PRAKTIKUM IZ OPTEG PRAKTIKUM IZ OPTEG PRAKTIKUM IZ OPTEG

RATARSTVARATARSTVARATARSTVA

POLJOPRIVREDNI FAKULTET

UNIVERZITET U BANJOJ LUCI

Prof. dr Ilija Komljenovi

Doc. dr Danijela Kondi

Banja Luka, 2011

IZDAVA:

Univerzitet u Banjoj Luci

Poljoprivredni fakultet

ZA IZDAVAA

Doc. dr Aleksandar Ostoji

RECENZENTI

Prof. dr ore Gatari, Poljoprivredni fakultet Banja Luka

Prof. dr Mile Dardi, Poljoprivredni fakultet Banja Luka

TEHNIKI UREDNIK

Spomenka Laki

GRAFIKI DIZAJN

Dalibor Babi

TAMPARIJA

ALF-OM, Banja Luka

Odlukom Nauno-nastavnog vijea Poljoprivrednog fakulteta, Univerzi-teta u Banjoj Luci broj: 0101-2469-18-8/09 od 01.07.2009. godine, odobreno jetampanje ovog univerzitetskog udbenika.

TIRA

150 primjeraka

SADRAJ

UVOD ................................................................................................................................. 1

KLIMA I POLJOPRIVREDNA OCJENA KLIME ............................................................ 2

SVJETLOST ....................................................................................................................... 2

Sastav svjetlosti ............................................................................................................. 3

Duljina osvjetljenja ....................................................................................................... 4

TOPLOTA .......................................................................................................................... 5

VODA (VLAGA) ............................................................................................................... 7

VAZDUH ............................................................................................................................ 8

Vlanost vazduha .......................................................................................................... 8

Atmosferski pritisak i gustina vazduha ......................................................................... 9

Ciklona i anticiklona ..................................................................................................... 10

Nastanak ciklone i anticiklone ..................................................................................... 10

Atmosferske fronte ....................................................................................................... 11

Stacionarne atmosferske fronte ............................................................................. 12

Tople fronte ........................................................................................................... 12

Hladne fronte ......................................................................................................... 12

Fronte okluzije ....................................................................................................... 13

Grmljavine ..................................................................................................................... 13

Munja i grom ................................................................................................................ 14

Vjetar ............................................................................................................................. 14

Oblaci ........................................................................................................................ 14

Padavine ......................................................................................................................... 16

Ekoloki znaaj kiseonika ............................................................................................ 16

Ekoloki znaaj ugljen dioksida .................................................................................... 16

Ekoloki znaaj azota .................................................................................................... 16

OSNOVNI POKAZATELJI KARAKTERA KLIME ........................................................ 17

Definicija klima zasnovana na podacima padavina ...................................................... 17

Definicija klime zasnovana na podacima temperature vazduha ................................... 17

Definicija klime zasnovana na podacima padavina i temperature vazduha ................. 17

Indeks sue po De Martonne-u .............................................................................. 19

Hidrotermiki koeficijent po Seljaninovu ............................................................. 20

BILANS VODE U ZEMLJITU ........................................................................................ 23

Odreivanje koeficijenta venjenja ................................................................................. 24

ODREIVANJE FIZIKIH OSOBINA ZEMLJITA ...................................................... 26

Odreivanje zapreminske mase prave (zmp) ................................................................ 26

Odreivanje zapreminske mase prividne (ili specifine mase prividne) (Zmv) ......... 27

Odreivanje ukupne poroznosti zemljita ..................................................................... 28

Odreivanje retencionog kapaciteta zemljita (Rk) ...................................................... 29

ODREIVANJE HEMIJSKIH OSOBINA ZEMLJITA ............................................... 30

Hemijske metode ...................................................................................................... 30

Fizioloko-hemijske metode .................................................................................... 31

Fiziko-hemijske metode ......................................................................................... 31

Bioloke metode ....................................................................................................... 31

Kalijum ..................................................................................................................... 33

Fosfor ...................................................................................................................... 33

Azot .......................................................................................................................... 34

Odreivanje lakopristupanog fosfora i kalijuma u zemljitu AL -metodom .......... 34

Odreivanje fosfora .......................................................................................... 35

Odreivanja kalijuma ....................................................................................... 35

EUF metoda ..................................................................................................... 37

Odreivanje ukupnog azota u zemljitu Semimikro- Kjeldahl metodom ( modifi kacija po Bremner-u, 1960) ....................................................................................

37

Nmin metode .............................................................................................................. 38

Izraunavanje i interpretacija rezultata Nmin metode ............................................... 39

Kalcijum ................................................................................................................... 40

Odreivanje pH reakcije zemljita ........................................................................... 41

Elektrometrijsko odreivanje potrebe za kreom po ahtabel-u ............................ 43

OBRADA ZEMLJITA ................................................................................................... 43

Ocjena kvaliteta obrade zemljita ............................................................................ 45

UBRENJE ZEMLJITA ............................................................................................... 46

Izraunavanje mase proizvedenog stajnjaka ............................................................ 47

Izraunavanje norme mineralnih ubriva ................................................................. 50

PRIMJERI NORMIRANJA UBRENJA ....................................................................... 53

Uticaj zaoravanja etvenih ostataka (slame i kukuruzovine) na normu ubrenja .... 57

Vrijeme primjene ubriva ........................................................................................ 58

Specifinost ubrenja leguminoza i suncokreta ....................................................... 60

Korekcija ubrenja prema mehanikom sastavu zemljita ...................................... 61

ubrenje kukuruza i eerne repe ............................................................................ 61

ubrenje azotom ..................................................................................................... 62

Kalcizacija kiselih zemljita ..................................................................................... 64

Fertirigacija .............................................................................................................. 65

Folijarna dijagnoza ................................................................................................... 66

Odnos koncentracije hranjiva u biljci i sadraja hranjiva u zemljitu ..................... 66

Brza analiza hranjiva u soku tkiva biljke (Tissue test) ........................................... 67

SJETVA ........................................................................................................................... 68

Definicija sjemena .................................................................................................... 68

Ispitivanje istoe sjemena ...................................................................................... 69

Ispitivanje klijavosti sjemena ................................................................................... 70

Ispitivanje klijavosti sjemena kukuruza hladnim postupkom (Cold test) ........ 70

Upotrebna vrijednost sjemena i norma sjetve .............................................................. 71

Ispitivanje vlage sjemena ............................................................................................ 75

Kalibrisano sjeme ...................................................................................................... 75

PLODORED......................................................................................................................... 76

Struktura plodoreda ..................................................................................................... 76

Sastavljanje plodoreda.................................................................................................. 77

Uvoenje plodoreda ..................................................................................................... 79

KOROVI .............................................................................................................................. 80

teta od korova ............................................................................................................ 81

Suzbijanje korova ........................................................................................................ 82

LITERATURA ................................................................................................................... 86

1

UVOD

Kako u biocenozi uopte, tako i u agrobiocenozi vlada odreeni okvir ivota koji se oblikuje pod djelovanjem niza ivotnih faktora. Ovi faktori su abiotiki (zemljite i klima) i biotiki (kulturna biljka, domaa ivotinja i ovjek) kojima se pridruuju i drugi pratei orga-nizmi, meu kojima posebnu ulogu imaju mikroorganizmi, korovi, insekti i zemljina makro-

fauna).

Zemljite i klima kao izvor energije ine nerazdvojnu cjelinu u koju se uklapaju koris-ne biljke. ovjek kao svjestan faktor povezuje glavne faktore u usmjeren proces, koji treba da omogui optimalne uslove za uzgoj biljaka. Pri tome, on mora da do maksimuma iskoriava povoljnost koju mu obezbjeuje taj okvir a i da otklanja prijetnje ili posljedice nepovoljnih vegetacijskih faktora (nepovoljni vremenski uslovi, pojava bolesti, korova, tetnika, debalansa

mineralne ishrane biljaka itd).

Prirodni uslovi odreenog poljoprivrednog prostora, predstavljaju njegov prirodni potencijal. On omoguuje ostvarenje odgovarajueg proizvodnog efekta neke grupe gajenih biljaka. Do koje e mjere ove mogunosti biti iskoriene , najvie zavisi od ovjeka, s jedne strane od izbora sorte/hibrida, kao i njihove reakcije na postojee uslove, a sa druge strane od

sposobnosti ovjeka da utie na uslove sredine gajenih biljaka.

Polazei od zakona o jednakoj vrijednosti svih proizvodnih faktora u poljoprivrednoj proizvodnji, maksimalni proizvodni uinak postie se uz optimalno prisustvo spomenutih fak-

tora.

Da bi se optimalno iskoristila prirodna energija, vano je da postoji sklad izmeu proi-

zvodnog potencijala poljoprivrednog podruja i produktivne sposobnosti gajenih biljaka.

ovjekova uloga je da intervenie kako bi se postojea energija to vie iskoristila. Upravo iz toga razloga, cilj ovog Praktikuma je da studente upozna kako i na koji nain, kao budui strunjaci u okviru ratarske proizvodnje, otklone ono to biljkama u toku njihovog raz-

voja smeta a nadopune ono to im nedostaje.

2

KLIMA I POLJOPRIVREDNA OCJENA KLIME

K lima i zemljite ine poljoprivredno stanite ili fiziki ambijent na kome je orga-nizovana poljoprivredna proizvodnja. Zajedno ine nerazdvojnu cjelinu, te se tretiraju kao poljoprivredni prostor u ekolokom smislu. Klima je faktor na koga ovjek ne moe uticati, ali ga moe korigovati poznavajui odreene klimatske i vremenske parametre

kao i poznavajui biljke i njihove zahtjeve za odreenim meteorolokim elementima.

Vrijeme predstavlja stvarno stanje meteorolokih elemenata i meteorolokih pojava

u datom momentu.

On je dakle skup izvjesnih vrijednosti koji u odreenom momentu i datom mjestu daju karakter atmosferskog stanja. Vremenski razmak za koji se daje karakteristika vremena obino nije krai od 15 minuta, koliko je upravo potrebno za mjerenje svih elemenata. Meutim, u poljoprivredi, pojam vremena esto se odnosi na dui vremenski period npr: as, dan, sedmica,

dekada, mjesec, godinje doba, fenofaza biljke, vegetacioni period pa ak i godina.

Najvaniji meteoroloki elementi i pojave su: sunevo zraenje, zemljino izraivanje (radijacija), vazduni pritisak, temperatura vazduha, vlanost vazduha, pravac i brzina

vjetra, oblaci i magla, kia i snijeg, itd, (Azzi, 1952).

Klima predstavlja skup vremenskih pojava odnosno atmosferskih procesa koje kara-kteriu srednje fiziko stanje iznad nekog mjesta bilo veeg ili manjeg predjela zemljine povr-

ine.

Srednje fiziko stanje atmosfere dobija se iz dugogodinjeg posmatranja (najmanje 30 godina) meteorolokih elemenata i pojava koji se sreuju i statistiki obrauju. Na taj nain dobija se itav niz odstupanja kako srednjih, tako i pojedinih ekstremnih elemenata od dobije-

nih prosjenih vrijednosti.

Prema prostoru na kome se prouavaju klimatske karakteristike, za podruje ivog

svijeta, klima se moe podijeliti na, (Azzi, 1952):

klimu zemljita, klimu atmosfere. Vrijeme i klima imaju za poljoprivredu vrlo veliki znaaj jer vrijeme utie na kvalitet i

kvantitet prinosa ratarskih i drugih kulturnih biljaka u toku jedne godine, dok se na osnovu kli-

matskih karakteristika vri rejonizacija kulturnih biljaka i gajenje domaih ivotinja.

Klimatski elementi od koje zavise fotosinteza i mnogi drugi ivotni procesi u biljci su:

1.Svjetlost. 2.Toplota. 3.Voda. 4.Vazduh.

