Spis treści

Krótko o filmie 5

Strzępy pamięci 5

Wartość ofiary, sens pamięci 6

Ceną była śmierć za wolności smak 7

Na barykadach 8

TEMAT: „Sierpniowe niebo. 63 dni chwały” Ireneusza Dobrowolskiego, czyli Powstanie Warszawskie z perspektywy współczesności: pokoleniowydwugłos – scenariusz lekcji dla szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych (język polski) 9

TEMAT: „Sierpniowe niebo. 63 dni chwały” Ireneusza Dobrowolskiego jako przykład zastosowania nowego języka filmowego w kinie historycznym – scenariusz lekcji dla szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych (zajęcia artystyczne, wiedza o kulturze) 11

TEMAT: Powstańcze piosenki – Scenariusz lekcji historii o Powstaniu Warszawskim z użyciem filmu „Sierpniowe niebo. 63 dni chwały” w reżyserii Ireneusza Dobrowolskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 13

Powstanie Warszawskie 16

fot.

Prze

mys

ław

Gre

la

2

OBSADA:

PROFESOR – KRZYSZTOF KOLBERGER MATKA BASI – ANNA NEHREBECKA

PANI ROBACZEWSKA – ANNA ROMANTOWSKALEONARD – JERZY NOWAK

MILSKI – ŁUKASZ KONOPKA ALEKSANDER RUDZKI – STANISŁAW BREJDYGANT

TOLA – JUSTYNA SIEŃCZYŁŁO PODSIOLAK/INWESTOR – ALEKSANDER MIKOŁAJCZAK

DYREKTOR – EMILIAN KAMIŃSKI BASIA – KAJA GRABOWSKA

STASZEK – MICHAŁ SĘKIEWICZ DOWÓDCA SS – DARIUSZ BISKUPSKI

oraz

ROBERT „WILKU” DARKOWSKIMACIEJ „BILON” BILKA

JERZY ROMANOWSKI, PS. „DRAŃ”

REŻYSERIA – IREK DOBROWOLSKI PRODUCENT – ANNA DOBROWOLSKA SCENARIUSZ – IREK DOBROWOLSKI ZDJĘCIA – ROMUALD LEWANDOWSKI SCENOGRAFIA – KRYSTYNA BASAK, KINGA

KŁOSIŃSKA, MARYLA MUSIDŁOWSKA-SAMECKA, AGATA PRZYBYŁ

STYLIZACJA – POLA GUŹLIŃSKA MUZYKA – HEMP GRU, DRUM FREAKS DŹWIĘK – TOMASZ WIECZOREK

LESZEK FREUND MONTAŻ – MILENIA FIEDLER KOSTIUMY – MAGDALENA DANILEWICZ,

MILENA JAROSZEK, ELŻBIETA KACZMARSKA, MAŁGORZATA POLAK

ANIMACJA – ROBERT MANOWSKI KIEROWNICTWO

PRODUKCJI – IGA KONIŃSKA PRODUKCJA – GRUPA FILMOWA REKONTRPLAN

TWÓRCY:

fot.

Prze

mys

ław

Gre

la

3

BI L ON / H E M P G R U

MU Z Y KA

Kiedy narodził się pomysł filmu? W cza-sach, gdy współpracowałem z telewizyj-nym „Ekspresem Reporterów”, zgłosił się do nas człowiek i opowiedział, że pod-czas prac remontowych w piwnicy domu na Woli znaleziono zwłoki sanitariuszki z powstania. Szefowie, obawiając się na-stępstw, kazali zalać wszystko betonem. Informator zniknął i więcej się nie ode-zwał, pewnie przestraszył się konsekwen-cji, ale ja o sprawie nie zapomniałem – wspomina Irek Dobrowolski.

Decyzję, by akcja filmu rozgrywała się 5 sierpnia, reżyser uważa za oczywistą To był najtragiczniejszy dzień powstania, któ-ry w dużym stopniu zadecydował o jego dalszych losach Hekatomba mieszkańców Woli, przeszła do historii jako największa jednorazowa masakra dokonana na ludno-ści cywilnej podczas drugiej wojny świato-wej Można ją porównywać jedynie z ma-sową egzekucją Żydów w kijowskim Babim Jarze z 29 kwietnia 1941 roku

Bezcennym konsultantem okazał się Zyg-munt Walkowski, badacz i dokumentalista

najnowszej historii Warszawy, autor głośnej wystawy niemieckich zdjęć lotniczych sto-licy z czasów okupacji, które odnalazł w ar-chiwum w Waszyngtonie Zanim jeszcze powstał scenariusz, dzięki znakomitej zna-jomości powstańczych kronik, powstałych na zlecenie Referatu Filmowego Biura Infor-macji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej, wytypował fragmenty nakręcone na Woli Dzięki temu w „Sierpniowym nie-bie” możemy oglądać żołnierzy Zgrupowa-nia „Waligóry”, którzy próbowali powstrzy-mać natarcie esesmanów Reinefartha

– Moje zadanie polegało również na znale-zieniu takich ujęć, które dałyby się skonfronto-wać z konkretnymi punktami na mapie dzisiej-szej Warszawy – dodaje varsavianista

W filmie przenikają się dwie warstwy: po-wstańcza i współczesna Materiały archiwal-ne płynnie łączą się z inscenizacjami z udzia-łem aktorów Podobny zabieg Dobrowolski zastosował z powodzeniem w „Portreciście” i „Rachunku szczęścia”

Bohaterem pierwszego z tych obrazów był Wilhelm Brasse – fotograf z Auschwitz, który spędził w obozie koncentracyjnym Au-

schwitz aż 5 lat, drugi opowiadał o wojennych losach Żydówki, Polki i utalentowanej pianist-ki – Stelli Czajkowskiej, cudem uratowanej z Holocaustu, o której przeżyciu zadecydował nie tylko splot niezwykłych okoliczności

Reżyser podkreśla, że konstrukcja fil-mu odnosi się bezpośrednio do struktury samej Warszawy – Jest ona architekto-nicznym patchworkiem, co pięknie widać w ujęciach rapera Wilka na podwórzu XIX--wiecznej kamienicy na ulicy Sienkiewicza, z której drapieżnie wyrasta szklany drapacz chmur. Jest patchworkowa w planie urbani-stycznym – miasto bez centrum – w miejscu dawnego, tętniącego życiem Paryża Północy stoi teraz, wbity jak pal w serce miasta, Pałac Kultury dawniej imienia Józefa Stalina z pustą, ogromną przestrzenią na wzór sowiecki. Jest wreszcie patchworkowa w tkance etnogra-ficznej. W Warszawie mieszka dzisiaj głównie ludność napływowa. „Sierpniowe niebo. 63 dni chwały” to obraz złożony ze strzępów pa-mięci i kawałków obrazów będących prawdą o Warszawie. Połączone razem oddają moją impresję, autorską emocję na temat mojego miasta – które tak kocham

Pierwszy od wielu lat film fabularny o Powstaniu Warszawskim, wyreży-serowany przez Irka Dobrowolskiego – zdobywcę wielu nagród na polskich i międzynarodowych festiwalach za głośnego „Portrecistę”. Zrealizowana w nowatorski sposób, wielowątkowa i poruszająca opowieść jest hołdem złożonym młodym Polakom walczącym w powstaniu. W filmie, obok aktorów zawodowych, zagrali „Wilku” (Robert Darkowski) oraz „Bilon” (Maciej Bilka), raperzy z grupy hip-hopowej Hemp Gru.

Pracownicy budowy znajdują w ruinach przedwojennej kamienicy ludzkie szczątki i pamiętnik z czasów Powstania Warszaw-skiego Ukrywający się w piwnicy profesor opisał w nim dramatyczne dni walki o War-szawę 5 sierpnia 1944 roku młodziutka sanitariuszka Basia przeżywała pierwszą miłość do żołnierza AK – Staszka Tego dnia młodzi warszawiacy z entuzjazmem budo-wali barykady, aby chwilę później stanąć do nierównej walki ze świetnie uzbrojonymi mordercami z Waffen SS Dirlewanger

„Sierpniowe niebo 63 dni chwały” to pierwszy od wielu lat pełnometrażowy film

w całości poświęcony Powstaniu Warszaw-skiemu Poprzednim była nakręcona w 1979 roku na użytek telewizji „Godzina W” Janu-sza Morgensterna Reżyserem i autorem sce-nariusza jest Irek Dobrowolski, twórca ponad trzydziestu filmów dokumentalnych, w tym nagradzanego na krajowych i międzynaro-dowych festiwalach „Portrecisty” Jego ojciec – Leszek Dobrowolski, pseudonim „Wrzos”, żołnierz batalionu „Gozdawa”, walczył na warszawskiej Starówce, a stryjeczny wuj – Stanisław Ryszard Dobrowolski – napisał tekst najbardziej znanej pieśni powstańczej – „Warszawskie dzieci” Jedną z ról w filmie zagrał kolega „Wrzosa” z oddziału – Jerzy Ro-manowski, pseudonim „Drań”, zaś w rolach starych powstańców wystąpili prawdziwi uczestnicy Powstania Warszawskiego

„Sierpniowe niebo 63 dni chwały” pro-mować będą dwa utwory: „Sierpniowe niebo” w wykonaniu Bilona oraz „63 dni chwały” hip-hopowej grupy Hemp Gru z gościnnym udziałem Jurasa i Ras Luty Klip do drugiego utworu obejrzano już ponad 2,5 miliona razy

– Ten film powinni obejrzeć zarówno młodzi, jak i starsi ludzie, bo jest niezwykle wartościowy. Najchętniej rekomendowałbym go każdemu,

bo takich filmów nie ma dużo. Po o bejrzeniu miałem poczucie, że wracam w czasy powsta-nia i biorę udział w walkach. Byłbym naprawdę bardzo szczęśliwy, gdyby stał się popularny. Najlepszy film, jaki widziałem. Polecam wszyst-kim, bo to wielkie przeżycie dla każdego.

gen. Janusz Brochwicz-Lewiński „Gryf”, żołnierz AK z batalionu „Parasol”, legen-

darny obrońca Pałacyku Michla Pod tym sierpniowym niebem, walcząc

w kompanii Orląt na warszawskiej Starów-ce, mój ojciec wszedł w dojrzałość. Poszły w bój warszawskie dzieci – jak pisał w znanej piosence mój stryj. Kto dziś o nich pamięta? Gdzie jest dzisiaj tamto sierpniowe niebo? Kto dziś jest nosicielem tamtych, wzniosłych ide-ałów? Nowe elity, warszawska inteligencja, czy może dzieci ulicy słuchające hip-hopu, składające wieńce w miejscach pamięci, ma-lujące na ścianach graffiti z symbolem Polski Walczącej?

