GODZINA „W” 1 SIERPNIA │ 17.00

ZATRZYMAJ SIĘ I ODDAJ CZEŚĆ POWSTAŃCOM WARSZAWSKIM

POWSTANIE WARSZAWSKIE 1.08.1944 – 2.10.1944

Geneza POWSTANIA WARSZAWSKIEGO

W styczniu 1944 Niemcy zaczęły wycofywać się przed wojskami ZSRR. Wówczas na ziemiach Polski wojsko Polskiego Państwa Podziemnego – Armia Krajowa (AK) rozpoczęła skierowaną przeciwko armii niemieckiej akcję pod kryptonimem „Burza”. Jednym z głównych jej celów było pokazanie ZSRR, że na zajętych terenach Polski w granicach sprzed 1939 r. gospodarzem jest AK uznająca władzę Rządu Polskiego na Emigracji.

W ostatnich dniach lipca 1944 r. oddziały Armii Czerwonej zbliżały się do Warszawy w pościgu za wycofującymi się dywizjami Wehrmachtu. W stolicy wyczuwało się napiętą atmosferę oczekiwania, że wreszcie nadszedł czas zbrojnej i otwartej walki z okupantem. Polacy chcieli tę walkę podjąć i wystąpić wobec Sowietów w roli gospodarzy wyswobodzonej spod okupacji hitlerowskiej stolicy.

AK pozostaje w gotowości podjęcia działań zbrojnych w Warszawie. Tymczasem władze niemieckie wydają rozkaz stawienia się 100 tys. mężczyzn i kobiet w wieku 17-65 lat do prac fortyfikacyjnych nad Wisłą. Oznaczało to, że Niemcy będą bronić Warszawy przed zbliżającymi się wojskami ZSRR.

Warszawiacy zignorowali wezwanie okupanta i szykowali się do Powstania. Sytuacja się komplikowała, z jednej strony Niemcy umacniali się w Warszawie a z drugiej, do stolicy zbliżała się Armia Czerwona. W tej sytuacji dowódca AK gen. Tadeusz Bór-Komorowski po naradzie z dowódcą Okręgu Warszawskiego AK płk Antonim Chruścielem ps. „Monter” wydał rozkaz rozpoczęcia Powstania we wtorek 1 sierpnia 1944 r. o godz. 17 (godzina „W”).

1 sierpnia 1944 r. do Powstania przystąpiło ok. 25 tys. żołnierzy Armii Krajowej, ale tylko co dziesiąty z nich był uzbrojony. W trakcie walk siły powstańcze wzrosły do ok. 35 tys. żołnierzy.

W pierwszych dniach walk powstańcy zajęli wiele ważnych strategicznie obiektów. Jednak nie udało im się całkowicie opanować większości dzielnic.

Przebieg POWSTANIA WARSZAWSKIEGO

Tereny opanowane przez powstańców na dzień 4 sierpnia 1944 – maksymalny zasięg terytorialny Powstania

Obiekty strategiczne zajęte przez Powstańców

➢ elektrownia na Powiślu (1) ➢ budynek Dyrekcji Kolei (2) ➢ Dworzec Pocztowy (3) ➢ gmach PKO (4) ➢ Państwowa Wytwórnia Papierów

Wartościowych (5) ➢ magazyn na ulicy Stawki (6) ➢ obóz koncentracyjny tzw. Gęsiówka,

z którego powstańcy uwolnili ok. 350 żydów greckich, polskich, rumuńskich i holenderskich (7)

Niemcy krwawo odparli ataki na lotnisko i siedzibę Gestapo w alei Szucha. W rękach okupantów pozostały między innymi mosty na Wiśle, Dworzec Gdański, Cytadela, budynek PAST-y (Polskiej Akcyjnej Spółki Telegraficznej). Ludność Warszawy z entuzjazmem przyjęła rozpoczęcie Powstania. Radośnie witała oddziały powstańcze, cieszyła się z ich sukcesów, spontanicznie budowała barykady, wywieszała polskie flagi, pojawiła się prasa powstańcza i plakaty. Z żalem żegnano pierwszych poległych.

