Kvalifikovano osnivanje nije poseban način osnivanja društva jer to može biti i kod simultanog i kod sukcesivnog načina osnivanja. Kvalifikovano osnivanje postoji onda kada osnivači ugovore da svi ili neki od upisnika, umjesto novcem,svoje akcije plati ulogom u naturi (unošenjem mašina,postrojenja,opreme…) najviše do ¾ osnovne glavnice. Subskripcija dionica To je upis dionica.

1. Vrši se kod banke (depozitara) koju angažuju osnivaći. Između banke i osnivaća sklapa se poseban ugovor o aranžmanu. Banka može da preuzme: informisanje javnosti, obavljanje radnji upisa akcija, promotivne aktivnosti, distribuciju dionica, a može da preuzme obavezu da upiše preostale akcije koje ne budu upisane čime garantuje osnivanje društva. Banka za svoje usluge naplaćuje proviziju, a kada upisije preostale dionice i posebnu proviziju (garantninu).


WWW.STUDOMAT.BA 47

2. Lica koja upisuju dionice ispunjavaju upisnicu u nekoliko primjeraka, a najčešće u 3 (1 za upisnika, a 2 za društvo).

3. Upis se vrši na mjestima i u vrijeme određeno u javnom pozivu. 4. Upis i uplata mogu biti okonćani prije isteka roka i to u dva slućaja: kada je ukupan broj

dionica prije utvrđenog roka i drugi slućaj kada osnivač donese odluku o prekidu upisa što je unaprijed utvrđeno ugovorom o osnivanju.

5. Osnivači kod zatvorenog, a depozitar (banka) kod javne ponude dostavljaju pismeni izvještaj koji sadrži broj upisanih i uplaćenih dionica Komisiji za vrijedonosne papire.

6. Komisija donosi rješenje kojim javnu ponudu proglašava uspjelom ili neuspjelom. Javna ponuda je uspjela ako su: upisane sve ponuđene akcije, kada je postupak prekinut na legalan način i kada je upisan manji broj akcija. Zakon ne dozvoljava upis i uplatu većeg broja akcija nego što je ponuđeno. Takva javna ponuda je neuspjela.

7. Komisija za vrijedonosno papire rješenje dostavlja Registru vrijedonosnih papira FbiH i osnivačima.

8. Osnivači su dužni objaviti izvještaj o uspjeloj emisiji (ukupan broj upisanih i uplaćenih dionica) ili neuspjeloj emisiji (podatke o načinu i roku povrata izvršenih uplata).

9. Upisane dionice sa uplatama evidentiraju se kod Registra vrijedonosnih papira. UPLATA DIONICA Uplatu dionica vrše lica koja su ih i upisala, lično ili putem zastupnika. Uplate se vrše kod banke kod koje je i objavljen upis. Generalno je pravilo da se akcije moraju otkupiti u cjelini i od svakog upisnika u roku ili rokovima koji su određeni osnivačkim aktom, a kod javnog upisa prema prospektu i javnom pozivu. Do održavanja osnivačke skupštine mora biti uplaćen iznos koji je unaprijed utvrđen i objavljen, a koji ne smije biti ispod minimalnog iznosa osnovne glavnice (50.000 KM). Na izvršene uplate do registracije banka izdaje potvrde, a poslije registracije ako se uplate vrše u ratama dioničarima se mogu izdati privremene akcije (privremene dionice). Dionice se uplaćuju u ulozima koji mogu biti u novcu, stvarima i pravima. Uloge u uslugama naš zakon ne dozvoljava. Ulog u novcu uplaćuje se u domaćem gotovom novcu ili efektivnim sredstvima plaćanja (ček, mjenica). Ulozi u novcu moraju iznositi najmanje 1/4 osnovne glavnice. Ulozi u stvarima moraju u cjelosti biti uneseni do registracije društva. Ulozi mogu biti i u pravima (pravo na patent, žig, firmu, model, itd. OSTALA PRAVILA O UPLATI (OTKUPU) DIONICA

1. Uplata novčanih uloga vrši se na privremeni račun za deponovanje uplata jer društvo još nije osnovano. Ovim sredstvima do registracije niko ne može raspolagati. Nakon upisa kapital se stavlja na vlastiti račun društva i sa njim mogu raspolagati lica ili lice ovlašteno od osnivačke skupštine.

2. Ako upisnici akcija ne uplate, odnosno ne unesu svoje uloge ili dio uloga u roku ili zakasne, plaćaju prema ugovoru: kamatu, ugovorenu kaznu, odgovaraju za prouzrokovanje štete. Ukoliko društvo nije osnovano oni odgovarju osnivačima, a ukoliko je društvo osnovano oni su odgovorni društvu.

3. U postupku osnivanja dioničkog društva dionice se ne mogu prodavati ispod nominalne vrijednosti. Isto tako svaka naredna emisija se ne može prodavati ispod nominalne vrijednosti, dok "druga ruka" i sve naredne, odnosno kupljene dionice se mogu prodavati ispod i iznad nominalne vrijednosti.

4. Ako zakon i ugovor o osnivanju predviđaju akcionaru se može odgoditi uplata ili unošenje uloga, ali se ne može osloboditi te obaveze.

5. Ako se akcije prodaju iznad nominalne vrijednosti tada upisnik akcija plaća taj iznos, aggio. Vrijednost aggio ne ulazi u osnovnu glavnicu društva.

6. Aktom o osnivanju mogu se predvidjeti dodatne uplate koje ne ulaze u osnovnu glavnicu. OSNIVAČKA SKUPŠTINA DD Osnivači su dužni sazvati osnivačku skupštinu u roku od 60 dana od prijema rješenja KVP kojom se utvrđuje da je emisija uspjela. Ukoliko se ne sazove smatra se da upis dionica nije uspio (čl. 119). Osnivačka skupština može punovažno da radi i donosi odluke ako joj prisustvuje onaj broj upisnika akcija koji reprezentuje najmanje 50% upisane osnovne glavnice. Ukoliko ne postoji kvorum pa se


WWW.STUDOMAT.BA 48

skupšina ponovo sazove u roku većem od 15 a manje od 30 dana i tada je dovoljna zastupljenost od 1/3 ukupnih dionica sa pravom glasa (čl.120) Prije održavanja skupštine osnivači su dužni upisnicima omogućiti razgledanje:

- statuta - izvještaja o upisu i uplati dionica - izvještaja o troškovima osnivanja društva - i ostala dokumenta vezana za osnivanje društva

Na skupštini se bira predsjednik, lica koja verifikuju mandate prisutnih i zapisničar. Osnivačka skupština:

- utvršuje da je osnovna glavnica upisana i uplaćena u skladu sa ugovorom o osnivanju i prospektom

- usvaja izvještaj o procjenjenim ulozima u naturi - usvaja izvještaj o troškovima osnivanja društva - donosi statut čiji je nacrt dostavljen Komisiji za vrijedonosne papire - bira upravni i nadzorni odbor

Ako skupština usvoji predložene dokumente tada se mogu preduzeti radnje za upis društva u sudski registar, u protivnom ide se na provjeru svih dokumenata. STATUT DIONIČKOG DRUŠTVA Za razliku od društva personalnog tipa DD obavezno ima statut. Prvi statut donosi osnivačka skupština. Iako ga donosi osnivačka skupština on nije uslov za upis društva u sudski registar što nije logično. Statut se deponuje kod suda u roku od 15 dana po održavanju skupštine. Kasnije izmjene i dopune statuta se takođe dostavljaju sudu. Uz statut bilo bi potrebno sudu dostaviti i dokaz da je on usvojen na vjerodostojan način. U slućaju kolizije statuta sa ugovorom o osnivanju prednost se daje statutu. Prema zakonu obavezan sadržaj statuta je:

- firma, sjedište i djelatnost društva - iznos osnovne glavnice, uloge, te njihova uplata i unošenje - dionice – vrste, klase i serije - prava pojedinih kategorija dioničara - prioritete - limitaciju u prenosu dionica - povećanje i smanjenje osnovne glavnice - način i rokove objavljivanja javnog poziva za upis i uplatu dionica - posljedice zakašnjenja i propuštanja uplate - podjelu dobiti i dividende - itd

Statut obično sadrži i neke fakultativne elemente: - upravljanje poslovanjem, - zabranu konkurencije - lojalnodst društvu - poslovna tajna - itd..

AKCIJE (DIONICE) Pojam dionice Akcija ili dionica je hartija od vrijednosti čiji izdavalac može da bude DD ili KDD. U pravnoj literaturi susrećemo tri osnovna znaćenja pojma akcija a to su:

- dionica je nedjeljivi dio osnovnog kapitala (jedinica) – nijedan drugi papir to nije. Lice koje je uplatilo jednu ili više akcija u društvu sa tim dijelom učestvuje u imovinskim interesima društva.

- Dionica je papir koji daje članska prava, što znaći da ima prava i obaveze člana, zato se za dionicu kaže da je to korporativni papir. Članska prava daju samo one dionice koje nose pravo glasa (obične dionice) – votirajuće. Prava koja nose dionice su: imovinska prava, pravo na upravljanje i druga prava suglsana statutu društva.

- Dionica je vrijedonosni papir i to investicioni, koji može biti predstavljen pisanom ispravom ili elektronskim zapisom


WWW.STUDOMAT.BA 49

Pravne karakteristike dionica 1. Izdavalac dionica može biti isključivo DD ili KDD kada je upisano u sudski registar. Za

izdavanje dionica potrebna je saglasnost Komisije za vrijedonosne papire 2. Dionica je dugoročni investicioni papir čiji je cilj akumulacija kapitala – ne izdaje se na

određeno vrijeme nego sve dok kompanija postoji. Prikupljeni kapital treba da se koristi za investicije

3. to je masovan papir – izdaje se u velik količinama i serijama 4. to je berzanski papir – što znači da može imati berzansku kotaciju (dionice određenih

kompanija ukoliko ispunjavaju stroge kriterije berze) 5. Dionica je vrijedonosni papir koji nosi varijabilni prihod (dividendu, superdividendu), za razliku

od obveznice koja nosi fiksni prihod. 6. Dionice iz prve ruke se ne mogu prodavati ispod nominalne vrijednosti, dok druga i sve ostale

ruke imaju tržišnu vrijednost koja se obično razlikuje od nominalne. 7. To je prenosiv papir - može se vršiti prodaja, zamjena, poklanjati, zalagati itd. Zakon

dozvoljava mogućnost ogranićenja prenosa, što odobrava Komisija za vrij. Papire 8. Dionica je zamjenjljiva hartija od vrijednosti – kupcu dionice je svejedno koju će dionicu dobiti

(seriju i kontrolni broj) ako daje ista prava. 9. Akcije iste klase mogu se spajati i djeliti (o čemu odluku donosi skupština). Dionice manje

nominalne vrijednosti spajaju se u dionicu veće nominalne vrijednosti. Suprotna radnja je dijeljenje. Dijeljenje se primjenjuje kad tržišna vrijednost dionice dostigne toliku vrijednost da nije dostupna većem broju kupaca.

10. Dionica je nedjeljiva hartija od vrijednosti (misli se na prava iz dionica na više lica – da jedno vrši upravljačka, a drugo imovinska – ovlasti se jedno lice kod naslijeđa).