SVJETLOST

S vjetlost je neophodna biljci kao izvor energije, odnosno obrazovanje hlorofila, fotosin-tezi, izvor toplote, aktiviranje raznih fermenata u biljci koji reguliu razne ivotne pro-cese odnosno etape razvoja (npr. klijanje sjemena, nicanje, cvatnje, oplodnje itd). Glavni izvor energije, (odnosno svjetlosti) je sunce, premda se koristi i vjetaka svjetlost (staklenici, hidro-

poni), ali je od znatno manjeg znaaja.

Iskoriavanje sunevog svjetla u procesu fotosinteza zavisi od temperature, vlage, sadraja

hranjiva u zemljitu, gustoe usjeva, povrine lica, od pravca redova biljaka, zasjenjivanja, itd.

3

Sastav svjetlosti

S unevo svjetlo je dio ukupne radijacije koja se iri elektromagnetskim talasima kroz prostor. Vidljivi je dio zraenja, ima duinu od 400-760 m. Krae od toga su kosmi-ke, gama, rendgenske i dio ultraljubiastih zraka. Dui su infracrveni, radarski, televizijski i

radio zraci (Stojanovi, 1985),

Ultra-ljubiasti ispod 280-400 m. Ljubiasti, plavi, zeleni, uti, narandasti, crveni i infracrveni (preko 760 m).

Zraci talasne duine ispod 280 m tetne su svim ivim biima.

Shema 1. Sastav sunevog spektra

Za fotosintezu su znaajni zraci srednje duine (plavi 440 - 490 m) i vee duine (crveni 600 - 700 m). Crveno-uti dio spektra stimulie obrazovanje ugljikovodonika, plavi bjelanevina, crveni hlorofila. Zraci ispod 800 m pa do 2000 m (infracrveni) imaju toplotni

efekat, i znaajne su za transpiraciju hlorofila.

Intenzitet svjetlosti

I ntenzitet i trajanje svjetlosti zavise od geografskog poloaja, nadmorske visine, nagiba zemljita, godinjeg doba, oblanosti, itd. Dio suneve svjetlosti gubi se prolaskom kroz atmosferu, naroito ultraljubiasti i kosmiki zraci. Kada svjetlost doe do povrine zemlje, jedan dio se odbija, a odbijena svjetlost se zove albedo. Ukupno se odbije u prosjeku 34 % svjetlosti. Odbijanje svjetlosti je nejednako a to zavisi od karaktera povrine od

koje se odbija (od zemlje se odbije 8 - 20 % svjetla, od snijega 85 - 90 %) itd.

Vei intenzitet svjetla skrauje temperature u uslovima jednake temperature. Na veim nadmorskim visinama intenzitet svjetla je vei, ali zbog niih temperatura, usjevi sazrijevaju

sporije.

Za normalan rast i razvoj biljaka potrebna je odreena koliina svjetlosti, ali u tom

pogledu meu biljnim vrstama postoje razlike, pa se one dijele na, (Azzi, 1952):

Heliofite - zahtijevaju mnogo svjetla i ne podnose zasjenjivanje (kukuruz, krompir, duvan, pamuk, itd.)

Skiofite - trebaju manje svjetla i uspijevaju u sjeni.

Semiskiofite - zadovoljavaju se osrednjom koliinom svjetlosti (djetelina, pasulj, tikva, itd.)

4

Slika 1. Oblici albeda

Svaka kulturna biljka za normalan rast i razvoj treba odreen minimum koliine svjetla izraen u luksima. Jedan luks je koliina svjetlosti jedne svijee mjerena na udaljenosti od jednog metra. Sunce po izlasku ima 2000 luksa a u podne 20 000 luksa. Graak treba minimum 1100 luksa, kukuruz 1400 - 1800, penica i jeam 1800 - 2000, duvan 2200 - 2800, pasulj 2400

luksa.

Duljina osvjetljenja

D uina osvjetljenja zavisi od duine dana. Na ekvatoru dan traje uvijek 12 sati, a kod nas je on najdui 22. juna a najkrai 22. decembra. Duina osvjetljenja ili insolacije mjeri se satima osunavanja. Ritam ivota biljaka prilagoen je duini dana i noi. Duina dana u glavnom periodu vegetacije (proljee-jesen), sa udaljavanjem od ekvatora raste, a

u zimskom periodu opada. Fotoperiodizam je reagovanje biljaka na duinu dana, (Azzi, 1952):

Biljke dugog dana - biljke koje za razvoj reproduktivnih organa moraju imati dui dan od 14 asova (penica, zob, ra, graak, repa, mrkva, lan, spana).

Biljke kratkog dana - biljke koje za razvoj reproduktivnih organa trebaju da provedu odreeno vrijeme u slovima kraeg dana (manje od 14 asova) npr. pamuk, konoplja, kukuruz, proso, paprika. hrizantema.

Neutralne biljke - podjednako se razvijaju u uslovima kratkog i dugog dana (suncokret, jeam, paradajz, repica, heljda, ozimi mak, itd.)

Kulturne biljke malo koriste sunevu energiju (svjetlost), od ispod 1 do 5 % od kolii-

ne koja stigne na zemlju povrinu. Da bi se ona bolje iskoristila treba voditi rauna o sljedeem:

Da se kulture siju ili sade u optimalnim rokovima i optimalnoj gustoi. Da se koristi gdje je mogue sistem dva ili tri usjeva godinje. Da se efikasno unitavaju korovi koji zasjenjuju kulturne biljke. Uzgoj zdruenih usjeva. Sjetva i sadnja u pravcu sjever jug. U voarstvu i vinogradarstvu - prorjeivanje suvinih grana radi boljeg korienja svjetlosti i prorjeivanje suvinih biljaka i stabala.

5

TOPLOTA

M etabolizam biljaka moe se odvijati samo pri odreenim temperaturama. Od toplote zavisi i mobilizacija biljnih hranjiva u zemljitu, ivot zemljinih mikro-organizama, mogunost primjene raznih agrotehnikih mjera.

Sunce je glavni izvor toplote (drugi izvori su geotermalne vode, vulkani, gejziri).

Raspored toplote na zemlji nije jednak, pa postoji prostorni i vremenski. Prostorni raspored moe biti vertikalni i horizontalni. U horizontalnom rasporedu veu ulogu ima geo-

grafska irina, a toplota zavisi od ugla padanja sunevih zraka na zemlju i od duine dana.

Na ekvatoru sunevi zraci padaju vertikalno, pa je njihov toplotni efekat maksimalan, dok se ugao padanja sunevih zraka od ekvatora prema polovima smanjuje, pa zato po pravilu,

prema sjeveru i jugu toplota opada.

Sa geografskom irinom je u vezi zonalnost biljnog svijeta koji se naziva biljno-

geografske zone, (Azzi, 1952):

Tabela 1. Biljno- geografske zone (Azzi, 1952)

Najpovoljniji je umjereni topli pojas gdje se danas nalazi najintenzivnija i najvea poljoprivredna proizvodnja. Tropski pojas nije povoljan zbog intenziv-nog rasta i razvoja korova, bolesti i tetnika i nemogu-

nosti efikasne borbe protiv njih.

U vertikalnom pravcu, toplota je rasporeena po nadmorskoj visini. Poveanjem nadmorske visine, toplo-ta opada. To je zato to sunevi zraci, dolazei na zemlji-nu povrinu, prolaze kroz atmosferu, a da se pri tome ne zagrijava ve je zagrijava reflektovana toplota sa povri-

ne zemlje (toplotna radijacija).

Vremenski raspored toplote se dijeli na godinji i dnevni, a on zavisi oci ugla padanja sunevih zraka. U

zimi je ugao padanja manji, pa je zato hladnije nego ljeti.

Za biljnu proizvodnju vane su toplotne prilike u prizemnom sloju atmosfere, do 5 m visine. Za ivot biljke vane su kardinalne temperaturne take a to su temperaturni minimum, optimum i maksimum. Ispod temperaturnog minimuma i iznad temperaturnog maksimuma ne mogu se odvijati fizioloki procesi u biljci. Sve biljke nemaju odreene kardinalne take za sve

faze razvoja, nego su one razliite.

Biljno-geografske zone Geografska irina

1 Polarna 72-900

2 Arktika 66-720 3 Subarktika 58-660

4 Hladna umjerena 45-580

5 Topla umjerena 34-450

6 Suptropska 23-340

7 Tropska 15-230

9 Ekvatorijalna 0-150

Slika 2. Zagrijavanje povrine Zem-

lje zavisno od nadmorske visine

6

Razliite su za klijanje, nicanje, razvoj pojedinih organa za cvatnju, oplodnju, sazrijeva-nje. Na primjer, minimalne temperature za klijanje iznose: za ra, graak, zob, grahoricu, konop-lju i trave 1 - 20C, jeam, penicu, repu, lan, bob, mrkvu i cveklu 3 - 50C, suncokret, krompir 6 - 70C, kukuruz, sirak i soju 8 - 100C, pasulj, pirina 10 - 120C, lubenice, krastavac, duvan 12 - 150C. Raspon temperatura za sve ivotne procese kulturnih biljaka kree se od 0 do 450C. Aktivan rast i ivotni procesi veine biljaka poinju na 50C, pa se ta temperatura oznaava kao bioloki temperaturni minimum. Temperature iznad 50C, nazivaju se efektivne temperature a 20 i 30 0C su optimalne temperature za gla-vne fizioloke procese, a naroito za fotosintezu. Na 450C hlorofil se inaktivira, a iznad 450C dolazi do njegove razgradnje. Na 500C prestaje

disanje i veina biljaka ugiba. Slika 3. Izmjene toplote zavisno od dana i noi

Biljke imaju razliite zahtjeve prema toploti, jedne podnose vea termika kolebanja (euritermne), te imaju veliki areal rasprostranjenosti, dok druge ne podnose velika termika kolebanja (stenotermne) i imaju mali areal rasprostranjenosti, pa se one u vezi s tim dijele na,

(Azzi, 1952):

Termofilne biljke koje zahtijevaju za svoj razvoj vie toplote (kukuruz, si rak, proso, ria, smokva).

Kriofilne biljke koje u toku vegetacije podnose nie temperature (strna ita, graak, crvena djetelina, repa, kruka).

Mezofilne biljke koje se sa zahtjevima prema toploti nalaze izmeu ove dvije grupe biljaka.

Za gajenje biljaka su vane srednje dnevne temperature vazduha (prosjek mjerenja u 7, 14 i 21 as) ali i dnevni ekstremi temperatura - minimum i maksimum.

Srednja dnevna temperatura moe nekada da bude povoljna, ali temperaturni minimum i maksimumi da budu tetni. Znaajni su temperaturni pragovi, a to su: 00C, 50C, 100C, 200C, 250C.

Donja granica aktivnog ivota je oko 00C, iznad 50C poinje aktivan rast strnih ita i trava umjerenog pojasa, iznad 100C aktivno rastu termofilne i suptropske biljke a iznad 200C tropske. Temperatura od 25 0C je optimum za cvatnju i oplodnju a iznad 250C za dozrijevanje plodova. Svaka biljka ima potrebe za izvjesnom koliinom toplote radi njenog razvoja od poet-ka do kraja vegetacije. Svaka biljna vrsta ima specifine potrebe i to ne samo do zavretka vege-tacije ili generativnog ciklusa, nego ak svaka pojedina fenofaza razvoja biljke ima posebne zahtjeve u pogledu toplote. U irokoj praksi za izraunavanje i mjerenje potrebne toplote, koris-

te se sume aktivnih i sume efektivnih temperatura za vrijeme vegetacionog perioda.

Suma aktivnih temperatura je zbir srednjih dnevnih temperatura od poetka do kraja

vegetacije, odnosno, od nicanja do berbe (etve).

Prikladnije su za potrebe biljne proizvodnje - efektivne temperature, koje predstavljaju

srednje dnevne temperature vazduha umanjene za temperaturni prag (5, 10 ili 150C).

