HISTORIA NAJNOWSZA ZARYS PODtOZA POLITYCZNEGO I DYPLOMATYCZNEGO Przedmow poprzedzi! Aleksander Skaryski Pastwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1984 HISTORIA NAJNOWSZA POWSTANIE WARSZAWSKIE ZARYS PODOA POLITYCZNEGO I DYPLOMATYCZNEGO Przedmow poprzedzi Aleksander Skaryski Pastwowy Instytut Wydawniczy Warszawa 1984 Indeks zestawia RYSZARDA WITKOWSKA Okadk i strony tytuowe projektowaa TERESA KAWISKA Copyright by Odnova, London 1971. Wydanie pierwsze krajowe Copyright by Pastwowy Instytut Wydawniczy, Warszawa 1984. ISBN 83-06-01135-X PRZEDMOWA Wrd licznych wydanych na emigracji publikacji powiconych Powstaniu Warszawskiemu na szczeglna uwag zasuguje opracowanie Jana M. Ciechanowskiego Powstanie Warszawskie. Zarys podoa politycznego i dyplomatycznego. Publikacja ta, wydana w 1971 roku nakadem londyskiego wydawnictwa Odnowa", oparta jest na bogatych materiaach zgromadzonych w Archiwum Instytutu im. Generaa Sikorskiego, Archiwum Studium Polski Podziemnej oraz Archiwum Kancelarii Prezydenta RP. Ciechanowski wykorzysta rwnie relacje osb zajmujcych kierownicze stanowiska w rzdzie emigracyjnym, Sztabie Naczelnego Wodza i Komendzie Gwnej Armii Krajowej. Prac wyrniaj cechy niemal niespotykane w emigracyjnej historiografii drugiej wojny wiatowej. Autor nie ucieka si do znieksztacania i faszowania faktw, nie skraca" cytowanych dokumentw, aby dokadniej przystaway do jego tezy, nie zastpuje epitetami rzetelnej i rzeczowej analizy, logicznie i jasno konstruuje wykad, w sposb wywaony formuuje wnioski oraz wyranie stara si o obiektywizm ocen. To ostatnie nie zawsze wprawdzie mu si udaje, generalnie biorc jest to jednak ksika wartociowa i interesujca, ze wszech miar zasugujca na uwag Czytelnika. Jeli za zwaymy, e omawia* ona polityczne przyczyny Powstania Warszawskiego, a wic fakt historyczny z naszej nieodlegej przecie przeszoci, wok ktrego nagromadzio si najwicej insynuacji, kamstw i oszczerstw produkowanych w celach propagandowo-politycznych wrogich narodowi i pastwu polskiemu, to musimy publikacj t jeszcze raz dzi po trzynastu latach od jej wydania uzna za wyjtkow w emigracyjnej historiografii. Ciechanowski surowo ocenia dziaania wadz londyskich zarwno politycznych, jak i wojskowych. Krytykuje rzd londyski za brak realizmu politycznego i polityczn krtkowzroczno, wytyka mu racy brak konsekwencji w dziaaniu i wystpujce niekiedy naiwne krtactwo politycz-Aleksander Skaryski ne w stosunkach z ZSRR. Najwysze polskie koa wojskowe w Londynie oskara o niewiarygodne wprost zacietrzewienie" i brak elementarnego poczucia rzeczywistoci", przejawiajce si midzy innymi w zakrawajcym na fantazj przecenianiu wasnych moliwoci militarnych, a niedocenianiu si Niemiec i Zwizku Radzieckiego. Na podstawie analizy bogatych jak ju wspomniaem materiaw rdowych, w ogromnej wikszoci niedostpnych historykom krajowym, dochodzi Ciechanowski do wniosku, e decyzja o wystpieniu zbrojnym w Warszawie zapada gwnie ze wzgldw natury politycznej i ideologicznej. Opanowanie Warszawy przez Armi Krajow miao wzmocni w oczach opinii wiatowej prawa i roszczenia rzdu londyskiego do reprezentowania wadzy i objcia jej w Polsce, a zarazem jak pisze Autor przygotowa grunt do walnej, ostateczniej rozgrywki ze Stalinem, ktra miaa zadecydowa, kto bdzie rzdzi powojenn Polsk: obz londyski czy PPR i zwolennicy". Nie ulega kwestii pisze Ciechanowski i autorzy powstania pragnli uczyni z Warszawy wielk i dramatyczn scen, na ktrej mia si odegra ostateczny i rozstrzygajcy akt rosyjsko-polskiej konfrontacji. Tutaj miao doj do ostatecznego ustalenia rosyjsko-polskich stosunkw. Tutaj zachodnie mocarstwa miay by zaproszone do publicznego wypowiedzenia si w polskich sprawach [podkr. moje A.S.]." W konkluzji rozwaa Ciechanowski dochodzi do wniosku, e polityczn podstaw decyzji o wystpieniu zbrojnym w Warszawie bya doktryna dwch wrogw w jej najbardziej klasycznej formie".2 Innymi sowy, Powstanie Warszawskie, planowane jako swoista kontynuacja akcji Burza", skierowane byo swym militarnym ostrzem przeciwko Niemcom, politycznie za stanowio demonstracj wymierzon w Zwizek Radziecki i PKWN, demonstracj dodajmy godzc w jedno koalicji antyhitlerowskiej, .obliczon bowiem na wywoanie powanych tar pomidzy ZSRR a jego wczesnymi zachodnimi sojusznikami. Przedstawiany tu tok wywodw Autora nie wzbudza zastrzee. Jest on suszny i zgodny z dotychczasowym dorobkiem historiografii krajowej. Wspomnie przy tym naley, e potwierdza swe tezy przytaczajc nowe, nie znane nam dowody. Nie oznacza to, e mona si z Autorem zgodzi we wszystkich szczegowych kwestiach. Pewne refleksje nasuwaj si ju przy twierdzeniu Autora, e Br-Komorowski i Jankowski, decydujc si na dziaanie bez uzgodnienia swych planw z naczelnym dowdztwem radzieckim, wzili na swoje barki 1 J. M. Ciechanowski, Powstanie Warszawskie. Zarys podoa politycznego i dyplomatycznego, wyd. nin., s. 441. * Tame, s. 492. 6 Przedmowa ogromn odpowiedzialno za dalsze losy Warszawy i w zasadniczy sposb przyczynili si do tragedii, jaka spotkaa stolic i jej mieszkacw".* Doda naley, e na stronicach ksiki Ciechanowskiego znajdzie Czytelnik wicej uwag krytykujcych kierownictwo londyskiego podziemia za brak wsppracy wojskowej z Armi Radzieck przy podejmowaniu decyzji o wystpieniu zbrojnym w Warszawie. Czy krytyka ta jest uzasadniona? Oczywicie tak. Wprawdzie nie jest zadaniem historyka snucie rozwaa na temat, co by byo, gdyby..." Jest to nawet le widziane" w pewnych krgach. Jednak w dainym wypadku z ca odpowiedzialnoci mona zaoy, e wsppraca Armii Krajowej z Armi Radzieck mogaby w sposb decydujcy wpyn na bieg wydarze. Do wystpienia zbrojnego w stolicy mogoby doj w innym momencie, w cakowicie innej, korzystniejszej sytuacji operacyjnej, przy wczeniejszym, sprawniejszym i dostatecznym zaopatrzeniu oddziaw walczcych w miecie w materiay wojenne, rodki opatrunkowe itp. Przede wszystkim za istnienie takiej wsppracy skrcioby czas trwania_ walki, zmniejszajc straty jednostek walczcych, ludnoci cywilnej i miasta. Nie jest zadaniem historyka snucie rozwaa na temat, co by byo, gdyby...", natomiast podstawowym obowizkiem polityka jest przewidywanie. Sprawdzianem za jego talentu politycznego jest trafno przewidywania i zdolno do racjonalnego reagowania na zmieniajc si sytuacj. Odnosi si to w caej rozcigoci nawet do politykw tak miernego lotu, jak ci z rzdu londyskiego, Komendy Gwnej AK i Delegatury. A zatem ich odpowiedzialno za losy Powstania Warszawskiego, za jego klsk jest bezsporna i niepodzielna. Nie mona jej przerzuci na nikogo. Co prawda militarna wsppraca pomidzy AK i Armi Radzieck moga zmieni bieg wydarze w stolicy. Jednak w wczesnej sytuacji bya ona niemoliwa. Naiwnoci bowiem byoby mniemanie, e zdoa si przygotowa dziaania politycznie wymierzone przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu we wspdziaaniu z kierownictwem tego pastwa. Ciechanowski, wierny zasadom logicznego i trzewego rozumowania, i w tym przypadku dostrzega, i warunkiem sine qua non wspdziaania militarnego pomidzy Armi Krajow i Armi Radzieck byo wczeniejsze uregulowanie problemw politycznych, uniemoliwiajcych nawizanie stosunkw dyplomatycznych pomidzy rzdem londyskim a ZSRR. W istniejcej sytuacji pisze wspdziaanie, nie poparte politycznym porozumieniem oraz rozwizaniem sprawy granic, byo chimer", a potem dodaje, e jedynym sposobem wybrnicia z sytuacji byo nakonienie Mikoajczyka do zawarcia natychmiastowego porozumienia z Mo Tame, s. 507. Aleksander Skaryski ne w stosunkach z ZSRR. Najwysze polskie koa wojskowe w Londynie oskara o niewiarygodne wprost zacietrzewienie" i brak elementarnego poczucia rzeczywistoci", przejawiajce si midzy innymi w zakrawajcym na fantazj przecenianiu wasnych moliwoci militarnych, a niedocenianiu si Niemiec i Zwizku Radzieckiego. Na podstawie analizy bogatych jak ju wspomniaem materiaw rdowych, w ogromnej wikszoci niedostpnych historykom krajowym, dochodzi Ciechanowski do wniosku, e decyzja o wystpieniu zbrojnym w Warszawie zapada gwnie ze wzgldw natury politycznej i ideologicznej. Opanowanie Warszawy przez Armi Krajow miao wzmocni w oczach opinii wiatowej prawa i roszczenia rzdu londyskiego do reprezentowania wadzy i objcia jej w Polsce, a zarazem jak pisze Autor przygotowa grunt do walnej, ostatecznej rozgrywki ze Stalinem, ktra miaa zadecydowa, kto bdzie rzdzi powojenn Polsk: obz londyski czy PPR i zwolennicy". Nie ulega kwestii pisze Ciechanowski i autorzy powstania pragnli uczyni z Warszawy wielk i dramatyczn scen, na ktrej mia si odegra ostateczny i rozstrzygajcy akt rosyjsko-polskiej konfrontacji. Tutaj miao doj do ostatecznego ustalenia rosyjsko-polskich stosunkw. Tutaj zachodnie mocarstwa miay by zaproszone do publicznego wypowiedzenia si w polskich sprawach [podkr. moje A.S.]." W konkluzji rozwaa Ciechanowski dochodzi do wniosku, e polityczn podstaw decyzji o wystpieniu zbrojnym w Warszawie bya doktryna dwch wrogw w jej najbardziej klasycznej formie".2 Innymi sowy, Powstanie Warszawskie, planowane jako swoista kontynuacja akcji Burza", skierowane byo swym militarnym ostrzem przeciwko Niemcom, politycznie za stanowio demonstracj wymierzon w Zwizek Radziecki i PKWN, demonstracj dodajmy godzc w jedno koalicji antyhitlerowskiej, .obliczon bowiem na wywoanie powanych tar pomidzy ZSRR a jego wczesnymi zachodnimi sojusznikami. Przedstawiany tu tok wywodw Autora nie wzbudza zastrzee. Jest on suszny i zgodny z dotychczasowym dorobkiem historiografii krajowej. Wspomnie przy tym naley, e potwierdza swe tezy przytaczajc nowe, nie znane nam dowody. Nie oznacza to, e mona si z Autorem zgodzi we wszystkich szczegowych kwestiach. Pewne refleksje nasuwaj si ju przy twierdzeniu Autora, e Br-Komorowski i Jankowski, decydujc si na dziaanie bez uzgodnienia swych planw z naczelnym dowdztwem radzieckim, wzili na swoje barki 1 J. M. Ciechanowski, Powstanie Warszawskie. Zarys podoa politycznego i dyplomatycznego, wyd. nin., s. 441. 