Irek Dobrowolski, reżyser

KRÓTKO O FILMIE

STRZĘPY PAMIĘCI

W „Sierpniowym niebie” wykorzystano nieznane do tej pory materiały filmowe nakręcone w trakcie Powstania Warszawskiego, które z niespotykaną siłą oddają realizm walk na ulicach Warszawy.

5

WARTOŚĆ OFIARY, SENS PAMIĘCI

Irek DobrowolskiNie chcemy wpisywać się w dyskusje o sen-

sie i bezsensie powstania. „Sierpniowe niebo. 63 dni chwały” to film o gorących sercach, młodych ludziach, którzy chcieli się prze-ciwstawić złu, o którym wiedzieli że nie jest relatywne. Potrzeba wolności pchnęła ich na barykady. Dzisiaj usuwa się historię ze szkół. Dla pokolenia Kolumbów patriotyzm nie był frazesem. Oni zostali wychowani na micie Powstania Styczniowego i romantycz-nej poezji. Ofiara dla ojczyzny była czymś oczywistym. Dotychczasowe filmy o po-wstaniu ograniczały się z reguły do rekon-strukcji i prostej narracji, mniej lub bardziej zgodnymi z rzeczywistością tamtego czasu. „Sierpniowe niebo. 63 dni chwały” idzie dalej – odnosi się do teraźniejszości, próbuje na-wiązać kontakt z dzisiejszym widzem poka-zując źródła interesownych i bezinteresow-nych postaw wobec powstania i wynikające z tego konsekwencje.

Anna Dobrowolska Film jest dynamicznie zmontowany, zawie-

ra dużo muzyki. Mieliśmy obawy jak będą go odbierać ludzie starsi, ale po pokazach dla po-wstańców okazało się, że niepotrzebnie. Sta-wiamy pytanie o współczesną wartość ofiary powstania i sens pamięci o tym wydarzeniu.

Anna NehrebeckaZestawienie czasu obecnego z przeszło-

ścią, teraźniejszości z Powstaniem Warszaw-skim – to udało się twórcom idealnie.

Aleksander MikołajczakReżyser jest niezwykle skrupulatny i dro-

biazgowy i to akurat w filmie jest bardzo cenne. Pomysł z połączeniem archiwów z rapem – świetny. Mam nadzieję, że film dotrze do szerokiej widowni, która będzie mogła zobaczyć własną historię. Wierze, że przez ten film można się włączyć, można być uczestnikiem tej historii.

Kaja GrabowskaCałkowicie podpisuję się pod główną ideą

filmu – podtrzymania pamięci o ludziach, którzy oddali życie za wolność i Polskę oraz napiętnowania tych, którzy dla własnej wygody chcieliby o wszystkim zapomnieć. Mam nadzieję, że po obejrzeniu „Sierpnio-wego nieba. 63 dni chwały” młodzi ludzie sięgną do książek i dokumentów, by dowie-dzieć się prawdy o powstaniu i próbach jej zakłamywania.

Maciej Bilka „Bilon”

„Sierpniowe Niebo. 63 dni chwały” po-rusza tematy natury moralnej. Nie jest to łatwy film. Przykre jest, że niektórzy ludzie uważają wybuch powstania za całkowi-cie niepotrzebny. Patriotyzm jest utożsa-miany z faszyzmem. Komuna skutecznie wyplewiała z umysłów pamięć o zrywach narodowych.

6

Historia, która zostawia nam przesłanie,być lepszym, być sobą,szlachetnym być jak kamień.Sierpniowe niebo, wciąż piękne pozostanie, z ciemnym wspomnieniem, taki losu testament.

(„Sierpniowe niebo 63 dni chwały”, Maciej „Bilon” Bilka)

Powstanie Warszawskie inspiruje twór-ców z różnych stron sceny muzycznej Trzy lata temu sensacją był utwór „Uprising”, nagrany przez heavymetalowy szwedzki zespół Sabaton Albumy o tematyce po-wstańczej mają na koncie grupa Lao Che i Dariusz Malejonek

Pod auspicjami Muzeum Powstania War-szawskiego powstała płyta „Gajcy”, na któ-rej tekstom poety-żołnierza towarzyszyła muzyka takich wykonawców, jak Kazik, Agressiva 69, Pustki czy Dezerter Powstań-cze wiersze wykorzystała też wokalistka

jazzowa Aga Zaryan na albumie „Umiera piękno”

W ścieżce dźwiękowej filmu Irka Do-browolskiego dominują hip-hopowe bity Wszystko zaczęło się od zorganizowanej pod koniec 2008 roku wystawy „Poczuj Warszawę na własnej skórze” Można było na niej obejrzeć powstańcze tatuaże rape-rów Wilka i Bilona – To był prezent od losu, bo szukaliśmy młodych ludzi, którzy podziela-ją nasz sposób myślenia o najnowszej historii. Nawiązaliśmy kontakt, opowiedzieliśmy im o filmie i okazało się, że pracują właśnie nad piosenką „63 dni chwały”. Zaproponowałem im, że nakręcimy do niej teledysk, który będzie zarazem finałem filmu – wspomina reżyser

Muzycy przystali na ten pomysł, zgodzili się także wystąpić we współczesnej części filmu – Przyłączyłem się do tego projektu, bo wartości, w imię których walczyli i ginęli powstańcy są mi bardzo bliskie. Wychowa-łem się na starym Mokotowie, o powstaniu

wiele opowiadała mi babcia – tłumaczy Maciej „Bilon” Bilka – Reżyser Irek Dobro-wolski po przesłuchaniu naszego utworu „63 Dni Chwały”, stwierdził, że to jest to. Dzięki niemu powstał teledysk do tego kawałka. Zaprosił nas do udziału w filmie, gdzie zagra-liśmy siebie. Mieliśmy przyjemność uścisnąć dłonie prawdziwym bohaterom, kombatan-tom i porozmawiać z generałem Januszem Brochwicz-Lewińskim pseudonim „Gryf” – dodaje Robert „Wilku” Darkowski – Roz-mawiali z nim ponad godzinę. Mieli o czym, bo ich wiedza na temat powstania jest im-ponująca – potwierdza producent, Anna Dobrowolska

Klip „63 dni chwały”, opublikowany w po-pularnym serwisie YouTube, zanotował już ponad dwa i pół miliona odsłon Kompo-zycja kończy się cytatem z „Warszawskich dzieci”, a w refrenie powtarzają się słowa: Ceną była śmierć za wolności smak, choć mi-nął czasu szmat, ty pamiętaj brat.

CENĄ BYŁA ŚMIERĆ ZA WOLNOŚCI SMAK

fot.

Prze

mys

ław

Gre

la

7

Drugi z utworów utwór promujący film nosi tytuł „Sierpniowe niebo” i jest autor-skim dziełem Bilona Klip wyreżyserował Ja-cek Kościuszko, który wcześniej – na zlece-nie Kino Świat, dystrybutora „Sierpniowego nieba 63 dni chwały” – zrealizował teledy-ski do takich filmów, jak „Czarny Czwartek Janek Wiśniewski padł” („Ballada o Janku

Wiśniewskim” Kazika), „80 milionów” „My nadal (chcemy być sobą)” duetu Abradab i Grzegorz Markowski i „Układ zamknięty” („Układ zamknięty” Kultu)

Rzeczywistość walk ulicznych, powstanie, biało-czerwona opaska na ramię,schowany w bramie powstaniec,

butelką z benzyną rzuca w czołg, z dedykacją s..., grzmią wybuchy bomb, przez dwa miesiące, czarne dymy pożarów, zasłoniły słońce, a po drugiej stronie Wisły – Armia Czerwona, spokojnie patrzy jak nasze miasto kona

(„63 dni chwały”, Hemp Gru)

Postacią kluczową dla fabuły jest Pro-fesor, bezsilny świadek dramatu uwię-zionych w piwnicy ludzi, którzy przed wojną byli jego sąsiadami.

– Potrzebowałem zewnętrznego obserwa-tora, kogoś niezaangażowanego, a zarazem zdolnego do współczucia i refleksji. Krzysztof Kolberger nigdy tego typu postaci nie zagrał, ale po przeczytaniu scenariusza sam zapro-ponował, że zapuści brodę. Pewien problem był tylko z językiem niemieckim, którym on nie władał. Kiedy w „Konrnblumenblau” grał niemieckiego blokowego w Auschwitz, został

zdubbingowany. Chcieliśmy uniknąć powtó-rzenia takiej sytuacji i Kolberger dał się na-mówić na recytację Goethego w oryginale. Na szczęście poezja jest naturalnym żywio-łem aktora, a Elias Haase, z którym występo-wał w tej scenie, pomógł mu podpowiadając właściwą intonację – opowiada reżyser

Ostatnią w życiu rolę zagrał w „Sierpnio-wym niebie 63 dni chwały” również Jerzy Nowak Mało kto wie, że ten wybitny aktor charakterystyczny, mistrz epizodu, był ofi-cerem Armii Krajowej i spędził cztery i pół roku w partyzantce

Zdjęcia do filmu trwały 35 dni Wola, w następstwie wojennych zniszczeń oraz budowlanych inwestycji ostatniego dwu-dziestolecia, zupełnie zmieniła oblicze Lo-kacje znaleziono więc w innych dzielnicach: Starej Ochocie, Śródmieściu i na Pradze

Scena finałowa została nakręcona na te-renie dawnej Wytwórni Wódek „Koneser” Tam też powstały sekwencje „piwniczne” Walka o utrzymanie powstańczej barykady rozegrała się natomiast w sercu Łodzi, na ulicy Ogrodowej w kamienicy przeznaczo-nej do wyburzenia

NA BARYKADACH

fot.