7

Za penicu, odnosno strne itarice taj prag je 5 0C, za kukuruz, soju, suncokret, pasulj je 10 0C, a za june kulture je 15 0C. Sabiranjem srednjih dnevnih temperatura vazduha uma-njenih za 5, 10 ili 15 0C, dobijemo sumu efektivnih temperatura, za cijeli vegetacioni period ili za odreenu fenofazu razvoja biljke, koje se jo zovu toplotne ili termike jedinice (Abbe, 1905).

Na primjer, srednja dnevna temperatura vazduha na nekom podruju je 150C, koja je ujedno i aktivna temperatura. Efektivna je, ako se ova vrijednost umanji za temperaturni prag od 50C (za strne itarice) ili 100C (za okopavine), pa e efektivna temperatura iznositi 10 odno-sno 50C. Sabiranjem dnevnih efektivnih temperatura u toku mjeseca ili u toku vegetacije dobi-

emo sumu efektivnih temperatura vazduha ili sumu toplotnih jedinica.

Meutim, za izraunavanje sume efektivnih temperatura vazduha za kukuruz, koriste

se jo dvije metode, koje se nazivaju:

1. GDUs jedinice (growing degree units ) ili GDD (growing degree days)

2. CHU jedinice (corn heat units)

Obraun GDUs toplotnih jedinica vri se na bazi sume dnevnih maksimalnih i mini-malnih temperatura vazduha, podijeljeno sa 2, a potom umanjeno za 10 0C (ili 5 0C). Na prim-jer, ako je 25. aprila izmjerena suma maksimalnih temperatura od 25 C i suma minimalnih

temperatura vazduha 15 0C , tada e za taj dan efektivna temperatura iznositi:

Izraunavanje CHU jedinica u nas se manje koristi jer je komplikovanije, ali se izra-

unavanje moe vriti pomou kompjuterskog programa.

Treba napomenuti da se prilikom raunanja, temperature vazduha manje od 100C uzi-maju kao 100C, a temperature vee od 300C kao 300C. Svaki dan vegetacije kukuruza se izra-unavaju toplotne jedinice, i na taj nain dobijemo sume za cijeli vegetacioni period ili za odre-

enu fenofazu razvoja biljke.

Postoje dva kriterijuma do kojeg momenta se izraunavaju toplotne jedinice, (ugec, 1986):

1. Do momenta kada se vlaga zrna spusti na 30 - 32 %. 2. Do pojave takozvanog, crnog sloja na 50 % zrna kukuruza, koji se javlja na pupanoj strani zrna izmeu klice i omotaa. Ovaj sloj se javlja u vrijeme kada

prestaje priliv hranjiva iz stabla i listova u zrno.

Suma efektivnih temperatura koje su potrebne od poetka do kraja vegetacije za sazri-jevanje gajenih biljaka su za: krompir 1500 do 30000C, penicu 1200 do 23000C, kukuruz 2400

do 30000C, suncokret 2600 do 28000C, eernu repu 2400 do 27000C.

VODA (VLAGA)

K ao i svim ivim biima, voda je biljkama neophodna tokom itavog ivota u svim fiziolokim procesima i nezamjenjiv je vegetacioni faktor. To potvruje i ovaj podatak, da mnoge gajene biljke u sebi sadre oko 93 % vode a ponekad i vie, premda sadraj vode u biljci u svim dijelovima biljnih organa ili tkiva nije isti. elije mladih listova sadre najvie vode, a zatim neki plodovi, kao na primjer u lubenice. Najmanji sadraj vode je u sjemenu. Pri tome treba naglasiti da najveu koliinu vode koju biljka usvoje korijenovim sistemom, propusti kroz svoj organizam i vraa ga nazad u atmosferu. To znai da ta koliina

8

vode ima tranzitni karakter. Od ukupno usvojene vode, kroz biljku proe 90% tranzitne vode, koja se gubi u procesu transpiracije, dok 1 % predstavlja hemijski vezanu vodu ili konstitucio-nu vodu koja ima ulogu u hidrataciji biljnog tkiva, kao i u fotosintezi za sintezu organskih jedi-njenja.

Proces otputanja vlage iz biljke u atmosferu naziva se transpiracija. To je vrlo vaan fizioloki proces, jer se na njemu zasniva transport biljnih hranjiva rastvorene u vodi koju biljka usvaja svojim korijenom i prenosi ih sprovodnim snopiima (ksilem) u nadzemne dijelove. Stvorena organska materija u nadzemnim dijelovima biljke, prenosi se vodom kroz sprovodni sistem (f1oem) u druge dijelove biljke. Osim toga. voda biljkama slui i za termoregulaciju. Naime, ako se temperatura vazduha povea, poveava se i transpiracija, i na taj nain sniava temperatura vazduha oko biljke, (stvara se povoljniji mikroklimat) ili se smanjivanjem turgora lista, smanjuje aktivna povrina lista u dodiru sa vazduhom. Prema tome, na osnovu gore izne-senog, moe se rei da je voda nezamjenjiv vegetacioni faktor jer obavlja vie funkcija,

(Molnar i Miloev, 1997):

Sastavni je dio elija i biljnog tkiva. Rastvara je mineralnih materija potrebnih u ishrani biljaka. Transportno je sredstvo za mineralna hranjiva u biljku i biljnih asimilata iz lista u druge dijelove biljke. Neophodna je za izgradnju organske materije u procesu fotosinteze. Uestvuje u biohemijskim procesima u biljci. Neophodna je za stvaranje odreene napetosti u elijama biljke koji se stvara po zakonima osmoze, a naziva se turgor. Termoregulator je za vrijeme visokih temperatura vazduha.

Svakako da biljke nemaju jednake potrebe za vodom, to zavisi prije svega od vrste gajene biljke, a potom i od sorte ili hibrida, vremenskih prilika u toku vegetacije, tipa i plodnos-ti zemljita, prije svega njegovih hemijskih i vodo-vazdunih osobina itd.

Kao najbolji pokazatelj potreba biljaka za vodom jeste transpiracioni koeficijent, koji

predstavlja koliinu transpirisane vode potrebnu za stvaranje 1 kg suve materije.

Za kukuruz, transpiracioni koeficijent iznosi 230 - 360, penica 450 - 600, za veinu povrtarskih kultura 500 - 800. Dakle, biljke nemaju jednake potrebe prema vodi, stoga se one

mogu podijeliti na, (Azzi, 1952):

Kserofite - uspijevaju uz manji utroak vode (sirak, suncokret, proso, kukuruz, eerna repa, lubenica, mrkva, luk itd.) Mezofite - troe umjerenu koliinu vode (penica, jeam, ovas, krompir, paradajz) . Higrofite - trebaju veliku koliinu vode (pirina, kupus, paprika. graak, crvena djetetlina, lupina, soja, trave itd.)

VAZDUH

V azduh je jedan od elemenata klime, a za ive organizme predstavlja, sa svojim sastavom a takoe i kretanjem (vjetrom), vrlo znaajan ekoloki faktor. Vazduh je mjeavina razliitih gasova, ija je koncentracija na zemljinoj povrini manje vie postojana. Iz tog razloga, u svim oblastima gdje se gaje biljke, apsolutno suv vazduh sadri oko 78,08 % azota, 20,95 % kiseonika i 0,03 % ugljen dioksida. Pored ova tri, u vazduhu se nalaze stalni ili

povremeno slijedei gasovi: argon. neon, ksenon, radon, kripton, vodonik, ozon i neki drugi.

Vlanost vazduha

U vazduhu je uvijek prisutna i odreena koliina vodene pare (vlanost vazduha). Ona je vea ili manja, zavisno od toplote, blizine vodene povrine. Zbog toga je vlanost vazduha u

primorskim podrujima redovno vea nego u kontinentalnim dijelovima.

9

Vlanost vazduha se dijeli u tri kategorije, (Stojanovi, 1985):

Apsolutna vazduna vlanost (e), oznaava koliinu vodene pare koju vazduh

sadri u odreenom momentu i pri odreenoj temperaturi.

Relativna vlanost (el) je odnos izmeu apsolutne vlanost i maksimalno mogue vlanosti pri istoj temperaturi odnosno, pokazuje stepen zasienosti vodenom parom i izraava se u procentima. U suvom vazduhu ona iznosi 0%, a

u zasienom 100%.

Deficit vlanosti vazduha, odnosno deficit (nedostatak) zasienosti vlagom (vodenom parom) gdje D - predstavlja razliku izmeu maksimalno mogue koliine vodene pare (E) i apsolutne vazdune vlanosti (e) pri istoj temperaturi

(u milimetrima ivinog stuba):

Temperatura vazduha pri kojoj stvarna koliina vodene pare zasiuje vazduh i prelazi u

teno stanje naziva se temperaturom take rose.

Najvanije svojstvo vodene pare je prelaz iz jednog u drugo agregatno stanje i ono moe da bude: prelaz u teno stanje ili kondenzacija i prelaz u vrsto stanje ili sublimacija.

Osnovni uzrok tome je hlaenje vazduha zasienog vodenom parom.

Atmosferski pritisak i gustina vazduha

Atmosferski pritisak je sila koja djeluje na jedinicu horizontalne povrine, a jednaka je masi stupca vazduha koji se rasprostire od zemljita do gornje granice atmosfere. Atmosferski pritisak se najee mjeri ivinim barometrom u kome se visina ivinog stupca uravnoteuje sa

masom vazdunog stupca i izraava se u milimetrima (mm) ili milibarima (mb).

Standardni (normalni) pritisak, koji se jo zove i fizika atmosfera, uslovno se uravno-teuje sa teinom ivinog stuba visine 760 mm, presjeka 1cm2 pri temperaturi 00 C na 450 sje-verne geografske irine, gde je ubrzanje sile zemljine tee na nivou mora jednako 980,655 cm/s i odgovara 1013,27 mb. Usljed stiljivosti vazduha, atmosferski pritisak opada sa visinom i to u prizemnom sloju bre, a na veim visinama sporije. Vertikalno rastojanje, na kome se pritisak vazduha promjeni za 1mb, zove se barometarska stepenica. Njena veliina zavisi od pritiska i temperature. Sa poveanjem pritiska i opadanjem temperature ona se smanjuje, a poveava se porastom temperature i opadanjem pritiska. Do visine od 3000 m barometarska stepenica iznosi

priblino 10 m.

Atmosferski pritisak se mijenja i u horizontalnom pravcu. Veliina koja karakterie tu promjenu zove se horizontalni barski gradijent i usmjeren je normalno na izobaru u pravcu opa-

danja pritiska. Njegova veliina se mjeri u milimetrima ili milibarima na rastojanju 100 km.

Gustina vazduha je odnos mase vazduha prema zapremini koju zauzima. Gustina vaz-duha se moe izraunati ako su poznati pritisak i temperatura. Gustina raste ako opada tempera-

tura a raste pritisak i obratno.

Meunarodna standardna atmosfera (MSA) - predstavlja uslovnu raspodelu sred-njih veliina osnovnih fizikih parametara izmerenih na nivou mora i geografskoj irini 450, pri

temperaturi 10C, pritisku 760 mm, specifinoj teini 1,125 kg/m3.

U MSA temperatura opada na svakih 100 m za 0,650 C do 11000 m visine. Od 11000-

25000 m temperatura je stalna i iznosi -56,50C.

10

Ciklona i anticiklona

D va pojma koji se najee susreu u "meteorolokim" razgovorima su ciklona i anticiklona. Meu laicima, ciklona i anticiklona se povezuju s "runim" i "lijepim" vremenom. No, tip vremena je vezan uz atmosferske fronte.

Nastanak ciklone i anticiklone

Nastanak ciklone i anticiklone je usko vezan uz vazdune mase. Vazduh je vrlo inertna materija koja vrlo sporo poprima svoja svojstva, ali ih isto tako sporo i mijenja. Npr, odreena masa vazduha koji stoji nekoliko dana nad sjevernim Atlantikom postaje vlana i u prizemlju e imati temperaturu povrine oceana- zimi nisku, ljeti neto viu, dok e odreena masa vazduha koja stoji nekoliko dana iznad Sahare postati vrua i suva, a ako stoji iznad pola, hladna i suva. Takva masa vazduha, koji moe imati razmjere od nekoliko hiljada kilometara naziva se vazdu-na masa.