PRAVNI IZVORI VRIJEDONOSNIH PAPIRA

1. Zakon o vrijedonosnim papirima - koji se odnosi na dionicu, obveznicu, certifikat (duži od 1 godine). Vrijedonosni papir je isprava ili elektronski zapis bez koga se prava iz tog papira ne mogu ostvariti niti prenositi. O dionicama evidenciju vodi Registar vrijedonosnih papira i samo je njegov izvještaj mjerodavan

2. Zakon o mjenici 3. Zakon o čeku 4. Zakon o obligacionim odnosima

Bitni sastojci dionice Dionice se vode na računu vlasnika kod registra koji vlasniku izdaje certifikat. Certifikat sadrži:

- ime i prezime odnosno naziv vlasnika računa - naziv, sjedište i adresu emitenta - klasu, broj i nominalnu vrijednost dionica

Bitni sastojci dionice su: 1. oznaka da se radi o dionici 2. oznaka klase, redni broj emisije, serijski broj 3. firma i sjedište emitenta 4. Nominalna vrijednost dionice 5. Firma, odnosno ime i prebivalište vlasnika dionice 6. datum sticanja dionice 7. Mjesto i datum izdavanja dionice 8. drugi elementi utvrđeni odlukom o emisiji

OBAVEZE I PRAVA DIONIČARA Svojstvo akcionara se stiće upisom u knjigu dioničara, a kod nas upisom u registru dionica emitenata. Postoje različite dionice koje nose različita prava i obaveze za dioničare odnosno za društvo:

- standardna prava i obaveze – koje imaju svaki dioničar bez obzira na vrstu i klasu dionice koje ima ili koju je upisao (redovne dionice)

- iznad standardnih – povlaštene (prioritetne, prefercijalne) dionice - ispod standardnih – dividendne dionice – imaju pravo samo na dividendu.

Standardne obaveze dioničara su:

1. uplata cijelog iznosa nominalne vrijednosti akcije na način kako je utvrđeno ugovorom o osnivanju ili odlukom o emisiji dionica


WWW.STUDOMAT.BA 50

2. unošenje uloga u cjelosti u stvarima i pravima prije upisa društva u registar 3. prijava sticanja vlasništva na akcijama registar vrijedonosnih papira 4. Prihvatanje konverzije, denominacije, spajanje ili podjelu dionica 5. Čuvanje poslovne tajne informicaja koje su oznaćene kao povjerljive

Standardna prava dioničara mogu biti upravljačka i imovinska. Upravljačka prava dioničara su:

1. pravo glasa – po principu 1 dionica 1 glas – dionice iste klase glase na istu nominalnu vrijednost i nose isto glasova

2. učešće u radu i odlučivanju skupštine – lično ili putem punopmoćnika 3. pravo predlaganja kandidata u upravni i nadzorni odbor i pravo da bude izabran 4. informisanje o radu i poslovanju društva 5. uvid u isprave i dokumenta društva o poslovanju 6. pobijanje odluka skupštine društva 7. sticanje certifikata na dionice u vlasništvu koje su evidentirane kod registra vrijedonosnih

papira Imovinska prava dioničara su:

- pravo na dividendu - pravo na podjelu ostatka stećajne i likvidacione mase - pravo preće kupovine

Prioritetna prava dioničara – imaju dioničari koji posjeduju povlaštene dionice (kumulativne ili participativne):

1. prvenstvo u naplati dividende 2. prvenstvo u naplati iznosa iz ostatka stećajne ili likvidacione mase 3. prvenstvo u naplati kumuliranih, a neisplaćenih dividendi 4. pravo na superdividendu (participativne dionice) 5. pravo preće kupovine 6. pravo konverzije običnih u prioritetne dionice

Pravni osnov za sticanje prioritetnih prava može biti: - postojanje već zasnovanog akcionarskog odnosa izmešu društva i lica - status kupca akcija - dd ima za cilj da plasira dionice sa tim pravima određenoj kategoriji kupaca

Prefercionalne dionice preferiraju imovinska prava dok je na skupštini svih dioničara njihovo pravo ogranićeno. Mogu odlućivati samo o nekim pitanjima:

- promjeni statuta - emisiji dionica nove klase - kod smanjenja osnovnog kapitala - kod promjene oblika društva

Dionice za zaposlene - imaju ista prava kao obične. Obično se prodaju zaposlenim kada kompanija dođe u tešku situaciju. Povećavaju motivisanost zaposlenih i služe za rješavanje penzionog plana zaposlenih. Kompanija ima obavezu da otkupi ove dionice kada oni pođu u penziju. EMISIJA DIONICA Postoje dvije vrste emisije dionica i to:

- javna ponuda – ponuda na osnovu javnog poziva za upis i uplatu akcija upućena široj anonimnoj publici. Objavljuje se u Sl. Novinama FbiH i u najmanje jednom domaćem dnevnom listu.

- zatvorena prodaja – prodaja unaprijed određenom kupcu ili grupi od najviše 40 ljudi. Izbor emisije vrši emitent zavisno od ciljeva koje želi postići. Emisija dionica uključuje

1. donošenje odluke o emisiji – donosi skupština 2. odobrenje Komisije za VP kod javne ponude, a kod zatvorene ponude Komisija se

obavještava 3. zaključivanje ugovora između emitenta i registra vrijedonosnih papira 4. zaključivanje ugovora između emitenta i banke (depozitara)


WWW.STUDOMAT.BA 51

5. otvaranje privremenog računa za deponovanje uplata prilikom kupovine dionica 6. objavljivanje prospekta i javnog poziva za upis i uplatu akcija – kod javnog poziva 7. objavljivanje rezultata javne ponude 8. upis dionica u registar emitenata kod Komisije za VP i na račun kupca kod registra VP

Odluka o emisiji dionica – donosi je skupština dioničara, a kod osnivanja ugovor o osnivanju ujedno predstavlja i odluku. Zakonom su određeni obavezni elementi odluke:

1. naziv, sjedište i oznaku emitenta u registru kod Komisije za VP 2. naziv organa koji je odluku donio i datum 3. oznaka da se radio o dionicama i klasa dionica 4. redni broj emisije i ukupan broj emitovanih dionica iste klase 5. broj i nominalna vrijednost dionica 6. prava koja sadrži dionica 7. način prodaje 8. vrijeme i mjesto početka i završetka upisa i uplate dionica

KLASE DIONICA

- obične ili redovne dionice - preferencijalne, odnosno prioritetne dionice – limitirana emisija do 1/3 osnovne glavnice

preferencijalne kumulativne i preferencijalne nekumulativne

preferencijalne participativne (ogranićene do 50% osn. glavnice) i preferencijalne neparticipativne

- dividendne ili dionice bez prava glasa (imaju položaj skoro kao štediše – povećan poslovni rizik)

- dionice za zaposlene ili radničke dionice VRSTE DIONICA Prema načinu određivanja evidentirane vrijednosti dionica postoje

- dionice sa nominalnom vrijednošću – sadrži upisani novčani iznos na koji glasi ( npr 50 KM, 100 KM). Dionice ne moraju imati iste nominalne vrijednosti pa ni u okviru iste klase.

- kvotne dionice – ne sadrže upisanu nominalnu novčanu vrijednost nego upisan iznos učešća te dionice u osnovnoj glavnici (1/100.000). Nisu mnogo raširene jer jedan broj berzi ne dozvoljava zvaničnu kotaciju ovih dionica, veći su porezi kod prometa itd.

Prema vrsti uloga dionice se dijele: - gotovinske – koje se otkupljuju uplaživanjem novca (u domaćoj ili stranoj valuti) - naturalne – stiću se unošenjem uloga u naturi (stvarima ili pravima). Kod osnivanja naš zakon

ne dozvoljava da ulozi u cjelosti budu u naturi nego najviše 75% od osnovne glavnice. Promet dionica Promet dionica obuhvata:

1. kupovinu, prodaju i davanje u zalog dionica; 2. konverziju ; i 3. spajanje i podjelu.

Kupovina dionica može se vršiti putem tender ponude – dirktne pismene ponude kupca vlasnicima dionica. Osnovne karakteristike tender ponude su:

1. prijavljuju se Komisiji; 2. Komisija utvrđuje uslova davanja,objavljivanja i provođenja tender ponude; 3. zakonom određen sadržaj tender ponude;i 4. javno objavljivanje.

Konverzija, denominacija, spajanje i pripajanje se vrši na osnovu odluke emitenta i uz odobrenje Komisije. Propise o tome donosi Komisija, a ove operacije se vrše na trošak emitenta. Konverzija akcija predstavlja povlačenje svih akcija jedne klase i njihovu zamjenu novim akcijama druge klase. Denominacija je povlačenje svih dionica jedne nominalne vrijednosti i njihova zamjena jednakim brojem novih dionica iste klase, uz srazmjerno < nominalne vrijednosti. (dionice od 100KM zamjenjeno sa dionicama od 90KM) Spajanje je zamjena više postojećih za jednu novu, iste klase sa većom nominalnom vrijednošću, a podjela je suprotna ovome. (3 x 50 spojena u 1 od 150 i obratno)

Povećanje osnovne glavnice


WWW.STUDOMAT.BA 52

1. povećanje osnovne glavnice novim ulozima je standardni način povećanja osnovnog kapitala. Odluku o povećanju osnovne glavnice, emitovanjem novih akcija po osnovu novih uloga, donosi skupština društva većinom glasova koja je određena zakonom i statutom. Obično se traži da za odluku glasaju oni koji predstavljaju najmanje 3/4 osnovnog kapitala zastupljenog u skupštini.

2. uslovno povećanje osnovne glavnice se obavlja isključivo radi zadovoljenja određenih ciljeva, koji su najčešće zakonom određeni. Ti ciljevi mogu biti: ostvarivanje prava imalaca konvertibilnih obveznica, ostvarivanje prioritetnih prava akcionara kod kupovine novih akcija,…Odluku o uslovnom povećanju osnovne glavnice takođe donosi skupština 3/4 predstavnika osnovne glavnice.

3. povećanje osnovne glavnice po osnovu odobrenog kapitala je pojednostavljen način povećanja osnovnog kapitala. Odluku donosi nadzorni odbor društva na osnovu ovlaštenja iz statuta ili odluke skupštine. Iznos do kojeg se može povećati osnovna glavnica je unaprijed određen, povećanje treba izvršiti najkasnije u roku od 5 godina od osnivanja društva, povećanje može biti najviše do 1/2 iznosa osnovne glavnice koji je postojao u trenutku donošenja statuta, odnosno odluke skupštine.

4. povećanje osnovne glavnice iz kapitala društva (kapitalne dobiti, rezervi, neraspoređene dobiti) je specifičan način povećanja u pogledu izvora iz kojih se vrši. Ti izvori su kapitalna dobit društva, njegove rezerve i zadržana, a neraspoređena dobit.Taj kapital društva se “prebacuje” u pravni režim osnovne glavnice. Da bi se povećanje moglo vršiti iz rezervi, sam zakon predviđa koji to najmanji iznos rezerve moraju da dostignu (npr. 1/10 ili 1/20 vrijednosti osnovnog kapitala), te da društvo nije poslovalo sa gubitkom. Odluci skupštine predhode finansijski izvještaji o poslovanju, te račun dobitka i gubitka.