Prze

mys

ław

Gre

la

8

„Sierpniowe niebo. 63 dni chwały” Ireneusza Dobrowolskiego, czyli Powstanie Warszawskie z perspektywy współczesności: pokoleniowy dwugłos

scenariusz lekcji dla szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych (język polski)

Cele lekcji:Po lekcji uczeń powinien:• rozumieć powstańcze i współczesne rozterki i dylematy

bohaterów filmu;• odczytywać powstańczy i współczesny system wartości

oraz związane z nimi wzory zachowań;• analizować symboliczne znaczenie wybranych postaci

i scen

Metody i formy pracy:• wyrażanie własnego zdania i nazywanie emocji;• dyskusja;• analiza wybranych scen filmu; • rozmowa kierowana;• formułowanie pytań do filmowych sytuacji

Środki dydaktyczne: • film Ireneusza Dobrowolskiego, Sierpniowe niebo. 63 dni

chwały, Polska 2013;• Juliusz Słowacki, Testament mój;• wwwonetpl;• wwwstopklatkapl

Pojęcia kluczowe:• tradycja

Czas: 1 lekcja

Przebieg lekcji: Na wstępie zachęcamy uczniów do podzielenia się wrażeniami wyniesionymi z filmu Pytamy o emocje, jakie wzbudził w nich obraz (obojętność wobec tematu wojny?, współczucie dla lo-sów warszawiaków?, podziw dla bohaterstwa młodzieży?), formę przekazu (fabularna?, dokumentalna? – ten wątek rozwi-niemy na lekcji wiedzy o kulturze), jego wiarygodność i skutecz-ność (czy film poszerza, pogłębia wiedzę o powstaniu?, a może – jak sugeruje reżyser: – jest spojrzeniem na wartości i ideały mło-dych warszawiaków z roku 4́4 z dzisiejszego punktu widzenia) W trakcie swobodnej rozmowy próbujemy skłonić uczniów do refleksji nad sensem podejmowania w kulturze i życiu publicz-nym tematów historycznych, prowokujemy do dyskusji nad ce-lowością powrotu do przeszłości, nad naszym stosunkiem do historii, wskazując przykład jednego z bohaterów filmu – inwe-stora budowlanego Prosimy o ocenę jego postawy (scena ku-powania wnukowi prezentu; rozmowa z kierownikiem budowy – decyzja zasypania ludzkich szczątków) Na koniec tego fragmentu lekcji formułujemy wspólnie pojęcie tradycji jako tej części historii, która zostaje uznana przez zbio-rowość za społecznie ważną, konstruktywną dla współczesno-

ści i przyszłości Pytamy, co składa się na tradycję? – młodzież z pomocą nauczyciela wskazuje na:– obyczaje (np sposób ubierania się)– poglądy– wierzenia– sposób myślenia i zachowania– normy etyczne (kodeks wartości) i społeczneWniosek: film Dobrowolskiego stanowi próbę zastanowie-nia się nad znaczeniem i wartością tradycji powstańczej dla współczesnych Polaków różnych pokoleń

1. Jaki obraz tradycji powstańczej buduje „Sierpniowe niebo”? (kto ją reprezentuje i w jaki sposób) – rozmowa kierowana: cha-rakterystyka postaw, próba ich oceny

Film Dobrowolskiego ukazuje trzy pokolenia warszawiaków: – młodzież (Basia, Staszek i ich koledzy z kompletów i konspiracji) – są

typowymi młodymi ludźmi, których dojrzewanie przypada na czas okupacji i powstania (mają po 17-18 lat); uczą się, bawią, ale i chcą walczyć; przeżywają dylematy pierwszej miłości, ale i ko-nieczności zabijania; są jeszcze dziećmi, spierającymi się z rodzi-cami (rozmowa Basi z matką i dziadkiem), ale muszą gwałtownie dorosnąć i być odpowiedzialni, kiedy okupant zabiera ich bli-skich (scena aresztowania matki Basi) i wtedy, gdy biorą do ręki broń w powstaniu; cechuje ich zapał, młodzieńczy entuzjazm i niefrasobliwość, ale przeżywają szok i wstrząs, gdy są świad-kami przypadkowej śmierci kolegi podczas robienia pamiątko-wych zdjęć, czy próby zarżnięcia (dosłownie!) koleżanki przez niemieckiego żołnierza W dyskusjach z rodzicami i dziadkami bronią, choć może nie do końca zdają sobie sprawę z wagi słów i wyborów, ideałów walki, poświęcenia i patriotyzmu Ostatecz-nie płacą najwyższą cenę – „na śmierć idą po kolei, jak kamienie przez Boga rzucone na szaniec”

– rodzice (matka Basi, sąsiadka, pani Robaczewska) – troszczą się i niepokoją o swe dzieci, próbują je ochronić, zarzucają im lek-komyślne narażanie życia

– dziadkowie (dziadek Basi) – znają polską historię i sceptycznie oceniają romantyczny patriotyzm ofiary („polski romantyzm jest zaraźliwy jak turecka dżuma”), krytykują młodzieńczą bra-wurę, bezmyślne szafowanie życiem, powstańczą straceńczość i bohaterszczyznę, jednak są gotowi do niesienia pomocy ran-nej dziewczynie, zachowują solidarność wobec okupanta, giną rozstrzelani pod murem

– pan Podsiolak, dozorca – ukrywa się w piwnicy razem z pozosta-łymi mieszkańcami kamienicy, ale w przeciwieństwie do sąsia-dów, chce za wszelką cenę ocalić swoje życie Jest konfidentem, w czasie okupacji donosi na matkę Basi, żonę oficera, a po zaję-ciu miasta przez Niemców, wydaje im ranną sanitariuszkę, Basię

Wniosek: „Sierpniowe niebo” pokazuje warszawiaków – cywi-lów i żołnierzy, połączonych, mimo różnic w ocenie powstania, więzami solidarności, ofiarności i patriotyzmu Postawa Podsio-laka stanowi niechlubny wyjątek i spotyka się ze społecznym potępieniem Reżyser podkreśla zatem wartość tamtej wojen-

TEMAT:

9

nej wspólnoty, zjednoczonej wokół takich bezdyskusyjnych wartości, jak honor i ojczyzna

2. Kim jest narrator filmowej opowieści i jakie miejsce zajmuje w galerii postaci? – pytanie skierowane do uczniów liceum ze względu na wyższy stopień trudności i znajomość tekstu Go-ethego (lektura I klasy LO)

– Profesor – najbardziej tajemnicza, intrygująca postać, ukrywa-jąca się przed ludźmi i światem w piwnicznej samotni, w ciem-nym mnisim płaszczu z opadającym na twarz kapturem, z księ-gą i piórem w dłoniach, wystylizowana na celtyckiego barda, wojennego aojda, (a może ukrywającego się Żyda), prowadzą-cego kronikę wydarzeń na marginesach starego manuskryptu Jego pamiętnik stanowi świadectwo doświadczenia i namysłu nad historią Opuszcza swoją kryjówkę tylko raz – by podjąć dia-log językiem „Fausta” Goethego z młodym żołnierzem Wehr-machtu, który wtargnął do piwnicy z bronią gotową do strzału i, nieco zaskoczony, odkrywa w niej żywych ludzi Szczególne wrażenie wywołuje w nim widok ciężko rannej dziewczyny Niemiec, student literatury, jak się okazuje, staje przed trudnym wyborem…

Jakie jest symboliczne przesłanie tej sceny? Wydaje się, że chodzi o przywołanie uniwersalnego, ponadna-

rodowego kodu wartości określających człowieczeństwo jako wieczne poszukiwanie prawdy o świecie, ludziach, dobru i złu, człowieczeństwo pragnące rozwiązać zagadkę bytu Stojący na-przeciw siebie bohaterowie różnych nacji, rozdzieleni obłędną ideologią nazizmu, mówią wszak jednym językiem, należą bo-wiem do jednej kultury europejskiej W finale tej sceny nie będzie

jednak pojednania – zwycięży wrogi dyktat polityki Zło wojny wygrywa z dobrem najwyższych wartości Basia zostanie dobita, a profesor rozstrzelany razem z innymi mieszkańcami piwnicy

3. Jak reżyser przedstawia i ocenia współczesnych warszawia-ków pod kątem ich stosunku do przeszłości? (co decyduje o pamięci, związku z tradycją) – rozmowa kierowana:

Pamięć o przeszłości dzieli współczesnych warszawiaków: – na tych, którzy nie pamiętają (współczesne elity biznesowe,

np inwestor budowlany – potomek konfidenta: postać tę kreuje ten sam aktor, co może oznaczać obecność postaw oportunistycznych, materialistycznych dawniej i dziś, albo trwałość postaw przekazywanych w rodzinach kolejnym po-koleniom), nie odczuwają potrzeby refleksji nad przeszłością, ponieważ nie stanowi ona dla nich źródła wartości i ideałów Demonstrują obojętność, czy wręcz znieczulicę wobec śla-dów tragedii sprzed lat: „przenieś tam problem i pozamiata-ne” – radzi dyrektor swemu podwładnemu, który wstrzymał prace budowlane ze względu na odkrycie ludzkich szczątków z powstania Chcą się wygodnie urządzić w nowej Polsce za każdą cenę (scena negocjacji) Wykorzenieni z tradycji, wiedzy i wartości kształtują oblicze kraju

– na tych, którzy chcą znać swoje korzenie, domagają się kul-tywowania pamięci o przeszłości w różnej formie: poprzez kontakt z żyjącymi jeszcze świadkami historii – dawnymi po-wstańcami (scena apelu poległych), poszukiwanie pamiątek z tamtych lat (hiphopowy muzyk ze wzruszeniem czyta au-tentyczny powstańczy list żołnierza Wehrmachtu do swego ojca, pamiętnik profesora trafia do rąk kierownika budowy, na-stępnie jego bezcenną wartość docenia stary antykwariusz), oraz twórczość artystyczną Młodzi warszawiacy piszą teksty piosenek, malują graffiti z symbolem Polski Walczącej, robią animacje i video-grafiki – ocalają przeszłość od zapomnienia

Wniosek: film Dobrowolskiego apeluje o zachowanie więzi z przeszłością jako podstawy narodowej tożsamości Sygnalizu-je niebezpieczeństwo wydziedziczenia z tradycji

4. Na koniec przypominamy uczniom jedną z ostatnich scen fil-mu – moment wychodzenia powstańców z kanałów wprost na ulice dzisiejszej Warszawy Zastanawiamy się wspólnie nad jej przesłaniem, a następnie prosimy wychowanków o zapisanie na kartkach pytań, jakie zadaliby dziś tamtym chłopcom i dziew-czętom Jeśli wystarczy czasu, odczytujemy pytania na lekcji albo zadajemy pracę do domu

5. Jako pracę domową na zajęcia wiedzy o kulturze, dotyczące fil-mu, proponujemy wypełnienie przez uczniów miniankiety na temat kina historycznego Oto przykładowy zestaw pytań:

Pytania do uczniów odpowiedzi

1. Czy chodzisz do kina (lub oglądasz w telewizji) filmy o tematyce hi-storycznej? Jeśli tak – podaj epoki, problemy, które Cię szczególnie interesują w kinie historycznym?