Granica izmeu dvije vazdune mase naziva se atmosferska fronta. Ukoliko se vaz-dune mase ne pomiu, tada se njihova granica naziva stacionarna atmosferska fronta. No dodir-na ploha dviju vazdunih masa razliite temperature je u termodinamikom smislu podruje poviene energije. Naime, u ovom sluaju javlja se klasian primjer "toplinske maine", kakav su i benzinski ili parni motor. Hladni rezervoar predstavlja hladna, a topli topla vazduna masa. Kako svaki sistem u naem svemiru nastoji doi u stanje sa to manjom energijom, to e i atmo-sfera nastojati smanjiti koliinu toplinske energije u podruju fronte. Zakon o ouvanju energije govori kako energija ne moe nestati niti nastati iz niega, ve jedino mijenjati svoj oblik i polo-aj. U skladu s tim, atmosfera moe viak toplinske energije samo pretvoriti u neki drugi oblik, npr mehaniku ili neku drugu energiju. Njen krajnji cilj je zapravo da poniti temperaturnu raz-liku vazdunih masa, a to e najjednostavnije napraviti tako da ih "promijea". U tom smislu, na stacionarnoj fronti prvo nastaje jedan talasni poremeaj, zaetak onoga to e ubrzo postati ciklona, hladna vazduna masa poinje nadirati nad podrujem tople vazdune mase i obrnuto. Granicu vazdunih masa gdje hladni vazduh zauzima podruje toplog vazduha naziva se hladna atmosferska fronta, a gdje topli vazduh zauzima podruje hladnog - topla atmosferska fron-ta. Na cijelom tom podruju dolazi do pada atmosferskog pritiska, uz najvei pad na samom brijegu talasa. To podruje snienog pritiska naziva se ciklona.

Pad pritiska u sreditu ciklone uzrokuje tzv. gradijentnu silu koja nastoji ubrzati vaz-duh iz rubnog podruja prema centru. Meutim, im vazduh krene prema centru, zbog Zemljine rotacije javlja se Coriolisova sila (zapravo pseudosila), koja u hemisferi skree vjetar udesno (na junoj polutki ulijevo, tamo se ciklone "vrte" u smjeru kazaljke na satu). Kada se gradijentna i Coriolisova sila uravnotee uspostavlja se gotovo kruno jednoliko gibanje vazduha oko centra ciklone. Takvo strujanje vazduha naziva se geostrofiki vjetar.

Dio toplotne energije se troi na odravanje geostrofikog vjetra, odnosno kruenje vazduha u cikloni, a drugi na ostale procese. Koliina i brzina pretvaranja toplinske u mehani-ku i ostale vidove energije ovisi o mnogim iniocima: o poetnim fizikim svojstvima vazdu-nih masa, o podlozi preko koje se ciklona kree, o fizikom stanju okolne atmosfere.

Ciklone se na sjevernoj hemisferi kreu u pravilu od zapada prema istoku, no mogua su i odstupanja od pravila. Posebno su, u prognostikom smislu, interesantni sluajevi kada ciklona na svom putu stane i krene unazad, ponovno prema zapadu. Takvo gibanje se zove ret-rogradno. Praenje kretanja ciklona je pokazalo kako one zimi putuju neto junije, dok se ljeti njihove putanje nalaze sjevernije, te da postoje i odreene "staze" kojima ciklone najee putuju.

Ciklone prosjeno ive 5 do 7 dana, ali je mogue da se ciklona na svom putu "obnovi" pa traje i dulje. Raspad ciklone zapoinje kada hladna fronta poinje dostizati toplu, te hladni vazduh u prizemlju potiskuje topli u visinu. Time se zapravo stvara termodinamiki sta-bilna situacija s jezerom toplijeg vazduha u visini.

Takav tip atmosferske fronte naziva se okludirana fronta ili fronta okluzije, a ciklo-

nu okludirana ili stara ciklona.

11

Anticiklone su podruja povienog vazdunog pritiska izmeu ciklona i u pravilu ter-modinamiki stabilna. Kako je gradijentna sila u anticiklonima usmjerena od sredita prema rubovima, to Coriolisova sila na sjevernoj hemisferi usmjerava geostrofiko strujanje u smjeru kazaljke na satu. Vertikalna strujanja su u usponu to oteava stvaranje oblaka, izuzev dnevnog razvoja naoblake lijepog vremena. Ako je anticiklona nastala na mjestu raspadnute okludirane ciklone, tada e zbog poveane vlanosti vazduha, te temperaturnih inverzija u njoj vrijeme biti "mljeno" uz smanjenu vidljivost zbog jutarnje magle. Kako se topli vazduh sputa prema zemljitu inverzije nestaju, nebo postaje "plavije", vidljivost vea, a jutarnje magle sve krae i rjee. Zadnjeg dana anticiklone, kada je topli vazduh dosegnuo tlo vidljivost e biti maksimal-na, udaljeni objekti i objekti na obzoru vrlo jasni, a nebo "kristalno" plavo. No, pritisak vazdu-ha tada poinje padati.

Pri dinaminim procesima u atmosferi mogu nastati tvorevine kao atmosferska dolina kojom se protee fronta ili greben kao usko podruje povienog pritiska izmeu dviju dolina ili ciklona. Grebeni naelno uzrokuju prolaznu stabilizaciju vremena ili prerastu u pravu anticiklo-nu. Pojavljuje se i sedlo, to predstavlja barsku oblast izmeu dva unakrsno rasporeena ciklona i anticiklona. Pritisak vazduha se neprestano mijenja po vremenu i prostoru zbog ega se i barski sistemi mijenjaju, premjetaju i mijenjaju svoj intenzitet.

Ciklon i anticiklon kreu se prosjenom brzinom 30-40 km/h, a traju 1-2 a najvie 7 dana. Atmosferski frontovi se stvaraju u ciklonu, te je vrijeme u ciklonu uglavnom uslovlje-

no frontalnim oblanim sistemima i padavinama.

Atmosferske fronte

G asoviti omota oko nae planete naziva se atmosferom. Debljina atmosfere je oko 1000 kilometara, ali onaj "aktivni dio" u kojem se zbivaju procesi (vrijeme) debeo je tek nekih 10-tak kilometara. U uporedbi s promjerom Zemlje (srednji iznosi 6.367,45 km), atmosfera je tanka koica to obavija nau planetu.

Povrina nae planete, gledajui globalno, ima nekoliko osnovnih oblika: vodene povrine, pustinje, polarna podruja, tropska podruja, i nekoliko drugih tipova kopnenih povr-ina. Boravei neko vrijeme nad podlogom s odreenim svojstvima, npr nad hladnim ili toplim oceanom,pustinjom, velike mase vazduha e poprimiti svojstva same podloge, te e postati suhi ili vlani, hladni ili topli.

Vazduna masa je velika zapremina vazduha odreenih svojstava koja je poprimila boravei neko vrijeme nad odreenom podlogom. Mogu biti npr. polarna vazduna masa, sje-vernoatlantska, kontinentalna, sibirska, sredozemna, pustinjska, a u pogledu fizikih svojstava mogu biti hladne, tople, suhe, vlane, stabilne, nestabilne

Atmosferske fronte su uska granina podruja izmeu atmosferskih vazdunih masa. U termodinamikom smislu one predstavljaju vazdune toplinske maine na makro i mezo ska-li. Za obine ljude prolazak atmosferske fronte predstavlja "runo" vrijeme praeno naoblakom, kiom, pljuskovima, dok su za meteorologe prirodne pojave od ogromnog znaenja jer predvi-anje njihovog nastanka, praenje, predvianje kretanja i vrijeme trajanja pojave predstavlja okosnicu meteorolokog posla. Atmosferske fronte su u sastavni dijelovi ciklona.

Atmosferski front je granina povrina izmeu dve vazdune mase razliitih fizikih osobina. Na sinoptikoj karti se ucrtava na mjestu gde se sijeku frontalna povrina i povrina

zemlje. Ucrtavanje se vri linijom odgovarajue boje i ta linija se naziva linija fronta.

Frontovi se dijele na:

Stacioniranu atmosfersku frontu fronta vazduha u kojem nema znaajnih pomje-ranja vazdunih masa.

Hladnu frontu u kojoj se hladan vazduh kree u pravcu toplog. Topli vazduh odstupa i zamenjuje ga hladni. Ova fronta donosi zahlaenje.

Topla fronta - u kojoj se topli vazduh kree u pravcu hladnog. Hladan vazduh odstu-

pa a zamenjuje ga topli. Ova fronta donosi zatopljenje.

12

Stacionarne atmosferske fronte

D ok dvije vazdune mase miruju jedna kraj druge, njihovu granica naziva se stacio-narna fronta i na njoj nema nekih interesantnih zbivanja. Ono po emu se moe uoiti ta granica je nagla promjena temperature i vlanosti pri prelasku iz jedne u drugu. to se tie pritiska, tu se ne uoava nikakav skok. Naelno, u atmosferi ne mogu postojati nagli skoko-vi u pritisku jer bi to izazvalo veliku gradijentnu silu koja bi inducirala jake vjetrove. Iznimka su tropski cikloni (twister-i, pijavice, hurricane-i, tajfuni). Meutim, dvije vazdune mase razliitih temperatura u dodiru predstavljaju podruje poveane toplotne energije, odnosno zaetak atmos-ferske toplotne maine koji e tu toplotnu energiju pretvoriti u mehaniku kako bi se kao kona-ni cilj ponitila razlika u temperaturi i snizilo energetsko stanje takvog sistema jer svaki fiziki sistem u naem Svemiru nastoji doi u stanje sa najniim moguim sadrajem energije. Kada energetski nivo postane dovoljno veliki, poinje pretvaranje toplinske u mehaniku energiju: na staci-onarnoj fronti se javlja talasni poremeaj i na jednom mjestu hladni vazduh poinje zauzimati podru-je toplog vazduha, dok na drugom topli vazduh poinje zauzimati podruje hladnog vazduha.

Tople fronte

Kada topli vazduh pone nadirati nad podruje hladnog vazduha, on se, zato to je spe-cifino laki, "penje" preko hladnog. Stoga je granica tople i hladne vazdune mase nagnuta pre-ma hladnom vazduhu. Nagnutost se izraava tangensom ugla (omjer suprotne i prileee katete) i iznosi od 1/50 do 1/300. Frontalna povrina zapoinje tamo gdje poinje uoljiva razlika dviju vazdunih masa, najee na povrini zemlje, a zavrava tamo gdje ona prestaje.

Zbog penjanja toplog vazduha iznad hladnijeg dolazi do kondenzacije vodene pare, odnosno stvaranja naoblake du frontalne povrine. Tu se radi uglavnom o slojevitoj naoblaci (nimbostratus Ns, altostratus As, cirostratus Cs). U podruju hladnog vazduha ispred same fron-te postoji podruje oborina. Oborine iz altostratusa (As) najee ne dopiru do tla, dok iz nimbo-stratusa (Ns), pada dosadna jednolina kia. Podruje oborina se nalazi u podruju toplog vaz-duha. Nakon prolaska tople fronte dolazi do naglog razbijanja naoblake i zatopljenja.

U sluaju nestabilnog toplog vazduha, zbog termodinamike nestabilnosti, dolazi do stvaranja olujnih oblaka kumulonimbusa (Cb) unutar samog oblanog sloja. Kako su ti kumulo-nimbusi (Cb) sastavni dio oblanog sistema teko su uoljivi te se nazivaju maskirani komulo-nimbusi. U ovom sluaju oborine su kombinacija dosadne kie iz nimbostratusa (Ns) i mjestimi-

nih povremenih pljuskova iz kumulonimbusa (Cb).