8 Tame, s. 492. 6 Przedmowa ogromn odpowiedzialno za dalsze losy Warszawy i w zasadniczy sposb przyczynili si do tragedii, jaka spotkaa stolic i jej mieszkacw".1 Doda naley, e na stronicach ksiki Ciechanowskiego znajdzie Czytelnik wicej uwag krytykujcych kierownictwo londyskiego podziemia za brak wsppracy wojskowej z Armi Radzieck przy podejmowaniu decyzji o wystpieniu zbrojnym w Warszawie. Czy krytyka ta jest uzasadniona? Oczywicie tak. Wprawdzie nie jest zadaniem historyka snucie rozwaa na temat, co by byo, gdyby..." Jest to nawet le widziane" w pewnych krgach. Jednak w danym wypadku z ca odpowiedzialnoci mona zaoy, e wsppraca Armii Krajowej z Armi Radzieck mogaby w sposb decydujcy wpyn na bieg wydarze. Do wystpienia zbrojnego w stolicy mogoby doj w innym momencie, w cakowicie innej, korzystniejszej sytuacji operacyjnej, przy wczeniejszym, sprawniejszym i dostatecznym zaopatrzeniu oddziaw walczcych w miecie w materiay wojenne, rodki opatrunkowe itp. Przede wszystkim za istnienie takiej wsppracy skrcioby czas trwania walki, zmniejszajc straty jednostek walczcych, ludnoci cywilnej i miasta. Nie jest zadaniem historyka snucie rozwaa na temat, co by byo, gdyby...", natomiast podstawowym obowizkiem polityka jest przewidywanie. Sprawdzianem za jego talentu politycznego jest trafno przewidywania i zdolno do racjonalnego reagowania na zmieniajc si sytuacj. Odnosi si to w caej rozcigoci nawet do politykw tak miernego lotu, jak ci z rzdu londyskiego, Komendy Gwnej AK i Delegatury. A zatem ich odpowiedzialno za losy Powstania Warszawskiego, za jego klsk jest bezsporna i niepodzielna. Nie mona jej przerzuci na nikogo. Co prawda militarna wsppraca pomidzy AK i Armi Radzieck moga zmieni bieg wydarze w stolicy. Jednak w wczesnej sytuacji bya ona niemoliwa. Naiwnoci bowiem byoby mniemanie, e zdoa si przygotowa dziaania politycznie wymierzone przeciwko Zwizkowi Radzieckiemu we wspdziaaniu z kierownictwem tego pastwa. 'Ciechanowski, wierny zasadom logicznego i trzewego rozumowania, i w tym przypadku dostrzega, i warunkiem sine qua non wspdziaania militarnego pomidzy Armi Krajow i Armi Radzieck byo wczeniejsze uregulowanie problemw politycznych, uniemoliwiajcych nawizanie stosunkw dyplomatycznych pomidzy rzdem londyskim a ZSRR. W istniejcej sytuacji pisze wspdziaanie, nie poparte politycznym porozumieniem oraz rozwizaniem sprawy granic, byo chimer", a potem dodaje, e jedynym sposobem wybrnicia z sytuacji byo nakonienie Mikoaj czyka do zawarcia natychmiastowego porozumienia z Mo* Tame, s. 507. Aleksander Skaryski skw nawet za cen [...] strat terytorialnych oraz koniecznych ustpstw politycznych..."4 Wprawdzie Mikoajczyk by jednym z nielicznych czonkw wczesnego rzdu londyskiego skonnych do przyjcia takiego rozwizania, ale w tej sprawie jest to problem drugorzdny. Wany jest natomiast zasadniczy tok rozumowania Autora, ktry jak widzimy w wyniku rzetelnego przebadania materiau prowadzi do jedynie susznych konkluzji: odpowiedzialno za wywoanie i klsk Powstania Warszawskiego spada na rzd emigracyjny i kierownictwo podlegych mu organizacji politycznych oraz wojskowych w okupowanej Polsce. Rzecz zastanawiajca, e Ciechanowski ktry z laboratoryjn skrupulatnoci przeprowadza analiz czynnikw powodujcych dojrzewanie w kierownictwie obozu londyskiego decyzji o wystpieniu zbrojnym w Warszawie staje si mniej wnikliwym badaczem, gdy tylko przenosi swe rozwaania na grunt stosunkw midzyaliamckich. Odnosi si to przede wszystkim do oceny stanowiska zajmowanego przez prezydenta USA, Roosevelta, w sporze polsko-radzieckim oraz wzgldw, ktrymi kierowa si zdaniem Autora premier brytyjski angaujc si w spraw polsk. Dla pewnej grupy Czytelnikw zaskoczeniem zapewne bd wnioski, do jakich doszed Ciechanowski w rezultacie bada materiaw nawietlajcych stosunek rzdu Stanw Zjednoczonych do problemw politycznych wystpujcych pomidzy rzdem emigracyjnym a ZSRR. Nie jest moim zadaniem omawianie tego zagadnienia. Niechaj zacht do wnikliwego przestudiowania odpowiednich fragmentw niniejszej ksiki bd oceny rekapitulujce wywody Autora. Ot Ciechanowski stwierdza, i Roose-velt odnosi si do Polski z rezerw, ktra nieomal graniczya ze z wol", a jego stosunek do Polski w czasie teheraskiej konferencji by [...] wrcz zbrodniczy".5 Roosevelt, podtrzymujc w istocie rzeczy nadzieje rzdu emigracyjnego na udzielenie mu przez USA poparcia w sporze ze Zwizkiem Radzieckim, wyrzdzi temu rzdowi wielk krzywd w bardzo wyrafinowany i perfidny sposb".8 Oczywicie Czytelnik moe zakwestionowa trafno powyszych ocen, gdy Autor nie posuguje si tu kategoriami politycznej celowoci i skutecznoci. Okrelenia, jakich uywa przedstawiajc stanowisko Roosevelta, zdaj si wskazywa, e dla oceny tego stanowiska stosowa kryteria natury moralnoetycznej, ale jak wiadomo nie miay i nie maj one Tame, s. 137. 5 Tame, s. 125. Tame, s. 154. Przedmowa zastosowania w sferze dziaa politycznych pastw imperialistycznych, zwaszcza USA. Stanowisko zajmowane przez Roosevelta wobec stosunkw polsko-radzieckich determinoway dwa czynniki: jego osobiste interesy polityczne oraz interesy pastwowe Stanw Zjednoczonych. Roosevelt zgodzi si w Teheranie na przesunicie granicy polsko-radzieckiej na lini Curzona, nie chcia jednak ze wzgldw pragmatyczno-polityfcznych jak to okreli podawa tego faktu do wiadomoci publicznej. Rok 1944 by bowiem rokiem wyborw prezydenckich w USA, a Roosevelt przypuszcza, e z uwagi na sytuacj wojenn zmuszony bdzie do ponownego kandydowania na to stanowisko. Zwaywszy za na to, e w Stanach Zjednoczonych mieszkao okoo 7 milionw Amerykanw polskiego pochodzenia, Roosevelt nie chcia, przez pHbliczne zajcie wyranego stanowiska w sporze polsko-radzieckim, ryzykowa utraty ich gosw. Zreszt sam Ciechanowski pisze o tym w swej ksice. Drugim czynnikiem, ksztatujcym stanowisko Roosevelta, bya wojna prowadzona przez USA na Pacyfiku. Wedug oceny sztabowcw amerykaskich wspdziaanie radzieckie w walce przeciwko Japonii mogo znacznie przypieszy zakoczenie tej wojny przy mniejszych ludzkich i materialnych stratach. Jeli jednak byaby prowadzona przy nieprzychylnej lub wrogiej postawie ZSRR, to trudnoci jej prowadzenia wzrosyby niewiarygodnie, a dziaania mogyby okaza si mao skuteczne. Doda przy tym naley, e w czasie moskiewskiej konferencji ministrw spraw zagranicznych trzech wielkich mocarstw Stalin w rozmowie z ministrem spraw zagranicznych USA, Cordellem Hullem, 30 padziernika 1943 roku owiadczy: rzd radziecki rozpatrzy spraw sytuacji na Dalekim Wschodzie i podj decyzj, e natychmiast po zakoczeniu wojny w Europie, kiedy sojusznicy pokonaj hitlerowskie Niemcy, wystpi przeciwko Japonii. Stalin prosi o poinformowanie o tym Roosevelta i o zachowanie na razie tej decyzji w tajemnicy." Miesic pniej, na konferencji teheraskiej, Stalin powiedzia o tym w szerszym gronie. W porwnaniu do uprawnionej ostroci ocen polityki prowadzonej przez rzd USA w stosunku do rzdu emigracyjnego zaskakujco agodnie potraktowa Ciechanowski poczynania Churchilla i rzdu brytyjskiego. Dla nawietlenia tej kwestii konieczne jest choby pobiene ustosunkowanie si do, nazwijmy to, sposobu, w jaki przedstawia on stanowisko rzdu angielskiego wobec sprawy polskiej. Jest to swoista idealizacja tej polityki, a niekiedy sprzeczne z jej istot odracjonalizowanie dziaa brytyjskich. Ciechanowski utrzymuje na przykad, e rzd brytyjski pragn konflikt ten [pomidzy polskim rzdem emigracyjnym a ZSRR przyp. mj A.S.] zaegna gdy zagraa on zgodnemu funkcjonowa9 Aleksander Skaryski niu wojennej koalicji oraz powojennej wsppracy z ZSRR..."' W innym miejscu stwierdza, e Brytyjczykom bardzo zaleao na jak najszybszym rozwizaniu polskiego problemu, gdy obawiali si, i dalsza zwoka moga si le odbi na interesach ich polskich sojusznikw".8 Wprawdzie Churchill nie yczy sobie [podkr. moje A.S.] komunistycznego rzdu w Warszawie",* ale powojenna Polska Churchilla miaa by na wskro antyniemiecka, prorosyjska oraz arcylojalna wobec Zachodu".10 Wreszcie Autor stwierdza, e dla Churchilla polska sprawa bya przede wszystkim kwesti honoru".11 Reasumujc, wedug opinii Ciechanowskiego, stanowisko wczesnego rzdu brytyjskiego wobec sprawy polskiej determinoway rzekomo takie czynniki, jak pragnienie zgodnego wspdziaania z ZSRR, bezinteresowna troska o interesy polskie i honor. Jest to po prostu nieprawda i to nieprawda goszona wiadomie, ma ona uatwi Autorowi uchylenie si od szczegowej analizy stanowiska brytyjskiego w omawianej tu kwestii. Gbsze wniknicie w motywy dziaa rzdu angielskiego musiaoby doprowadzi do ocen politycznie bardziej zoonych, moralnie mniej klarownych, jednake bliszych prawdzie historycznej. Przede wszystkim musimy sobie uwiadomi fakt, e sprawa polska bya przez Churchilla traktowana instrumentalnie. Co prawda Ciechanowski powiada, e stosunek Churchilla do sprawy polskiej by funkcj jego podejcia do Rosji i zrozumienia jej kardynalnej roli w walce z Niemcami".12 Ale jest to wyjanienie, ktre raczej suy ukryciu istoty sprawy, a nie jej odsoniciu. Wszystko, co czyni premier brytyjski w sprawie polskiej, podporzdkowane byo wycznie interesom brytyjskim i tylko tym interesom miao suy. Pokonanie Niemiec hitlerowskich byo konieczne do egzystencji Imperium Brytyjskiego. Rozbi III Rzesz mg tylko Zwizek Radziecki. S to stwierdzenia banalne. A wychodzc poza bana naleaoby doda, e zdaniem Churchilla wzrost potgi militarnej ZSRR i umacnianie si jego pozycji politycznej i autorytetu take nie leao w interesie brytyjskim. Ten punkt widzenia by dla premiera brytyjskiego dyrektyw dziaania przez cay czas trwania wojny. Ju w styczniu 1942 roku, po powrocie z Moskwy, Eden opracowa memorandum dla czonkw gabinetu, 7 Tame, s. 106. 8 Tame, s. ,122. 9 Tame, s. 165. 10 Tame, s. 151. 