2. Wymień tytuły filmów opartych na materiale historycznym (np. II wojny światowej)?

3. Czego oczekujesz od kina histo-rycznego? Jaki sposób prezen-tacji przeszłości najbardziej Ci odpowiada?

Scenariusz opracowała Małgorzata Wiśniewska, nauczycielka języka polskiego w IX Liceum Ogólnokształcącym im. Klementyny Hoffmanowej w Warszawie

10

fot.

Prze

mys

ław

Gre

la

10

„Sierpniowe niebo. 63 dni chwały” Ireneusza Dobrowolskiego jako przykład zastosowania nowego języka filmowego

w kinie historycznym scenariusz lekcji dla szkół gimnazjalnych i ponadgimnazjalnych

(zajęcia artystyczne, wiedza o kulturze)

Cele lekcji:Po lekcji uczeń powinien:• rozumieć nowatorski sposób prezentacji tematu Powstania

Warszawskiego w filmie Dobrowolskiego;• umieć opisać cechy strukturalne filmu;• poznać terminologię kulturoznawczą i filmoznawczą,

zastosowaną do opisu formy filmu;• dostrzegać funkcjonalność użytych w filmie środków wyrazu

artystycznego

Metody i formy pracy:• omówienie wyników ankiety;• analiza tworzywa filmowego – praca w grupach;• praca ze słownikami/innymi źródłami wiedzy;• dyskusja;• rozmowa kierowana

Środki dydaktyczne: • film Ireneusza Dobrowolskiego, „Sierpniowe niebo 63 dni

chwały”, Polska 2013;• Ewelina Nurczyńska-Fidelska, Konrad Klejsa Tomasz Kłys, Piotr

Sitarski, „Kino bez tajemnic”, Stentor, Warszawa 2009;• „Słownik pojęć i tekstów kultury”, pod redakcją Ewy Szczęsnej,

WSiP Warszawa 2002;

Pojęcia kluczowe:• intertekstualność• dokument• fabuła• montaż• kolaż• inscenizacja• stylizacja• ścieżka dźwiękowa

Czas: 1 lekcja

Przebieg lekcji: Na początku zajęć zbieramy wyniki ankiety: młodzież odczytu-je odpowiedzi na poszczególne pytania, nauczyciel komentuje i podsumowuje stanowisko uczniów Może się okazać, że hasło „kino historyczne” kojarzyć się będzie ze szkolnymi, a więc obo-wiązkowymi wyjściami do kina, np na „1920 Bitwę Warszawską” czy „Westerplatte”, rzadko – z własnym wyborem tytułu Kino historyczne nie ma dobrej prasy wśród młodych internautów: znawców i pasjonatów historii zniechęca swobodną przeróbką

faktów, schematycznością i uproszczeniami w budowaniu fabu-ły, koneserów kina zaś razi mało ambitne, zwykle jednoznaczne i jednowymiarowe ujęcie tematu historycznego Co do tytułów związanych z II wojną światową, młodzież za-pewne wymieni popularne telewizyjne produkcje, takie jak „Stawka większa niż życie” czy nowszy „Czas honoru” Najbardziej interesujące mogą być odpowiedzi na trzecie py-tanie: nasi wychowankowie oczekują zapewne atrakcyjnej formy trafiającej w gusta młodego pokolenia, np wideoklipu Niektórzy z pewnością podadzą przykład zespołu Lao Che, któ-ry wydał w 2005 roku niezwykłą płytę – słuchowisko pt „Po-wstanie Warszawskie”, a następnie nakręcił klipy do wybranych tekstów Na uwagę zasługuje też ciekawa produkcja pt „Upri-sing” szwedzkiej grupy heavymetalowej Sabaton, poświęcona powstaniu 1944 Teledysk do tej piosenki został nagrany w 2009 roku w fabryce Norblina w Warszawie przy udziale historycz-nych grup rekonstrukcyjnych Zamykając wstępną część lekcji pytamy o zabieg, jaki zastoso-wał reżyser „Sierpniowego nieba” Uczniowie zwrócą uwagę na fakt wprowadzenia do filmu, obok aktorów zawodowych, dwóch raperów popularnych grup hip-hopowych Molesta Ewenement i Hemp Gru: „Wilka” (Roberta Darkowskiego) oraz „Bilona” (Macieja Bilki), którzy na ekranie reprezentują głos mło-dego pokolenia, domagającego się zachowania pamięci o po-wstaniu Są też autorami i wykonawcami piosenek tworzących, obok kompozycji Drum Freaks, ścieżkę dźwiękową (i tytuł) obrazu: „Sierpniowe niebo” oraz „63 dni chwały” Oba utwory budują klamrę filmu, podkreślając współczesną perspektywę, z jakiej Dobrowolski spogląda na zryw i składa hołd powstań-czej tradycjiWniosek: Dzięki obecności na planie (jako aktorów i muzyków) artystów subkultury młodzieżowej, oraz swoistej „hybrydycz-nej” formy (młodzież może użyć innych zastępczych, opiso-wych sformułowań, np zróżnicowanej gatunkowo i stylistycz-nie) „Sierpniowe niebo” wpisuje się w nurt intertekstualności, której przejawem jest struktura kolażowa utworuWyjaśniamy oba pojęcia (praca ze słownikami):– „intertekstualność, wzajemne relacje między dwoma bądź

wieloma tekstami kultury: obecność jednego tekstu w innym (…) na prawach kontynuacji, naśladownictwa, transformacji, polemiki”

– „kolaż, z franc collage = dosł naklejanie; metoda twórcza po-legająca na konstruowaniu utworu artystycznego z różnora-kich materiałów, o przeciwstawnych często funkcjach styli-stycznych” a następnie odnosimy je do utworu, przechodząc do zasadniczej części lekcji poświęconej opisowi struktury Sierpniowego nieba

1. Z ilu i z jakich „materiałów” składa się film Dobrowolskiego? (jakie teksty są w nim obecne) – rozmowa kierowana, notatka

TEMAT:

11

Archiwalne materiały filmowe (dokumenty)

Archiwalne fotografie

Animacje i wideo--grafiki, oraz cytat

Zróżnicowana stylistycznie ścieżka dźwiękowa

Inscenizacje fabu-larne i stylizacje paradokumentalne

Współczesny wątek fabularny

Współczesny quasi-dokument

Autentyczne kroniki z powstania kręcone przez Polaków i Niemców

Zdjęcia powstań-ców oglądane przez żyjących jeszcze świadków tamtych wydarzeń oraz przez współczesnych bohaterów

Efekty wizual-ne: rozmazana krew, stylizo-wane rysunki powstańców, tekst „Hymnu do miłości ojczyzny” Krasickiego

Hip-hopowa muzyka zespołu Hemp Gru oraz instrumentalne kompozycje zespołu Drum Freaks

Inscenizacje dotyczą lo-sów grupy powstańców oraz ukrytych w piwnicy mieszkańców warszaw-skiej kamienicy, są też czarno-białe stylizacje powstańczych doku-mentów filmowych, które dają efekt przeni-kania się autentycznych i „podrabianych” kronik

Nakręcona w kolorze historia znalezionego pamiętnika profesora i odkrycia ludz-kich szczątków z powstania

Sceny z kwater powstańczych na cmentarzu – apel poległych, tworzenie powstańczego muralu, spotka-nie pokoleń.

Wniosek: autorzy dzieła wykorzystali wiele form wypowiedzi artystycznej w swoim filmowym kolażu, aby z jednej strony wy-kazać niesłabnące zainteresowanie tematem powstania, szcze-gólnie wśród młodych ludzi (kontynuacja tradycji, ale w innej nowocześniejszej formule, np graffiti) z drugiej – wejść w pole-mikę z tymi, którzy nie doceniają tradycji

2. Jaka jest relacja między czasem i  przestrzenią w  filmie Dobrowolskiego i jaką pełni funkcję?

Podstawą narracji w „Sierpniowym niebie” jest jedna przestrzeń, ale różny czas – Warszawa 4́4 i Warszawa współczesna Plany czasowe są przemieszane, przenikają się do tego stopnia, że np z okien kryjówki profesora widać światła dzisiejszej Warszawy, zaś w finale żołnierze wychodzą z kanałów na ulice obecnej sto-licy Sięgnięto też do chwytu „filmu w filmie”: młodzi muzycy oglądają w TV zapowiedzi „Sierpniowego nieba” Zatarciu gra-nic między planami służą ponadto liczne zabiegi stylizacyjne, których celem jest wskazanie ważności przeszłości dla następ-nych pokoleń, szczególnie „wnuków”, oraz ciągłości i trwałości tradycji zrywu powstańczego, o którym należy pamiętać

3. W jaki sposób zmontowane są materiały filmu? Zastosowano szybki, cięty montaż, typowy dla teledysków czy

reklam4. Czy koncepcja opowiadania o powstaniu za pomocą struk-

tury kolażowej wydaje się Wam atrakcyjna? Na koniec zajęć zapraszamy młodzież do dyskusji nad formą

obrazu Prosimy o wskazanie mocnych (+) i słabych (–) punktów takiego rozwiązania formalnego, np:

(+) film zachowuje szybkie tempo, nie dłuży się; pokazuje, jak można wykorzystać w filmie inne media; porusza, nie pozo-stawia obojętnym wobec tradycji, skłania do zastanowienia się choćby nad własną postawą w sytuacji wojny/powstania

(–) narracja jest nazbyt „pokawałkowana”, za dużo jest wątków i trudno skupić uwagę, brakuje wyrazistych, pogłębionych postaci czy charakterów, problematyka potraktowana zosta-je hasłowo

5. Praca domowa:Napisz recenzję „Sierpniowego nieba”

Scenariusz opracowała Małgorzata Wiśniewska, nauczycielka języka polskiego w IX Liceum Ogólnokształcącym im. Klementyny Hoffmanowej w Warszawie

fot.