Smanjenje (redukcija) osnovne glavnice Prilikom smanjenja osnovnog kapitala - on se ne može smanjiti ispod zakonskog minimuma 50.000KM. - Smanjenje osnovne glavnice upisuje se u sudki registar. - prvo se vrši povlačenje vlastitih dionica koje društvo drži - zatim odustajanje od emisije dionica koje nisu u cijelosti uplaćene - smanjenje nominalne vrijednosti ili otkupom i povlaćenjem dionica (čl. 175) Postoji više vrsta smanjenja osnovnog kapitala:

1. Redovno smanjenje osnovne glavnice – odluku donosi skupština, vrši se operacijom povlaćenja ili denominacije dionica. Društvo javno objavljuje odluku uz poziv povjeriocima da prijave dospjela i nedospjela potraživanja. Društvo mora izvršiti isplatu dopsjelih potraživanja, a za nedospjela pružiti odgovarajuće garancije inaće sud neće dozvoliti upis smanjenja osnovne glavnice. (Prvo se povlaće sopstvene akcije).

2. Pojednostavljeno smanjenje osnovne glavnice – vrši se u svrhu pokrivanja gubitka ili prenosa kapitala u rezerve društva.

3. Smanjenje osnovne glavnice povlaćenjem akcija – prinudno smanjenje (samo ako je u statutu takva naredba upisana "prinudno smanjenje"). Odluku o smanjenju donosi skupština ili nadzorni odbor ako ta ovlaštenja ima u statutu.

STICANJE SOPSTVENIH AKCIJA DD može steći sopstvene dionice ukupno najviše do 10% osnovne glavnice. Uslovi sticanja i raspolaganja njima utvrđeni su statutom. Sopstvene akcije se mogu steći direktno ili indirektno preko trećih lica. Pravila su slijedeća:

- društvo ne može biti subskribijent svojih akcija, - akcije se moraju uplatiti u cijelosti - plaćanje se vrši iz dobiti ili kapitalom iznad zakonske rezerve - društvo mora otuđiti sopstvene akcije u određenim rokovima (od 1 – 3 godine) u protivnom ih

mora povući - iz sopstvenih akcija društvu ne pripadaju ni imovinska ni upravljačka prava

Zakon precizira uslove kada se mogu steći sopstvene akcije:

- kada se akcije žele ponuditi zaposlenim - kada se akcije stiću besplatno ili je potraživanje nenaplativo - u slućaju pravnog sljedbeništva - radi otklanjanja štete koja neposredno postoji - itd.


WWW.STUDOMAT.BA 53

PRESTANAK ČLANSTVA U DIONIČKOM DRUŠTVU Akcije koje su registrovane kod Komisije za vr. papire su reprezent članstva u društvu. U nekim pravima članstvo u društvu se stiće samo posjedovanjem akcija koje daju pravo glasa. Promet akcija je slobodan. Članstvo u društvu može prestati u slijedećim slućajevima:

- kada akcionar pravnim poslom proda ili prenese na drugog subjekta sve akcije koje ima u jednom društvu.

- smrču člana ako je u pitanju fizičko lice, novi član postaje nasljednik - usljed stećaja ili likvidacije ako je u pitanju pravno lice

Pošto ovo društvo nije personalnog tipa ne primjenjuje se prestanak članstva isključenjem iz društva. Bez obzira po kom osnovu dođe do prestanka članstva nije potrebna nikakva odluka dioničkog društva. PROMJENA OBLIKA DIONIČKOG DRUŠTVA Do promjene oblika DD može doći usljed:

- volje akcionara - - kada osnovna glavnica padne ispod zakonskog minimuma a ne postoji odluka da će biti

namirena u nekom kraćem razumnom roku, tada je promjena oblika društva obavezna. I u jednom i u drugom slućaju potrebna je odluka skupštine i to

1. ako se društvo transformiše u doo – odluka skupštine ne mora biti jednoglasna, dovoljne su 2/3, jer članovi društva ne preuzimaju veću ličnu odgovornost.

2. ako se društvo transformiše u dno, kd ili kdd tada je potrebna saglasnog svakog člana društva koji u novom društvu preuzima pojaćanu odgovornost (odgovornost cjelokupnom imovinom).

Članovi društva koji se izjasne protiv promjene oblika dd oni imaju pravo zahtjevati pravičnu naknadu dionica koje su posjedovali. Pravila kod promjene oblika dd su slijedeća:

1. ne dolazi do likvidacije imovine ranijeg društva 2. na novi oblik društva prelaze sva dotadašnja prava i obaveze ranijeg dd, odnosno novo

društvo postaje njegov pravni sljednik 3. održavaju se sva stećena prava povjerilaca ranijeg dd 4. promjena oblika povlaći zaključivanje novog ugovora, promjenu statuta i upis novog društva u

sudski registar. PRESTANAK DD DD može prestati u slijedećim slućajevima:

1. stećajem ili likvidacijom – ako su ispunjeni uslovi. Vrši se likvidacija imovine suglasno Zakonu o stećaju i likvidaciji.

2. statusnom promjenom – spajanje, fuzija, cijepanje, - ne dolazi do likvidacije imovine 3. transformacijom u drugi tip društva – ne dolazi do likvidacije imovine 4. dobrovoljnom likvidacijom – primjenjuju se pravila o likvidaciji 5. Protekom vremena za koje je osnovano – primjenjuju se pravila o likvidaciji.

UPRAVLJANJE DD U svijetu postoje tri tipa upravljanja DD

1. anglo-američki 2. njemački 3. Japanski

Upravljanje DD vrše ulagači kapitala, investitori. Najviši organ vlasti u DD je skupština. SKUPŠTINA DD

- je obavezan organ društva - ona je organ svih dioničara jer mogu učestovati u njenom radu - odluke donose dioničari vlasnici dionica sa pravom glasa - nadležnost, funkcionisanje i dolučivanje skupštine je u granicama zakona i statuta

Skupštine u dioničkom društvu prema načinu sazivanja dijele na: - generalnu, a u našem pravu osnivačku – prilikom osnivanja društva - redovna koja se saziva najmanje jednom godišnje od strane upravnog/nadzornog odbora - vanrednu - koju mogu sazvati i dioničari koji imaju 10% dionica u društu. (čl. 244)


WWW.STUDOMAT.BA 54

Sastav skupštine čine svi dioničari. Osnov članstva jeste uloženi kapital. Dokaz za učešće u radu skupštine jeste izvod sa vlastitog računa dioničara koji on ima kod registra vrijedonosnih papira. Dioničar može u radu skupštine učestovati lično ili preko punomoćnika. Za funkcionisanje skupštine relevantna su slijedeća pitanja:

1. sazivanje 2. obavještavanje o dnevnom redu, mjestu i vremenu održavanja 3. kvorum rada i odlučivanja

Sazivanje skupštine dd vrši - po pravilu nadzorni (upravni) odbor - u zakonom predviđenim slućajevima i organ revizije, sud ili likvidacioni upravnik - akcionari koji predstavljaju najmanje 10% dionica u društvu putem nadzornog odbora, a potom

neposredno ukoliko nadzorni odbor u roku od 30 dana ne sazove skupštinu ili skupština nije sazvana po proteku 5 mjeseci poslovne godine a koja treba da usvoji finansijski izvještaj (čl. 244)

Obavještavanje članova dd o dnevnom redu, mjestu i vremenu održavanja skupštine oglašava se najmanje jedanput u dnevnom listu i to najkasnije 30 dana prije održavanja skupštine. Dioničari se i na druge načine mogu obavjestiti (poštom, e-mailom, faxom itd.) Obavještenje mora da sadrži sve tačke dnevnog reda, jer one koje nisu objavljene ne mogu biti predmet odlučivanja. Dopuna dnevnog reda se moraju pismeno dostaviti najkasnije 8 dana prije održavanja skupštine. Za rad i odlučivanje skupštine potrebna je prisutnost akcionara koji predstavljaju više od 50% akcija sa pravom glasa za osnivačku skupštinu, a za redovnu dovoljno je i više od 30% (čl. 245). Poslije ponovnog sazivanja koje se vrši u roku ne manjem od 15 i ne višem od 30 dana za odlučivanje skuštine dovoljno je više od 30% (osnivačka) odnosno više od 10% zastupljenosti dionica sa pravom glasa. Glasanje u skupštini vrši se putem glasačkih listića "za" ili "protiv" za svako pitanje. Glasački listići sadrže firmu ili ime akcionara i broj glasova kojima raspolaže. Ukoliko postoji isti broj glasova i za i protiv prednost se daje tamo gdje je predsjedavajući. Za neka pitanja je potrebna 2/3 saglasnost.

Nadležnost skupštine dd se dijeli na: zakonsku i statutarnu. Zakonska nadležnost obuhvata odlučivanje o slijedećim pitanjima: 1. statutu i njegovim izmjenama i dopunama 2. povećanju i smanjenju osnovne glavnice 3. emisiji dionica 4. godišnjem finansijskom izvještaju 5. raspodjeli dobiti 6. pokriću gubitka 7. spajanju sa drugim društvima 8. prestanku ili podjeli društva 9. promjeni oblika društva 10. izboru irazrješenju članova nadzornog odbora 11. izboru lica i organa za reviziju 12. i dr. pitanja

Jedno od najaktuelnijih pitanja u uporednim pravima je zaštita manjine (malih dioničara). Ako je dioničar na skupštini glasao protiv odluke, a ona je usvojena on ima pravo u roku od 30 dana od dana održavanja skupštine podnijeti zahtjev da društvo otkupi njegove akcije po prosjećnoj tržišnojn cijeni koja je bila posljednjeg mjesec. Statutarna nadležnost određena je voljom same skupštine ne dirajući samostalne zakonske nadležnosti drugih organa (nadzornog odbora , direktora) NADZORNI ODBOR DD U uporednim pravima postoji: - jednostepeni ili jednoslojni model u kojem skupština bira jedan organ (nadzorni odbor, odbor direktora) i - dbostepeni ili dvoslojni model gdje postoje dva odbora (i nadzorni i upravni – karakterističan za njemačko pravo) U našem pravu uporedo egzistiraju i jedan i drugi. U prvom se on naziva nadzorni odbor, a u drugom upravni odbor u kojem postoji i nadzorni odbor. Nadzorni odbor je:

1. obavezan, samostalan i nezavisan organ društva 2. čiji članovi moraju imati odgovarajuća strućna i profesionalna znanja i iskustva 3. kojeg bira i razrješava skupština


WWW.STUDOMAT.BA 55

4. a koji upravlja društvom između dva zasjedanja skupštine, 5. meritorno odlućuje iz domena upravljanja i strategijskog poslovanja 6. koji je pod kontrolom skupštine 7. a koji kontroliše rad direktora, odnosno uprave.