11 Tame, s. .126. 14 Tame, s. 108. 10 Przedmowa w ktrym okrela zasady polityki brytyjskiej wobec ZSRR. Wydaje si pisa Eden nie do uniknicia fakt, e po upadku Hitlera wojska radzieckie zakocz wojn znacznie gbiej w Europie ni linia, na ktrej znajdoway si w 1941 roku. Ostrono nakazywaa zatem zwizanie rzdu radzieckiego jak najwczeniej." W zwizku z tym Eden uwaa, e jeli rzd ZSRR bdzie upiera si przy granicach z 1941 roku, naley uzna ten postulat i potwierdzi go odpowiednim ukadem. Churchill w memorandum, opracowanym w padzierniku 1942 roku, pisa: Wszystkie moje plany dotycz przede wszystkim Europy jako kolebki wspczesnych narodw i cywilizacji. Byoby straszliw katastrof, gdyby rosyjskie barbarzystwo miao unicestwi kultur i niezaleno odwiecznych pastw europejskich. Aczkolwiek trudno jest obecnie mwi o tym, wierz, i narody europejskie zdoaj utworzy jednolity front jako zgodn cao." ia Oba wspomniane dokumenty okreliy program brytyjskiej polityki zagranicznej na okres wojny i lata po jej zakoczeniu. Realizacj zawartych w nich koncepcji bya midzy innymi, wysunita na konferencji moskiewskiej w padzierniku 1943 roku, propozycja utworzenia federacji maych i rednich pastw w Europie rodkowej i poudniowo-wschodniej. Historyk brytyjski, oceniajc po latach t inicjatyw, napisze, i Churchill wszelkimi siami [...] stara si ograniczy obszary, w ktrych zwycistwo militarne mogoby zapewni Rosji dominacj polityczn".14 W zwizku z tym poszukiwa rodkw zapobiegawczych w formie ugrupowa regionalnych itp. Podobny charakter miay koncepcje dyskutowane w listopadzie 1943 roku na kairskim spotkaniu Roosevelta i Churchilla, a wic w przededniu konferencji teheraskiej. Premier brytyjski wystpi wwczas z propozycj rozwijania operacji wojennych na Pwyspie Apeniskim, zajcia Woch i przeniesienie dziaa wojennych wojsk anglo-amerykaskich na Bakany. Churchill zamierza po opanowaniu pnocnych Woch uderzy na Wiede, przez Austri wyj na Nizin Wgiersk i dotrze do rodkowej Europy. Zgodnie z brytyjskimi rachubami dziaania te powinny spowodowa przystpienie Turcji do wojny po stronie aliantw oraz kapitulacj Bugarii i Rumunii przed Wielk Brytani i USA. W takim przypadku zdaniem Churchilla wojska anglo-amerykaskie mogyby zaj poudniowo-wschodni i rodkow Europ uprzedzajc Rosjan. Do kwestii tej nawiza Churchill ju 28 listopada 1943 roku na pierl W. S. Churchill, The Second World War, London 1950, v. 4, s. 562; tumaczenie moje A.S. M W. Knapp, A History of War and Peace 1939 1945, London 1967, s. 52. Aleksander Skaryski wszym plenarnym posiedzeniu konferencji w Teheranie. Oczywicie uywa odmiennej argumentacji i innych sformuowa.15 Intencje Churchilla byy dla strony radzieckiej cakowicie czytelne. Traktowano je jako prb opnienia anglo-amerykaskiego desantu w zachodniej Europie i denie do odbudowy kordonu sanitarnego" wymierzonego przeciwko ZSRR i jako takie stanowczo odrzucone. Nie od rzeczy bdzie doda, e propozycje przeniesienia dziaa na Bakany ponawia Churchill w korespondencji z Rooseveltem niejednokrotnie, nawet w sierpniu i wrzeniu 1944 roku. W tym miejscu konieczne jest przypomnienie sw wypowiedzianych przez Churchilla na posiedzeniu Izby Gmin 15 grudnia 1944 roku: gdyby Rzd Polski wyrazi swoj zgod na granic [mowa o linii Curzona przyp. mj A.S.] w pocztku tego roku, nie byoby wwczas adnego Komitetu Lubelskiego, ktry Rosja obdarzya zaufaniem".16 W lutym 1945 roku premier brytyjski jeszcze janiej sformuowa nadzieje, jakie pokada w likwidacji sporu polsko-radzieckiego. Przemawiajc w Izbie Gmin powiedzia midzy innymi, e nie byoby adnego Komitetu Lubelskiego lub Lubelskiego Rzdu Tymczasowego w Polsce, gdyby Rzd Polski w Londynie przyj nasz szczer rad, ktr dawalimy mu rok temu. Wkroczyby on do Polski jako jej faktyczny rzd wraz z wyzwalajcymi kraj wojskami radzieckimi." " Przeto zgodnie z intencjami Churchilla celem gwnym proponowanej przez niego rzdowi londyskiemu zgody na przyjcie linii Curzona byo przeciwdziaanie ustanowieniu rzdu ludowego w Polsce. Polska miaa by ogniwem kordonu sanitarnego", ktrym premier brytyjski z uporem usiowa otoczy ZSRR. Na zakoczenie jeszcze jeden fakt ilustrujcy stosunek rzdu brytyjskiego do ZSRR. Ot Szef Sztabu Imperialnego, marszaek Francis Alan-brooke, zapisa w swoim dzienniku: ,yGodzinna dyskusja z ministrem spraw zagranicznych Edenem na temat powojennej polityki w Europie. Czy naley rozczonkowa Niemcy, czy te stopniowo przeksztaca je w sojusznika przeciwko niebezpieczestwu rosyjskiemu [...] Opowiedziaem si za tym ostatnim rozwizaniem i jestem zdania, e powinnimy zmieni nasz stosunek do zagadnienia Niemiec."18 Alanbrooke zamieci ten zapis pod dat 27 lipca 1944. W tym dniu Mi15 Zob. Sowietskij Sojuz na miedunarodnych konferencjach w pieriod Wielikoj Otieczestwiennoj Wojny 19411945 gg. Sbornik dokumentw, t. 2, Mskwa, s. S799. 16 Przemwienie W. Churchilla w Izbie Gmin, Londyn 15 XII 1944, w: Zbir dokumentw" nr 4 (19), kwiecie 1947, wyd. PISM, s. 151. 17 Przemwienie W. Churchilla w Izbie Gmin, Londyn 27II1945, w: Zbir dokumentw" nr 4 (19), kwiecie 1947, wyd. PISM, s. 182. 18 Cyt. za W. Truchanowski, Anthony Eden, Warszawa 1979, s. 305. 12 Przedmowa koajczyk by w drodze do Moskwy na rozmowy ze Stalinem, za ambasador Raczyskd osobicie powiadamia Edena o moliwoci wybuchu w najbliszym czasie walk w Warszawie, proszc go o wsparcie dla AK, a pk Monter" w Warszawie przeprowadza ostatni przedpowstacz odpraw dowdcw obwodw, powiadamiajc ich o prawdopodobiestwie wydania rozkazu walki w kadej chwili. Dla wszystkich, ktrzy przeywali dni poprzedzajce wybuch walk w stolicy w okupowanym kraju, dla wszystkich, ktrzy przeyli Powstanie Warszawskie, zestawienie tych faktw wywoywa musi uczucie mao pochlebne dla naszego wojennego alianta. Rekapitulujc, naley stwierdzi, i ze wszystkich wymienionych przez Ciechanowskiego motyww, skaniajcych brytyjskiego premiera do angaowania si w nawizanie stosunkw politycznych pomidzy rzdem emigracyjnym a rzdem radzieckim, tylko jeden jest prawdziwy. Churchill rzeczywicie nie yczy sobie" komunistycznego rzdu w Warszawie. Ale nie yczy sobie te takich rzdw ani w Budapeszcie, ani w Belgradzie. Nigdzie, nawet... w Moskwie. Churchill, stary wrg Rosji Radzieckiej, nie zmieni swego stosunku do komunizmu rwnie w czasie wojny. Przytoczone wyej fakty, ilustrujce cele polityczne rzdu brytyjskiego, s Ciechanowskiemu bez wtpienia znane. Zawenie zatem analizy sytuacji midzynarodowej do wsko potraktowanego omwienia sprawy polskiej w stosunkach wzajemnych Wielkiej Trjki, bez wnikania w gbsze motywy stanowiska kadego z jej czonkw, nie jest przypadkowe. Ograniczenie, jakie sobie Autor narzuci, mona wprawdzie z trudem i tylko w pewnej mierze usprawiedliwi sytuacj, w ktrej przyszo mu o tych problemach pisa. Nie mona jednak jego ocen w tej kwestii uzna za obiektywne. Na zakoczenie jeszcze jedna uwaga krytyczna o nieco innym charakterze. Na stronicach ksiki Ciechanowskiego nie znalaz odzwierciedlenia stosunek Anglikw do planowanego przez rzd londyski powstania powszechnego i akcji Burza". Szczeglnie interesujce byoby ustalenie miejsca, jakie w brytyjskich kalkulacjach zajmowao Powstanie Warszawskie, gdy ju stao si faktem militarnym i politycznym. Przecie cele polityczne Powstania byy jasne dla wszystkich zainteresowanych wyczajc oczywicie masy onierskie AK. Jaki rozwj wydarze w Warszawie przewidywa Churchill, jakiego pragn? Na ten temat w ksice Ciechanowskiego Czytelnik nie znajdzie nic. Nie wpywa to jednak zasadniczo na ocen ksiki. Jest to publikacja wartociowa, ktr z caym przekonaniem mona rekomendowa polskiemu Czytelnikowi. Jej dominujc cech jest denie do ustalenia prawdy o motywach decyzji, ktre pchny niemal bezbronny lud Warszawy do ponad dwumiesicznej walki. Aleksander Skaryski Jest to ksika onierza Powstania, ktry poszukuje prawdy o swojej przeszoci. Ile tej bolesnej prawdy i gorzkich dowiadcze zawarte jest w sowach, ktrymi Ciechanowski koczy ksik: Dzisiaj, po powstaniu, pozostaa tylko wspaniaa legenda bezprzykadnego bohaterstwa uczestnikw i ludnoci cywilnej Warszawy oraz straszliwa przestroga na przyszo przed nieliczeniem si z wymogami sytuacji i polityczno-militarnymi realiami." Aleksander Skaryski WSTP Opracowanie niniejsze jest oparte na mej pracy doktorskiej, zoonej na uniwersytecie londyskim London School of Economics and Political Science w 1968 roku, na temat politycznego i ideologicznego podoa oraz przebiegu wypadkw i przyczyn, ktre doprowadziy do wybuchu powstania warszawskiego. Praca ta jest prb ustalenia: kiedy, jak i dlaczego autorzy powstania zdecydowali si opanowa Warszaw polskim wysikiem, przynajmniej na dwanacie godzin przed wejciem do niej Rosjan, chocia wiedzieli, e stoecznym oddziaom Armii Krajowej brakowao potrzebnej do tego broni i amunicji. Chodzio te o ustalenie, w jakim stopniu polityczne, ideologiczne i dyplomatyczne zaoenia i pocignicia obozu londyskiego przyczyniy si do wybuchu powstania. Termin obz londyski" jest uywany tutaj dla okrelenia wszystkich politycznych i wojskowych si i organw w kraju i za granic podlegych Rzdowi Polskiemu w Londynie. Praca ta nie zajmuje si przebiegiem samego powstania, a czysto wojskowa dziaalno Armii Krajowej jest uwzgldniona i omwiona o tyle, o ile wpywaa na polityk, postaw i decyzje wadz prolondyskich, ktre odpowiedzialne byy za wywoanie walki w stolicy. Wyczenie z pracy wszystkich zagadnie militarnych raczej zaciemniaoby ni uwypuklao polityczne aspekty powstania, ktrego wybuch, zgodnie z zamiarem Dowdztwa Armii Krajowej, mia zbiec si z kulminacyjnym punktem rosyjsko--niemieckiej bitwy o Warszaw. Ponadto w celu nawietlenia w szerszym kontekcie politycznym wypadkw i decyzji, ktre doprowadziy do powstania, naleao omwi gwne dziedziny ycia narodowego w okresie drugiej wojny wiatowej, jak rwnie przedstawi genez i rozwj polskiego