Prze

mys

ław

Gre

la

12

Powstańcze piosenki Scenariusz lekcji historii o powstaniu warszawskim z użyciem filmu

„Sierpniowe niebo. 63 dni chwały” w reżyserii Ireneusza DobrowolskiegoCele lekcji:• Młodzież uczy się interpretacji wydarzeń, symboli, postaci,

uwarunkowań historycznych powszechnie znanych jako powstanie warszawskie poprzez teksty współczesnych piosenek i konfrontuje je z tekstami piosenek powstałych w czasie II wojny światowej

• Uczniowie potrafią odczytywać i analizować teksty piosenek współczesnych twórców na temat wydarzeń wojennych Rozumieją cel włączenia treści historycznych w nurt współ-czesnej popkultury

Metody pracy:• Praca z filmem i tekstami kultury – piosenką, wierszem; dys-

kusja w celu wymiany poglądów, praca z podręcznikiem

Środki dydaktyczne: • film Ireneusza Dobrowolskiego, „Sierpniowe niebo 63 dni

chwały”, Polska 2013;• teksty piosenek na temat Powstania Warszawskiego, • powstańcza mapa Warszawy, dostępność do kanału • wwwyoutubecom – w celu obejrzenia klipów na temat Po-

wstania Warszawskiego

Przebieg lekcji: Praca na poniższych tekstach piosenek powinna nastąpić po obejrzeniu filmu Irka Dobrowolskiego „Sierpniowe Niebo 63 dni chwały”Zadanie z użyciem tekstów polega na omówieniu kontekstu hi-storycznego i odszukaniu w podręczniku, dostępnych źródłach historycznych znaczenia tego elementu treści piosenkiPrzykład I: Fragment piosenki „Idziemy w noc” Mariki z albumu „Morowe Panny”: I niosą skarby, których czeka Mała Armia

Co się przeciska tak jak szczury kanałamiCo to jest „Mała Armia”? Jakie znaczenie dla powstańców miały kanały?Przykład II: Fragment piosenki „63 dni chwały” Hemp Gru z albu-mu „Droga”: a po drugiej stronie Wisły – Armia Czerwona,spokojnie patrzy jak nasze miasto konaJaka jest pozycja Armii Czerwonej względem powstańców Warszawy? Jak stanowisko Armii Czerwonej wpływało na powodzenie powstania w Warszawie?

Pytania podsumowujące:1. Dlaczego współcześni twórcy różnych gatunków muzyki

popularnej zajmują się tematami historycznymi w  swoich piosenkach?

2. Czy można zaobserwować negatywne skutki powstawania piosenek na temat II wojny światowej?

3. Jaki obraz Warszawy jako stolicy Polski wyłania się ze współ-czesnych piosenek na temat Powstania Warszawskiego?

4. Wskaż różnice w przekazie i intencji autora tekstu piosenki z 1944 roku i piosenek współczesnych.

Zadanie domowe:Odszukaj teksty piosenek współczesnych twórców znanych ci z mediów, w których jest mowa o innych niż II wojna świato-wa wydarzeniach z historii Polski XX wieku Opisz cel powstania piosenki i oceń formę, wykonanie utworu

Zadanie dodatkowe:Wykonaj z dostępnych materiałów mutimedialnych na wol-nej licencji i znanego ci oprogramowania, teledysk do wybra-nej piosenki na temat Powstania Warszawskiego Pamiętaj o umieszczeniu autora tekstu i muzyki w swoim klipie oraz źró-dła materiałów

TEMAT:

„Ten dzień nie był zwyczajny, choć z pozoru taki sam jak każdy inny,niepokojąco spokojnie, młodzi ludzie tacy sami jak my, pragnący żyć, duszne sierpniowe popołudnie,siedemnasta minut pięć, swe żniwo bez litości zbiera śmierć,tak po prostu

Pamiętam o tym kiedy mijam te tablice,w codziennym zawale, w walce o lepsze życie,plama krwi, tam gdzie płonie znicz,nazwisko X świętej pamięci krzyż,nasza ekipa, jakby się cofnąć wstecz,niczym AK lałoby dziś swą krew,za świata grzech, aż po ostatni wdech,bohaterów jęk, o nasz spokojny sen,

batalion HG, łączność Juras WSP (elo),w imię pamięci, dla tych ludzi cześć,chwała im za to, choć mała wyobraźnia,jaka była jazda, gdzie gęsto padał trup,ostatni okrzyk to Hitler kaput,na Ich cierpienia grób, słowa te do nut,za Ich trud i głód, szacunek do stóp,z pokorą ema, bilet publiczny wróg

(Refren)Ceną była śmierć za wolności smak,choć minął czasu szmat, ty pamiętaj brat,ceną była śmierć, życie oddał dziad,63 dni chwały, nie przeliczając stratCeną była śmierć za wolności smak, choć minął czasu szmat, ty pamiętaj brat,

ceną była śmierć, życie oddał dziad,63 dni chwały, nie przeliczając strat

Rzeczywistość walk ulicznych, powstanie,biało-czerwona opaska na ramię,schowany w bramie powstaniec,butelką z benzyną rzuca w czołg,z dedykacją s,grzmią wybuchy bomb, przez dwa miesiące,czarne dymy pożarów, zasłoniły słońce,a po drugiej stronie Wisły – Armia Czerwona, spokojnie patrzy jak nasze miasto kona,nieunikniona klęska powstańców tamtych dni,dziś oddajemy hołd kawałkiem tym,i pamiętamy 63 dni chwały,z pozdrowieniem mówił Juras – dziecko Warszawy

Wybrane teksty piosenek do pracy na lekcji:„63 dni chwały”

Hemp Gru 2009, z albumu „Droga”

13

(Refren)Ceną była śmierć za wolności smak,choć minął czasu szmat, ty pamiętaj brat,ceną była śmierć, życie oddał dziad,63 dni chwały, nie przeliczając strat

Ceną była śmierć za wolności smak,choć minął czasu szmat, ty pamiętaj brat,ceną była śmierć, życie oddał dziad,63 dni chwały, nie przeliczając strat

WWA, urodziłem się w tym mieście,dzięki niektórym mówimy po Polsku jeszcze,Polska nie zginęła, kiedy my żyjemy,tu krwią nasączony jest każdy centymetr ziemi,idziemy szlakiem nieśmiertelnych bohaterów,zostawili trwały ślad, trafimy do celu,tak wielu młodych oddało swój żywot,

dzieci ulicy – to śmierci żniwo,w jednej godzinie stanęli, by bronić stolicyna siebie zdani, na siebie mogli liczyć,dziewięć tygodni, bracia krwi, na miasta gruzach,ramię w ramię, czwórkami oddział do nieba rusza,granatów grad, pocisków deszcz, nierówna walka,na barykadach niepodległości sztandar,wolność, godność, honor tego nic nie zastąpi,Powstańcom chwała, Warszawa nie zapomni

(Refren)Ceną była śmierć za wolności smak,choć minął czasu szmat, ty pamiętaj brat,ceną była śmierć, życie oddał dziad,63 dni chwały, nie przeliczając strat

Ceną była śmierć za wolności smak,choć minął czasu szmat, ty pamiętaj brat,ceną była śmierć, życie oddał dziad,63 dni chwały, nie przeliczając strat

Warszawskie dzieci, pójdziemy w bój,Za każdy kamień Twój, Stolico, damy krew!Warszawskie dzieci, pójdziemy w bój,Gdy padnie rozkaz Twój, poniesiem wrogom gniew!”

„Polska walcząca, walcząca Polska,Armia Krajowa, jej rzeczywistość szorstkaNiech żyje Polska, jak krzyknęła Inka,niech będzie niepodległa jak w marzeniach NilaŚwiat zapomina, zamiata pod dywan,ciężkie historie o bohaterskich czynachTaki już klimat, weź zatrzymaj się na moment,coś ci opowiem, jak Niemiec szedł na Wolę w te poranki sierpnioweto bestia, a nie człowiek tyranii oddał głowę – po co to wszystko?Pałacyk Michla, Żytnia, Wola,bronią chłopaki od Parasola,Gryfa załoga wali do szkopa,

Mausery grają i w takt i na opakChoć z sił już opadł to wolności nie oddałbo przecież wolność od Boga w darze dostał

(Refren)To krew i łzy, cierpienia dla wolności,Ci piękni ludzie bez straty tożsamościSierpniowe niebo w blasku promieni, to numer dla tych, którzy o tym zapomnieli

Na Mokotowie już płoną kamienice,straszą z drzew gruzy przeklęte szubieniceHuczą bombowce, mur prują tygrysy,wołań o pomoc i tak nikt nie usłyszyWśród zgliszczy, gdzie bliscy, bez krzyży,

bez zniczy, nie ma litości,wszystko jest dziś niczymWielcy przodkowie, kompania Warszawianka,Rotmistrz Pilecki honorem udowadnia,gdzie wartość, gdzie cena, gdzie celjest, gdzie duma, liczę, że kumaszJak nie to weź się bujajHistoria, która zostawia nam przesłanie,być lepszym, być sobą,szlachetnym być jak kamieńSierpniowe niebo, wciąż piękne pozostanie,z ciemnym wspomnieniem, taki losu testamentLeję atrament dziś ku pamięci wielkim,choć często tacy mali, a za nas polegli”

„Tramwajem jadę na Wojnę,Tramwajem z przedziałem: nur für Deutsche,Z pierwszo-sierpniowym potem na skroni,Z zimnem lufy Visa w nogawce spodni

Siekiera, motyka, piłka, szklanka,Biało-czerwona opaska moja, opaska na ramię POWSTAŃCA,W kieszeni strach, orzełek i tytoń w bibule,Ja nie pękam – idę w śmierć ot tak – Na Krótką KoszulęŻołnierze podziemi!Oi!!

Batalion „Zośka” Oi!Oi!Batalion „Pięść” Oi!Oi!Batalion „Miotła” Oi!Oi!

„Czata 49”, „Parasol” !I wyszedłeś Jasny synku z Czarną bronią w noc, I poczułeś jak się jeży w dźwięku minut ZŁO,Zanim padłeś, jeszcze ziemię przeżegnałeś ręką,Czy to była kula synku, czy ci serce pękło?

„DO BRODY” – „BYCZO JEST”

[My, Polacy, mamy opinię romantyków]Nam jedna szarża – do nieba wzwyż,I jeden order – nad grobem krzyż”

„Godzina „W”Lao Che 2005 z albumu „Powstanie Warszawskie”

„Wieczorem Janek, Basia, Wanda idą w miastoI z każdym krokiem ziemia płonie pod stopamiKtoś obcy uznał miasto to za swoją własnośćA oni tego miejsca nie oddadzą za nicChodź szybciej! – mówi Janek kiedy Basia zwalniaA cała jego miłość wtedy przed oczamiI niosą skarby, których czeka Mała ArmiaCo się przeciska tak jak szczury kanałami

(Refren)Idziemy w noc, idziemy w noc, idziemy w noc!Zamiast głośno śmiać się, bawić, Nurkujemy w mrokJutro, znikniemy może tak jak znikł w popiołach Nasz czteropiętrowy domZamiast go opłakiwać, Serce mocno ciągnie nas w sierpniową nocZabrałeś jakąś wodę, strasznie tu gorącoPrzysiągłbyś jak dziewczyna w tańcu na zabawie

„Idziemy w noc”Marta „Marika” Kosakowska

2012 z albumu „Morowe Panny”

„Sierpniowe Niebo”Maciej „Bilon” Bilka

Hemp Gru – grupa raperów z Warszawy składająca się m. in. z Roberta „Wilka” Darkowskiego i Macieja „Bilona” Bilki, mają na swoim koncie dwa albumy „Klucz” z 2004 roku i „Droga” z 2009. W 2013 roku grupa zakończyła działalność.