Powstańcy nie dysponowali jednolitym uzbrojeniem i umundurowaniem. Liczono, że po zdobyciu magazynów doposaży się walczących. Swym ubiorem starali się nawiązywać do mundurów wojskowych. Nie wszyscy mieli takie możliwości i bardzo często walczyli w ubiorze cywilnym. Elementem rozpoznawczym żołnierzy AK były biało czerwone opaski. Wygląd opaski regulował rozkaz Komendanta Warszawskiego Okręgu Armii Krajowej płk dypl. Antoniego Chruściela ps. "Monter„.

Broń i mundury powstańców

„Każdy żołnierz AK występuje w opasce biało-czerwonej, na białej części opaski - litery WP, między literami pośrodku - godło państwowe (orzeł), pod orłem - nr oddziału. Opaska [ma być noszona] na prawym przedramieniu ponad łokciem."

(z rozkazu z dnia z 11 sierpnia 1944 roku)

− bluza maskująca Waffen SS M42 typ I, − hełm niemiecki M42 z pokrowcem, − czapka polowa Feldmütze z orzełkiem

wojskowym i znaczkiem batalionu: białym parasolem na czerwonej tarczy. Na czapce biało - czerwony proporczyk,

− opaska powstańcza ze stemplem WP (oznaczenie przynależności państwowej),

− chusta batalionowa (granatowa w białe groszki).

Elementy umundurowania żołnierzy „Parasola”

Elementy uzbrojenia żołnierzy „Parasola”

Karabin Mauser 98k Pistolet maszynowy MP 40 Pistolet maszynowy STEN

Pistolet P 08 Pistolet P 38 Torba sanitarna z metalowymi pudełkami do sterylizacji narzędzi

Dowództwo Powstania podzieliło Warszawę na odcinki obronne zwane „powstańczymi wyspami”, na terenie których działała Harcerska Poczta Polowa. W Śródmieściu nadawało powstańcze radio Błyskawica, w kinach wyświetlono reportaże z walk. Wskutek nasilającego się ognia artyleryjskiego i bombardowań, łączność odbywała się głównie przejściami wybitymi w piwnicach domów zajętych przez powstańców.

Radiostacja „Błyskawica” – Halo, tu mówi „Błyskawica”

Niemal natychmiast po otrzymaniu wiadomości o wybuchu powstania w Warszawie Adolf Hitler wydał rozkaz nakazujący stłumienie zrywu, zniszczenie miasta i eksterminację mieszkańców. Pacyfikacji powstania miały dokonać siły lądowe. "Każdego mieszkańca należy zabić, nie wolno brać żadnych jeńców. Warszawa ma być zrównana z ziemią i w ten sposób ma być stworzony zastraszający przykład dla całej Europy" – brzmiał rozkaz przywódcy III Rzeszy. Zgromadzenie sił do stłumienia powstania Hitler powierzył szefom SS Heinrichowi Himmlerowi i Sztabu Generalnego Wojsk Lądowych Heinzowi Guderianowi. Dowódcą sił, łącznie liczących ponad 6,5 tys. żołnierzy, został gen. Erich von dem Bach-Zelewski.

Kontratak sił niemieckich

Do walk w Warszawie zaangażowano m.in. siły rezerwowe, brygady SS O. Dirlewangera i SS-RONA B. Kaminskiego, kompanie policyjne z Poznania, Gniezna, Łodzi i Rawicza pod dowództwem H. Reinefartha oraz pułk ochronny Wehrmachtu W. Schmidta i azerbejdżański pułk kombinowany H. Bergmanna.

Na Woli masowa eksterminacja rozpoczęła się 5 sierpnia. Cywilów mordowano z broni maszynowej lub wrzucano granaty do zamieszkałych domów, które później podpalano. To najtragiczniejsze wydarzenie w czasie Powstania Warszawskiego. W dniach 5-7 sierpnia 1944 r. na Woli zginęło od 40 do 60 tys. mieszkańców w masowych egzekucjach dokonywanych przez oddziały niemieckie na rozkaz Hitlera.

Kolejnym celem niemieckiego ataku było Stare Miasto. Natarcie niemieckiej piechoty wspierała artyleria rakietowa (jej wyrzutnie powstańcy nazywali „krowami” lub „szafami” z powodu charaktery-stycznego dźwięku), miny samobieżne Goliath, czołgi i bombowce nurkujące Stukas, pociąg pancerny a nawet kanonierki pływającej po Wiśle. W ciągu 3 tygodni walk zostały zniszczone: Zamek Królewski, Katedra św. Jana i dziesiątki innych bezcennych zabytków kultury. 13 sierpnia obok domu przy ul. Kilińskiego 1 eksplodował pojazd gąsienicowy nafaszerowany ładunkami wybuchowymi. Przeszedł do historii jako tzw. czołg – pułapka, zginęło wówczas 300 osób.