ruchu oporu. Naleao te zbada stosunki midzy obozem londyskim a ruchem komunistycznym ze wzgldu na to, e w kocowych latach wojny ugrupowania te wzajemnie ubiegay si o wadz w powojennej Polsce, co wpywao na polityczne decyzje kierownictwa prolomdyskiego. Wstp Jeli chodzi o wydarzenia midzynarodowe, to wan kwesti jest ustalenie postawy Churchilla, Roosevelta i Stalina wobec Polski i Rzdu Polskiego w Londynie w latach 19431944, to znaczy po bitwie pod Stalingradem i konferencji teheraskiej, kiedy stao sli jasne, e Polska bdzie uwolniona raczej przez radzieckie ni anglo-amerykaskie siy. " Trzeba byo take zbada, w jakiej mierze decyzje Wielkiej Trjki wpyway na polityk przywdcw obozu londyskiego oraz czy Rzd Polski w Londynie przygotowa powstanie pod wzgldem dyplomatycznym. W tym czasie rzd emigracyjny by jeszcze cigle uznawany przez Londyn i Waszyngton jako prawowity Rzd Polski, a Churchill usiowa doprowadzi do polskorosyjskiego porozumienia. Praca niniejsza opiera si gwnie na polskich nie opublikowanych dokumentach zwizanych z planami, celami i dziaalnoci kierownictwa obozu londyskiego w kraju i za granic. (Cytowane dokumenty podawane s dosownie, bez wzgldu na usterki stylistyczne.) Ponadto opieraem si na pisemnych i ustnych relacjach wysoko postawionych uczestnikw opisywanych wydarze. Dokonujc analizy rde dokumentw i relacji naley pamita o nastpujcych sprawach. Po pierwsze, jak to okreli prof. E. H. Carr, aden dokument nie moe powiedzie nam wicej ni to, co myla jego autor, co sdzi, e si ju stao, co sta si powinno albo stanie si lub te co chcia, aby inni sdzili o tym, co on myla..." Po drugie, zbadane dokumenty w zasadzie omawiaj tylko polsk stron zagadnie dotyczcych rwnie wielu innych pastw. Nie ulega wtpliwoci, e bez dostpu do radzieckich i brytyjskich rde dokumentarnych niezmiernie trudne jest, lub wrcz niemoliwe, napisanie penej historii politycznego podoa powstania. Niemniej polskie dokumenty pozwalaj na przeledzenie polityki i decyzji a byo to gwnym celem tej pracy wadz polskich, ktre doprowadziy do wybuchu walki w stolicy. Wreszcie relacje zebrane po latach od uczestnikw wydarze zawsze musz by traktowane, z oczywistych wzgldw, bardzo ostronie, poniewa niezmiernie trudno jest ustali ich ciso. Zdecydowaem si na wykorzystanie tych relacji w nadziei, e uda mi si zachowa pewne istotne przyczynki do najnowszej historii Polski, ktre w przeciwnym razie mogyby by na zawsze stracone.1 Gwn trudnoci w przygotowaniu i pisaniu tej pracy bya ciga aktualno i emocjonalne podejcie do omawianych wydarze, tak ywe jeszcze w wielu polskich, a nawet zagranicznych koach. 1 Uzyskane przeze mnie relacje bd wydane w, najbliszym czasie przez wydawnictwo Odnowa", w osobnym tomie zawierajcym liczne nie publikowane dokumenty, jako kolejny przyczynek do dziejw powstania warszawskiego. Wstp Chciabym na tym miejscu raz jeszcze serdecznie podzikowa panu gen. Marianowi Kukielowi za umoliwienie mi korzystania z dokumentw i rde znajdujcych si w Archiwum Instytutu Generaa Sikorskiego oraz panu gen. Tadeuszowi Peczyskiemu za udostpnienie mi materiaw zoonych w Studium Polski Podziemnej w Londynie. Jestem niezmiernie wdziczny pani Reginie Oppmanowej z Instytutu Generaa Sikorskiego i pani Halinie Czarnockiej ze Studium Polski Podziemnej za uprzejmo, cierpliwo i yczliwo, z jak zawsze podchodziy do mych nie koczcych si prb o dokumenty i dane. Pragn te gorco podzikowa wszystkim tym osobom, ktre zechciay omwi ze mn ustnie lub pisemnie rne interesujce mnie aspekty powstania warszawskiego. Bez relacji gen. Tadeusza Bora-Komorowskiego, gen. Mariana Kukiela, gen. Stanisawa Kopaskiego, gen. Tadeusza Peczyskiego, pk. dypl. Janusza Bokszczanina, pk. dypl. Kazimierza Iranka-Osmeckiego, pk. dypl. Jana Rzepeckiego, pk. Stanisawa Juszczakiewicza, mjr. Zygmunta Miszczaka, prezesa Karola Popiel, pana Jerzego Brauna, pana Konrada Sieniewicza, mecenasa Zbigniewa Stypukowskiego i pk. dypl. Franciszka Demela praca moja byaby o wiele ubosza. Panu pk. dypl. Zygmuntowi Jarskiemu pragn podzikowa za wytumaczenie i nawietlenie mi wojskowej strony planu Burza". Wiele te zawdziczam prof. K. B. Smellie, pod ktrego kierunkiem i opiek praca ta powstaa. Duo cennych uwag i wskazwek udzielili mi prof. L. Schapiro, dr Z. A. Peczyski, prof. J. K. Zawodny, prof. R. F. Leslie i prof. H. Seton-Watson. Chciabym te podzikowa prof. P. Skwar-czyskiemu i dr. L. Peter za umoliwienie mi omwienia jednej z czci pracy na seminarium w School of Slavonic and East European Studies w Londynie. Panom in. Z. S. Siemaszce, prof. B. Czaykowskiemu i in. J. Kulczyc-kiemu jestem wdziczny za krytyczne przeczytanie mej pracy, a panu red. Antoniemu Czuowskiemu pragn podzikowa za przejrzenie rkopisu i konstruktywne uwagi. Jednak za wszystkie wypowiedziane w tej pracy pogldy i ewentualne bdy odpowiedzialny jest tylko i wycznie autor. Dobrze te zdaj sobie spraw, e najnowsza historia Polski nie stanowi wdzicznego tematu do studiw; do tych, ktrzy si ni zajmuj, mona mie pretensje nie tylko za to, co napisali, ale i za to, czego nie napisali. W pracy tej chodzio mi przede wszystkim o nagromadzenie i podanie jak najwikszej liczby faktw, dokumentw i relacji, by w ten sposb odtworzy bieg wypadkw, ktre doprowadziy do wybuchu powstania warszawskiego. Londyn, luty 1971 2 _ powstanie Warszawskie 17 POLSKI RUCH OPORU 1. NARODZINY I POCZTKI PASTWA PODZIEMNEGO Pierwsze kroki zmijerzajce do litworzenia Pastwa Podziemnego i Armii Krajowej i (AK), ktrej przywdcy byli gwnie odpowiedzialni za wybuch powstania warszawskiego, zostay poczynione w Warszawie pod koniec kampani wrzeniowej.1 27 wrzenia gen. Rmmel, dziaajcy w myl dyrektyw otrzymanych od Naczelnego Wodza, upowani gen. M. Tokarzewskiego do utworzenia Polskiej Organizacji Podziemnej Suby Zwycistwu Polski (SZP).2 Zadaniem Tokarzewskiego miao by prowadzenie dalszej walki o utrzymanie niepodlegoci i caoci granic." 3 Gen. Tokarzewski by zawodowym wojskowym i zagorzaym pisudczykiem, posiadajcym jednak zadawnione kontakty z socjalistami i ludowcami.4 By czowiekiem o ujmujcym zachowaniu", pisze S. Korboski, jeden z czoowych dziaaczy Stronnictwa Ludowego. Czyni on wraenie wicej polityka ni wojskowego". Przyczyniaa si do tego swoboda, z jak obraca si wrd 1 O szczegach tej sprawy pisz: M. Tokarzewski, Jak powstaa Armia Krajowa, Zeszyty Historyczne" 1964, nr 6, s. 1744; J. Karasiwna, Pierwsze procze Armii Podziemnej, Niepodlego" 1948, nr-1, s. 265 277; Z. Zaremba, Wojna i konspiracja, Londyn 1957, s. 8182 i . Korboski, W imieniu Rzeczypospolitej, wyid. II, Londyn 1964, s. 15 i n. * Zob. J. Rmmel, Za Honor i Ojczyzn, Warszawa 1958, s. 359; oraz M. Tokarzewski, Jak powstaa Armia Krajowa, s. 1920. 3 M. Tokarzewski, Jak powstaa Armia Krajowa, s. 20. 4 Zob. I. Deutscher, The Tragedy of Polish Communism between the Wars, Landon (b. d. w.), s. 17. (Wszystkie cytaty, pochodzce z opracowa angielskich i innych, podaj w moim przekadzie J. M. C); S. Korboski, W imieniu Rzeczypospolitej, b. 26; i J. Rzepecki, Wspomnienia i przyczynki historyczne, Warszawa 1956, s. 192. 19 I. Polski ruch oporu zagadnie politycznych, i inicjatywa, jak przejawia w tej dziedzinie.5 Osobicie Tokarzewaki uwaa si za socjalist".6 Pod koniec oblenia stolicy gen. Tokarzewski by reprezentantem gen. Rmmla przy Radzie Obrony Warszawy, kierowanej przez S. Starzyskiego jako Komisarza Cywilnego przy dowdztwie armii.7 W Radzie tej zasiadao wielu wybitnych dziaaczy politycznych i spoecznych, ktrzy pniej brali udzia w tworzeniu ruchu oporu. Udzia w pracach Rady oraz znajomo ycia politycznego uatwiy Tokarzewskiemu8 objcie kierownictwa nad powstajc organizacj podziemn, ktra bya zreszt jedn z wielu wczesnych polskich organizacji konspiracyjnych. Tokarzewski utrzymuje, e ju 26 wrzenia zameldowa si u gen. Rmmla i owiadczy mu gotowo podjcia si odpowiedzialnoci za zorganizowanie zbrojnego ruchu oporu przeciw okupantom i gotowoci moralnej i fizycznej kraju wszczcia otwartej walki, gdy na to pozwoli pooenie wojenne".9 Std, ju w tym pocztkowym stadium istnienia organizacji, jej przywdca sdzi, i jego zadaniem byo: po pierwsze, zorganizowanie siy, ktra byaby zdolna do stawiania oporu najedcy; po drugie, przygotowanie jej i kraju do podjcia powstaczych operacji otwartej walki" w odpowiednim ku temu momencie wojny. W niecae trzy miesice pniej gen. Tokarzewski meldowa swym przeoonym we Francji: Ju dzisiaj, gdyby zasza potrzeba, mona by w ograniczonym zakresie wystpi czynnie i inspirowa tym mas; w cigu marca [1940 prz;yp. mj J. M. C] przypuszczalna gotowo do zorganizowanego powanego wyst5 Zab. S. Korboski, W imieniu Rzeczypospolitej, s. 32. e M. Tokarzewski, Jak powstaa Armia Krajowa, s. 22. 7 Tame, s. 17. 8 W sprawie roli, jak Tokarzewski odgrywa w przedwojennym wojsku, zob. J. Kirchmayer, Powstanie Warszawskie, Warszawa 1959, s. 12; oraz M. Romeyko, Przed i po maju, Warszawa 1967. M. Tokarzewski, Jak powstaa Armia Krajowa, s. 20. 