Lao Che – zespół muzyczny z Płocka. Frontmanem i autorem większości tekstów piosenek jest Hubert „Spięty” Dobaczewski. Ich debiutancki album „Gu-sła” powstał w 2002 roku. Następne to „Powstanie Warszawskie” 2005, „Gospel” 2008, „Prąd stały/Prąd zmienny” 2010 i „Soundtrack” 2012.

14

„Nie złamie wolnych żadna klęska,Nie strwoży śmiałych żaden trud – Pójdziemy razem do zwycięstwa,Gdy ramię w ramię stanie lud

(Refren)Warszawskie dzieci, pójdziemy w bój,Za każdy kamień Twój, Stolico, damy krew!Warszawskie dzieci, pójdziemy w bój,Gdy padnie rozkaz Twój, poniesiem wrogom gniew!

Powiśle, Wola i Mokotów,Ulica każda, każdy dom – Gdy padnie pierwszy strzał, bądź gotów,Jak w ręku Boga złoty grom

(Refren)Od piły, dłuta, młota, kielni – Stolico, synów swoich sław,Że stoją wraz przy Tobie wierni,Na straży Twych żelaznych praw

(Refren)Poległym chwała, wolność żywym,Niech płynie w niebo dumny śpiew,Wierzymy, że nam Sprawiedliwy,Odpłaci za przelaną krew”

„Warszawskie dzieci”Stanisław Ryszard Dobrowolski, 1944

Marika – wokalistka i dziennikarka radiowa. Jej albumy autorskie to „Plenty” z 2008 roku, „Put Your Shoes On/Off” 2010 i „Momenty” 2012. Brała udział w wielu projektach muzycznych m. in. powstaniu płyty „Morowe Panny”.

Stanisław Ryszard Dobrowolski – poeta, prozaik, tłumacz, autor tekstów piosenek. Członek grupy poetyc-kiej „Kwadryga”, uczestnik powstania warszawskiego. Zmarł w 1985 roku.

Lecz oni idą w noc jak w bagno i na końcuZamiast się kochać z sobą – kochają w WarszawieEj gołąbeczki, bo to jednak widać przecieżWanda ogarnia sytuację oka rzutemNa Kruczej coś się dzieje, tędy nie przejdziemyPlan numer dwa, znaczy ciśniemy jednak skrótem

(Refren)Nagle strzał z Powiśla, stają jak zająceI nasłuchują pilnie w cieniu kupy gruzu

To tutaj była knajpa co to co sobotęŚciągała z miasta ancymonów i łobuzówDzisiaj to już wspomnienie ale cień się przydaBo czasy są najgorsze i noc jakby płytkaZamiast kieliszków wina pobrząkuję chlebaki głucho milczą te granaty w czterech zwitkachMacie zapałki? No bo Basia jednak paliSiedzą skuleni z drogocennym papierosemZa chwilę znowu bezszelestnie pod różamiW kierunku czegoś co w przeszłości było mostemIdziemy w noc, idziemy w noc, idziemy w noc!

Zamiast głośno śmiać się, bawić, Nurkujemy w mrokJutro, znikniemy może tak jak znikł w popiołach Nasz czteropiętrowy domZamiast go opłakiwać, Serce mocno ciągnie nas w warszawską noc”

Scenariusz opracował Adam Rębacz, nauczyciel historii w IX Liceum Ogólnokształcącym im. Klementyny Hoffmanowej w Warszawie

fot.

Prze

mys

ław

Gre

la

15

powstanie warszawskieGrzegorz Jasiński, Paweł Ukielski - Muzeum Powstania Warszawskiego

1 sierpnia 1944 roku do walki z przeważającymi siłami niemiec-kimi przystępuje około 25 tysięcy słabo uzbrojonych żołnie-

rzy konspiracyjnej armii Z czasem liczba ta wzrasta do około 50 tysięcy Podczas dwóch miesięcy zaciekłych zmagań oddziałom polskim udaje się opanować znaczne obszary miasta i zadać nieprzyjacielowi dotkliwe straty Jednakże brak dostatecznej po-mocy ze strony sojuszników, zdecydowana przewaga technicz-na wojsk niemieckich oraz ogrom ofiar zmuszają dowództwo polskie do podjęcia decyzji o zaprzestaniu heroicznej walki po 63 dniach boju

Walki w mieście, zaplanowane na kilka dni jedynie, trwają po-nad dwa miesiące Od chwili wybuchu warszawskiej insurekcji mieszkańcy stolicy udzielają powstańcom wszelkiej pomocy Angażują się w działania bojowe, budują barykady, organizują zaplecze Niemcy, zagrożeni zbliżaniem się frontu wschodniego, kierują do walki liczne, doborowe jednostki Mają one zdławić powstanie wszelkimi dostępnymi środkami, dając jednocześnie zastraszający przykład całej Europie W praktyce oznacza to zagładę miasta oraz liczne akty ludobójstwa Żołnierze Adolfa Hitlera pozbawiają życia około 180 tys cywilnych mieszkańców Warszawy

Mottem całej ekspozycji są słowa Delegata Rządu RP na Kraj, a jednocześnie wicepremiera, Jana Stanisława Jankowskiego „Sobola”: „Chcieliśmy być wolni i wolność sobie zawdzięczać” W tym jednym zdaniu zawiera on całą, złożoną prawdę o pię-ciu latach okupacji w Polsce i dwóch miesiącach Powstania Warszawskiego Powstanie nie jest bowiem nierozumnym, ro-mantycznym zrywem garstki szaleńców, lecz świadomą, choć tragiczną, decyzją polityczną najwyższych, w pełni legalnych władz Polski

Polacy, po doświadczeniach dwóch okrutnych okupacji – nie-mieckiej i sowieckiej – doskonale zdają sobie sprawę, jaki cel przyświeca Sowietom Wiedzą, że zbliżająca się od wschodu Armia Czerwona walczy nie po to, aby Polskę uwolnić, ale by zamienić totalitaryzm nazistowski na własny, komunistyczny Powstanie Warszawskie, którego celem jest wyzwolenie stolicy własnymi siłami i powitanie wojsk sowieckich w roli gospodarza, jest ostatnią próbą uratowania Polski przed zniewoleniem

Polskie Państwo PodziemneJednak Państwo Polskie trwa – w konspiracji, kierowane przez

w pełni legalne władze naczelne, urzędujące na uchodźstwie: Prezydenta, Rząd i Naczelnego Wodza W Polskim Państwie Pod-ziemnym najwyższą władzę sprawuje Delegat Rządu na Kraj Kieruje on zakonspirowanym aparatem administracji cywilnej To jej struktury organizują i wspomagają zakazane przez oku-panta dziedziny życia publicznego

Na szczególne podkreślenie zasługuje gęsta sieć tajnych szkół, dzięki czemu młodzież zdobywa wykształcenie – również wyż-sze – na tzw kompletach Równie sprawnie działa konspiracyjny wymiar sprawiedliwości, ferujący wyroki, łącznie z karą śmierci dla zdrajców i kolaborantów W ramach Polskiego Państwa Pod-ziemnego istnieje i krzepnie również Armia Krajowa – najwięk-sza z konspiracyjnych armii w okupowanej Europie W 1944 roku jej szeregi liczą około 400 tysięcy żołnierzy Podstawowym ce-lem AK jest walka o odzyskanie niepodległości Podziemna ar-

mia zbroi się, szkoli, prowadzi dywersję i wywiad, przygotowując zbrojne powstanie narodowe

Akcja „Burza”W 1943 roku wojna wstępuje w nową fazę Alianci przechodzą

do ofensywy we Włoszech i na Dalekim Wschodzie Na wscho-dzie, pokonawszy Niemców w bitwie pod Kurskiem, Armia Czer-wona rozpoczyna marsz na Berlin Kwestią jest już nie czy, lecz kiedy Niemcy ulegną wyraźnej przewadze sił sprzymierzonych

25 kwietnia 1943 roku Sowieci zrywają stosunki dyploma-tyczne z Rządem RP na Uchodźstwie Pretekstem jest odkrycie przez Niemców grobów ofiar bestialskiego mordu, dokona-nego w lesie katyńskim w 1940 roku na rozkaz Stalina, na kilku tysiącach oficerów Wojska Polskiego Kilkanaście tygodni póź-niej w Warszawie, za sprawą kolaborantów, Niemcy aresztują Komendanta Armii Krajowej, gen Stefana Roweckiego „Grota” W Gibraltarze ginie tragiczną śmiercią Naczelny Wódz i Premier, gen Władysław Sikorski Sytuacja Polski na arenie międzynaro-dowej zdecydowanie się pogarsza, coraz bardziej widoczna sta-je się zmiana stosunku aliantów do sprawy wschodnich granic Rzeczypospolitej

Wojska sowieckie, których marsz na zachód niesie, według wszelkiego prawdopodobieństwa, wyzwolenie Polski spod nie-mieckiej okupacji, nie okazują się polskim sojusznikiem Wszystko to zmusza władze na uchodźstwie i w kraju do zarzucenia planów powstania powszechnego Armia Krajowa przystępuje do realiza-cji operacji sabotażowo-dywersyjnej o kryptonimie „Burza”

Akcja „Burza”, zaplanowana przez Komendę Główną AK, zakłada, w miarę przesuwania się frontu na zachód, uderzanie na wycofują-ce się oddziały niemieckie i opanowywanie terenu i niezwłoczne obejmowanie na nim władzy przez polskie struktury administra-cyjne Polskie władze z założenia występują jako oficjalny gospo-darz terenu wobec wkraczających na polskie terytorium wojsk sowieckich Gdy 4 stycznia 1944 roku Armia Czerwona wkracza w przedwojenne granice II Rzeczypospolitej, Akcja „Burza” nabiera charakteru szeregu powstań lokalnych, przesuwających się wraz z frontem ze wschodu na zachód Do walki stają kolejno oddziały AK na Wołyniu, Wileńszczyźnie, we Lwowie i na Lubelszczyźnie Niestety, realizacja celów politycznych akcji nie poszła za suk-cesami militarnymi, takimi jak wyzwolenie przez Armię Krajową Wilna i Lwowa, a także niezłą współpracą z wojskami sowieckimi Za każdym razem finał był podobny: formacje sowieckich sił bez-pieczeństwa aresztowały ujawniające się polskie władze cywilne oraz dowództwo wojskowe, zaś żołnierzy Armii Krajowej siłą roz-brajano i kierowano do obozów w głębi Rosji bądź przymusowo włączano do Armii Berlinga