Zakonom je predviđen minimalan broj članova, a često i maksimalan broj članova. Nadzorni odbor mora imati najmanje predsjednika i dva člana. Predsjednik i članovi nadzornog odbora evidentiraju se kod Komisije za vr. papire. U nadzorni odbor može biti izabrano lice iz reda akcionara i lica iz reda stručnjaka koji nisu akcionari ukoliko ne postoji konflikt interesa. Član nadzornog odbora ne može biti: - direktor društva, - član nekog drugog uticajnog organa, - direktor drugog društva, - lice osuđivano za krivična djela protiv imovine ili mu je izrećena mjera zabrane ove dužnosti. - lice starije od 70 godina (čl. 260) Kandidate za članove nadzornog odbora može predložiti akcionar ili grupa koja ima najmanje 5% akcija sa pravom glasa. Članovi nadzornog odbora se biraju glasanjem kada svi predloženi kandidati dostave pismene izjave da se prihvataju ove dužnosti. Mandat nadzornog odbora je različito određen: 1 ili 4 godine ili je to prepušteno statutu. Mandat člana nadzornog odbora prestaje istekom, a može i u drugim slućajevima kao što su: ostavkom, odlukom skupštine, smrću ili gubitkom poslovne sposobnosti, razrješenjem cijelog nadzornog odbora. Nadzorni odbor zasjeda najmanje 1 u 3 mjeseca. Nadzorni odbor donosi odluke natpolovičnom većinom ukupnog broja članova uključujući i predsjednika. Poslovi nadzornog odbora su:

1. nadzire poslovanje društva 2. nadzire rad direktora 3. usvaja izveštaj direktora po polugodišnjem i godišnjem obraćunu 4. podnosi skupštini godišnji izvještaj o poslovanju društva 5. imenuje i razrješava direktora 6. predlaže raspodjelu i način upotrebe dobiti i način pokrivanja društva 7. saziva skupštinu društva 8. donosi opšte pravne akte osim statuta i akta direktora 9. i dr.

Članovi nadzornog odbora solidarno odgovarju za neizvršenje svojih obaveza, a može se utvrditi i pojedinačna odgovornost. DIREKTOR (UPRAVA) DD Opšte je pravilo da u DD pored skupštine i nadzornog odbora postoji lice ili lica koja vrše funkciju operativnog vođenja društva – organ upravljanja. Manja društva mogu imati jedno lice kao direktora društva, doke veća društva obićno imaju menadžment (kolegij direktora, poslovodni organ) među kojima jedno lice vrši funkciju generalnog direktora. Direktor, generalni direktor ili uprava društva jeste:

- obavezan, samostalan i nezavisan organ - imenovan na određeno vrijeme od organa upravljanja - koji organizuje rad, - rukovodi poslovanjem, - zastupa i predstavlja društvo i - odgovara za zakonitost poslovanja društva

Pravna obilježja direktora (uprave) dd su: 1. obavezan je organ na temelju zakona 2. formira se na individualnoj ili kolektivnoj osnovi (ako je kolektivan najmanje 3 člana) 3. imenuje ga nadzorni odbor 4. imenuje se na određeno vrijeme utvrđeno zakonom ili statutom (obično 4g) 5. pod kontrolom je nadzornog odbora 6. zakonska dužnost mu je da organizuje rad, rukovodi poslovanjem, zastupa i predstavlja

društvo i da odgovara za zakonitost rada društva. Zakonski djelokrug poslova direktora DD je:

1. organizuje rad u društvu 2. rukovodi poslovanjem društva 3. donosi pravna akta koja se odnose na organizovanje rada društva 4. izvršava odluke skupštine i nadzornog odbora


WWW.STUDOMAT.BA 56

5. zastupa i predstavlja društvo 6. rješava pitanja zaposlenih u okviru zakona i statuta 7. odgovara za zakonitost rada društva i preduzima mjere radi zaštite zakonitosti 8. odlučuje o svim pitanjima koja nisu u nadležnosti skupštine i nadzornog odbora.

On je obavezan prisustvovati sjednicama nadzornog odbora i davati podatke i informacije koje zatraži nadzorni odbor kao i druga pozvana (ovlaštena) lica. Direktor može biti lice koje ispunjava slijedeće uslove:

- da mu nije izrećene mjera zabrane vršenja ove funkcije - da nije osuđivan za određena krivična dijela - da nije član nadzornog odbora - da nije lice kod kojeg postoji konflikt interesa - i dr. uslovi koji se mogu proširiti statutom

Prestanak mandata direktora može biti u slijedećim situacijama: - istekom mandata - opozivom - prouzrokovanjem štete - smrću ili gubitkom poslovne sposobnost - ostavkom

Odgovornosti direktora: - imovinska - krivična dogovornost za krivična djela (poreska utaja, prouzrokovanje stećaja, zaključivanje

štetnih ugovora itd.) i privredne prestupe

ODBOR ZA REVIZIJU Sa ciljem zaštite interesa akcionara, ulagaća i povjerilaca, kao i društva u cjelini, organizuje se vršenje kontrole u društvima i nad društvima. Zato se kontrola organizuje u samom društvu, a isto tako kontrolu organizuje i država. Kontrola se može organizovati na dva načina:

- da to vrši od skupštine posebno izabran organ koji se formira na način određen zakonom i statutom ili

- vršenje kontrole može se povjeriti strućnoj, profesionalnoj organizaciji (vanjskim licima) Dakle kontrola može biti stalna funkcija ili povremena funkcija od slućaja do slućaja. Prema našem pravu Odbor za reviziju može se definisati kao:

- obavezan, stalan i kolektivan organ društva - koji vrši finansijsku kontrolu poslovanja društva - a bira ga skupština

Pravne karakteristike odbora za reviziju: - poseban, obavezan, samostalan i nezavisan organ - vrši finansijsku kontrolu poslovanja društva, te zakonitost i urednost vođenja poslovnih knjiga - to je kolektivan organ (najmanje 3 člana)

Odbor za reviziju mora imati najmanje 3 člana, koja mogu biti samo fizička lica, stručnjaci iz pojedinih oblasti finansija. Ne mogu biti članovi nadzornog odbora, direktor ili članovi uprave, lica koja imaju status zaposlenih. Lica koja su članovi organa drugih društava mogu biti članovi odbora za reviziju pod uslovom da ne postoji konflikt interesa. Odluke donose većinom glasova po principu 1 član 1 glas, bez obzira koliko član odbora ima dionica. Mišljenje svakog člana odbora ukoliko se ne slaže sa odlukom izdvaja se u pismenoj formi sa obrazloženjem i zajedno sa izvještajem dostavlja se skupštini.

STATUSNI OBLICI POVEZIVANJA DRUŠTVA Cilj: koncentracija kapitala više trgovačkih društava uz centralizaciju upravljanja pod jedinstvenom ekonomskom upravom. Najvažniji statusni oblici privrednih koncentracija su:

- fuzije (spajanje, pripajanja) - horizontalne i vertikalne integracije - sistem sticanja većinskog učešća u kapitalu i upravljanju preuzimanjem postojećih ili

formiranjem novih društava. Osnov povezivanj tgovačkih društava je:

- učešće u kapitalu (holding) - ostvarivanje strukovnih interesa (poslovno udruženje) - ostvarivanje tržišnih i drugih interesa (pul)


WWW.STUDOMAT.BA 57

HOLDING Predstavlja oblik statusnog povezivanja više samostalnih trgovačkih društava na bazi učešća u kapitalu i/ili upravljanju. To je takav pravni odnos u kome jedno društvo (društvo holding) ima većinsko učešće (preko 50%) u emitovanom nominalnom kapitalu drugih društava, ili ima večinsko učešće u njihovim organima upravljanja (direktna kontrola) ili sve to ostvaruje preko prvog društva koje direktno kontroliše (indirektna kontrola). Holding veze, odnosno odnosi između povezanih trgovačkih društva, odnosno kategorije trgovačkih društava u holdingu mogu biti slijedeći:

1. jedno društvo koje se naziva holdingom (kontrolnim ili društvo majka) 2. filijale (subsidijarna društva, kontrolisana ili društva kćeri) 3. podfilijale (kontrolisane od filijala, subsidijarnih društava)

Formiranje holdinga – do formiranja može doći različitim pravnim tehnikama

1. investiranjem - osnivanjem novih društava u kojima se stiće većinsko učešće u osnovnom kapitalu

2. kupovinom udjela ili akcija – sticanjem večinskog učešća u osnovnom kapitalu postojećih društava

3. ulaganjem u postojeća društva i po tom osnovu sticanje večinskog učešća u osnovnom kapitalu.

4. zaključivanjem ugovora o upravljanju 5. povezivanjem više postojećih društava.

Djelatnost holding društva sa stanovišta društva majke može biti: - "čista" holding djelatnost – osnivanje novih društava, finasiranje cjelokupne djelatnosti

grupacije i upravljanje - "mješovita" – uključuje obavljanje i drugih djelatnosti kao što su trgovina na veliko, turizam itd.

POSLOVNO UDRUŽENJE To je statusno-pravni oblik koji formiraju trgovačka društva radi unapređivanja i usklađivanja privrednih djelatnosti, kao i zastupanje strukovnih interesa. Osniva se ugovorm trgovačkih društava koja obezbjeđuju uslove i kapital za obavljanje poslova udruženja. Ono ima zastupnička ovlaštenja, istupa u ime i za račun članova. Zakon dozvoljava i istupanje u svoje ime i za svoj račun u okviru poslova koje obavlja. Udruženje obavlja poslove, a ne djelatnost. Odgovornost poslovnog udruženja

- ako istupa na bazi zastupničkog ovlaštenja za njegove obeveze odgovaraju članice - ako istupa na bazi komisionih ovlaštenja odgovornost se utvrđuje ugovorm između udruženja i

članica. PUL je

- pravno lice, - statusni oblik povezivanja trgovačkih društava, - subjekt sudske registracije, - koje se osniva radi međusobnog informisanja o proizvodnji, razmjeni patenata i iskustava,

uvođenja novih proizvoda i organizovanja zajedničke prodaje - koje ima vlastitu odgovornost

INSTITUCIONALIZOVANI OBLICI FINANSIJSKOG KAPITALA

- Banke - Društva za osiguranje i reosiguranje - Društva za upravljanje fondovima - Investicioni fondovi

BANKE Banke su finansijske institucije, prvenstveno depozitnog i kreditnog karaktera, koje se osnivaju i posluju kao dionička društva. Za osnivanje banke, a i njenih filijala potrebna je prethodna dozvola od Agencije za bankarstvo. Dozvola je jedan od uslova za upis u sudski registar.