Hladne fronte

Pri nadiranju hladnog Vazduha na podruje toplog, dolazi do njegovog "podvlaenja" ispod toplog. Razlog tome je njegova vea specifina teina. Zbog podizanja toplog vazduha u

vie slojeve, u njemu dolazi do kondenzacije vodene pare , te stvaranja oblaka.

Slika 4. Formiranje i razvoj ciklone

13

Postoje spora i brza hladna fronta.

Spore hladne fronte u oblanom sistemu nastaju kada hladan vazduh zauzima podrujestabilnog toplog vazduha. Ovdje e prevladavati slojevita naoblaka, kini nimbostratusi (Ns), tealto-stratusi (As) iznad njih. Iza hladne fronte, u podruju "vedrine", dolazi do stvaranja novog"reda" kumulusne (Cu), kumuluse kongestuse (Cu con) i kumulimbuse naoblake, (Cb). Ta lini-ja se jo naziva i "sekundarna hladna fronta", mada se tu zapravo ne radi o pravoj fronti nego ojakoj termikoj aktivnosti.

Brze hladne fronte nastaju kada hladan vazduh zauzima podruje nestabilnog toplogvaz-duha. Usljed te nestabilnosti dolazi do naglog uzdizanja toplog vazduha te stvaranja olu-

jnih kumulonimbusa (Cb) praenih jakim udarima vjetra, pljuskovima i grmljavinom. Ispred

ovakve hladne fronte dolazi do pupanja kumulusa (Cu) i kumulusa kongestusa (Cu con). Iza

fronte, u podruju "vedrine", usljed jake termike aktivnosti dolazi do stvaranja sekundarne

hladne fronte.

Hladnih frontova ima dve vrste:

1. Hladni frontovi prve vrste su oni koji se sporo kreu.

2. Hladni frontovi druge vrste su oni koji brzo kreu i premjetaju.

U odnosu na geografsku raspodelu vazdunih masa, frontovi mogu biti:

1. arktiki, koji dijeli arktiki i polarni vazduh,

2. polarni, koji dijele polarni i tropski vazduh,

3. tropski, koji dijele tropski i ekvatorijalni vazduh.

Fronte okluzije

Kako je hladna fronta bra od tople, to e ona nakon nekog vremena, etiri do pet danau prosjeku, dostignuti toplu frontu. Drugim rijeima, hladan vazduh e dostignuti hladnu vaz-dunu masu koju je topli vazduh gurao ispred sebe. Usljed toga e topli vazduh biti potisnut uvisinu, to je i logino jer je specifino laki od obje hladne vazdune mase. Sada se pojavljujutri vazdune mase: dvije hladne u prizemlju i jednu toplu iznad njih. Ova situacija se nazivaokluzija. Spomenute hladne vazdune mase se ipak razlikuju u temperaturi, pa u ovisnosti o

tome moemo govoriti o dvije vrste okluzije:

1. Okluzija tipa tople fronte.

2. Okluziji tipa hladne fronte.

Okluzija predstavlja zavrni in u ivotu ciklone. Smisao ciklone je bio mijeanjemvazdunih masa ponititi temperaturnu razliku meu vazdunim masama, odnosno smanjiti en-ergetski nivo sistema, to je sada i postignuto. Jo je neto malo energije ostalo to odravaoblani sistem, koji ak u sebi moe sadravati i maskirane kumulonimbuse (Cb). Ali to je zap-ravo kraj. Ciklona moe postojati jo najvie dan ili dva.

Oblani sistem okluzije tipa hladne fronte nastaje kada hladni vazduh sustigne druguhladnu vazdunu masu (u biti samoga sebe) je ipak neto hladniji te se najniem sloju javlja tiphladne fronte. Oblani sistem moe sadravati maskirane kumulonimbuse (Cb), to je vrlo opa-sna situacija za vazduni promet poto su vizualno teko ili gotovo nikako uoljivi.

Oblani sistem okluzije tipa tople fronte se pojavljuje kada hladni vazduh koji sustigne

drugu hladnu vazdunu masu ali ipak neto topliji od nje te u najniem sloju javlja tip "tople fronte".

Grmljavine

Grmljavina je atmosferska pojava koja je povezana sa kumulonimbusima, elektrinimpranjenjem u obliku munje uz snaan efekat pucnja groma i pljuskovitim padavinama.

U zoni grmljavinske aktivnosti javlja se istovremeno javlja jaka turbulentnostvazduha, pranjenja munja, intenzivno zaleivanje i grad.

14

Grmljavine se stvaraju:

a) Pri nejednakom zagrijavanju donjeg sloja vazduha. b) Pri brzom dizanju toplog vazduha, a pri nastupanju hladnog u atmosferskom frontu. c) Pri dizanju vazduha du planinskog grebena.

Munja i grom

Munja je elektrino pranjenje izmeu nabijenih polja razliitog elektriciteta, a nastaje kada u kumulonimbusu napon elektrinog polja dostigne 10000 V na 1cm. Pranjenje se vri izmeu razliitih oblaka i njihovih dijelova, kao i izmeu oblaka i zemlje. Elektrina pranjenja

mogu da budu u vidu linijskih i loptastih munja.

Linijska munja je duine 2-3 km, a moe da dostigne i do 30km, prenika oko 15cm u cik-cak liniji.

Loptasta munja je sfernog ili krukastog oblika crvenkaste boje. U atmosferi su zapa-ene loptaste munje prenika do 27cm, a u blizini zemlje 10-20 cm.

Grom (prasak) nastaje zbog toga sto se vazduh u kanalu pranjenja brzo iri, jer se naglo zagrijava. Naglo (eksplozivno) irenje vazduha ili prasak groma se uje na daljinu do 35 km, a ponekad i do 50 km.

Grmljavine mogu da budu unutar masovne (toplotne ili lokalne) i frontalne.

Toplotne grmljavine nastaju usled zagrijavanja vazduha i one ne predstavljaju opas-nost jer su izolovane i mogu se zaobii.

Grmljavine u nestabilnim hladnim vazdunim masama nastaju prilikom dolaska hlad-nije vazdune mase na toplije tlo gdje se zagrijavaju i postaju nestabilne, pa se u njima razvijaju

kumulusi i kumulonimbusi.

Ornografske grmljavine nastaju usled dizanja nestabilnog vazduha du planinskih padina.

Frontalne grmljavine mogu da se jave na hladnom i toplom frontu. Na hladnom fronto grmljavine nastaju usljed naglog istiskivanja toplog vazduha od strane hladnog koji postaje nestabi-lan i zato se u prednjem dijelu fronta stvaraju snani kumulonimbusi. Na toplom frontu grmljavine

su rijetka pojava. U neposrednoj blizini hladnog fronta nastaju predfrontalne grmljavine.

Vjetar

Vjetrovi su priblino horizontalna kretanja vazduha u atmosferi. Nastaju kao posljedi-ca razliitog barometarskog pritiska u atmosferi. Razliitim zagrijavanjem vazduha nad mor-skim povrinama i nad kopnom, stvaraju se oblasti visokog i niskog pritiska, oblasti barometar-skog maksimuma i barometarskog minimuma (oblasti ciklone i anticiklone). Tada strujanje vazduha (vjetar) poinje od oblasti barometarskog maksimuma ka barometarskom minimumu. Vjetrove takoe moe prouzrokovati razliito zagrijavanje atmosfere u toku ljeta i zime. Razlog ovome je sferni oblik Zemlje i neravnost njene povrine. Dok se jedna strana svijeta grije na suncu, druga se hladi zraei svoju energiju u svemir.

Vjetar kao linearnu veliinu karakteriu pravac i brzina. Pravac vjetra se odreuje prema strani svijeta odakle duva i oznaava se stepenima. Npr. pravac vjetra iz 3600 znai da vjetar duva sa sjevera. Brzina vjetra se izraava u metrima na sekund (m/s) ili kilometrima na sat (km/h). Prizemni vjetar se mjeri pomou anemometara i elektrinih vjetrokaza, a visina pomou pilot-balona i radio sondi. Usljed djelovanja devijacione sile, sile trenja, sile tee i centrifugal-ne sile, prizemni vjetar duva pod izvjesnim uglom u odnosu na izobare, skreui u stranu nis-kog atmosferskog pritiska. Brzina vjetra sa poveanjem visine raste usljed smanjenja sile trenja i dostie maksimum na visini 1,5-2 km ispod tropopauze. Maksimalna brzina u tom sloju moe da dostigne i preko 150 km/h. Sa poveanjem visine pravac vjetra se mijenja i zavisi od raspo-

reda pritiska na visini.

15

U troposferi, sa poveanjem visine, vetar obino skree u desno, a iznad tog sloja vjet-rovi duvaju skoro du izobara.

Veoma karakteristina osobina vjetrova je rafalnost. Naroito u sloju trenja vjetar duva na udare (mahove), a brzina moe da varira u 1-2 sekunde i do 50% na jednu ili drugu

stranu od srednje vrednosti.

Vihorni karakter kretanja vazduha naziva se turbulentnim kretanjem.

Djelovanje vjetra sa stanovita biljne proizvodnje, moe da bude korisno i tetno.

Korist od vjetra su, to on sui vlana zemljita, znaajan je inilac pri aeraciji zemlji-ta, omoguava opraivanje ksenogamnih anemofilnih biljaka, rashlauje biljke, poboljava uslove za fizioloke procese (disanje. transpiracija) itd.

Njegovo tetno djelovanje manifestuje se u poveanju transpiracije biljaka i evaporaci-je zemljita u uslovima nedovoljne vlanosti, svojom brzinom mehaniki lomi grane, kida cvje-tove ili plodove, upa drvee, izaziva polijeganje itarica, prenosi sjeme korova (anemohorija)

itd, (Molnar i Miloev, 1997).

Oblaci

Prema meunarodnoj klasifikaciji oblaci se dijele na 10 redova i to: cirus (Ci), ciroku-mulus (Cc), cirostratus (Cs), altokumulus (Ac), altostratus (As), nimbostratus (Ns), stratokumu-

lus (Sc), stratus (St), kumulus (Cu) i kumulonimbus (Cb).

Prema visini na kojoj se javljaju oblaci se dijele na: visoke, srednje i niske.

Visoki: cirus, cirokumulus i cirostratus. Srednji: altostratus i altokumulus.

Niski: stratokumulus, stratus, kumulus i kumulonimbus.

Koliina oblaka ili stepen pokrivenosti neba oblacima odreuje se u osminama. Npr. 8/8 znai da je nebo potpuno prekriveno oblacima, 4/8 znaci da je nebo pokriveno za 50% itd. Male visine oblaka (50-200 m) zapaaju se na atmosferskim frontovima, a u zoni padavina.

Prostori izmeu oblaka veoma su razliiti i izloeni estim promjenama.

Padavine

estice vode koje padaju iz oblaka na zemljinu povrinu su atmosferske padavine. One mogu da budu dugotrajne, (ako padaju iz nimbostratusa i altostratusa), sipee (ako padaju iz strato-kumulusa i stratusa) i pljuskovite (ako padaju iz kumulonimbusa) i esto su praene olujom.

Atmosferske padavine koje padaju iz oblaka koji su povezani atmosferskim frontovi-ma zovu se frontalne, a padavine koje padaju iz oblaka koji nastaju unutar jednorodnih vazdu-

nih masa su unutar masovne padavine.

Padavine se dijele na vrste, tene i mjeovite, a najee se sreu kao:

1. Dugotrajna umjerena kia ije su kapi srednje veliine. 2. Pljusak kise u vidu krupnih kapi, velika intenzivnost, iznenadni poetak i prestanak (torencijalne kie ili pljuskovi). 3. Sipua kia u vidu sitnih kapi i veoma male brzine pada. 4. Dugotrajni snijeg u vidu pahuljica umjerenog intenziteta. 5. Pljusak snijega u vidu krupnih pahuljica, velika intenzivnost, iznenadan poetak i prestanak. 6. Mokri snijeg u vidu mjeavine kie i snijega (susnjeica). 7. Ledena kia u vidu prozirnih kuglica leda, prenika 1-3mm. 8. Snjena krupa pada u obliku bijelih zrna prenika 2-5mm. 9. Grad pada u vidu ledenih kuglica i komada led a nepravilnog oblika i razliitih veliina.