Przed Godziną ,,W’’Pod koniec lipca 1944 roku, wraz z napływem niepomyślnych

dla Niemców wiadomości z frontu wschodniego, w Warszawie rozpoczyna się ewakuacja niemieckiej administracji oraz służb pomocniczych Panuje popłoch Po kilku dniach, 27 lipca, Niemcy ostatecznie opanowują panikę, a do miasta zaczynają powracać siły policyjne i SS Równocześnie gubernator Dystryktu Warszaw-skiego, dr Ludwig Fischer, chcąc zapobiec wystąpieniu zbrojne-mu, wydaje zarządzenie, wzywające 100 tys Polaków do stawie-

16

nia się przy robotach fortyfikacyjnych Rozkaz ten warszawiacy spontanicznie ignorują

W tym samym czasie Sowieci i polscy komuniści wzywają do walki z Niemcami, oskarżając Armię Krajową Na terenach zaj-mowanych przez Armię Czerwoną władzę przejmuje sterowany z Moskwy Polski Komitet Wyzwolenia Narodowego Sowieci do-cierają do Wisły, w mieście pojawiają się pogłoski, że wkroczyli na przedmieścia prawobrzeżnej Warszawy

W tej sytuacji, 31 lipca po południu, Komendant Armii Krajo-wej gen Tadeusz Komorowski „Bór”, po porozumieniu się z De-legatem Rządu RP na Kraj, wicepremierem Janem Stanisławem Jankowskim „Sobolem”, wydaje rozkaz rozpoczęcia akcji zbrojnej, oznaczonej kryptonimem Godzina „W”, we wtorek 1 sierpnia 1944 roku o godzinie 17:00

W przeddzień wybuchu Powstania Warszawskiego siły polskie w Okręgu Warszawskim AK wynoszą około 50 tys ludzi Brakuje jednak niezbędnego wyposażenia i uzbrojenia – jedynie około 10% powstańców ma broń Całkowicie odmienna jest sytuacja okupanta Pod koniec lipca 1944 roku niemiecki garnizon Warsza-wy liczy blisko 20 tys doskonale uzbrojonych i wyszkolonych żoł-nierzy, rozlokowanych w kluczowych obiektach miasta Niemcy mają ponadto w odwodzie wsparcie broni ciężkiej, artylerii i lot-nictwa Mimo tak olbrzymiej dysproporcji sił i środków, 1 sierpnia powstańcy rozpoczynają walkę, która potrwa 63 dni…

Godzina ,,W’”Pierwsze starcia wywiązują się na trzy godziny przed Godzi-

ną „W” Mimo utraty elementu zaskoczenia, mimo problemów z uzbrojeniem i łącznością, o godzinie 17:00 do walki przystępuje około 23-25 tysięcy żołnierzy Armii Krajowej

W pierwszym dniu powstania oddziały niemieckie ponoszą dotkliwe straty, szacowane na około 500 żołnierzy Straty po-wstańców są jednak znacznie wyższe i sięgają blisko 2000 zabi-tych Zdobyte w pierwszych bojach obiekty nie dają Polakom taktycznej przewagi Tym niemniej zajmują blisko 3/4 swej stolicy – niemal całe Stare Miasto, centrum Żoliborza oraz znaczną część Śródmieścia, z najwyższym budynkiem ówczesnej Warszawy – Prudentialem, nad którym powiewa już biało-czerwona flaga Ale Niemcy bronią się w kilkudziesięciu silnych punktach oporu, nadal utrzymując kontrolę nad miastem W ich rękach pozostają obiekty o znaczeniu strategicznym: mosty, dworce, lotniska, liczne budyn-ki administracji i koszar

Radość powstańcówWybuch powstania wywołuje euforię wśród żołnierzy i miesz-

kańców miasta Powszechne jest przekonanie o zbliżającym się, nieuchronnie zwycięskim końcu walk Upaja wolność odzyskana po pięciu latach okrutnej okupacji, cieszy możliwość podjęcia otwartej walki ze znienawidzonym wrogiem Polska administracja cywilna, dotychczas funkcjonująca w konspiracji, zaczyna dzia-łać oficjalnie Warszawiacy ofiarnie wypełniają jej zarządzenia Spontaniczna pomoc cywilów pozwala szybko zorganizować życie wolnej Warszawy Powstają szpitale, oddziały obrony prze-ciwlotniczej, rusza druk i kolportaż prasy, trwa praca nad rychłym uruchomieniem dwóch powstańczych radiostacji Cała Warszawa jednoczy się i staje do walki o wolność

Według planów dowództwa AK, Powstanie Warszawskie ma potrwać najwyżej kilka dni, po czym do Warszawy wkroczą od-działy Armii Czerwonej Dzięki wielu działaniom zaczepnym, do 4 sierpnia powstańcy opanowują trzy rejony Warszawy: Śród-

mieście z częścią Woli, Starym Miastem i Powiślem, Dolny Mo-kotów oraz Żoliborz, co stanowi niemal ¾ terytorium miasta Sowieci wstrzymują jednak ofensywę, nie zamierzając pomagać powstańcom, co w połączeniu z brakiem broni i amunicji oraz stale rosnącymi siłami niemieckimi wymusza przerwanie akcji zaczepnych i przejście do obrony Rozpoczyna się oczekiwanie ofensywy zza Wisły

Walki w sierpniuDo zdławienia powstania dowództwo niemieckie przeznacza

Korpsgruppe pod dowództwem generała SS, Ericha von dem Ba-cha, w której skład wchodzą różnego rodzaju jednostki bojowe 5 sierpnia pierwsze oddziały niemieckie przystępują do przeciw-uderzenia od zachodu, atakując Ochotę i Wolę Głównym ich ce-lem jest opanowanie dwóch arterii komunikacyjnych Warszawy, wiodących z zachodu na wschód oraz wywalczenie połączenia z odciętą w środku miasta grupą gen Reinera Stahela

Do 11 sierpnia, po zaciętych walkach z powstańcami, rosyjsko--ukraińskie oddziały RONA zajmują Ochotę Równocześnie Niem-cy opanowują Wolę, docierając do silnie umocnionego bastionu powstańców, jakim jest wówczas Stare Miasto Wykonując zbrod-niczy rozkaz Hitlera, nakazujący zabijanie każdego mieszkańca Warszawy, oddziały pacyfikujące Ochotę dopuszczają się licznych zbrodni na cywilnej ludności Na Woli natomiast prowadzą plano-wą akcję eksterminacyjną

Nie mogąc opanować Starego Miasta jednym uderzeniem, Niemcy rozpoczynają systematyczne niszczenie zabudowy i po-zycji polskich ostrzałem artylerii, wspomaganej nalotami lotnic-twa bombowego Po kilkudniowym przygotowaniu artyleryjskim, 19 sierpnia wróg przystępuje do generalnego szturmu na oblężo-ne Stare Miasto Kilkakrotne próby ruszenia z pomocą okrążonej dzielnicy, podejmowane przez inne oddziały powstańcze, kończą się fiaskiem Ostatecznie, po długich i zaciętych walkach, 2 wrze-śnia oddziały niemieckie zajmują ostatnie polskie umocnienia Starówki

Po przyjęciu taktyki defensywnej jedyne znaczne sukcesy po-wstańcy odnoszą w Śródmieściu 11 sierpnia zdobywają Pałac Staszica, 20 sierpnia – potężny gmach PAST-y przy ul Zielnej, a 23 sierpnia – kościół św Krzyża i Komendę Policji przy Krakow-skim Przedmieściu W pozostałych dzielnicach szczupłość sił po-wstańczych ogranicza aktywność Polaków do wzmacniania obro-ny i usprawniania funkcjonowania zaplecza

Powstańcy podejmują dwie duże akcje o charakterze zaczep-nym na Żoliborzu: dwa ataki na Dworzec Gdański – nocą z 20 na 21 oraz 22 sierpnia, a także próbę przebicia połączenia Starówki ze Śródmieściem (31 VIII) Akcje te kończą się niepowodzeniem

fot.

Prze

mys

ław

Gre

la

17

Powstańcy ponoszą ogromne straty, a wszystkie trzy starcia prze-chodzą do historii jako najbardziej krwawe boje powstania

Walki we wrześniuPo upadku Starego Miasta i ewakuacji oddziałów Grupy „Pół-

noc” powstańcy utrzymują swe pozycje w Śródmieściu, na Po-wiślu, Czerniakowie, Mokotowie, Żoliborzu i w Puszczy Kampi-noskiej Przede wszystkim bronią jednak strategicznych rejonów nad Wisłą Ich utrzymanie daje nadzieję na skuteczny desant z praskiego brzegu rzeki Ofensywy sowieckiej z przeciwległego brzegu obawiają się również Niemcy Dlatego też główne uderze-nie swych sił kierują na dzielnice położone nad Wisłą – Powiśle i Czerniaków Polacy wciąż liczą na wsparcie ze wschodu i mimo znacznie słabszego uzbrojenia za wszelką cenę starają się utrzy-mać na pozycjach

Jednym z symboli trwania na stanowisku jest tzw twardy front Jest to linia umocnień polskich w Śródmieściu Północnym, biegnąca od budynku Dworca Pocztowego, stojącego przy ul Żelaznej nad torami kolei średnicowej, przez ulice Towarową, Grzybowską i Królewską 9 września w „Biuletynie Informacyj-nym” – jednej z gazet powstańczych – napisano: „Żołnierze tego odcinka swą heroiczną postawą wyświadczają walczącej stolicy usługę bardzo doniosłej miary: skupiając na swoich piersiach naj-intensywniejsze uderzenia nieprzyjaciela, odgrywają tym samym rolę tarczy dla pozostałych dzielnic miasta, nawet najbardziej od ich pozycji odległych”