WWW.STUDOMAT.BA 58

Zakonski minimum, odnosno najmanji iznos kapitala za osnivanje i koji banka mora održavati je 5.000.000 KM. Bez odobrenja Agencije ni jedno fizičko, a ni pravno lice ne može značajnije povećati svoje pravo glasa učešćem u kapitalu banke (preko 20%, 33% ili 50%) Upravljačka struktura je dvoslojna. Organi su:

- skupština, - upravni odbor – neparan broj članova od 5-11, bira se na 4 god. sa mogučnošću reizbora, - nadzorni odbor – ima najmanje 5 članova, bira se na 4 god. sa mogučnošću reizbora - generalni direktor

Banke su dužne neprekidno održavati svoju solventnost, potreban broj likvidnih sredstava (sposobnost plaćanja i kreditnu sposobnost) i pod strogom su kontrolom Agencije za bankarstvo kojoj redovno dostavljaju finansijski izvještaj. DRUŠTVA ZA OSIGURANJE I REOSIGURANJE Društva za osiguranje su pravna lica koja se bave poslovima osiguranja lica i imovine i poslovima reosiguranja. Statusno.pravni oblici društva za osiguranje su:

- DD za osiguranje i/ili reosiguranje - Društvo za uzajamno osiguranje

Za osnivanje i jednog i drugog društva potrebna je dozvola Ureda za nadzor. Uplata kapitala se vrši isključivo u novcu. DD za osiguranje i/ili reosiguranje – osnivači mogu biti pravna i fizička lica, domaća ili strana. Ako ulog stranog ulagaća prelazi 50% osnovnog kapitala potrebna je saglasnost Ministarstva finansija FbiH. Zakonski minimum osnovnog kapitala je:

- 1.000.000 KM – ako se društvo bavi poslovima osiguranja života - 2.000.000 KM – ako se osniva za obavljanje više vrsta osiguranja, ako se bavi poslovima

reosiguranja Društvo za uzajamno osiguranje – je pravno lice u kojem članovi društva uplatom uloga međusobno jamče da će se na načelima uzajamnosti i solidarnosti pokriti štete nastale ostvarenjem ugovornih rizika. Da bi se osnovalo ovo društvo potrebno je da ugovor o uzajamnom osiguranju od istih rizika zaključi najmanje 250 lica (pravnih i/ili fizičkih). Ovo društvo može imati ograničenu ulogu (onda je potrebno 30% kapitala koji se traži za osnivanje DD) i neogranićenu ulogu (50% kapitala) DRUŠTVA ZA UPRAVLJANJE INVESTICIONIM FONDOVIMA Društva za upravljanje fondovima su specijalizovani subjekti koji se osnivaju radi prikupljanja finansijskih sredstava, zajedničkog višepartnerskog investiranja na osnovama minimiziranja i disperzije rizika te upravljanja fondovima. Postoje dvije vrste društva:

- društvo za upravljanje uzajamnim i/ili investicionim fondovima - privatizaciona društva za upravljanje privatizacionim investicionim fondovima

Društvo za upravljanje uzajamnim i/ili investicionim fondovima – se bave isključivo upravljanjem fondovima bilo uzajamnim i/ili investicionim. Mogu biti osnovana kao DD ili DOO. Odobrenje za osnivanje daje Komisija za vrijedonosne papire. Osnovni kapital za osnivanje iznosi 1.000.000 KM ako upravlja jednim fondom, a za svaki slijedeći fond potrebno je povećati kapital za 250.000 KM. Privatizaciona društva za upravljanje privatizacionim investicionim fondovima – su u funkciji vlasničkog prestruktuiranja trgovačkih društava. Mogu imati oblik DD i DOO. INVESTICIONI FONDOVI

1. investicioni fond je pravno lice čija je jedina djelatnost prikupljanje finansijskog kapitala i investiranje u prenosive vijedonosne papire. Dozvolu za osnivanje izdaje Komisija za vr. papire. Zakonski minimum osnovnog kapitala 4.000.000 KM. Predstavlja klasičan oblik DD koje kapital prikuplja putem javne ponude.

2. uzajamni fond – nema status pravnog lica nego predstavlja jednu namjensku imovinu koju čine prenosivi vrijedonosni papiri. Imovina je podjeljena na jednake dijelove, a fond emituje investicione kupone (najmanje u vrijednosti od 1.000.000 KM). Dozvolu za osnivanje i emisiju kupona daje Komisija za vr. papire. Ovaj fond je otvorenog tipa

3. privatizacioni investicioni fond – (pif) – je fond zatvorenog tipa, privremenog karaktera. Cilj fonda je omogućavanje lakšeg provođenja procesa privatizacije uz raspršavanje (disperziju)


WWW.STUDOMAT.BA 59

rizika. Ovi fondovi su se trebali do 30.10.2003.g. transformisati u investicione fondove. Osnovni kapital ovog fonda nije mogao biti manji od 200.000.000 KM.

ORGANIZOVANA I UREĐENA JAVANA TRŽIŠTA

1. Berze 2. Druga uređena tržišta hartija od vrijednosti 3. Javna tržišta roba

BERZA Berza je organizovano i regulisano stalno mjesto (prostor) na kome se u određeno vrijeme i na utvrđen način obavlja kupovina i prodaja zamjenjljive, tipizirane ili standardizovane robe i upravlja poslovnim transakcijama. Pod robom se podrazumjeva: novac, hartije od vrijednosti, gotovi proizvodi, sirovine i usluge. Berzu može osnovati najmanje 5 lica sa statusom profesionalnih posrednika (brokera) sa jednakim brojem akcija koje se ne mogu prenositi dok traje članstvo. Zakonski minimum osnovnog kapitala je 200.000KM. Dozvolu za osnivanje daje Komisija za vr. papire. U odnosu na predmet trgovanja berze se dijele na:

1. berze efekata 2. novčane 3. robne 4. berze usluga i 5. mješovite

Prema pravnoj strukturi i odnosu države imamo: 1. berze organizovane kao privatnopravni subjekti u formi DD 2. berze javnopravnog karaktera – osnovane aktom države 3. berze mješovitog karaktera

Berza obavlja slijedeće poslove: 1. organizuje povezivanje ponude i tražnje hartija od vrijednosti 2. osigurava informacije o ponudi, tražnji i tržišnoj vrijednosti 3. može da obavlja i druge poslove po ovlaštenju Komisije za vr. papire.

JAVNA TRŽIŠTA ROBA

1. Robne berze 2. Aukcije – na njima se javno i organizovano vrši prodaja robe na aukcijskim mjestima putem

nadmetanja 3. Tržnice na veliko i tržnice na malo – pijace – gdje se po pravilu prodaju poljoprivredno-

prehrambeni proizvodi 4. Tržni centri – organizovana tržišta za prodaju robe na malo 5. Sajmovi – povremeno organizovana tržišta na kojima se vrši prezentacija robe po sistemu

uzorka i vrši zaključivanje poslova. JAVNO PREDUZEĆE Javna preduzeća su preduzeća koja se formiraju u komunalnim oblastima, kao i u oblastima privredne infrastrukture, odnosno tamo gdje je javni cilj svrha obavljanja djelatnosti. To su sva ona preduzeća koja se baziraju na "sticanju svojine iz tz. javne ruke i koja na osnovu finansijskog učešća, odlučivanja ili davanja saglasnosti, neposredno ili posredno sprovode vladajuću politiku. Osnivači javnog preduzeća pojavljuju se oblici državne organizacije (opština, kanton). Osnivači mogu biti i privatna i pravna lica (domaća ili strana) na bazi privatnog kapitala. Njime upravljaju osnivači srazmjerno kapitalu. Zakonsko ovlaštenje države postoji u pogledu kontrole ispunjenja javnog cilja. Za obaveze u prometu javno preduzeće odgovara svojom imovinom. Zakonski minimum osnovnog kapitala država nije odredila, međutim ako ono ime neki od oblika trgovačkog društva tada vrijede ista pravila kao za TD. ZADRUGA

- je organizacija sa statusom pravnog lica - formirana ugovorom FIZIČKIH LICA (najmanje 3, a stambene 30) - u kojoj svaki član učestvuje neposredno i ravnopravno - sa ciljem da na principu uzajamne pomoći unapređuje i zaštiti svoj ekonomski interes i stiće

dobit. - Ulozi mogu biti u novcu, stvarima i pravima, ali ne i u radu. - Ugovorom o osnivanju određuje se minimalan kapital


WWW.STUDOMAT.BA 61

PRESTANAK POSLOVNIH SUBJEKATA Prestanak subjekata poslovnog prava može se posmatrati u

- ekonomskom smislu – subjekat prestaje obavljati poslovnu djelatnost - pravnom smislu – brisanje iz sudskog registra i gubitak pravnog subjektiviteta

Razlozi prestanka poslovnog subjekta mogu biti: 1. ekonomski

objektivna nemogućnost obavljanja djelatnosti (eksploatacija nafte)

uzroci tržišne, finansijske i poslovne prirode zbog kojih je dalji opstanak poslovnog subjekta neodrživ. Kada je poslovni subjekat trajnije nesposoban da izmiruje svoje novčane obaveze (u načelu u periodu od 30 dana neprekidno) – insolventan

2. pravni – statusne promjene, nemogućnost provođenja procesa privatizacije na zakonom utvrđen način, sudskom presudom utvrđena ništavnost upisa u sudski registar

3. tehnički – svode se na nepostojanje ili na prestanak postojanja posebnih uslova za poslovanje subjekta.

STEĆAJ Stećaj predstavlja zakonom utvrđen postupak po kome se imovina prezaduženog poslovnog subjekta (stećajnog dužnika) povjerava posebnim od suda imenovanim organima koji unovčavaju imovinu (stećajna masa) radi skupnog namirenja njegovih povjerilaca podjelom prikupljenih sredstava. Subjekti stećajnog postupka su privredna društva, statusni oblici povezivanja privrednih društava i druga pravna lica koja obavljaju privrednu djelatnost i imaju sjedište na podrućju FbiH. Stećajni postupak se provodi nad dužnikom u dva slućaja:

- ako je trajnije nesposoban za plaćanje (u periodu od 30 dana neprekidno ne izmiruje sve svoje dospjele novčane obaveze)

- kada je prezadužen ukljućujući i druge slućajeve određene zakonom Stećajni postupak vodi kantonalni sud na čijem podrućju je sjedište dužnika. Obavezni organi stećajnog postupka su:

- stečajni sud, stečajni sudija, stećajni upravnik, a fakultativni organ može biti odbor povjerilaca, vjeće povjerilaca, privremeni odbor povjerilaca.

Za pokretanje stećajnog postupka prijedlog mogu dati: povjerioci, sam poslovni subjekt (dužnik), likvidacioni upravnik ako se u postupku likvidacije utvrdi da postoje uslovi za pokretanje stećaja. Za banke samo Agencija za bankarstvo. Specifičnosti stećajnog postupka su:

- ne može se tražiti vraćanje u pređašnje stanje - ne može se podnositi prijedlog za ponavljanje postupka - rokovi su kratki (na žalbu 8 dana, a na zaključak 3) - žalba i prigovor ne odgađaju izvršenje

Faze stećajnog postupka su: 1. prethodni postupak 2. otvaranje stećajnog postupka 3. prijavljivanje i ispitivanje potraživanja 4. reorganizacija ili prodaja stećajnog dužnika 5. unovčavanje imovine 6. namirenje povjerilaca podjelom diobne mase 7. zaključivanje stećajnog postupka

Prethodni postupak otvaranja stećaja Sprovodi ga privremeni stečajni upravnik imenovan od strane stečajnog sudije. Njegova dužnost je da:

- osigura imovinu stečajnog dužnika - ispita da li če imovina stečajnog dužnika pokriti troškove stećaja, - ispitati da li postoje razlozi za pokretanje stečajnog postupka - podnese izvještaj stečajnom sudiji u roku od 30 dana od imenovanja.

Cilj je utvrđivanje ekonomsko-finansijskog stanja dužnika, odnosno da li postoje uslovi za pokretanje stećaja. Ovaj postupak se završava donošenjem rješenja o otvaranju stećaja ili o obustavi postupka. Otvaranje stećajnog postupka Stečajni sudija zakazuje ročište na koje se poziva predlagač, privremeni stečajnu upravnik i stečajni dužnik. Stećajni sudija imenuje stečajnog upravnika i donosi odluku o otvaranju stećaja u formi rješenja koje se objavljuje u Sl. novinama FbiH i Sl. glasniku kantona. Rješenje se dostavlja


WWW.STUDOMAT.BA 62

predlagatelju, stećajnom dužniku, instituciji koja vodi poslove platnog prometa i javnom tužilaštvu. (Prouzrokovanje stećaja je krivično djelo). Činjenica da je stećaj otvoren upisuje se u sudski registar, zemljišne knjige i registar prava industrijske svojine. Povjerioci su dužni u roku od 30 dana od dana objavljivanja oglasa o poretanju stećaja prijaviti potraživanja. Posljedice otvaranja stećaja – Danom otvaranja stećaja:

1. prestaju prava poslovodnog organa i organa upravljanja. Te funkcije prelaze na stećajnog upravnika.