Ruiny Starówki: Plac Zamkowy, Kościół św. Jana Chrzciciela i Zamek Królewski

Po dwóch nieudanych próbach połączenia się z Żoliborzem, a pod koniec sierpnia również nieudaną próbę przebicia się do Śródmieścia, pod wpływem nieustannego naporu nieprzyjaciela obszar obrony dramatycznie się skurczył. Na niewielkiej przestrzeni stłoczonych było kilkadziesiąt tysięcy ludności cywilnej i powstańców. W tej sytuacji dowództwo podjęło decyzję o ewakuacji kanałami do Śródmieścia i na Żoliborz lekko rannych oraz oddziałów bojowych. W godzinach popołudniowych ostatnie oddziały opuściły ruiny Starówki. Łącznie wyszło ze Starego Miasta około 3.600 rannych i żołnierzy, głównie do Śródmieścia. Na miejscu została ludność cywilna i szpitale przepełnione ciężko rannymi.

Ewakuacja Szpitala Maltańskiego

Komendant główny Armii Krajowej gen. Tadeusz Komorowski "Bór" wydał 14 sierpnia 1944 r. rozkaz, zgodnie z którym wszystkie uzbrojone oddziały AK miały wyruszyć na pomoc walczącej Warszawie.

Marsz z odsieczą w kierunku Warszawy podjęły wszystkie jednostki AK, jednak z powodu braku broni ciężkiej i trudności w marszu dotarcie do Warszawy było niemożliwe. Jednostki AK nie tylko staczały ciężkie walki z Niemcami ale były też zatrzymywane i demilitaryzowane przez Armię Czerwoną.

… na pomoc walczącej Warszawie

Grupa Armii Krajowej „Kampinos”Oddział AK z Zgrupowania „San”

Oddziały AK w Warszawie toczył walkę w zupełnym osamotnieniu. Pomoc Aliantów Zachodnich, ograniczona ze względu na możliwości techniczno-organizacyjne, mimo poświęcenia lotników uczestniczących w lotach ze zrzutami była zbyt mała, by zmienić losy Powstania. Dopiero 18 września została wykonana misja „Franlic”. Większość zrzutów jednak spadła na tereny bombardowane przez nieprzyjaciela. Powstańcy przejęli tylko ok. 20% całości zrzutów.

W trakcie walk – 29 września – rządy Wielkiej Brytanii i USA uznały żołnierzy AK za kombatantów, których należy traktować zgodnie z konwencjami międzynarodowymi. Jednak siły niemieckie prowadziły działania w sposób barbarzyński, popełniając zbrodnię ludobójstwa.

Armia Czerwona, stacjonująca na praskim brzegu Wisły, nie wsparła powstańców, a działania, które podjęła, miały charakter pozorowany, przedłużający agonię miasta i jego obrońców. Na oczach Rosjan Niemcy dokonywali masakry miasta. Gdy w połowie września 1944 r. oddziały 1. Armii ludowego Wojska Polskiego podjęły próbę sforsowa-nia Wisły na odcinku Czerniakowa, źle przygotowana i pozbawiona wsparcia akcja, zakończyła się klęską. Podobny finał miały działania podjęte w trzy dni później na wysokości Żoliborza. Łączne straty ludowego WP w nieudanych desantach na lewy brzeg Wisły wyniosły 3764 zabitych, zaginionych, rannych i jeńców.

Po upadku Starego Miasta Niemcy rozpoczęli pacyfikację kolejnych dzielnic. Najpierw kolej przyszła na dzielnice położone przy Wiśle – Powiśle i Czerniaków. W międzyczasie front rosyjski zbliżył się do linii Wisły. 13 września 1944 r. została zajęta przez Rosjan prawobrzeżna Praga. Niemcy wysadzili mosty na Wiśle. Odepchnięcie powstańców od Wisły miało utrudnić Rosjanom ewentualny desant na lewy brzeg. Ci jednak zbytnio się z nim nie spieszyli.