Mimo olbrzymiej determinacji obrońców Niemcy, mając przy-tłaczającą przewagę, systematycznie niszczą punkty powstańcze-go oporu 5 września wieczorem powstańcy, wobec całkowitego wyczerpania amunicji, opuszczają gmach Elektrowni, która nie działa od poprzedniego dnia, w wyniku zmasowanych bombar-dowań W pozbawionym prądu mieście sytuacja tak mieszkańców, jak żołnierzy Armii Krajowej staje się coraz bardziej dramatyczna 6 września pada już całe Powiśle, a oddziały wroga przystępują do opanowania północnej części Śródmieścia Wobec katastrofalnej sytuacji powstańców oraz braku widoków na pomoc z zewnątrz władze powstańcze upoważniają Polski Czerwony Krzyż do prze-prowadzenia negocjacji w sprawie częściowej ewakuacji ludno-ści cywilnej ze Śródmieścia Dzięki temu, w dniach 8 i 9 września w godzinach zawieszenia broni, miasto opuszcza łącznie około 8 tys ludzi Jednocześnie – 9 września – zostają nawiązane kon-takty pomiędzy wysłannikami Komendy Głównej AK a stroną niemiecką, która wychodzi z propozycją rozpoczęcia rozmów w sprawie kapitulacji powstania Wobec rozwoju sytuacji na pra-wym brzegu Wisły – wojska 1 Frontu Białoruskiego rozpoczy-nają operację praską – dowództwo AK prowadzi grę na zwłokę i ostatecznie 11 września zrywa negocjacje Niemcy koncen-trują się na organizowaniu frontu na zachodnim brzegu Wisły 21 września niemieckie natarcie likwiduje desant oddziałów 1 Armii Wojska Polskiego na Kępie Potockiej 23 września pada Przyczółek Czerniakowski Nieprzyjaciel zacieśnia pierścień wokół trzech walczących jeszcze ośrodków powstańczego oporu: Żoli-borza od północy, Śródmieścia i Mokotowa od południa Po opa-nowaniu Czerniakowa głównym celem ataku staje się Mokotów Obszar broniony przez powstańców kurczy się z każdym dniem 26 września rozpoczyna się dramatyczna ewakuacja oddziałów powstańczych z Mokotowa, który kapituluje ostatecznie 27 wrze-śnia około południa Tego samego dnia nieprzyjaciel rozpoczyna przygotowywaną od blisko tygodnia operację „Spadająca Gwiaz-da”, której celem jest likwidacja Grupy „Kampinos” Dwa dni póź-

niej oddziały kampinoskie w bitwie pod Jaktorowem zostają roz-bite przez siły niemieckie 30 września kapituluje Żoliborz – broni się jeszcze Śródmieście

Śmierć miastaPodczas II wojny światowej Warszawa jest niszczona czterokrot-

nie Po raz pierwszy podczas oblężenia niemieckiego w trakcie Kampanii Wrześniowej 1939, kiedy to naloty bombowe powodują poważne uszkodzenia wielu budynków Po raz drugi po stłumie-niu powstania w getcie i jego likwidacji, kiedy to Niemcy równa-ją z ziemią całą dotychczasową dzielnicę żydowską Po raz trzeci w trakcie Powstania Warszawskiego, w wyniku ciężkiego ostrza-łu artyleryjskiego i bombardowań pozycji powstańczych Po raz czwarty natomiast po upadku powstania, gdy Niemcy przystępu-ją do planowego równania z ziemią polskiej stolicy Wynikiem tych działań Niemców jest destrukcja blisko 83 proc zabudowy miasta, zniszczenie niemal całego dorobku kulturalnego stolicy – intelek-tualnego centrum Polski

Od pierwszych dni Powstania Warszawę ogarniają rozprzestrze-niające się szybko pożary Mimo wysiłków dziesiątków tysięcy lu-dzi, dom po domu miasto zamienia się w zgliszcza Systematyczny ostrzał niemieckiej artylerii i naloty bombowe zamieniają w gruzy kolejne kamienice, poważnym uszkodzeniom ulega wiele zabyt-kowych kościołów i klasztorów stolicy W ruiny obracają się pała-ce: Krasińskich, Ossolińskich, Kazimierzowski, Czartoryskich i wiele innych Szczególnie cierpi zabytkowa zabudowa Starego Miasta, przez blisko 3 tygodnie bronionego zawzięcie przez zamkniętych w okrążeniu powstańców z Grupy „Północ” pod dowództwem płk Karola Ziemskiego „Wachnowskiego” Rynek staromiejski pło-nie niemal całkowicie, zniszczone są mury Zamku Królewskiego i archikatedry św Jana Niepowetowane straty ponoszą również warszawskie archiwa i biblioteki Straty poszczególnych archiwów w pożarach wahają się od 70 do prawie 100 proc zasobów

18

Po kapitulacji powstańców, mimo zaprzestania walk i wypę-dzenia ludności cywilnej cała Warszawa nadal rozbrzmiewa hu-kiem wybuchów i przejmującym łoskotem walających się murów Niemcy rabują wszystko, w ciągu kilku miesięcy wywożąc z mia-sta około 45 tys wagonów kolejowych, wypełnionych dobrami materialnymi Wywożą do Rzeszy nie tylko maszyny czy meble, lecz także latarnie, kable, krawężniki – wszystko, co może się przy-dać To zaś, czego wywieźć nie mogą, niszczą skrupulatnie i pla-nowo, systematycznie wysadzając w powietrze budowle ocalałe i zrujnowane – dom po domu, kościoły, pałace, gmachy użytecz-ności publicznej, fabryki, torowiska, ulice, wiadukty i dworce

Miasto powoli kona Nawet jesienne deszcze i sroga zima nie są w stanie wygasić tych zgliszcz Niemcy skrupulatnie wypełniają postawione im cele – nie tylko zniszczyć polską kulturę, ale też zatrzeć jej ślady

Wojska sowieckie stacjonujące po drugiej stronie Wisły nie po-dejmują żadnych działań, aby przeszkodzić Niemcom Po raz kolej-ny cele Hitlera i Stalina, śmiertelnych wrogów, okazują się zbieżne w przypadku polityki wobec Polski

Sowieckiemu dyktatorowi jest bardzo na rękę zniszczenie „bur-żuazyjnej” elity narodu i wszelkich śladów przedwojennej Warsza-wy Dzięki temu może ją potem odbudowywać według własnej, socrealistycznej wizji urbanistycznej, stawiając w centrum miasta swój „dar” dla ludu polskiego, Pałac Kultury i Nauki – symbol so-wieckiej dominacji

Skalę zniszczeń miasta obrazują wyniki prac komisji pod kierun-kiem prof Wojciecha Fałkowskiego, powołanej w 2004 roku przez Prezydenta m st Warszawy, Lecha Kaczyńskiego w celu oszaco-wania strat wojennych Według przeprowadzonych badań wstęp-na wycena strat materialnych Warszawy sięga kwoty 45 mld 300 mln dolarów

KapitulacjaPo kapitulacji Mokotowa – 27 września i Żoliborza – 30 września,

w braku jakiejkolwiek nadziei, Komenda Główna AK w porozumie-niu z Delegatem Rządu RP na Kraj, wicepremierem Janem Stani-sławem Jankowskim „Sobolem”, decyduje się podjąć rozmowy ka-pitulacyjne 1 października gen Tadeusz Komorowski „Bór” wysyła do władz RP w Londynie depeszę: „Dalsza walka w Warszawie nie ma już żadnych szans Zdecydowałem się ją skończyć Warunki ka-pitulacji gwarantują żołnierzom pełne prawa kombatantów i lud-ności cywilnej humanitarne traktowanie”

2 października przedstawiciele Komendy Głównej AK – płk dypl Kazimierz Iranek-Osmecki „Heller” i ppłk dypl Zygmunt Dobrowolski „Zyndram” – podpisują w kwaterze gen Ericha von dem Bacha w Ożarowie pod Warszawą układ o zaprzestaniu działań wojennych Zgodnie z jego postanowieniami powstańcy mają złożyć broń i wyjść z miasta zwartymi oddziałami wraz ze swoimi dowódcami Warszawę opuścić musi również cała lud-ność cywilna

ExodusKilka pierwszych dni października 1944 roku to czas masowego

exodusu cywilnej ludności Warszawy Niemcy kierują wypędzo-nych do tzw obozów przejściowych, z których największym jest „Dulag 121” w Pruszkowie, założony już w pierwszym tygodniu sierpnia Do 10 października przechodzi przezeń blisko 550 tys warszawiaków oraz około 100 tys osób z miejscowości podwar-szawskich Pobyt w obozie trwa zazwyczaj nie dłużej niż tydzień W tym czasie Niemcy prowadzą „selekcję”, od której zależy dalszy los przetrzymywanych – wywózka na teren Generalnego Guber-natorstwa lub do III Rzeszy na roboty przymusowe, a w najgor-szym przypadku – do obozów koncentracyjnych

Pierwsze oddziały powstańcze wychodzą do niewoli 4 paź-dziernika ze Śródmieścia, które wytrwało w ciężkich walkach do końca Dzień później, w ponurym milczeniu odmaszerowują ostatnie jednostki polskie oraz sztaby Komendy Głównej, Komen-dy Obszaru i Warszawskiego Korpusu Armii Krajowej Dowódca Armii Krajowej, gen dyw Tadeusz Komorowski „Bór”, stojąc sa-motnie na ulicy, oddaje honory wychodzącym do niewoli kolej-nym oddziałom Następnie w asyście niemieckiego oficera, mjr Kurta Fischera, udaje się w ślad za nimi, zdecydowany nie opusz-czać swych żołnierzy

Transport powstańców do obozów jenieckich wyrusza 6 paź-dziernika z podwarszawskiego Ożarowa Najliczniejsza grupa prze-chodzi przez Stalag 334 Lamsdorf (Łambinowice na Śląsku Opol-skim), najstarszy i największy obóz jeniecki na terenie III Rzeszy W obozie tym powstańcy otrzymują numery jenieckie, po czym rozsyłani są do oflagów i stalagów na terenie całych Niemiec

Wysiedlenie całej praktycznie ludności Warszawy po powsta-niu jest wydarzeniem bez precedensu w historii Europy Można w tym przypadku mówić o totalitarnej inżynierii społecznej na masową skalę – przez kilka miesięcy wielkie miasto, stolica duże-go państwa europejskiego, właściwie nie istnieje Po wojnie do Warszawy wraca jedynie część jej przedwojennych mieszkańców – wielu osiada tam, gdzie rzucił ich wojenny los, wielu pozostaje na emigracji

fot.

Prze

mys

ław

Gre

la

19

Dystrybucja w Polsce: Kino Świat Sp. z o.o., ul. Belwederska 20/22, 00-762 Warszawa, tel. (22) 840-68-01PR: Paulina Waranka – paulina@kinoswiat.pl i Tomasz Jawor – tomasz.jawor@kinoswiat.pl,

Edukacja filmowa: Irena Kruglicz-Kamińska – irena@kinoswiat.pl