16

Ekoloki znaaj kiseonika

K iseonik svim ivim biima slui za disanje, kao i u procesu oksidacije. Za biljke. koje svojim korijenovim sistemom ive u zemljitu, a nadzemnim dijelovima iznad zemlje, znaajno je da za proces disanja imaju dovoljne koliine kiseonika. U zemljitu. po pravilu, manje je kiseonika jer se procesom mineralizacije organske materije nagomilava CO2, dok se sadraj kiseonika smanjuje. Otuda je za biljke znaajno da se u toku vegetacije odvija pravilna izmjena gasova sa spoljanjom atmosferom. Ovaj proces se naziva aeracija ili disanje zemljita. U movarnim i glinovitim zemljitima, proces aeracije je slabiji, pa je u vezi s tim potrebno preduzimati odreene agrotehnike mjere u cilju poboljanja procesa aeracije

(provjetravanja).

Ekoloki znaaj ugljen dioksida

U gljen dioksid je biljkama neophodan za obavljanje fotosinteze. Nedostatak ugljen dioksida, smanjuje fotosintezu biljka. Njegova koliina u atmosferi je manje-vie stalna i iznosi 0,03 % ili 0,57 mg/l vazduha, premda su mogua stanovita kolebanja koncentraci-je, zavisna godinje sezone, godine pa ak dana i noi. Prizemni sloj atmosfere ima veu kon-centraciju CO2, to je razumljivo. zbog disanja biljaka ili mikrobioloke razgradnje organske materije. Glavni izvor CO2 je disanje biljaka i ivotinja kao i djelovanju mikroorganizama. Mogui su i drugi izvori: sagorijevanje organske materije, erupcija vulkana itd.

Zemljita se razlikuju meusobno po intenzitetu obrazovanja ugljen dioksida i njegovoj izmjenjivosti sa atmosferom, upravo po procesu poznatom kao aeracija ili disanje zemljita. Zemljita bogata humusom, strukturna, dobro aerisana, dobrog toplotnog i vodnog reima imaju bolje disanje za razliku od tekih, glinovitih i vlanih zemljita. Na takvim zemljitima moe doi do nagomilavanja CO2 zbog slabe aeracije. Kada koncentracija ugljen dioksida u takvim zemljitima doe na granicu od 1 % nastupa uginue biljaka, naroito u fazi klijanja i nicanja,

(Molnar i Miloev, 1997).

Ekoloki znaaj azota

A zot je za biljke od velikog znaaja, jer slui za obrazovanje bjelanevina, iji je on najvaniji sastojak. On se u atmosferskom vazduhu nalazi u velikim koliinama oko 78 %. Meutim, azot je u vazduhu u elementarnom stanju, pa ga biljke izuzev nekih bakte-rija ne mogu usvajati. Atmosferskim azotom za sintezu organske materije mogu da se koriste samo bakterije na korijenu leguminoza (Bacterium radicola L., Asotobacter sp. L., C1ostndium) i neke druge sintetiui ga u svoje tijelo, a nakon njihove smrti dolazi do minerali-zacije i oslobaanja azota u obliku nitrata, koji je kao takav usvojiv za biljke. Na ovaj nain se biljke u najveoj mjeri opskrbljuju azotom pa ak i do 150 - 200 kg/ha nitrata. Obrazovanje nitrata u atmosferi iz elementarnog stanja N, deava se i pri elektrinim pranjenjima (munje), koji kasnije putem kie dolazi u zemljite. Na ovakav nain se biljke mogu opskrbiti nitratima ali znatno manje nego putem simbiotskih bakterija. U prosjeku je ta koliina oko 30 kg/ha nit-rata. Ovaj fenomen je iskorien u tehnolokom procesu proizvodnje azotnih ubriva (Haber -

Bosh-ov postupak), (Molnar i Miloev, 1997).

OSNOVNI POKAZATELJI KARAKTERA KLIMEOSNOVNI POKAZATELJI KARAKTERA KLIME

K lima kao spoljni faktor u najveoj mjeri utie na biljnu proizvodnju. S obzirom da ovjek na klimu ne moe uticati, odnosno ne moe je mijenjati zavisno o nje-govim potrebama, nuno joj se prilagoavati. Iz tog razloga. prinuen je da gajenje biljaka prila-goava karakteristikama podruja u kojem on djeluje. Prilikom uvoenja u proizvodnju neke kulture (sorte ili hibrida) na odreeno podruje, potrebno je detaljno prouiti klimatske uslove koji vladaju tim podrujima i ocijeniti pogodnost ekolokih uslova za njenu proizvodnju.

Poznavajui karakter klime i kolebanja vremenskih uslova, u pojedinim godinama,

17

mogu se planirati odreeni agrotehniki zahvati, kao to su ubrenje, obrada zemljita, sjetva i sadnja, zatita, navodnjavanje ili odvodnjavanje itd. Prema tome, za uspjenu biljnu proizvod-

nju prethodno je potrebno definisati klimu regiona. Postoji vie definicija klime, (ugec, 1986):

1. Definicija zasnovana na podacima padavina. 2. Definicija zasnovana na podacima temperature vazduha.

3. Definicija zasnovana na podacima padavina i temperature vazduha.

Definicija klima zasnovana na podacima padavina

Ocjena klime zasnovana samo na osnovu koliine padavina na nekom podruju u toku godine, neprecizna je, jer ne uzima u obzir temperaturu vazduha i njihovo meudjelovanje, te se na taj nain moe stei pogrena slika o karakteru klime ispitivanog regiona. Isto tako ne uzima

u obzir godinji raspored padavina.

Tabela 2. Geofizika podjela klime prema godinjoj sumi padavina (Azzi, 1952)

Definicija klime zasnovana na podacima temperature vazduha

Ocjena klime na osnovu srednje godinje temperature vazduha je takoe neprecizna. jer se u ovom sluaju u obzir ne uzima godinja koliina padavina, koja inae u najveoj mjeri

utie na karakter klime odreenog podruja, kao i godinji raspored temperatura vazduha.

Definicija klime zasnovana na podacima padavina i temperature vazduha

U ovoj grupi definicije klime, a koja se najee koristi, postoje razliite metode ocjena karaktera klime i njihove pogodnosti za biljnu proizvodnju, zasnovane ne na meteorolokim podacima godinje koliine padavina i srednje godinje temperature vazduha. Ove metode nazivaju se zajednikim imenom agroklimatski pokazatelj, a to su izmeu ostalih kini faktor po Lang-u, modifikacija kinog faktor po Graanin-u, indeks sue po De Martonne-

u, hidrotermiki koeficijent po Seljaninov-u, klimadijagram po Walter-u i Liethu-u.

Kini faktor (KF) po Lang-u

Godinja suma padavina (mm) Karakter klime

1. < 250 Aridna (suva)

2. 250-500 Semiaridna (polusuva)

3. 500-1000 Subhumidna (poluvlana)

4. 1000-1500 Humidna (vlana)

5. > 1500 Perhumidna (vrlo vlana)

Srednja godinja temperatura vaz-

duha (0C) Karakter klime

1. < 0,5 Nivalna

2. 0,5-4,0 Hladna

3. 4,0-8,0 Umjereno hladna

4. 8,0-12,0 Umjeeno topla

5. 12,0 20,0 Topla

6. >20,0 Vrua

Tabela 3. Geofizika podjela klime prema srednjoj godinjoj temp.vazduha (Graanin, 1950)

Q - godinja suma padavina (u mm)

T - godinji prosjek temperatura vazduha u 0C

18

Primjer 1.

Tabela 4. Meteoroloki podaci za podruje Banje Luke ( prosjek 1961 -2003. godine, (Hidrometoeroloki zavod Republike Srpske )

Rezultat:

Q - godinja suma padavina (u mm)

T - godinji prosjek temperatura vazduha u 0C

I II III IV V VI VII VIII IX X XI XI Sx

t0C 0,2 2,6 6,75 11 15,95 19,25 20,9 20,7 16,8 11,7 6,6 1,6 11,17

mm 70,5 62,6 77,7 89,2 95,7 111,8 93,6 83,6 95 83,3 97,7 88,9 1049,6

Na osnovu vrijednosti godinjeg kinog faktora (KF),

Lang je klimu podijelio na:

Tabela 5. Godinji kini faktor po Lang-u

Kini faktor (KF) Karakter klime Vegetacija 1. 0-20 Aridna klima Pustine

2. 21-40 Semiridna klima Polupustinje

3. 41 -60

Humidna klima

Stepe i savane

4. 61 100 Slabe ume

5. 101 -160 Visoke ume

6. > 160 Perhumidna klima Tudnre

Graanin (1950), je Langovu klasifikaciju klime na osnovu godinjeg kinog faktora

pojednostavio, da bi se dobila to preciznija ocjena aridnosti odnosno humidnosti klime:

Tabela 6. Godinji kini faktor (KFgod) po Graaninu (1950

Kini faktor (KFgod) Karakter klime

1. < 40 Aridna

2. 41-60 Semiaridna

3. 61-80 Semihumidna

4. 81-160 Humidna

5. > 160 Perhumidna

Iz gore prikazanog primjera, moe se zakljuiti na osnovu Langovog kinog faktora (KF) , da podruju Banje Luke pripada humidnoj klimi.

Nedostatak Langovog kinog faktora je li tome to pri niskim temperaturama postaje nesrazmjerno velik. Pored toga ne izraava klimatske karakteristike po sezonama ili mjesecima. Zato je Graanin (1950) modifikovao ovaj faktor, primjenjujui ga na pojedine periode, te ga je

nazvao mjeseni kini faktor (KFm).

q mjesena suma padavina (u mm)

Primjer 2.

U mjesecu avgustu, na podruju Banje Luke, mjeseni prosjek padavina u 42-godinjem periodu iznosi 83,6 mm, a temperatura vazduha 20,70C, odatle e mjeseni kini

faktor (KFm) iznositi:

19

Tabela 7. Podjela klime na osnovu mjesenog kinog faktora (KFm) prema Graaninu 1950)

Mjeseni kini faktor (KFm) Karakter klime

1. < 303 Aridna

2. 3,4-5 Semiaridna

3. 5,1-6,6 Semihumidna

4. 6,7-13,3 Humidna

5. > 13,3 Perhumidna

Dakle, klima u avgustu podruju optine Gradika, pripada aridnoj klimi. Treba napo-menuti, da je prilikom izraunavanja mjesenog kinog faktora padavinama prvog proljetnognenivalnog mjeseca, treba dodati i padavine prethodnih nivalnih mjeseci, jer se vei dio snjene

vode upije u zemljite u prvim proljetnim mjesecima.

Indeks sue po De Martonne-u

Da bi se izbjegao nedostatak Langovog kinog faktora pri niskim temperaturama, DeMartonne je formulisao indeks sue (Is), koji predstavlja proizvod sume padavina (Q) i prosje-

nih temperatura vazduha (T), uveanog za 10.