20 1. Narodziny i pocztki Pastwa Podziemnego pienia na okres 1014 dni." 10 W lutym 1940 roku gwny cel ruchu oporu zosta wyranie okrelony jako przygotowanie powstania zbrojnego na tyach armii okupacyjnej, ktre nastpi z chwil wkroczenia regularnych wojsk polskich do kraju".11 Do tego miao si przyczyni podtrzymywanie uczu nienawici do okupantw i dzy wzicia odwetu".12 Od pocztku wic kierownictwo ruchu starao si opracowa i realizowa oglny plan oporu w kraju. Plan ten sformuowany w lutym 1940 roku przewidywa prowadzenie dziaalnoci wywiadowczej, dywersyjnej i sabotaowej, stosowanie represji przeciwko czonkom okupacyjnego aparatu i kolaborantom oraz szkolenie kadr i gromadzenie rodkw walki do przeprowadzenia powstania.13 Zgodnie z tym planem bieca walka, ktra miaa poprzedza przejcie do otwartej walki, bya jedynie preludium do planowanego powstania. Naczelnym celem i zadaniem polskiego ruchu oporu byo przygotowanie i przeprowadzenie wielkiej insurekcji narodowej w najbardziej przeomowym dla Polski momencie wojny, ktremu wszystko inne byo podporzdkowane. Zadaniem powstania byo dopomoenie w oswobodzeniu i odbudowie pastwa;14 opanowanie kraju w chwili zaamania si Niemiec.15 Podziemne wadze nigdy nie odstpiy od myli przewodniej tego planu. W istocie pniejsz histori polskiego ruchu oporu, podlegego rzdowi na obczynie, mona uwaa za szereg prb jego zrealizowania. Poza tym ruch mia podtrzyma cigo Pastwa, honor i morale Narodu, a przez to i na tym opart kontynuacj walki z najedc niemieckim, a pewno te i z bolszewikami".16 Dono wic do utworzenia wojskowych i administracyjnych orga10 Meldunek Komendanta Gwnego SZP do Naczelnego Wodza, 14X11 1939, L. dz. 544, L. ew. 4, Studium Polski Podziemnej (dalej SPP). Statut Zwizku Walki Zbrojnej (ZWZ), SPP. " Tame. 13 Tame. " Tame. 18 Zob. Meldunek Komendanta Gwnego SZP do Naczelnego Wodza, 14 XII 1939, L. dz. 544, L. ew. 4, SPP. 16 M. Tokarzewski, Jak powstaa Armia Krajowa, s. 19. 21 I. Polski ruch oporu nw, ktre miay odegra rol podziemnych wadz pastwowych i byyby zdolne do pokierowania dalsz walk okupowanego kraju oraz do objcia nad nim kontroli natychmiast po uwolnieniu. Zgodnie z t myl ruch podziemny mia z czasem przeksztaci si w Pastwo Podziemne. Celem zrealizowania tych ambitnych i dalekosinych celw gen. Tokarzewski zwrci si o pomoc do ocalaych kadr pobitego wojska oraz przywdcw przedwojennych partii opozycyjnych Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS), Stronnictwa Ludowego (SL), Stronnictwa Narodowego (SN) oraz Stronnictwa Pracy (SP). Armia miaa da ruchowi podziemnemu dowiadczon i wyszkolon kadr wojskow, a opozycja zapewni mu szerok, popularn podstaw polityczn i spoeczn. Apel Tokarzewskiego spotka si, oglnie rzecz biorc, z poparciem tak ze strony k wojskowych, jak i politycznych. Grupa starszych oficerw zgosia sw gotowo suenia w konspiracyjnym wojsku i staa si zalkiem Komendy Gwnej SZP. W ten sposb doszo do zadzierzgnicia bliskich wizw pomidzy przedwojenn armi, szczeglnie jej korpusem oficerskim, a ruchem oporu. Podziemna armia poprzez cay okres swego istnienia dowodzona bya przez zawodowych oficerw przedwrzeniowego wojska. Komenda Gwna, sztaby, wysza, a nawet nisza kadra dowdcza konspiracyjnego wojska skadaa si gwnie z zawodowych oficerw, ktrzy wnieli do niego wyszkolenie, baga fachowy, tradycje oraz sposb bycia i mylenia nabyty w przedwojennej armii.17 Zaciyo to pniej na dalszym rozwoju wypadkw.18 Jeli chodzi o politykw, to Mieczysaw Niedziakowski, jeden z czoowych przywdcw PPS, Maciej Rataj, prezes SL, i Leon Nowodworski, dziekan warszawskiej Rady Adwokackiej oraz wybitny dziaacz SN, zgodzili si w imieniu swych partii poprze inicjatyw Tokarzewskiego.19 Doprowadzio to do utworzenia Gwnej Rady Politycznej przy SZP, ktra miaa stanowi jej 17 Zab. J. Kirchmayer, Powstanie Warszawskie, s. 434435. 18 Tame. w Zob. M. Tokarzewski, Jak powstaa Armia Krajowa, s. 2324. 22 1. Narodziny i pocztki Pastwa Podziemnego polityczne kierownictwo i reprezentowa pastwowo i rzd".20 W ten sposb doszo do nawizania cisej wsppracy pomidzy konspiracyjnym wojskiem a przedwojenn opozycj, ktra w rezultacie doprowadzia do powstania Pastwa Podziemnego ze wszystkimi jego pniejszymi politycznymi, administracyjnymi oraz wojskowymi organami. Ten bliski zwizek pomidzy przed-wrzeniow legaln opozycj i organizacj wojskow wywiera wielki wpfyw na pniejszy rozwj wypadkw w kraju. Opozycja daa konspiracyjnemu wojsku polityczny i spoeczny placet na jego dalsz dziaalno, bez ktrego nie byoby ono w stanie przeksztaci si w liczebnie siln Armi Krajow. Naley podkreli, i w ostatnich latach istnienia II Rzeczypospolitej Polska Partia Socjalistyczna, Stronnictwo Ludowe, Stronnictwo Narodowe oraz Stronnictwo Pracy, ktre w drugiej poowie 1940 roku weszy do najwyszych wadz podziemnych,21 reprezentoway razem zdecydowan wikszo politycznie zorganizowanej, uwiadomionej i czynnej czci spoeczestwa.22 Przedwojenne partie opozycyjne oraz korpus oficerski stanowiy trzon Pastwa Podziemnego i dostarczyy mu wikszo jego politycznych i wojskowych przywdcw. Przedwrzeniowy korpus oficerski liczy 18 688 ludzi23 i rekrutowa si przewanie ze sfer inteligencko-mieszczaskich, ze spor domieszk oficerw pochodzenia chopskiego, a mniejsz robotniczego i ziemiaskiego.24 Trzonem korpusu oficerskiego i jego gwn si polityczn byli oficerowie wywodzcy si z Legionw i Polskiej Organizacji Wojskowej (POW). Duy procent starszych oficerw wywodzi si z byych armii zaborczych, prze80 Tame. 21 Zab. Polskie Siy Zbrojne w drugiej wojnie wiatowej, t. 3, Armia Krajowa, Instytut Historyczny im. Gen. Sikorskiego, Londyn 1950, s. 5355 (dalej Polskie Siy Zbrojne). M Zob. H. Seton-Watson, The East European Revolution, London 1956, s. 38. 13 E. Kozowski, Wojsko Polskie 19361939. Prby modernizacji i rozbudowy, Warszawa 1964, s. 77. M Zob. J. Rzepecki, Wspomnienia i przyczynki historyczne, s. 175; E. Kozowski, Wojsko Polskie 19361939..., s. 75. 23 I. Polski ruch oporu de wszystkim z rosyjskiej i austriackiej.25 Jednak ponad siedemdziesit procent wyszych kierowniczych i dowdczych stanowisk w wojsku zajmowali, po przewrocie majowym, byli legionici.26 Dawao to pen kontrol nad wojskiem Pisudskiemu i jego nastpcom.27 Oficerowie pochodzcy z Legionw byli na og peni entuzjazmu, wiary, pewni siebie i niechtnie liczyli si z tward rzeczywistoci.28 Byli oni" bardziej egzaltowani, bardziej bujajcy w obokach" ni oficerowie z byych armii zaborczych, ktrzy byli bardziej przyziemni, bardziej zajmujcy si swoim fachem".29 Wielu byych legionistw zajmowao wysokie stanowiska w AK przez cay okres jej istnienia.30 Pod wzgldem fachowym nisze szczeble dowodzenia byy dobrze wyszkolone, natomiast kwalifikacje znacznej czci oficerw sztabowych oraz generalicji nie odpowiaday wymogom wspczesnej sztuki wojennej.31 Byo to konsekwencj midzywojennego systemu szkolenia oraz kultu praktyki, rozpowszechnionego gwnie wrd oficerw sztabowych i generaw.32 Zreszt sam Pisudski uwaa, i najwysi dowdcy byli najsabsz stron wojska.33 Suszno tej oceny potwierdzi przebieg kampanii wrzeniowej, w czasie ktrej zupenie zawiodo dowdztwo naczelne i, w duym stopniu, na wyszych szczeblach operacyjnych, natomiast dowdcy taktyczni wykazali, jak to wynika z niemieckich rde, wybitn znajomo swego rzemiosa.34 Oficjalnie w wojsku pano*5 Zob. E. Kozowski, Wojsko Polskie 19361939..., s. 75. * Zob. tame; oraz J. Rothschild, Pilsudski's Coup D'Etat, New York 1966, s. 192. " E. Kozowski, Wojsko Polskie 19361939..., s. 75. w Zob. M. Romeyko, Wspomnienia o Wieniawie i o rzymskich czasach, Londyn 1969, s. 117. M Uzgodniona notatka z rozmowy z pk. dypl. J. Bokszczaninem (Skiem"), od stycznia do lipca 1944 r. zastpc szefa Sztabu KG AK, odbytej w Paryu 14 i 15X11969 r. 30 Relacja ustna pk. S. Juszczakiewicza (Kuby"), szefa Oddziau Personalnego KG AK. M Zob. E. Kozowski, Wojsko Polskie 19361939..., s. 76. 31 Tame,' s. 77. Przedwojenna armia posiadaa zaledwie 903 oficerw dyplomowanych ten. iposiadajcych wysze wyksztacenie wojskowe. 33 Zob. Generaowie polscy w opinii J. Pisudskiego, opra. M. Cieple-wicz, Wojskowy Przegld Historyczny" 1966, nr 1. M Zob. H. Roos, A History oj Modern Poland, London 1966, s. 167. 1. Narodziny i pocztki Pastwa Podziemnego wa kult Wielkiego Marszaka jako wskrzesiciela Polski i uosobienia polskich tradycji powstaczych i byo ono wychowywane w duchu jego ideologii.35 Pisudski uczy swych .onierzy, e Polska skazana jest na wielko; e niepodlego zdobywa si zbrojn walk; e kade pokolenie krwi swoj dowodzi musi, i Polska yje i nigdy nie pogodzi si z niewol; e gwne niebezpieczestwo grozi jej ze strony Rosji; e na polu walki decyduj siy moralne wojska i charakter dowdcw; e partie polityczne i sejmowadztwo gubi odrodzon Polsk; oraz e wojsko to podstawa bytu pastwowego to prawda ycia historycznego".36 W Komendzie Gwnej podziemnego wojska kult Pisud-skiego szerzy si pomimo klski wrzeniowej. W maju 1941 roku dowdca konspiracyjnej armii pisa:37 Dzi my, powoani do walki o wolno onierze Polski Podziemnej, pozostawiamy innym wygaszanie sdw o Marszaku Pisudskim jako o polityku. Zwracamy si natomiast myl i sercem do zwyciskiego Wodza proszc, by z Wawelskiego Grobu Cie Jego dzieu naszej walki bogosawi..." 3* Sowa te najlepiej wiadcz, jak gboko by zakorzeniony wrd wielu przedwojennych oficerw bawochwalczy wprost stosunek do Pisudskiego. Ponadto w latach 19261939 wojsko, zgodnie z panujcym wwczas kursem, zaczo wkracza w polityczn stron ycia narodowego, stao si wszdobylskie, zaczo spoeczestwu ciy i zraa je do siebie".39 Wzrastajca militaryzacja midzywojennego systemu politycznego czynia z wojska, pomimo jego teoretycznie apolitycznego" charakteru, jedn z zasadniczych podpr sanacyjnego reymu.40 Ten cisy zwizek pomidzy wojskiem a sanacj napawa opozycj obawami i nieufnoci w stosunku do niego. Oficerowie, 35 Zob. J. Rzepecki, Wspomnienia i przyczynki historyczne, s. 175176. 38 J. Pisudski, Pisma wybrane, Londyn 1S43, s. 8 i n. 87 Zob. J. Rzepecki, Wspomnienia i przyczynki historyczne, s. 211. 38 onierz Podziemny Brygadier Wd, Insurekcja" 1941, nr 5, Instytut Generaa Sikorskiego (dalej IGS), PRM 46a. 3* S. Grot-Rowecki, Duch wojska narodowego, Warszawa 1942, cyt. za J. Rzepecki, Wspomnienia i przyczynki historyczne, s. 177178. Tame, s. 176. 