2. prestaju radni odnosi zaposlenih radnika, sem onih koje stećajni upravnik zadrži 3. formira se stećajna masa od imovine stećajnog dužnika 4. gase se računi dužnika i sa njima prava lica za raspolaganje imovine i otvara novi račun na

koji se prenose sva sredstva 5. u firmu dužnika dodaje se oznaka "u stećaju" 6. potraživanja povjerilaca koja nisu dospjela smatraju se dospjelim 7. prestaju teći kamate na potraživanje 8. vrši se prinudna kompenzacija dužnikovih potraživanja sa potraživanjima povjerilaca 9. povremena davanja, novčana i nenovčana, pretvaraju se u jednokratna novčana davanja 10. danom prijavljivanja potraživanja prekida se zastarjelost

Razlučna i izlučna prava U stećaju se pojavljuju kategorije razlučnih i izlučnih prava. Ona daju mogućnost odvojenog namirenja iz imovine stećajnog dužnika. Razlučno pravo je pravo povjerioca čije je potraživanje obezbjeđeno najkasnije 60 dana prije otvaranja stećajnog postupka. Obezbjeđenje se sastoji u hipoteci, zalozi na pokretnim stvarima, potraživanjima ili pravu prvenstva naplate (komisionar). Izlučna prava jesu prava trećih lica na osnovu kojih ona mogu tražiti da se određene stvari (ne prava i novac) izluče ili izuzmu iz stećajne mase. Radi se o stvarima koja ne pripadaju stećajnom dužniku, ali su se našala u njegovoj imovinskoj masi (davalac lizinga, stvar uzeta u zakup) Prijavljivanje i ispitivanje potraživanja (3 faza stećaja) Povjerioci u roku od 30 dana od objavljivanja pokretanja stećaja u pismenoj formi prijavljuju potraživanja navodeći visinu potraživanja i pravni osnov. Potrživanja ispituje Stečajni sudija, uz učešće stećajnog upravnika, povjerilaca i drugih lica koja mogu pružiti relevantne podatke. Stećajni upravnik se o svakom potraživanju precizno izjašnjava da li ga priznaje ili osporava. I povjerioci mogu osporiti neko potraživanje. Utvrđeno je samo ono potraživanje koje prizna stećajni upravnik, a ne ospori ni jedan povjerilac. Osporeno potraživanje se može dokazivati u posebnom sudskom postupku. Reorganizacija ili prodaja stećajnog dužnika Uz prethodno pribavljenu saglasnost i mišljenja povjerilaca stećajni upravnik će odlućiti o

- reorganizaciji ili - da se dužnik kao pravno lice proda

Unovčavanje imovine u stećaju vrši se prodajom imovine javnim nadmetanjem ili neposrednom pogodbom. Prodaju se dijelovi imovine. Prije izlaganja javnoj prodaji procjenu vrši vještak. Početna cijena ne može biti ispod 1/2 procijenjene vrijednosti. Ako se ne može prodati po toj cjeni, stečajno vijeće određuje novu cijenu. Na kraju se ona može prodati neposredno povjeriocima. Namirenje povjerilaca u stećaju podjelom diobne mase. Stećajna masa iz koje su izdovjeni troškovi stećaja i koja se dijeli povjeriocima naziva se diobna masa. Isplata se vrši po redosljedu prioriteta. Zaključivanje stećajnog postupka Poslije glavne diobe stećajni upravnik podnosi izvještaj stećajnom vijeću. Stečajni sudija donosi riješenje o zaključivanju stećajnog postupka koje se objavljuje u Sl. novinama FbiH, sl. glasniku kantona i upisuje se u sudski registar. Danom upisa rješenja stećajni dužnik se briše iz registra i prestaje postojati. PRINUDNO PORAVNANJE U STEĆAJNOM POSTUPKU Prinudno poravnanje je zakonom utvrđen postupak koji provodi Stečajni sudija na prijedlog povjerilaca ili dužnika, a cilj je obustava stećajnog postupka s tim da se povjerioci namire u određenom iznosu i stećajni dužnik saćuva od propadanja.


WWW.STUDOMAT.BA 63

Prijedlog se može staviti u periodu od dana otvaranja stećajnog postupka pa do ročišta za raspravu po nacrtu za glavnu diobu. Zakonska pravila prijedloga za prinudno poravnanje sadrže procenat koji se povjeriocima nudi i rokove:

- najmanje 35% iznosa potraživanja ako je plaćanje u roku od jedne godine - najmanje 50% potraživanja ako je plaćanje u roku od 2 godine - ako je plaćanje potraživanja u punom iznosu rok ne može biti duži od 3 godine

O predloženom poravnanju odlućuju povjerioci koji su prijavili potraživanja i ukoliko se pozitivno izjasne povjerioci čija potraživanja prelaze 50% ukupnih potraživanja prijedlog je prihvaćen. Ono ima pravno dejstvo prema svim povjeriocima sem izlućnim i razlučnim povjeriocima, solidarnim dužnicima itd. Rješenje o prinudnom poravnanju objavljuje se u Sl. novinama FbiH, kantonalnom sl. glasniku i upisuje se u sudski registar. Zahtjev za stavljanje rješenja van snage može uputiti svaki povjerilac koji je učestovao u prinudnom poravnanju ako je dužnik u mogućnosti da izmiri potraživanje u većem iznosu od onoga utvrđenim rješenjem. LIKVIDACIJA Likvidacija je način prestanka solventnog poslovnog subjekta po zakonom utvrđenom postupku usljed postojanja zakonom utvrđenih razloga. Kod likvidacije je obavezno imovina veća od obaveza pa ne dolazi u pitanje namirenje povjerilaca. Međutim ako se u toku postupka utvrdi da to nije slućaj likvidacioni upravnik je dužan podnijeti prijedlog kantonalnom sudu za pokretanje stećajnog postupka. Postupak likvidacije se provodi u slijedećim slućajevima:

1. ako je prema poslovnom subjektu izrećena trajna mjera zabrane rada ili obavljanja djelatnosti 2. ako su prestali postojati prirodni uslovi za vršenje poslovne djelatnosti (eksploatacija nafte) 3. ako su prestali postojati ekonomski uslovi za rad 4. ako je odlukom suda utvrđena ništavnost upisa u sudski registar 5. i drugim slućajevima utvrđenim zakonom

Za otvaranje i provođenje postupka likvidacije nadležan je kantonalni sud, a organi likvidacionog postupka su likvidaciono vijeće i likvidacioni upravnik. Danom upisa pravosnažnog rješenja u sudski registar, koje donosi likvidaciono vijeće po zaključivanju likvidacionog postupka briše se društvo i ono prestaje postojati. PRAVI PROMET Pojam prometa može se posmatrati u ekonomskom i pravnom smislu. U ekonomskom to je prenos stvari koje imaju ekonomsku (novčanu) vrijednost sa jednog na drugi subjekat. U pravnom smislu to je transfer subjektivnih prava, pvenstveno stvarnih, sa nosioca (titulara) na drugi subjekt. Subjekti poslovnopravnog prometa Subjekti poslovnopravnog prometa su sva fizička i pravna lica kojima pravni poredak (objektivno pravo) priznaje status subjekta poslovnog prava tj. da su registrovani subjekti čiji je cilj ekonomske prirode. Kao subjekti poslovnog prava nosioci prometa su:

1. idnividualni trgovac, poduzetnik ili samostalni privrednik 2. privredna/trgovačka društva svih tipova 3. javna preduzeća (kompanije) 4. društvena preduzeća – dok se ne preobraze u neki od tipova privrednog društva 5. statusni oblici povezivanja privrednih društava (holding, koncern, inv. fond) 6. ostali oblici pravnih lica (fondacije, udruženja, zadruge,..)

Pravni instrumenti prometa su pravna sredstva koja subjekti poslovnog prava koriste u pravnom prometu. Nazivaju se još instrumenti poslovnih transakcija. Najveći značaj imaju ugovori, vrijedonosni papiri, legitimacioni papiri i druge pisane isprave i dokumenta kojima se dokazuje nastanak i sadržaj poslovne transakcije. Na osnovu njih poslovni subjekti stiću imovinu i vrše promet imovinskih dobara. Imovina društva Imovina je ključna kategorija za odvijanje pravnog prometa. To je ukupnost imovinskih prava koja pripadaju subjektu izraziva u novcu. Imovina se konstituiše osnivanjem,a uvećava poslovanjem. Imovinu društva čine:

- stvarna prava - obligaciona prava


WWW.STUDOMAT.BA 65

Tipovi punomoći 1. poslovna punomoć 2. punomoć profesionalnim posrednicima na tržištu kapitala 3. punomoć trgovinskog putnika 4. punomoć po zaposlenju

Poslovna punomoć je ovlaštenje poslovnog subjekta ili individualnog trgovca dato drugom fizičkom licu da sklapa ugovore i obavlja ostale poslove koji se uobičajno vrše u okviru registrovane djelatnosti. Ne upisuje se u sudski registar. Granice punomoći zakon je već odredio. Punomoć preofesionalnim posrednicima na tržištu kapitala – daje se licima koja se profesionalno i u vidu registrovane djelatnosti bave specijalnim poslovima na tržištu kapitala. Daje se brokerima, društvima za upravljanje fondovima, investicionim savjetnicima itd. Punomoć trgovinskog putnika – Trgovinski putnik je ovlašten preduzimati samo one poslove koji se odnose na prodaju robe navedene u punomoći. Ovlaštenje na zaključivanje ugovora mora biti navedeno u punomoći, a ako nije smatra se da može samo prikupljati ponude i porudžbe. Iako je ovlašten da proda robu trgovački putnik nije ovlašten da naplati cijenu, niti da proda robu na kredit, za to mora imati specijalnu punomoć. Punomoć po zaposlenju – je pravno-tehnički termin za punomoć lica koja u društvima rade na takvim poslovima čije je obavljanje vezano za zaključivanje i izvršenje određenih ugovora (prodavac u prodavnici, šalterski radnik u pošti itd.) Nije potreban poseban ugovor o punomoćstvu PROKURA Prokura je najšire trgovačko punomočje čiji je sadržaj i obim usmjeren na sveukupno poslovanje gospodara, odnosno poslovnog subjekta. U našem pravu se prokura definiše kao pismena punomoć upisana u sudski registar koja, na osnovu zakona, sadrži ovlaštenja prokuriste (prokuratora) za zaključivanje i obavljanje pravnih poslova i radnji u vezi sa poslovanjem trgovačkog društva i statusnog oblika povezivanja osim zaključivanje ugovora koja se odnose na osnovna sredstava. Sadržaj ovlaštenja i ograničenja prokure isključivo određuje zakon i statutom ili ugovorom o osnivanju ona se ne može ograničiniti. Ako bi ipak oni sadržavali neku klauzulu takva klauzula ne bi mogla proizvoditi pravno dejstvo prema trećim licima. Za davanje prokure vrijede ova zakonska pravila:

- prokuru daje direktor (generalni), odnosno uprava društva - daje se u pisanoj formi - ne može sadržavati nikakva ograničenja zasnovana na statutu, ugovoru ili odluci - prokura je neprenosiva - prokura se upisuje u sudski registar - javno se objavljuje u službenom glasilu

Prokurista može biti: - fizičko lice, ne i pravno - lice koje je punoljetno i ima punu poslovnu sposobnost - lice iz reda slobodnog ili vezanog osoblja - lice kod kojeg ne postoji konflik interesa - strućno lice koj poznaje tržište

Postoje dvije vrste prokure: 1. pojedinačna (individualna ili samostalna) 2. zajednička (skupna ili kolektivna)

Pojedinačna prokura postoji kada je data jednom ili više lica, s tim da svaki od njih djeluje samostalno. Ovlaštenja svakog prokuriste (ako je prokura data većem broju lica) su nezavisna, međusobno se ne isključuju i svaki prokurista djeluje samostalno i ima ovlaštenja koja po zakonu sadrži prokura. Zajednička prokura je takva prokura koja se daje najmanje dvjema osobama i to zajedno. Radnje su punovažne kada postoji saglasna izjava volje svih prokurista (zajednička volja prokurista). ODGOVORNOST POSLOVNIH SUBJEKATA Odgovornost imovinskog prava jeste obligacioni odnos između lica koje ima subjektivno imovinsko pravo da zahtjeva popravljanje štete i lica koje je dužno da tu štetu popravi. Osnov odgovornosti poslovnog subjekta nalazi se u radnjama fizičkih lica koja obavljaju određene djelatnosti u ime i za račun poslovnog subjekta (npr. nije napravljen obračun, isporučena roba sa greškom itd.) Odgovornost poslovnog subjekta se može različito klasificirati:

1. prema pravnom osnovu nastanka odgovornosti


WWW.STUDOMAT.BA 66

2. prema subjektu kome odgovara društvo 3. prema subjektu za čije se radnje odgovara 4. prema vrsti sankcija koje se mogu izreći 5. prema vrsti obligacije koja nastaje iz konkretnog pravnog odnosa (u prvom redu misli se na

solidarnu odgovornost) Vrste odgovornosti prema pravnom osnovu nastanka odgovornosti mogu se podijeliti na one koje nastaju iz:

1. zakona – zakonska odgovornost 2. ugovora o osnivanju – volje osnivača 3. statuta – odluke organa upravljanja 4. jednog od izvora nastanka obligacije (ugovor, jednostrana izjava volje, prouzrokovanje štete,

neosnovano bogaćenje, nepozvano vršenje tuđih poslova itd.) Vrste odgovornosti prema subjektu kome odgovara društvo – Društvo može odgovarati:

1. članovima društva 2. društvenoj zajednici (državi ili učesnicima u pravnom prometu)

Vrste odgovornosti prema subjektu za čije se radnje odgovara:

1. odgovornost za sopstvene radnje i obaveze 2. uzajamna odgovornost – odgovornost za druge subjekte

Vrste odgovornosti prema vrsti sankcije koja se može izreći:

1. imovinska sankcija – popravljanje štete 2. krivičnopravna sankcija – u vidu novčane kazne 3. sankcija u vidu zaštitne mjere – oduzimanje imovinske koristi

Odgovornost prema društvenoj zajednici Svaki subjekt poslovnog prava odgovoran je prema društvenoj zajednici (državi). Parvni osnov odgovornosti nalazi se u povredi vršenja registrovane djelatnosti. U širem smislu osnov odgovornosti može se nalaziti u zaštiti osnovnih društvenih vrijednosti (zaštiti zdravlja ljudi i zaštiti okoline). Obaveze prema društvenoj zajednici obično imaju fiskalni karakter: plaćanje poreza, carina, taksi i drugih javnih davanja). Neizvršenje obaveza ili neuredno izvršenje izaziva intervenciju državnog organa pri čemu dolazi do prinudne naplate obaveze a potom sankcije prema poslovnom subjektu. Odgovornost poslovnog subjekta prema državi u sebi sadrži krivičnopravnu sankciju ako je takva radnja zakonom predviđena kao naročita vrsta delikta – privredni prestup ili privredni prekršaj (nazivaju se još i carinskim ili poreskim prestupima i prekršajima). Sankcija se ogleda u plaćanju novčane kazne i izricanja zaštitne mjere :

- zabrana obavljanja djelatnosti određeno vrijeme - zabrana uvoza ili izvoza - oduzimanje imovinske koristi - oduzimanju robe

Prestup je društveno opasno, protivpravno i zakonom utvrđeno djelo poslovnog subjekta i/ili odgovornog lica koje se sastoji u povredi pravila privrednog sistema zemlje ili finansijskog poslovanja i prouzrokovalo je ili je moglo prouzrokovati teže posljedice. Privredni prekršaji su istovrsni delikti, ali manje društveno opasne. Za odrđeni prestup ili prekršaj pored poslovnog subjekta redovno, istovremeno odgovara i fizičko lice. Njegova sankcija može biti u plačanju novčane kazne, zabrana obavljanja dužnosti, zatvorom itd. ZAKONSKA ODGOVORNOST ZA SOPSTVENE OBAVEZE Opšte pravilo u poslovnom pravu jeste da svaki oblik poslovnog subjekta za svoje obaveze u prometu odgovara svojom imovinom. Odgovornost nastaje momentom nastanka obaveze i traje do njenog ispunjenja. Poslovni subjekt odgovara za zakonske ugovorne, vanugovorne i obaveze nastale na osnovu jednostrane izjave volje. Ogovornost je zakonska i nijedan subjekt svojim aktom je ne može isključiti niti ograničiti. Zakonska odgovornost obuhvata svu imovinu poslovnog subjekta. Zakonska odgovornost za druge subjekte (lica) Opšte je pravilo u poslovnom pravu da poslovni subjekt pored odgovornosti za sopstvene obaveze u određenim slučajevima na osnovu zakona odgovara za radnje i obaveze drugih lica Ti slučajevi su slijedeći:


WWW.STUDOMAT.BA 67

1. odgovornost kod statusnih promjena (spajanje, pripajanje, podjela) 2. odgovornost kod promjene organizacionog oblika (tipa društva) 3. odgovornost kontrolnog za supsidijarno društvoa 4. odgovornost društva za štetu koju prouzrokuje njegov organ 5. odgovornost društva i individualnog trgovca za štetu koju prouzrokuje zaposleno osoblje

Odgovornost kod statusnih promjena (spajanje, pripajanje i podjela) 1. odgovornost nastaje po osnovu pravnog sljedništva 2. odgovornošću su obuhvaćene samo promjene nastale do momenta statusne promjene 3. odgovornost je potpuna i neograničena (kod podjele i solidarna) i ne može se ograničiti niti

isključiti Odgovornost kod promjene organizacionog oblika – Novo društvo koje je nastalo transformacijom starog društva odgovara za obaveze starog društva Odgovornost kontrolnog za supsidijarno društvo – kontrolno društvo odgovara za obaveze u prometu supsidijarnog društva (potčinjenog) i to samo za one koje su nastale po osnovu izvršenja instrukcija kontrolnog društva. Odgovornost društva za štetu koju prouzrokuje njegov organ – pošto organ društva nije pravni subjekt, nema vlastitu imovinu, nema deliktnu sposobnost, društvo je obavezno nadoknaditi štetu trećem licu koju prouzrokuje njegov organ. Odgovornost društva i individualnog trgovca za štetu koju prouzrokuje zaposleno osblje – Ako zaposleno osblje u vezi sa radom prouzrokuje štetu trećem licu, društvo ili individualni trgovac je obavezan nadoknaditi štetu trećem licu. Oštečeni ima pravo zahtjevati naknadu štete neposredno od zaposlenog ako je djelovao namjerno. ZAKONSKA ODGOVORNOST DRUGIH LICA ZA DRUŠTVO Iako je opšte pravilo poslovnog prava da za svoje obaveze u pravnom prometu društvo odgovara svojom imovinom, postoje slučajevi kada za obaveze društva na osnovu zakona odgovaraju i druga lica. Postoje dva slučaja ovakve odgovornosti:

1. odgovornost članova društva personalnog tipa – javni drugari i komplementari kod dno, kd i kdd imaju zakonsku, potpunu, neograničenu solidarnu odgovornost za obaveze društva čiji su članovi. Oni odgovaraju neograničeno, solidarno cjelokupnom svojom imovinom

2. odgovornost jedinog vlasnika društva (djl) – Vlasnik društva odgovara povjeriocima zajedno sa društvom, po zakonu, potpuno, neograničeno u slućaju kada kod trećih lica stvara "privid privrednog identiteta sa društvom", tj ako vlasnik društva svojim radnjama ili mješanjem svoje imovine sa imovinom društva stvara prividno jedinstvo.

ATRIBUTI POSLOVNI SUBJEKATA Atributi poslovnih subjekata su obilježja koja služe njihovoj individualizaciji s ciljem što sigurnijeg odvijanja prometa, njegove zaštite i zaštite trećih lica. Svaki poslovni subjekt po zakonu mora imati atribute koji su dovoljni da omoguće njegovo razlikovanje od drugih učesnika u prometu. Obavezni atributi su:

- firma (ime) - sjedište - djelatnost (predmet poslovanja) - državljanstvo (nacionalna pripadnost)

Faklutativni atributi mogu biti služe da se privredni subjekt ili njegov proizvod bolje razlikuju od drugih, da bi se izgradio poslovni imidž, a to su: marka proizvoda, uzorci, modeli itd. FIRMA Firma predstavlja individualnu obaveznu odluku pod kojom jedan poslovni subjekt, uključujući i samostalnog privrednika imaju pravo i obavezu da posluju i da se u svom poslovanju tako potpisuju. Dijelovi privrednih društava ne mogu imati posebnu firmu, oni nastupaju pod firmom društva. Firma se određuje aktom o osnivanju, unosi u statu i upisuje u sudski registar. Firma pod kojom posluje individualni trgovac utvrđuje se rješenjem o osnivanju. Promjene elemenata firme upisuje se u sudski registar i javno objavljuju u Sl. novinama FbiH. Načela firme – su principi koji moraju biti poštovani prilikom određivanja i upotrebe firme, a to su:


WWW.STUDOMAT.BA 68

1. načelo istinitosti – svi elementi firme treba da odgovarju stvarnom stanju, te kako su upisani u sudski registar. Ako ne koristi firmu na način kako je upisana tada čini prekršaj.

2. načelo obaveznosti – a) svako društvo mora imati firmu - b) firma mora biti označena u aktu o osnivanju, statutu, upisana u sudski registar i istaknuta na poslovnim prostorijama – c) u svom poslovanju poslovni subjekt je mora koristiti

3. načelo javnosti – sve vrijeme poslovanja mora biti izložena javnosti: istaknuta na prostorijama objavljena u službenom glasilu, korištena u poslovnoj korespodenciji, upisana u registar suda

4. načelo posebnosti – u registar istog suda ne mogu biti upisana dva subjekta sa istim ili sličnim imanom, a koja obavljaju istu ili sličnu djelatnost. Sud na tu činjenicu gleda po službenoj dužnosti.