A ako se indeks sue (Is) eli izraziti za svaki

mjesece pojedinano, onda formula glasi:

Q - godinja ili mjesena koliina padavina (mm) T - godinji ili mjeseni prosjek temperature vazduha (0C) 12 broj mjeseci u godini 10 - uveden je da bi se izbjegla negativna vrijednost indeksa jer se pretpostavlja. da na veimnadmorskim visinama prosjena godinja temperatura vazduha nee biti manja od -100C. Pret-postavlja se da temperature vazduha ispod -100C nemaju nikakav znaaj jer je zemljite zamrz-

nuto a padavine su iskljuivo u obliku snijega

Primjer 3.

etrdesetdvogodinji prosjek sume padavina za Banju Luku iznosi 1049,6 mm, a pro-sjena temperatura za taj period iznosi 11,17 0C. U avgustu za taj period u prosjeku padne 83,6mm, a srednja mjesena temperatura vazduha je 20,7 0C. Stoga, godinji i mjeseni indeks sue

prosjeno za etrdesetdvogodinji period iznosi:

Godinji indeks sue (Isg):

a mjeseni (Ism):

Na osnovu indeksa sue po DeMartonne-u, postoje tri vrste kli-

matskih oblasti.

Tabela 8: Klimatske oblasti prema De Martonne-u

Klimatske oblasti Indeks

sue (Is) Karakteristike

oblasti Vegetacija

1. Oblast areizma < 5 Nema oticanja vode Sahara, Arapsko poluostrvo, Turkes-tan

2. Oblast endoreizma 5 - 10

Voda koja otie odizvora ne dostie dooceana

Granini pustinjski predjeli sa slabimoticanjem vode.

3. Oblast egzoreizma > 10

Voda koja otie odizvora, rijekamadostie od oceana

Pojavljuju se travne formacije pomi-jeana sa bunjem i trnovitim drve-em. Navodnjavanje je obavezno.

20

Ukoliko se Is pribliava broju 30, utoliko navodnjavanje u tim oblastima nije neopho-dno kao stalna mjera, izuzevi djetelinsko travne smjese ili livade, i one kulture kojima je za rast i razvoj potrebno vie vode (paprika, strne itarice itd).

Oblasti sa Is 30-40 imaju stalno oticanje vode do oceana. U ovim oblastima drvee poinje zauzimati sve vei prostor u prirodi.

Oblasti sa Is iznad 40 imaju stalno i obilno oticanje vode, ume zauzimaju skoro cijeli prostor, a itarice su izloene opasnost od suvine vlage. Odvodnjavanje je potrebno kao stalna

agrotehnika mjera.

Moe se u globalu rei, da podruja sa indeksom sue ispod 20, pripadaju aridnom klimatu.

Prema tome, podruje Banjaluke, u odnosu na godinji Is (prosjek 42 godine), pripada egzoreinom tipu klime, jer je Is = 49,58. Znai, da ovdje voda dotie do okeana pa postoji mogunost propadanja itarica usljed vika vode. Meutim, godinji Is ne ukazuje na kolebanje temperatura padavina u toku godine, jer je mjeseni indeks 32,68, to pokazuje da u ljetnjim mjesecima ne postoji opasnost od vika vlage, jer je oticanje vode umjereno a ponekad je potre-

bno i navodnjavanje.

Hidrotermiki koeficijent po Seljaninovu

Sa stanovita uspjene biljne proizvodnje posebna, vanost se pridaje padavinama u toku vegetacionog perioda iako znaajnu ulogu imaju i padavine koje padaju van vremena vege-tacije.

Metoda Seljaninova nastoji utvrditi veze izmeu isparavanja i atmosferskih prilika pod pretpostavkom da je utroak vode na isparavanje u toplim mjesecima priblino jednak tempera-turnoj sumi umanjenoj za 10 puta:

Uzmemo li odnos sume padavina za neki period prema sumi isparavanja vode iz zemljita za taj isti period, dobijemo hidrotermiki koeficijent (Ks) ili uslo-

vni bilans koji odraava osiguranje nekog mjesta vlagom.

Hidrotermiki koeficijent (Ks) predstavlja odnos izmeu koliine padavina za neki

period i temperaturne sume za taj isti period umanjene za 10 puta:

Na osnovu hidrotermikog koeficijenta po Seljaninovu (Ks), razlikujemo

pet zona osiguranja vlage.

Tabela 9. Podjela klime prema indeksu sue po Seljaninovu

Zona

(podruje)

Hidrotermiki koeficijent

(Ks) Karakteristike podruja

1. I >1,3 Podruje ekscesivne vlanosti

2. II 1-1,3 Podruje dovoljne vlanosti

3. III 0,7-1 Podruje sa jasno izraenim nedostatkom vlage, Navodnja-vanje je opravdano samo za osnovne kulture.

4. IV 0,5-0,7 Podruje suvog ratarenja i niskih nepouzdanih prinosa. Navodnjavanje je obavezno za osnovne kulture.

5. V < 0,5 Podruje polupustinja i pustinja. Proizvodnja hrane je mogue samo uz stalno navodnjavanje.

Izraunavanje hidrotermikog koeficijenta po Seljaninovu (Ks)

Da bi smo izraunali hidrotermiki koeficijent po Seljaninovu, prvo treba izraunati

datum nastupanja (ulaz) temperaturnih pragova od 50C za kriofilne biljke (penica, ra, jeam,

graak, grahorica), te 100C za termofilne biljke (kukuruz, soja, suncokret), a isto tako i datum

21

a) Datum nastupanja temperatura vazduha iznad 5 odnosno 100C (ulaz):

1. 2. odnosno:

b) Datum zavretka vazduha iznad 5 odnosno 100C (silaz):

3. 4. odnosno:

a - srednja mjesena temperatura vazduha koja je najblia vrijednosti 50Codnosno 100C, a manja je od nje. b - srednja mjesena temperatura vazduha koja je najblia vrijednosti 50C odnosno 100C, a vea je od nje. x - broj dana koje treba dodati polovini dana u mjesecu sa temperaturom "a", da bi se dobio datum nastupanja (ulaz), i polovini mjeseca sa temperaturom "b" da bi se dobio datum zavretka (silaz) temperaturnih pragova. n - (u formuli 1. i 3.) koeficijent sa 3 decimale. 30 - broj dana u mjesecu (zaokrueno).

Primjer 4.

Potrebno je izraunati hidrofermiki koeficijent po Seljaninovu za 42-godinji prosjek

podruja Banjaluke za topli dio godine (efektivne temperature iznad 10 0C), (vidi tabelu x.)

Prethodno je potrebno izraunati datume nastupanja i zavretka temperatura vazduha

iznad 100C (ulaz i izlaz).

Ulaz - datum nastupanja temperatura vazduha iznad 100C

- za podruje Banje Luke (vidi tabelu 4.) je u mjesecu martu, a u prosjeku iznosi 6,750C

(temperatura najblia temperaturi 100 C a manja je od nje).

- za podruje Banje Luke je u aprilu, a iznosi 110C (temperatura vazduha najblia temperaturi

od 10 0C a vea je od nje).

zavretka (silaz) temperaturnih pragova od 5 i 100C, a formule glase, (ari, 1983 ):

Broj dana u formuli 2. (x = 22,89) pribraja se polovini dana mjeseca sa temperaturom

"a" ,a to je u ovom sluaju mart, a onda se od toga se oduzme broj dana mjeseca marta (31):

(15,5+22,89) - 31 = 7,39 (zaokrueno 7)

To znai, da je datum nastupanja temperatura vazduha iznad 100C u prosjeku za podruje

Banje Luke: 7. april, jer je 7, dobijen raunskim putem viak dana koji ulazi u mjesec april.

2) Silaz - datum zavretka temperatura vazduha iznad 10 0C

a) - iznosi 6,60C, to je prosjena temperatura u novembru (temperatura vazduha najblia 100C a

manja je od nje tabela 4).

b) - iznosi 11,70C, to je prosjena temperatura vazduha u oktobru (temperatura vazduha najbli-

a 100C a vea je od nje tabela 4).

Broj dana iz formule 4. (x = 9,88 dana) dodaje se polovini dana mjeseca sa temperatu-

rom "b" a to je oktobar: (15,5+9,88) = 25,38 (zaokrueno 25)

22

Broj dana iz formule 4. (x = 9,88 dana) dodaje se polovini dana mjeseca sa temperatu-rom "b" a to je oktobar: (15,5+9,88) = 25,38 (zaokrueno 25)

Dakle, datum zavretka temperatura vazduha iznad 100C je 25.oktobra.

Nakon izraunavanja poetka i zavretka nastupanja temperatura iznad 100C (ili 50C).

moe se izraunati hidrotermiki koeficijent po Seljaninovu:

a) Raunanje sume padavina za razdoblje od 7. aprila do 25. oktobra

S obzirom da je 7. april poetak nastupanja temperatura vazduha iznad 100C, od tog datu-

ma se rauna suma padavina za taj mjesec i cijelo razdoblje do 25. oktobra.

Suma padavina za april 89,2 mm (vidi tabelu 4.), podijeli se sa brojem dana u mjesecu -

30, a potom mnoi sa brojem dana od 7. aprila do kraja mjeseca - 23 dana.

Za ostale mjesece do oktobra, suma padavina se sabira, a u oktobru se suma padavina za taj mjesec dijeli sa brojem dana u mjesecu i mnoi sa brojem dana do zavretka nastupanja tem-peratura iznad 100C, a to je do 25. oktobra - 25 dana:

b) Raunanje sume temperatura vazduha od 7. aprila do 25. oktobra

Princip je slian kao kod izrade sume padavina. Broj dana u mjesecu aprilu od 7. apri-la do 30. aprila (23 dana) mnoi se sa srednjom mjesenom temperaturom vazduha. U ostalim mjesecima do 25. oktobra, srednja mjesena temperatura vazduha mnoi se sa brojem dana do

25. oktobra (25 dana). Svi umnoci za svaki mjesec se potom sabiraju:

Nakon ovih preraunavanja, konano se moe izraunati hidrotermiki koeficijent po

Seljaninovu (Ks):

Na osnovu hidrotermikog koeficijenta (Ks) za podruje Banje Luke, moe se zakljuiti da razdoblje od 7. aprila do 25. oktobra u 42 godinjem prosjeku pripada oblasti

ekscesivne vlanosti.

Hidrotermiki koficijent po Seljaninovu se moe koristiti pri ocjeni karaktera klime za svaki mjesec pojedinano, tako to se suma padavina u mjesecu podijeli sa sumom temperatura umanjenom za 10 puta (suma temperatura za jedan mjesec dobije se tako da se prosjena mjese-

Dakle, datum zavretka temperatura vazduha iznad 100C je 25.oktobra.

Nakon izraunavanja poetka i zavretka nastupanja temperatura iznad 100C (ili 50C).

moe se izraunati hidrotermiki koeficijent po Seljaninovu:

a) Raunanje sume padavina za razdoblje od 7. aprila do 25. oktobra

S obzirom da je 7. april poetak nastupanja temperatura vazduha iznad 100C, od tog datu-

ma se rauna suma padavina za taj mjesec i cijelo razdoblje do 25. oktobra.

Suma padavina za april 89,2 mm (vidi tabelu 4.), podijeli se sa brojem dana u mjesecu -

30, a potom mnoi sa brojem dana od 7. aprila do kraja mjeseca - 23 dana.

Za ostale mjesece do oktobra, suma padavina se sabira, a u oktobru se suma padavina za taj mjesec dijeli sa brojem dana u mjesecu i mnoi sa brojem dana do zavretka nastupanja tem-peratura iznad 100C, a to je do 25. oktobra - 25 dana:

23

na temperatura vazduha pomnoi sa brojem dana u mjesecu - t0C = 31 x 20,7 = 641,7 0C):

Hidrotermiki koeficijent za avgust (podruje Banje Luke 42- godinji prosjek):

To znai da je klima u avgustu na podruju Banje Luke na

granici ekscesivne vlanosti.

Klimadijagram prema Heinriche Walter-u i Lieth-u

K limadijagramom se moe grafiki prikazati klima nekog mjesta, odnosno humid-nosti ili aridnosti klime po mjesecima. Na apscisi se obiljeavaju mjeseci, a na ordinatama srednje mjesene temperature vazduha i mjesene sume padavina.

Za nae uslove, odnos izmeu temperatura vazduha i padavina je 1 : 3. dok je za suna

(aridna) podruja 1 : 2. a za humidna podruja 1 : 4.