25 I. Polski ruch oporu cho wielu z nich skaniao si ku narodowcom,41 i opozycyjni politycy rnie oceniali rol Pisudskiego i jego obozu w yciu narodu. Dla onierzy Pisudski by przede wszystkim wskrzesicielem Polski, twrc wojska i zwyciskim wodzem, ktrego pami i wskazania naleao czci i szanowa. Politycy widzieli w nim gwnie rywala i dyktatora, ktry zniszczy w Polsce ustrj parlamentarny, odsun ich od wadzy i wpyww na przecig trzynastu lat, szykanowa ich, a nawet w niektrych wypadkach wizi.42 Politycy, nawet po klsce wrzeniowej i upadku sanacji, nie byli zupenie pewni, jakie waciwie zamiary mieli wobec nich wojskowi. Straszyo ich stale widmo majowych wypadkw i obawiali si, e wojskowi bd dy do zbytniego zmilitaryzowania caego ruchu. Od pocztku stosunki midzy politykami a wojskowymi ukaday si rnie. Istniay rnice w podejciu do zagadnie i wida byo inne szkoy i metody mylenia". Wojskowi nie zawsze naginali si do zrozumienia politycznego punktu widzenia", zdradzali tendencje do ujcia wszystkiego w swoje rce, a co najmniej do kierowania wszystkim z ukrycia", politycy za pragnli podporzdkowa wojsko kierownictwu politycznemu, byli podejrzliwi i wszdzie wietrzyli dwjk". Prowadzio to do czstych sporw i burzliwych dyskusji.43 Wojskowi natomiast, przywykli do uprzywilejowanej pozycji w okresie rzdw sanacyjnych, nie kwapili si do uznania nadrzdnoci politykw.44 Te dwie przeciwstawne tendencje wzajemnie si zwalczay i wpyway na dalszy rozwj Pastwa Podziemnego. Z drugiej strony przedwojenn opozycj skadajc si z rnych politycznych ugrupowa socjalistycznych, ludowych, narodowych i chrzecijasko-demokratycznych nie sposb jest okreli jako si, ktra w caoci zabiegaa o ustanowienie w Pol. Seton-Watson, Eastern Europ between the Wars 1918-1941, s^orbo9ski?'w imieniu Rzeczy pospolitej, s. 39-40. 44 M. Tokarzewski, Jak powstaa Armia Krajowa, s. 24 i m. 26 1. Narodziny i pocztki Pastwa Podziemnego sce demokracji oraz rzdw parlamentarnych. Opozycja jako taka nie posiadaa wsplnego programu i podejcia do politycznych, spoecznych i ekonomicznych problemw, jakie stay przed II Rzeczpospolit. W onie opozycji istniay i wzajemnie cieray si rne, czsto trudne do pogodzenia tendencje, tradycje, interesy i programy. Dziaaa ona w narodzie, ktry na skutek po-nadwiekowej niewoli pozbawiony by moliwoci normalnego politycznego rozwoju oraz nie podlega jednoczcemu wpywowi dowiadcze wynikajcych z posiadania wasnej pastwowoci. Opozycyjne stronnictwa czya mimo to gboka wrogo do sanacji, ch kierowania narodem, i gotowo do czynnej walki o niepodlego. Gen. Tokarzewski zwracajc si do opozycji o poparcie jego inicjatywy kierowa si nastpujcymi wzgldami. Po pierwsze, chcia odci powstajce konspiracyjne wojsko od jakichkolwiek formalnych powiza z sanacj, ktr spoeczestwo winio za klsk wrzeniow. Po drugie, pragn zapewni mu poparcie nowego rzdu powstaego w Paryu, ktry opiera si na koalicji opozycyjnych stronnictw nie skompromitowanych klsk wrzeniow.43 Po trzecie, ze wzgldu na zupene zniszczenie pastwowego aparatu, zamierza w duym stopniu oprze ruch podziemny na nietknitej dotychczas siatce organizacyjnej Stronnictw, przede wszystkim PPS i SL.46 Wreszcie, organiczny zwizek midzy organizacj wojskow, pniejsz Armi Krajow, a opozycj mia stworzy dla niej szerokie zaplecze polityczne i spoeczne.47 Niemniej Tokarzewski dy do podporzdkowania politykw dowdcy wojska.48 Przywdcy opozycji byli gotowi pj na wspprac z Toka-rzewskim, gdy uwaali, e na przegranej w Warszawie i w Pol45 Zab. Polskie Siy Zbrojne, i. 3, s. 50. 46 Pisemna relacja gen. M. Tokarzewskiego, SPP. 47 Zab. Polskie Siy Zbrojne, t. 3, s. 50. 48 Zab. Meldunek Nr 2 Komendanta Obszaru Nr 1, 611940, L. dz. 1214/tjn., L. ew. 4. Zacznik C i D, SPP; S. Doga-Modrzewski, Polskie Pastwo Podziemne, Londyn 1959, s. 22 i n.; M. Tokarzewski, Jak powstaa Armia Krajowa, s. 37 oraz Statut SZP, SPP. 27 1. Polski ruch oporu sce nie koczya si wojna". Kierowani starym nawykiem" sdzili, e trzeba bdzie kontynuowa walk w formach konspiracyjnych".49 Ponadto zgoda politykw na poparcie inicjatywy Tokarzewskiego bya w wielkiej mierze wynikiem ich wsppracy z wojskiem w czasie oblenia stolicy. Atmosfera obrony Warszawy okrelia charakter pierwszych zarysw organizacji podziemnej jak susznie podkrela Zygmunt Zaremba, jeden z przywdcw PPS i pozostawia pitno wyrane na caej epoce zmaga z okupacj [...] Przeycia zbiorowe, wyniesione z obrony Warszawy, stay si gleb, na ktrej wyrastaa nowa postawa ludzi i grup politycznych [...] Ponad wszystko, co wczoraj jeszcze pochaniao uczucia i myli, wyrastaa jedna troska: utrzyma wi wewntrzn pobitego narodu, zachowa jego osobowo i udzia w rozgrywajcym si dramacie. Wynikiem takiej postawy byo zwrcenie si gen. Tokarzewskiego w wigili kapitulacji do przywdcw Stronnictw, stojcych w opozycji wobec reymu sanacyjnego, i zaproponowanie im stworzenia centralnego orodka politycznego przy spiskowej organizacji wojskowej. Wynikiem zmian w nastrojach, jakie przyniosa obrona Warszawy, bya zgoda przywdcw partii, zwalczajcych system sanacyjny, na stworzenie Rady Politycznej Suby Zwycistwu Polski [...] i przyjcie w niej uczestnictwa. Bez przey, ktre przyniosa obrona Warszawy, wszystko to byoby psychicznie niemoliwe."50 Ponadto politycy zdawali sobie spraw, e nard nie czu si waciwie pobity, lecz raczej zawiedziony szybkim upadkiem regularnego oporu, co uniemoliwio mu wzicie penego udziau w zbrojnej walce z Niemcami i wierzy, e ostateczne zwycistwo przypadnie aliantom i Polsce. Spoeczestwo gotowe byo do dalszej walki, spontanicznie tworzyo dziesitki konspiracyjnych organizacji,51 a politycy rozumieli, i zadaniem ich byo zespolenie i pokierowanie tymi wysi** Z. Zaremba, Wojno i konspiracja, s. 63; zob. te S. Korboski, W imieniu Rzeczypospolitej, s. 11. 50 Z. Zaremba, Wojna i konspiracja, s. 99100; por. tez J. Kirchmayer, Powstanie Warszawskie, s. 431433. 51 M. Takarzewski, Jak powstaa Armia Krajowa, s. 31. 28 1. Narodziny i pocztki Pastwa Podziemnego kami. W okresie padziernik grudzie 1939 Tokarzewski wraz z Gwn Rad Polityczn stara si sformuowa oglne cele i zasady, na ktrych chcia oprze ca organizacj, co doprowadzio do powstania Statutu SZP oraz deklaracji ideowej ruchu. Statut Suby Zwycistwu Polski w nastpujcy sposb ujmowa jej zasadnicze cele: a) Podj zdecydowan i nieustpliw walk z najedc na kadym polu jego dziaalnoci w Kraju wszelkimi rodkami, do czasu wyzwolenia Polski w granicach sprzed rozpoczcia wojny. b) Reorganizacja kadrowych wartoci bojowych naszej armii i podniesienie ich gotowoci moralnej i fizycznej. c) Tworzenie powizanych ze *sob hierarchicznie i wspdziaajcych harmonijnie orodkw tymczasowej wadzy narodowej w kraju. Autorzy Statutu twierdzili: Musimy podj i prowadzi nieustpliw walk z najedc, bo mimo zapewne niewtpliwej pomocy naszych sprzymierzecw bez nas samych [...] bez samodzielnego zbrojnego wysiku nikt i nic nie moe nas zbawi. Celem jest Polska, bez Niej wadczej i rzdnej nasze rodziny i ich mienie, nasze miasta i majtek narodowy, nasze ycie [...] s bez znaczenia."52 Cele zawarte w Statucie SZP byy potwierdzone i rozwinite w deklaracji ideowej Rady Politycznej ruchu, ktra stwierdzaa: 1) Walka przeciw Niemcom i Rosji o niepodlego Polski trwa. Toczy si ona bdzie a do ostatecznego zwycistwa. Kady dobry Polak ma obowizek i zaszczytne prawo wzicia w niej udziau. Jedynym warunkiem skutecznoci tej walki i naleytego wykorzystania wszystkich si jest jednolito jej kierownictwa na caym obszarze Polski. Podporzdkowanie si kierownictwu i lojalna z nim wsppraca to minimum tego, czego damy dzi od kadego obywatela. 2) Walczymy nie tylko o Polsk, ale i o wolnego czowieka w wolnej Europie. W walce tej sprzymierzecami s nam nie ** Statut Suby Zwycistwu Polski, SPP. 29 I. Polski ruch oporu tylko walczce wesp z nami pastwa zachodnie [...] ale rwnie opinia caego cywilizowanego wiata. Wrogami naszymi s wszelkie ideologie totalistyczne, a dzisiaj w pierwszym rzdzie hitleryzm i bolszewizm. 3) Polska wolna bdzie prawdziwie demokratyczna, sprawiedliwa dla wszystkich obywateli i zawsze praworzdna. 4) Polaka wolna musi si sta tak silna, aby moga by skutecznym oparciem dla zachodniej kulturalnej sowiaszczyzny oraz dla maych narodw znajdujcych si midzy Rosj i Niemcami. 5) W walce, ktr toczymy, doceniamy cakowicie wielki wysiek i realne znaczenie odbudowy Armii Polskiej we Francji i Anglii oraz wysiek polityczny podjty [...] przez Polakw, ktrzy znaleli si na emigracji. Wyoniony legalnie na czas wojny Rzd Polski na emigracji zachowa cigo pastwow, a lojalna z nim wsppraca nasza cigo t potwierdza. Ale jak to ju podkrelalimy niejednokrotnie od opinii i postawy kraju zalee bdzie w stopniu decydujcym Polska po tej wojnie. Bez wypowiedzenia si kraju [...] nie mog zapa adne decyzje zmniejszajce obszar naszego pastwa oraz zobowizania [....] ktre uniemoliwiyby oparcie odbudowy Polski na zasadach prawdziwej demokracji [...] sprawiedliwoci spoecznej i gospodarczej. Fundament organizacji Pastwa Polskiego i jego ustroju spo-eczno-gospodarczego ustali parlament zwoany na szerokiej platformie demokratycznej natychmiast po odzyskaniu niepodlegoci..." 53 W tych dwch dokumentach dostrzegamy wpyw i echa polskich tradycji powstaczych i niepodlegociowych; dno do utworzenia mocarstwowej Polski po wojnie, ktra byaby przeciwwag Rosji i Niemiec oraz zachowania nadrzdnoci gosu kraju nad czynnikami emigracyjnymi. Te oglne cele i zasady sformuowane przez przywdcw ruchu wywieray ogromny wpyw na jego dalszy rozwj; spotkamy si z nimi znowu przy 5> Meldunek Nr 2 Komendanta Obszaru Nr 1, 6 11940, L. dz. 1214/tjn., L. ew. 4. Zacznik E, SPP. 30 1. Narodziny i pocztki Pastwa Podziemnego omawianiu porednich przyczyn i politycznego podoa powstania warszawskiego. Jeli chodzi o spraw zapewnienia Polsce ustroju parlamentar-nodemokratycznego, to byaby ona do problematyczna w kadej powojennej sytuacji, ze wzgldu na totalitarne zapdy czci Stronnictwa Narodowego oraz pomajowe tradycje wojska. Niemniej wprowadzenie w Polsce demokracji byo jednym z gwnych celw ruchu. Twierdzi si, i w tym czasie ideaem gen. To-karzewskiego bya Polska Ludowa", w ktrej chopi i robotnicy mieli odgrywa dominujc rol.54 W tym czasie sympatie Tokarzewskiego pono leay po stronie socjalistw i ludowcw, a wspprac z narodowcami podyktowaa mu konieczno skonsolidowania wszystkich si narodu".55 W zasadzie Tokarzewski by gotw wsppracowa z wszystkimi istniejcymi w kraju ugrupowaniami politycznymi, z sanacj wcznie, jeeli przyjm to, co SN, SL i PPS ustali ideologicznie jako swoj podstaw wyjciow i cel denia".56 Kwestia formalnego ustosunkowania si ruchu podziemnego do polskich komunistw waciwie jeszcze nie zaistniaa ze wzgldu na rozwizanie Polskiej Partii Komunistycznej przez Stalina w 1938 r." Komunici polscy w zorganizowanej formie znowu weszli do politycznego ycia narodu dopiero w zimie 19411942. Rwnoczenie z wysikami zmierzajcymi do sformuowania politycznych podstaw ruchu, Tokarzewski zabiega o rozcignicie siatki SZP na cay kraj oraz nawizanie cznoci z Rzdem Polskim na wygnaniu, stworzonym przez gen. Wadysawa Sikor-skiego ?8 30 wrzenia 1939 roku w Paryu. Pomimo e prace orga54 Zob. M. Tokarzewski, Jak powstaa Armia Krajowa, s. 22; oraz Polskie Sity Zbrojne, t. 3, s. 50. 