5. načelo stvarnosti – firma i njeni elementi moraju biti i materijalno tačni (ne može na primjer u firmi da stoji da se društvo bavi građevinarstvom,a ono stvarno vrši transportne usluge)

ELEMENTI FIRME Prema odnosu sa javnim interesom elementi firme mogu biti razvrstani na:

1. dopuštene 2. uslovno dopuštene i 3. nedopuštene

Dopušteni elementi firme se dijele na obavezne, koje ulaze po sili zakona i fakultativne. Obavezni elementi su:

1. oznaka koja upućuje na djelatnost kojom se poslovni subjekt bavi (frizerski salon) 2. oznaka kojom se precizno određuje identifikacija poslovnog subjekta (Unis, Krivaja) kod

društva kapitala, a kod društava personalnog tipa ime jednog ili više drugara uz osznaku "i ostali" ako svi nisu navedeni

3. oznaku sjedišta uključujući i adresu 4. oznaku oblika organizovanja – može biti i u vidu skraćenice koju je zakon odredio (dno, doo,

djl, dd, kd, kdd itd.) 5. danom otvarnja stećaja ili likvidacije dodaje se još "u stećaju" ili "u likvidaciji"

Fakultativni elementi mogu biti: crtež, slika, boja, izgled slova itd. Uslovno dopušteni elementi su ono za koje se moraju dobiti posebna ovlaštenja da bi se unijeli u firmu, a to su: BiH, FBiH, naziv kantona, grada, (odobrenje daje ministarstvo pravosuđa) ili imena određenih ličnosti (istorijskih, znamenitih) – odobrenje daju same ličnosti ako su žive ili njihovi zakonski nasljednici. Isto tako na njihov zahtjev sud će izbrisati ove elemente iz firme. Nedopušteni elementi firme su svi oni elementi koji se na osnovu zakonske zabrane ni pod kojim uslovima ne mogu unijeti u firmu, a to su:

- oznake ili riječi protivne zakonu - uslužni i robni znakovi drugih privrednih subjekata - službeni simboli ili znakovi - nazivi i simboli stranih država ili međunarodnih organizacija - kao ni znakovi ni riječi koji bi kod trećih lica stvorili zabunu u prometu.

PRAVNA ZAŠTITA FIRME Poslovni subjekt ima pravo na zaštitu svoje firme (imena) zbog nesmetanog i sigurnog obavljanja pravnog prometa, te zaštite interesa savjesnih trećih lica. Pravna zaštitu vrši sam registracioni sud po službenoj dužnosti prilikom same registracije društva:

- u registar istog suda ne mogu biti upisana dva subjekta sa istim ili sličnim imanom, a koja obavljaju istu ili sličnu djelatnost

- ako su dva subjekta podnijela prijavu prioritet se daju subjektu koje je prije podnijelo prijavu - u postupku ispitivanja prijave kod svakog konkretnog slućaja se ispituje da li postoje

nedopušteni elementi, da li postoje uslovno dopušteni i za njih odobrenja. Pravna zaštita postoji i poslije registracije. Ona se provodi isključivo po zahtjevu (tužbi) poslovnog subjekta koji smatra da je njegova firma oštećena, a ne po službenoj dužnosti. Aktivnu legitimaciju ima lice koje je podnijelo tužbu, a pasivnu tuženi. Rok za podnošenje tužbe je 3 godine od dana upisa firme protiv koje se traži zaštita. Tužba se može podnijeti sudu gjde je sjedište tužitelja ili sudu gdje je sjedište tuženog. Pravna zaštita firme poslije registracije provodi se na cijelom području FBiH.


WWW.STUDOMAT.BA 69

Razlog za zaštitu firme dovoljno je da je u prometu došlo do zamjene ili da postoji mogućnost zamjene firmi, da je stvorena ili da se može stvoriti zabuna zbog istovjetnosti ili sličnosti firmi. Mogućnost zamjene i zabune mora biti konkretna i realna. SJEDIŠTE FIRME Generalno sjedište označava neko geografsko mjesto. U uporednim pravima postoje razni kriteriji za određivanje sjedišta (mjesto generalne direkcije, mjesto i sud registracije, mjesto obavljanja djelatnosti i td.) Prema našem pravu važe dva pravila:

1. mjesto poslovnog subjekta jeste mjesto u kom se obavlja djelatnost tog subjekta (mjesto eksploatacije)

2. ako se djelatnost obavlja u više mjesta sjedištem se smatra ono mjesto koje je utvrđeno statutomm, odnosno aktom o osnivanju. Kod samostalnog privrednika koji obavlja djelatnost u više mjesta ili za obavljanje djelatnosti nije mu potreban poslovni prostor, sjedištem se smatra mjesto prebivališta.

Aktom o osnivanju određuje se sjedište, unosi u statut društva i upisuje u sudski registar, odnosno registar samostalnih privrednika opštine. Sjedište ima višestruki pravni značaj:

- prema sjedištu se određuje mjesna nadležnost suda - nadležnost upravnih organa, organa kontrole - nadležnost u izmirenju poreskih, carinskih i drugih obaveza javnog karaktera - mjesto zaključenja i izvršenja ugovora (ako ugovorm nisu određeni) - itd.

DJELATNOST Djelatnost ili predmet poslovanja poslovnog subjekta su zakonom utvrđene poslovne aktivnosti kojima se on bavi radi ostvarivanja svojih ciljeva i koje su upisane u sudski registar. Poslovni subjekt može obavljati djelatnost u domoaćem i spoljnotrgovinskom. U domaćem prometu su utvrđene zakonom, razrađene podzakonskim aktima i klasificirane u: područja, podpodručja, odjeljke, razrede i podrazrede. Klasifikacija služi za potrebe statistike, planiranja i istraživanja, finansijskih, poreskih, carinskih i drugih evidencija. U oblast spoljnotrgovinskog poslovanja spada:

1. spoljnotrgovinski promet (izvoz i uvoz roba i usluga, i dr.) 2. obavljanje djelatnosti u inostranstvu

Djelatnost se određeuje aktom o osnivanje, unosi u statut i upisuje u sudski registar. Osnivači su slobodni u izboru djelatnosti s tim što moraju ispuniti određene uslove za obavljanje te djelatnosti i što postoje neka pravna ograničenja (oblast nauružanja i vojne opreme). Društvo može registrovati i obavljati jednu ili više djelatnosti. Djelatnost se u toku postojanja subjekta može mijenjati i to proširivanjem djelatnosti, sužavanjem djelatnosti ili zamjenom djelatnosti. Ako se ugovor zakljući izvan djelatnosti neka prava smatraju ništavnim, dok naše pravo pravno valjanim pod uslovom da je druga strana bila savjesna, nije znala ili nije morala znati da je ugovor zaključen izvan registrovane djelatnosti. REGISTRACIJA POSLOVNOG SUBJEKTA Registracija je po propisanoj proceduri dokumentovan upis zakonom određenih činjenica i pravnih stanja poslovnog subjekta u sudski ili drugi registar. Individualni trgovac se upisuje u registar samostalnih privrednika u opštini, dok nadležna ministarstva (federalna i kantonalna) vode registre u koje se upisuju udruženja građana, humanitarne i druge organizacije, zadužbine i fondacije, neprofitne organizacije. Sudski registar je javna knjiga, podaci su javni i svako ih može razgledavati, prepisivati i zahtjevati da mu se izda ovjeren izvod. Subjekti upisa u sudski registar su:

1. svi tipovi privrednih društava (dd, doo, djl, dno, kd, kdd) 2. javna preduzeća (kompanije) 3. svi oblici statusnog povezivanja (holding, pul, pu) 4. institucionalizovani oblici kapitala (banke i dr. fin. organizacije, osig. i reosig. društva, itd) 5. institucije tržišta kapitala (berze, registar vrijedonosnih papira) 6. zadruge i zadružne organizacije


WWW.STUDOMAT.BA 70

U registar se upisuju i dijelovi društva, iako nisu pravna lica, ukoliko imaju određena ovlaštenja za istupanje u javnom prometu. PREDMET I POSTUPAK UPISA U SUDSKI REGISTAR U registar suda upisuju se pravna stanja statusno-pravnog karaktera i to: osnivanje, promjena statusnog oblika (trasformacija), statusne promjene (spajanje, pripajanje, cijepanje), otvaranje stečajnog ili likvidacionog postupka i prestanak (birsanje) poslovnog subjekta U sudski registar upisuju se podaci uključujući i njihove izmjene:

1. firma i sjedište subjekta 2. naziv i sjedište osnivača 3. djelatnost 4. ukupan iznos osnovne glavnice i pojedinačni ulozi 5. poslovi spoljnotrgovinskog prometa 6. imena lica ovlaštenih za zastupanje i granice njihovih ovlaštenja 7. broj i datum akta o osnivanju, povezivanju ili preorganizovanju 8. druge činjenice određene specijalnim propisima

VRSTE UPISA U SUDSKI REGISTAR Upisi u sudski registar se mogu razvrstati prema pravnim dejstvima upisa na:

1. Konačni upis – u registar se unose činjenice koje su bezuslovne i konačne, bez vremenskog ogranićenja (upis osnivanja, transformacije, upis statusnih promjena, statusnog povezivanja , te prestanak poslovnog subjekta. Konačni upis može se brisati samo na osnovu opravdanog zahtjeva ili tužbe koja se podnese u roku od 60 dana odnosno 3 god. od dana upisa.

2. Uslovni (privremeni) upis – je uslovljen i privremen i za cilj ima obezbjeđenje uslova za konačan upis

3. Obavještavajući upis – ima za cilj obavještavanje drugih lica o relevantnim činjenicama vezanih za poslovni subjekt. Adnotacija ima deklarativni karakter a obuhvata upise vezane za: zabranu obavljanja određene djelatnosti, upis privremenih mjera zaštite, upis ogranićenja u prometu itd. Kad istekne vrijeme za koje je upisana adnotacija sud istu briše po službenoj dužnosti.

NAČELA UPISA U SUDSKI REGISTAR

1. obaveznosti (obligatornosti) – po zakonu svi poslovni subjekti se obavezno upisuju u sudski registar čime se obezbjeđuje veći stepen pravne sigurnosti prometa i učesnika.

2. legaliteta (zakonitosti) – postupak i akti su utvrđeni zakonom. Ovdje postoji i princip dvostepenosti, što znaći mogućnost ulaganja pravnih lijekova (žalbe) – zahtjev za zaštitu zakonitosti, da se traži poništenje upisa itd.

3. službenosti (oficijalnosti) – sud ne može odbiti upis ako je on uredno zatražen i ako su ispunjeni zakonski uslovi. Ovo načelo djeluje prema subjektima upisa i istovremeno prema sudu.

4. psimenosti (formalizma) – prijavi i svi dokazi moraju biti u pismenoj formi. 5. dokumentovanosti – sve činjenice relevantne za upis moraju biti dokumentovane 6. prioriteta (prvenstva) - prvenstvo upisa ima onaj koji je prije zatražio upis 7. konstutivnosti – faktičke činjenice momentom upisa postaju pravne. Poslovni subjekt pravnu i

poslovnu sposobnost stiće momentom upisa, a gubi momentom brisanja iz registra 8. istinitosti – podrazumjeva da su podaci uneseni u sudski registar tačni i istiniti u formalnom i

materijalnom smislu. 9. javnosti (publiciteta) – sudski registar je javna knjiga i podaci upisani u registar objavljuju se u

Sl. novina FBiH.

Documents

Poslovno Pravo - Prvi Dio - Veljko Trivun