Po ciężkich walkach Niemcy 7 września opanowali Powiśle. Padła warszawska elektrownia. Miasto zostało pozbawione prądu.

Most KierbedziaMost Poniatowskiego

OSTATNIE WALKI I KAPITULACJA

Kolejne natarcie niemieckie ruszyło na Czerniaków. 23 września padł ostatni punkt oporu w tej dzielnicy. Ciężar walk przeniósł się na Mokotów, który skapitulował 27 września. 30 września skapitulowała również północna dzielnica Warszawy – Żoliborz.

W rękach Polaków pozostała jedynie środkowa część miasta, odcięta od Wisły i ze wszystkich stron otoczona przez wojska niemieckie. Padające bez przerwy pociski artyleryjskie i bomby lotnicze zmieniały w ruiny kolejne domy. Nie było elektryczności. Brakowało żywności i wody a powstańcom brakowało broni, amunicji, lekarstw, bandaży. Szerzyły się choroby. Przepełnione szpitale z trudnością ratowały rannych i chorych – same będąc celem niemieckich bombardowań.

Przekop przez Aleje JerozolimskieŚródmieście Północne

Wybuch pocisku kaliber 600 mm Budynek "Pasty"

Gdy po upadku Żoliborza w rękach powstańców znajdowało się już tylko Śródmieście, gen. Tadeusz Bór-Komorowski, komendant główny AK, uznał, że kontynuacja walki nie ma sensu. Zdecydował się rozpocząć rozmowy kapitulacyjne z Niemcami. – Dalsza walka w Warszawie nie ma już żadnych szans. Zdecydowałem się ją skończyć – napisał generał 1 października w depeszy do polskich władz w Londynie.

Najważniejsi dowódcy powstania warszawskiego

Gen. Tadeusz Komorowski (pseudonim „Bór”)

komendant główny AK

Gen. Tadeusz Pełczyński (pseudonim „Grzegorz”)

zastępca komendanta głównego AK

Płk Antoni Chruściel (pseudonim „Monter”)

komendant Okręgu Warszawskiego AK

W nocy z 2 na 3 października 1944 r. w podwarszawskim Ożarowie w kwaterze SS-Obergruppenführera Ericha von dem Bacha, dowodzącego niemieckimi wojskami w Warszawie, przedstawiciele Komendy Głównej AK płk Kazimierz Iranek-Osmecki „Jarecki" i ppłk Zygmunt Dobrowolski „Zyndram" podpisali układ o zaprzestaniu działań wojennych

Moment podpisania aktu kapitulacji Powstania Warszawskiego. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe.

POWSTANIE WARSZAWSKIE

− 63 dni heroicznej walki – największej akcji zbrojnej Armii Krajowej i jednocześnie najdłuższej polskiej bitwy II wojny światowej,

− upadło z powodu braku skutecznej pomocy w tej samej chwili, gdy armia nasza pomagała wyzwolić się Francji, Belgii i Holandii,

− spośród 40–50 tys. powstańców poległo ok. 17 tys., a ok. 20 tys. zostało rannych,

− w trakcie powstania zostało zabitych, rannych lub uznanych za zaginionych od 150 tys. do 200 tys. warszawiaków,

− ok. 15 tys. żołnierzy (w tym ok. 900 oficerów i 2 tys. kobiet) trafiło do niemieckiej niewoli,

− oddziały 1. Armii Wojska Polskiego w walkach o Pragę, podczas prób forsowania Wisły oraz wspólnych walkach na Czerniakowie, utraciły one blisko 5,5 tys. zabitych i rannych.

POWSTANIE WARSZAWSKIE

1.08.1944 – 2.10.1944 Koniec

➢ J.S. Majewski, T. Urzykowski, Przewodnik po powstańczej Warszawie, Świat Książki, Warszawa 2014

➢R. Dolecki, K. Gutowski, J. Smoleński, Po prostu historia, Warszawa 2014 ➢S. Roszak, J. Kłaczkow, Poznać przeszłość. Wiek XX, Warszawa 2011 ➢M. Grabowski, Powstańcze miasto w mieście: [w:] Nasza historia, Polska The

Times, VII/VIII, 2014 ➢ J. Szczepański, Podziemna wojna: [w:] Nasza historia, Polska The Times, VII/

VIII, 2014

BIBLIOGRAFIA