55 Polskie Siy Zbrojne, t. 3, s. 50. 56 M. Tokarzewski, Jak powstaa Armia Krajowa, s. 23. 57 Szczegy tej sprawy zab. M. K. Dziewanowski, The Communist Party of Poland. An Outline o{ History, Cambridge, Massachusetts 1959, s. 139 154; oraz I. Deutscher, The Tragedy of Polisn Communism..., s. 2934. 58 Prb, oceny roli gen. Sikorskiego w polskim yciu politycznym zob. w: M. Kukie, Genera Sikorski onierz i m stanu Polski Walczcej, Londyn 1970; L. Mitkiewicz, Z gen. Sikorskim na obczynie, Pary 1968; E. Raczyski, W sojuszniczym Londynie. Dziennik Ambasadora Edwarda Raczyskiego 19391945, Londyn 1960, s. 199 i n. 31 I. Polski ruch oporu 1. Narodziny i pocztki Pastwa Podziemnego nizacyjne w kraju czyniy due postpy,59 Tokarzewski mia znaczne trudnoci z ustaleniem kontaktu z gen. Sikorskim,60 ktry 7 listopada 1939 roku zosta mianowany Naczelnym Wodzem Polskich Si Zbrojnych.61 Sikorski skupiajc w swych rkach urzd Premiera i Naczelnego Wodza sta si najwaniejsz osobistoci w emigracyjnym rzdzie. W kraju by uwaany przez wikszo spoeczestwa za wojennego przywdc narodu. Nowy Naczelny Wdz, bdc nieufnie nastawiony do Tokarzewskiego, ze wzgldu na jego sanacyjn przeszo, oraz niepewny cisoci jego meldunkw w sprawie SZP, mia zastrzeenia co do uznania go za dowdc podziemnego wojska, a nawet samej Suby za organizacj popieran przez rzd.82 W tym czasie sytuacja w kraju bya zagmatwana i wiele organizacji podziemnych miao daleko idce aspiracje.63 W listopadzie 1939 roku gen. Sikorski i nowy rzd postanowi utworzy w kraju tajn organizacj wojskow Zwizek Walki Zbrojnej (ZWZ). Zgodnie z t decyzj 13 listopada 1939 roku premier powoa do ycia Komitet Ministrw dla Spraw Kraju, ktry mia czuwa nad wszystkimi sprawami zwizanymi z krajem i wysikami narodu zmierzajcymi do wyzwolenia Rzeczypospolitej z okupacji wroga" oraz zarzdzi, i przygotowania do walki czynnej z okupantami le w kompetencji Zwizku Walki Zbrojnej, cile tajnej organizacji wojskowej, ktrej powstanie i zaleno subow zatwierdzia Rada Ministrw". Na przewodniczcego Komitetu Ministrw oraz komendanta gwnego ZWZ gen. Sikorski wyznaczy gen. Kazimierza Sosn-kowskiego,6^ ktry w latach 19121926 by jednym z najbli59 Meldunek Komendanta Gwnego SZP do Naczelnego Wodza, 14X11 1939, L. dz. 544, L. ew. 4, SPP. 60 Szczegy zob. J. Karasiwna, Pierwsze procze Armii Podziemnej, s. 270271. 61 Zob. Dziennik czynnoci gen. Sikorskiego, IGS. 62 Por. W. Pobg-Malinowski, Najnowsza historia polityczna Polski 1864 1945, t. 3, Londyn 1960, s. 123. 3 Komendant okupacji .niemieckiej do Komendanta Gwnego ZWZ, meldunek Nr 17, 15 IV 1940, SPP. ** Zob. Polskie Siy Zfirojne, t. 3, s. 101. 32 szych wsppracownikw Pisudskiego.65 Zasadnicze polityczne instrukcje dla kraju, opracowane przez Komitet, miay by wydawane przez szefa rzdu albo w jego imieniu po wstpnej aprobacie. Komendant gwny ZWZ mia dziaa jako zastpca Naczelnego Wodza i z jego rozkazu.66 Wskazywao to, i Sikorski zamierza zachowa pen kontrol nad sprawami krajowymi w swoich rkach. Statut ZWZ ustala, e cao pracy na terenie kraju powinna by podzielona na dwa odrbne dziay, dzia A oglny, obejmujcy sprawy polityczne i spoeczne, oraz dzia B wojskowy, obejmujcy czynnoci majce na celu utworzenie na terenach II Rzeczypospolitej tajnejj cile zakonspirowanej organizacji wojskowej oraz kierowanie pracami tej organizacji. Dzia A by finansowany z budetu oglnego, a dzia B z wojskowego. Zgodnie ze Statutem oraz instrukcjami rzdu ZWZ jako orodek czynnego oporu narodowego mia wspdziaa w odbudowie pastwa polskiego na drodze walki ornej". ZWZ jako orodek dyspozycji wojska mia by organizacj jednolit i jedyn" dziaajc na terenie kraju, ktrej musiay si podporzdkowa wszystkie inne organizacje podziemne. Std ZWZ mia by organizacj oglnonarodow, nadpartyjn i ponadstanow, skupiajc w swych szeregach, bez wzgldu na rnice przekona politycznych i spoecznych, wszystkich prawych Polakw, pragncych walczy ornie z okupantami", a pod wzgldem cile wojskowym organizacj cis, tajn, wojskow opart o bezwzgldnie pojte zasady hierarchii, karnoci i dyscypliny".67 Pod wzgldem organizacyjnym cay kraj pocztkowo zosta podzielony na sze obszarw: cztery na terenie okupacji niemieckiej nr 1 Warszawa, nr 4 Krakw, nr 5 Pozna i nr 6 Toru oraz dwa na ziemiach wschodnich II Rzeczypospolitej nr 2 Biaystok i nr 3 Lww. Komendanci obszarw mieli podlega bez5 Zob. K. Sosnkowski, Materiay historyczne, Londyn 1966, s. XI i n. Zob. Statut Zwizku Walki Zbrojnej, SPP. 67 Taime. 3 Powstanie Warszawskie 33 I. Polski ruch oporu porednio gen. Sosnkowskiemu znajdujcemu si w Paryu.63 W styczniu 1940 roku struktur dowodzenia uproszczono i podzielono oay kraj na dwie czci: obszary okupacji niemieckiej i tereny zajte przez ZSRR. Komendantem Obszaru nr 2 i nr 3 z siedzib we Lwowie zosta gen. Tokarzewski, dotychczasowy dowdca SZP, a jego szef sztabu, pk dy.pl. Stefan Rowecki (Ra-ko", Grabica", Grot"), komendantem okupacji niemieckiej z siedzib w Warszawie.69 Pk Grot-Rowecki, byy legionista i wnuk powstaca styczniowego, w czasie kampanii wrzeniowej dowodzi brygad pancerno-onotorow. W czasie wypadkw majowych, mimo i by pisudczykiem, opowiedzia si przeciwko Marszakowi.70 Do wybuchu wojny Grot-Rowecki zajmowa si sprawami czysto wojskowymi i jeli chodzi o zagadnienia polityczne midzynarodowe i wewntrzne to by raczej mao wyrobiony.71 Pocztkowo na gruncie politycznym czu si niepewnie.72 Wyznaczenie przez gen. Sikorskiego gen. Tokarzewskie-go i pk. Grota-Roweckiego na najwysze stanowiska w ZWZ oznaczao, i w praktyce oprze si on na istniejcej ju umowie SZP. Niemniej z treci instrukcji i dokonanych przez Sikorskiego zmian personalnych niezbicie wynikao, i szef rzdu dy do cakowitego podporzdkowania ruchu podziemnego w kraju najwyszym wadzom na emigracji. Co wicej, plany i zamiary Sikorskiego w sprawie pracy podziemnej w kraju dalece odbiegay od zasad ustalonych i wprowadzonych w ycie przez Tokarzew-skiego. Sikorski chcia podzieli cay ruch na dwa zasadnicze dziay, polityczny i wojskowy, ktrych pracami mia bezporednio kierowa rzd. Tymczasem Tokarzewski dy do organicznego zespolenia caego ruchu politycznego i wojskowego pod jed8 Tame; oraz Instrukcja Nr 1 Komendanta Gwnego ZWZ dla Komendanta Obszaru Nr 1, 4X111939, SPP. Instrukcja Nr 2 Komendanta Gwnego ZWZ dla Komendanta Obszaru Nr 1, 1611940, SPP. 70 Zob. Teczka osobista gen. Grota-Roweekiego, SPP. 71 Zoib. J. Rzepecki, Wspomnienia i przyczynki historyczne, s. 176 i n.; oraz S. Rowecki, Wspomnienia i notatki, Warszawa 1957. 71 Zob. S. Korboski, W imieniu Rzeczypospolitej, s. 2223. 34 1. Narodziny i pocztki Pastwa Podziemnego nym kierownictwem znajdujcym si w Warszawie, ktre reprezentowaoby rzd w kraju. Instrukcje i decyzje Sikorskiego przyjto w Warszawie do niechtnie i poddano je ostrej krytyce. Oskarano rzd w Paryu o rozbijanie raczej ni konsolidowanie dotychczasowych wysikw kraju zmierzajcych do utworzenia zalka Pastwa Podziemnego w Polsce.73 Z drugiej strony jednak doszo do ustanowienia bezporedniego kontaktu i wizi organizacyjnej midzy rzdem na emigracji a ruchem oporu w kraju, co pniej wywaro ogromny wpyw na dalszy rozwj wypadkw. Wi t utrzymano przez cay okres trwania konspiracji; doprowadzio to do utworzenia Armii Krajowej i Pastwa Podziemnego, ktre reprezentowao interesy rzdu w kraju i wraz z nim oraz wojskiem za granic tworzyo tzw. obz londyski. Ten cisy zwizek midzy rzdem a ruchem oporu wywiera przemony wpyw na polityk i strategi londyskiego obozu i zaway na wojennej historii Polski. Od tej chwili polityczna i dyplomatyczna dziaalno Rzdu Polskiego na wygnaniu pocztkowo we Francji, a nastpnie w Wielkiej Brytanii oraz pozycja, jak on zajmowa w alianckim obozie, bezporednio wpywaa na dalsze koleje ruchu oporu i odwrotnie. Nie ulega dyskusji, i powstanie warszawskie byo w duej mierze, jak to zreszt wyniknie z nastpnych rozdziaw, prb ze strony kierownictwa krajowego dopomoenia rzdowi w przeamaniu gronego impasu, jaki zaistnia w polsko-radzieckich stosunkach od kwietnia 1943 roku i osign swj punkt kulminacyjny latem 1944 roku. Zasadniczym celem polskiego ruchu oporu, od momentu jego powstania, byo wspdziaanie z emigracyjnym rzdem w uwolnieniu kraju i odtworzeniu niepodlegego pastwa. Cel ten zamierzano osign przez przeprowadzenie w Polsce powszechnego powstania w kocowej fazie wojny, ktre miao umoliwi wadzom podziemnym objcie kontroli nad uwolnionym krajem w imieniu emigracyjnego rzdu. Cay gwny wysiek konspiracji skoncentrowany by na przygotowaniu powsta78 Tame, s. 3941; oraz Z. Zaremba, Wojno i konspiracja, s. 103104. 