Taj omjer znai da 100C za nae uslove odgovara 30 mm padavina. On je usklaen sa

kinim faktorom, indeksom sue i hidrotermikim koeficijentom.

Na osnovu ubiljeenih vrijednosti za temperature i padavine, po mjesecima, povlae se dvije krive, i to kriva za temperaturu debljom a za padavine tanjom linijom. Povrina iznad temperaturne krive a ispod krive padavina se rafira i predstavlja vlaan dio godine, a povrina ispod temperaturne krive a iznad krive padavina se obiljei takicama to predstavlja suni

(aridni) dio godine (vidi graf 1.)

Grafikon 1. Klima dijagram po H.Walter-u i Lieth-u za podruje Banje Luka (prosjek

1961/2003. godina)

BILANS VODE U ZEMLJITU

K limadijagrami i drugi ranije prikazani pokazatelji humidnosti i aridnosti klime odreenog podruja, izraavali su viak tj. manjak vode. Iz njih nije bilo vidljivo kakvo je stanje vlage u zemljitu, jer se zemljita meusobno razlikuju po fizikim, hemijskim biolokim osobinama, naroito po hidrolokim karakteristikama, a u prvom redu po fizioloki

aktivnoj vodi i neaktivnoj mrtvoj vlazi zemljita.

24

Podaci o vlanost i zemljita izraeni u odnosu na apsolutno suvo zemljite, ne mogu se koristiti u praksi u ovakvom obliku jer ne daju stvarno stanje osiguranja kultura vlagom, niti

se za razliite tipove zemljita mogu meusobno uporeivati.

Za odreivanje stepena osiguranja usjeva vlagom,. neophodno je poznavati koliinu vlage koja je dostupna biljkama, ali ne u procentima, ve u apsolutnim jedinicama (u mm vode-nog stuba). Ova veliina naziva se fizioloki aktivna vlaga, a jednaka je razlici izmeu ukupnog sadraja vlage u zemljitu i koliine fizioloki neaktivne ili neproduktivne vlage tj. one vlage koja je nedostupna biljkama. Ovo se odnosi na sadraj vlage u bilo kojem momentu vlage zem-ljita.

Fizioloki aktivna vlaga predstavlja razliku izmeu poljskog vodnog kapaciteta tj. retencionog kapaciteta i mrtve vlage zemljita. Za izraunavanje ovih veliina, neophodno je poznavanje osnovne agroekoloke osobine zemljita za svakih 10 cm dubine zemljita kao to je zapreminska masa prividna, koeficijent venjenja, poljski odnosno retencioni kapacitet.

Koeficijent venjenja ili vlanost venjenja je ona vlanost zemljita pri kojoj se nedos-

tatak vlage u eliji biljke ne nadoknauje ak ni u uslovima minimalne transpiracije nou.

Ako raspolaemo podacima hidropedolokih osobina zemljita, postupak izraunava-

nja korisne vode je sljedei, (ugec, 1986):

a - ukupni sadraj vlage u sloju zemljita za koje se vri izra-unavanje (u mm) b- procenat vlanosti zemljita na Istoj dubini (teinski proce-nat)

c- zapreminska masa prividna za odgovarajui sloj zemljita d- debljina sloja zemljita (u cm) 10- koeficijent koji slui za prevoenje zaliha vlage iz cm u mm 100- koeficijent za prevoenje procenta vlage u g vode.

Odreivanje koeficijenta venjenja

Odreuje se na dva naina: pomou biljaka i pomou instrumenata.

Odreivanje take venjenja pomou biljaka

U ovu svrhu kao test kultura slui zob. Poto se kulture meusobno razlikuju po taki venua potrebno je izvriti testiranja za one kulture koje se najee uzga-jaju u plodoredu. Meutim, u laboratorijskim uslovima, najee se koristi zob.

Postupak:

Na terenu se uzmu uzorci zemljita sa table gdje se namjerava sijati odreena kultura. U posudu sa zemljitem (prenika 3 cm sa visinom 10 cm ija je zapremina 70 cm3) dodaje se

20 cm3 vode sa otopljenim hranjivima.

U tako pripremljenu posudu sije se 1 (jedno) sjeme. Postupak se izvodi u najmanje etiri ponavljanja. Nakon toga se vri svakodnevno osmatranje do pojave klice. Kada se pojavi klica, povrina se prekriva votanim papirom. sa tim da se izbui rupica kroz koju se provue iznikla zob. Na mjestu dodira votanog papira i ivice posude zalije se rastopljenim voskom ili parafinom, a nakon toga se iznad papira nasipa pijesak da sprijei isparavanje vode iz zemljita. Kada se primjeti da je biljka izgubila turgor, posuda se otvara, tako da se iz posude izvadi povr-inski sloj zemlje debljine 2 cm, a od ostalog dijela zemljita se uzima uzorak za odreivanje vlage. Dobiveni procenat vlanosti na bazi apsolutnog suvog zemljita predstavlja koeficijent

venjenja.

25

Grafikon 2 . Bilanca vode u zemljitu za podruje Banje Luke (prosjek 1961/2003. godina)

Odreivanje take venjenja pomou instrumenata

U ovom sluaju najee se koristi Pressure membranne extractor, instrument koji moe raditi pod razliitim pritiscima, od 98,07 do 1481 kPa ili 1 -15 atm, a dobi-jene vrijednosti slue za odreivanje pF krive, odnosno pritisak u atmosferama iskazuje se u pF vrijednostima, gdje je pF logaritam visine vodenog stuba izraen u cm kojim se postie odree-

ni pritisak po jedinici povrine:

Tabela 10. Odnos pritiska i pF vrijednosti

Stub vode (cm) Pritisak (kPa) Atmosferski priti-sak pF vrijednost

100 9.81 0,11 2

346 32,36 0,33 2,54

1000 98,07 1 3

10000 980.67 10 4

15849 1481,00 15 4,2

Uzorci zemljita stave se u posebne gumene prs-

tenove (prenika 5 cm). Gornji prsten je debljine 1 cm sa

posebnom polupropusnom membranom. Zemljite se

navlai do maksimalnog vodenog kapaciteta, a potom se

stavi pod pritisak od 1481 kPa (15 atm), jer se pretposta-

vlja to kod veine kulturnih biljaka maksimalna snaga

upijanja vode iz zemljita. Nakon 24 asa uspostavlja se

ravnotea tj. sva voda koju bi korijen mogao povui sa

estica zemljita prola je kroz polupropusnu membranu.

U zemljitu je ostala vrsto vezana vlaga. Uzorci se tada

izvade iz aparata i stavljaju na suenje da bi se utvrdio

sadraj vode u njima. Dobiveni procenat u odnosu na

apsolutno suvo zemljite predstavlja taku venjenja ili Slika 5.Presure mambrane extractor velikog kapaciteta

26

Slika 6. Pressure membrane extraktor (cilindar sa uzorcima zemljita, polupropusna membrana, prstenovi za uzorke zemljita

Primjer izraunavanja fizioloki aktivne vlage:

Prethodnim istraivanjima hidropedolokih osobina zemljita utvreno je smo da je:

kv - koeficijent venjenja = 5,2 b - procenat vlage zemljita na 20 cm dubine = 23% c - zapreminska masa zemljita (zm = 1,32 g/cm3) d - debljina ispitivanog sloja zemljita = 20 cm

Sada se izraunava neaktivna vlaga (n.v):

Na kraju se izraunava fizioloki aktivna vlaga zemljita (f.a.v):

Prvo se izraunava ukupni sadraj

vlage zemljita u sloju od 20 cm:

ODREIVANJE FIZIKIH OSOBINA ZEMLJITA

Z emljite je pored klime i reljefa glavni faktor poljoprivrednog stanita, a smatra se etvorofaznim disperzivnim sistemom, sastavljenih od vrstih estica (organskih i mineralnih), vode odnosno vodene otopine krutih materija i apsorbovanih gaso-va. vazduha i organizama (mikroba i makroba).

Da bi neko zemljite bilo supstrat za uzgoj kulturnih biljaka, mora biti plodno, a to znai da biljkama prua dovoljno hranjiva, vode, kiseonika i toplote. ovjek na zemljite utie raznim agrotehnikim i agromeliorativnim mjerama, mijenjajui ga i poboljavajui njegove hemijske, bioloke i fizike osobine, kako bi bilo pogodniji supstrat za uzgoj kulturnih biljaka.

Ovom prilikom zadraemo se ukratko na fizikim osobinama zemljita, odnosno nji-hovom odreivanju kao to je zapreminska masa prividna, zapreminska masa prava, retencioni kapacitet, kapacitet zemljita za vazduh i ukupni porozitet. Poznavajui neke od ovih osobina (zapreminska masa zemljita), moe se tano odrediti ili izraunati koliinu ili masu obraenog zemljita po jedinici povrine, a u vezi sa tim i potrebnu koliinu mineralnih ubriva za melio-rativno ubrenje ili ubrenje na zalihu u cilju poboljanja hemijskih osobina zemljita.

Odreivanje zapreminske mase prave (zmp)

Pod zapreminskom masom prave podrazumijeva se masa 1 cm3 zemljita bez pora izraenu u gramima. To je specifina masa vrste faze zemljita. Na nju utie sadraj organske materije (humusa) u zemljitu, vrste minerala.

Za njeno odreivanje koristi se najee piknometar metoda ali se koriste i druge metode: metoda pomou ksilola, kerozina, alkohola i druge.

27

Pomou piknometra - izvae se 10 g vazduno-suvog zemljita i doda cca 30 cm3 vode i kuva se na blagoj vatri sa istovremenim mijeanjem staklenim tapiem da se ukloni adsorbovani vazduh.

U meuvremenu se u piknometar od 100 cm3 naspe iskuvana destilovana voda i tem-pira na 20 0C, dobro se obrie i izvae. Ovo predstavlja teinu "A". Nakon toga se piknometar isprazni i u njega se kvantitativno prenese suspenzija zemljita, a potom se destilovanom vodom dopuni piknometar do markera i zaepi zabruenim upljim epom iz koga izae viak vode. a zatim opet tempira na 20 0C obrie se i ponovo izvae.

Ova masa se oznaava sa "B".

Masa "A" + zemljite (10 g) predstavlja vrijednost "C".

"C - -B" = zapremina istisnute vode odnosno zemljita, jer je zapremina tijela potop-ljenog u vodi jednaka zapremini istisnute vode.

Ako se masa zemljita tj. 10 g podijeli sa zapreminom (C - B) dobije se vrijednost koja predstavlja pravu zapreminsku masu (zmp).

Masa piknometra sa vodom (A).. 128,45 g Masa piknometra sa vodom + zemljite . 138,45 g

Masa piknometra sa vodom i zemljitem - bez istisnute vode (B).. 133,95 g

Odreivanje zapreminske mase prividne (ili specifine mase prividne) (Zmv)

Pod zapreminskom masom se podrazumijeva masa 1 cm3 zemljita u prirodnom nenaruenom stanju tj. sa svim njegovim porama.

Za ovo odreivanje koriste se cilindri po Kopeckom (Kopetzky) zapremine od 100 cm3. Cilindre prispjele sa terena mokrom krpom treba dobro oistiti i staviti u suionik na

1050 C, kroz 24 asa a potom izvagati.

Primjer 6.

Masa cilindra po Kopeckom (g)... 185,91 g

Zapremina cilindra (Zc).... 101,23 cm3 Masa cilindra + suvo zemljite (G).. 297,34 g

Nakon suenja, cilindri sa zemljitem se vau a odvage upisuju sa dvije decimale. Od ukupne mase (cilindar + suvo zemljite) oduzima se masa praznog cilindra, kako bi se dobila samo masa suvog zemljita.

Nakon toga se masa suvog zemljita zatim dijeli sa zapreminom cilindra po Kopetzky-om da bi se dobila zapreminske masa prividna uzorka zemljita:

Kao to je ranije bilo nag