35 I. Polski ruch oporu 2. Prby scalenia polskiego ruchu oporu nia oraz zorganizowaniu powojennych organw administracji pastwa. Zrealizowanie tego celu wymagao scalenia wszystkich organizacji podziemnych, osignicia jednoci narodowej oraz cisej wsppracy midzy krajowymi orodkami kierowniczymi a rzdem na obczynie.2. PRBY SCALENIA POLSKIEGO RUCHU OPORU W kraju ZWZ powsta w styczniu 1940 roku jako zalek przyszej Armii Krajowej. Jego przywdcy sdzili, e jako przedstawiciele rzdu polskiego bd w stanie scali i zjednoczy pod swymi rozkazami wszystkie istniejce w kraju organizacje konspiracyjne, a tym samym stworzy oglnonarodowy ruch oporu dziaajcy pod politycznym i strategicznym kierownictwem Sikorskiego. Istnienie takiego ruchu miaoby ogromne znaczenie przy kocu wojny; pozwolioby emigracyjnemu rzdowi oraz jego podziemnym organom na objcie niepodzielnej, politycznej i administracyjnej wadzy w Polsce w chwili jej uwolnienia. Ponadto istnienie tylko jednej podziemnej organizacji wojskowej w kraju chronioby go przed wybuchem nie skoordynowanej, przedwczesnej akcji zbrojnej przeciwko Niemcom oraz ewentualnoci wojny domowej w czasie lub po zakoczeniu dziaa wojennych. Umoliwioby te bardziej rozsdn gospodark rodkami walki ludzkimi i materiaowymi oraz stworzenie siy zdolnej do przeprowadzenia powszechnego powstania w kulminacyjnym dla Polski momencie wojny ktre miao ukoronowa dziaalno Polski podziemnej. Std rzd kategorycznie nakazywa wszystkim podziemnym organizacjom wojskowym natychmiastowe podporzdkowanie si ZWZ.74 W 1942 roku Sikorski przemianowa ZWZ na Armi Krajow, chcc przez to podkreli fakt, e AK bya czci Skadow Polskich Si Zbrojnych podlegych rzdowi.75 W latach 19391944 podejmowano wiele prb zmierzajcych 74 Instrukcja Nr 2 Komendanta Gwnego ZWZ dla Komendanta Obszaru Nr 1, 16 11940, SPP. 75 Rozkaz przemianowania ZWZ na AK, 14II1942, L. dz. 627, SPP. do scalenia caego ruchu oporu pod egid AK, a rzd kilkakrotnie nakazywa innym organizacjom podporzdkowanie si konspiracyjnej armii.76 Prby te nie odniosy jednak penego powodzenia.77 Pomimo duej popularnoci i wpyww londyskiego obozu w kraju, nie potrafi on scali i obj kontroli nad wszystkimi polskimi poczynaniami podziemnymi. Pocigno to za sob bardzo powane nastpstwa: doprowadzio do walki o wadz pomidzy rywalizujcymi ruchami konspiracyjnymi w kocowym okresie wojny. Niektre polityczne i ideologiczne aspekty i przyczyny powstania warszawskiego wywodziy si z tego wewntrznego konfliktu. Wiele przyczyn stao na przeszkodzie penego scalenia wszystkich si podziemnych w Polsce. Czciowo byo to wynikiem tar w onie londyskiego obozu, ktre trway do poowy 1943 roku.78 Wzajemna nieufno i czsto napite stosunki pomidzy wojskowymi i politykami,79 brak gbszego zrozumienia midzy narodowcami a ludowcami i socjalistami80 oraz nieporozumienia midzy rzdem na wygnaniu a przywdcami w kraju81 zaprztay uwag prolondyskiego kierownictwa i obniay jego autorytet w oczach spoeczestwa. Wszystko to utrudniao spraw scalenia i wcielenia w szeregi AK innych organizacji wojskowych. Niemniej gwn przyczyn rozbicia w polskim ruchu oporu byo powstanie w kraju skrajnie lewicowych i prawicowych organizacji podziemnych: zaoonej i inspirowanej przez komunistw 71 Zob. Polskie Siy Zbrojne, t. 3, s. 128 i n. 77 Tame, s. 126. 78 Depesza Delegata Rzdu do Premiera, otrzymana w Londynie 29IX 1943, Nr 166, L. dz. K 5353/43, IGS L9. 79 Por. Raport emisariusza Antoniego", 4IV1941, L. dz. 1820/tjn./41, SPP; Polskie Siy Zbrojne, t. 3, s. 132; Z. Zaremba, Wojna i konspiracja, S. 161 i n.; oraz S. Korboski, W imieniu Rzeczypospolitej, s. 39 i n. 80 Por. Raport organizacyjny Dowdcy AK, Nr 118, 1 III 1942, L. dz. 4121/42, SPP; Raport specjalny Dowdcy AK do Naczelnego Wodza, 22 V 1944, L. dz. 549 (GNW) 44, SPP; oraz Z. Zaremba, Wojna i konspiracja, S. 99100. 81 Depesza Premiera do Delegata Rzdu, 3 II 1943, L. dz. 157/XXII/43, IGS Teka 105; oraz Depesza Delegata Rzdu do Premiera, datowana 31 VII 1943, otrzymana w Londynie 91X1943, Nx 165, L. dz. K 5212/43, IGS L9. 36 37 I. Polski ruch oporu Armii Ludowej (AL) oraz ultranacjonalistycznych, faszyzujcych Narodowych Si Zbrojnych (NSZ). Te dwa przeciwstawne sobie i wzajemnie zwalczajce si ugrupowania tak dalece rniy si od londyskiego obozu w swoich politycznych i ideologicznych zaoeniach i celach, e waciwie nie byo dla nich miejsca w jego szeregach. Sikorski by przeciwny wsppracy z lewicowymi i prawicowymi siami, ktre dyy do rewolucyjnych przewrotw", poniewa uwaa, e gdyby do nich doszo, wepchnyby one kraj automatycznie w rce Sowietw, gdy wielkie demokracje zachodnie odwrciyby si od niego".82 Sikorski sdzi, i Polaka mogaby liczy na poparcie Anglosasw jedynie w tym wypadku, gdyby przygotowaa zgodnie nowe zasady organizacji spoecznej, politycznej i gospodarczej opartej na czterech wolno-ciach czowieka".83 Polska Sikorskiego miaa by w zasadzie liberaln demokracj parlamentarn, o kapitalistycznej strukturze gospodarczej i pro-anglosaskiej polityce zagranicznej;84 miaa ona lee w domenie wpyww wiata zachodniego. Std stanowczo odrzuca on wszystkie skrajne rozwizania polskiej sprawy, czy te zmiany w polityce zagranicznej. Istnienie obok Armii Krajowej AL i NSZ oraz ich orodkw politycznych uniemoliwio zapewnienie Polsce na czas wojny penej jednoci narodowej i harmonijnej wsppracy pomidzy wszystkimi ugrupowaniami konspiracyjnymi, i w ostatecznoci doprowadzio, w kocowej fazie okupacji, do walki o wadz i wpywy w Polsce midzy siami prolondyskimi i komunistycznymi. Powstanie w latach 19421944 AL i NSZ rozpoczo proces polaryzacji si politycznych i spoecznych w Polsce. W lecie 1943 roku komunici podjli prb zjednoczenia pod sw egid wszystkich lewicowych ugrupowa w Polsce, bez wzgldu na ich formalne powizania partyjne,85 a Narodowe Siy 88 Depesza Premiera do Delegata Rzdu, 3II1943, L. dz. 157 (XXII) 43, IGS Teka 105. 83 Tamie. 84 Tame. 85 Por. J. Pawowicz, Strategia frontu narodowego PPR lll 1943 VII 1944, Warszawa 1965, s. 42 i n. 38 2. Prby scalenia polskiego ruchu oporu Zbrojne skieroway podobne usiowania w stosunku do elementw prawicowych i nacjonalistycznych znajdujcych si poza obrbem AK.86 Rwnoczenie obz londyski stawa si centrum ukadu politycznego w kraju. Pod wpywem tych wydarze wewntrzne rnice w onie prolondyskiego ruchu zaczy traci znaczenie, co przyspieszyo proces jego konsolidacji, ktry zosta prawie cakowicie zakoczony pod koniec 1943 roku.87 Istnienie niezalenej od wadz londyskich AL oraz NSZ uniemoliwio wypracowanie, w cigu ostatnich miesicy przed wybuchem powstania warszawskiego, oglnonarodowej polityki i taktyki w stosunku do uchodzcych Niemcw i nadcigajcych Rosjan. W lecie 1944 roku AK, AL i NSZ prowadziy odmienn polityk i kieroway si rnymi wzgldami taktycznymi. Obz londyski zbrojnie walczy z Niemcami i usiowa stawia polityczny opr Rosjanom i polskim komunistom w nadziei, i przy anglosaskiej pomocy uda mu si obj niepodzieln wadz w uwolnionym kraju.88 Komunici zwalczali Niemcw i przy poparciu Rosjan instalowali swoj wasn administracj na oswobodzonych obszarach, rywalizujc w ten sposb z obozem londyskim.89 NSZ nie podejmoway dziaa zaczepnych przeciwko Niemcom,90 lecz prowadziy intensywn akcj walki z jawnymi czy zatajonymi przed spoeczestwem elementami komunistycznymi tak polskiego, jak i sowieckiego pochodzenia celem odcicia sowieckiemu okupantowi wszelkich narzdzi penetracji wewntrz spoeczestwa polskiego, gdy tego rodzaju akcja si polskich jest wstpnym i koniecznym warunkiem do stworzenia podstawowych moliwoci przyszej walki bezporedniej i z tym okupantem".91 Dziaania zbrojne AK kierownictwo NSZ uwaao za uatwianie okupantowi 86 Por. Z. Stypukowski, W zawierusze dziejowej. Wspomnienia 1939 1945, Londyn 1951, s. 128. 87 Zob. Z. Zaremba, Wojna i konspiracja, s. 193 i n. 88 Zob.s.261i n. 89 Zob. s. 79. 90 Zob. list in. T. Salskiego, przedstawiciela NSZ w Londynie, do Naczelnego Wodza, 28 VIII 1944, IGS A XII, 1/4. 91 List in. T. Salskiego do zastpcy szefa Sztabu Gwnego dla Spraw Krajowych, 22 VIII 1944 r. IGS A XII, 1/4. 39 r I. Polski ruch oporu sowieckiemu opanowania kraju".92 Std jego akcje zmierzajce do obezwadnienia na ziemiach polskich wszelkich elementw, ktre znajc dokadnie stosunki polskie i polski ruch podziemny byyby narzdziem jego dekonspiracji i niszczenia.93 NSZ wystpoway zarwno przeciwko komunistom, jak i czonkom AK.94 NSZ siay zamt, dyy do rozbicia AK i usioway wywoa w Polsce wojn domow9S w oczekiwaniu, i prdzej czy pniej dojdzie do wojny pomidzy Wschodem a Zachodem. Std te planoway ewakuacj swych oddziaw na Zachd.96 3. ARMIA LUDOWA Pierwszym krokiem zmierzajcym do utworzenia prokomuni-stycznego ruchu oporu w Polsce byo powstanie w styczniu 1942 roku w Warszawie Polskiej Partii Robotniczej (PPR) za wiedz, zgod i przy pomocy" Moskwy oraz Midzynarodwki Komunistycznej, cho formalnie nie wchodzia ona w jej skad.97 Pierwszymi przywdcami PPR byli Marceli Nowotko i Pawe Finder byli czonkowie Komunistycznej Partii Polski (KPP) zrzuceni do Polski w grudniu 1941 raku z zadaniem nawizania kontaktu z organizacjami komunistycznymi w kraju oraz zaoenia nowej polskiej partii marksistowsko-leninowskiej. Nowotko i Finder wchodzili w Skad specjalnej Grupy Inicjatywnej przy Tame. M Zob. List in. T. Salskiego do Naczelnego Wodza, 28 VIII 1944, IGS A XII, 1/4. 84 Depesza Premiera do Prezydenta RP, 29 VII 1944, Nr 2129, IGS PRM Z 4; Raport specjalny Dowdcy AK do Naczelnego Wodza, 22 V 1944, L. dz. 549 (GNW) 44, SPP; oraz Depesza Premiera do Delegata Rzdu i Dowdcy AK, 31 VII 1944, Nr 6206, L. dz. 2147/2/tjn./44, SPP. 95 Depesza Premiera do Delegata Rzdu i Dowdcy AK, 31 VII 1944, Nr 6206, L. dz. 2147/2/tjn./44, SPP. M Por. list in. T. Salskiego do Naczelnego Wodza, 28 VIII 1944, IGS A XII, 1/4. " M. Malinowski, J. Pawowicz, W. Poteraski, A. Pirzygoski, M. Wilusz, Polski ruch robotniczy w okresie wojny i okupacji hitlerowskiej wrzesie 1939 stycze 1945, Warszawa 1964, s. 155156 (dalej Polski ruch robotniczy), 40 3. Armia Ludowa gotowywanej i szkolonej od poowy 1941 roku do pracy w Polsce w partyjnej szkole Komitetu Wykonawczego Midzynarodwki Komunistycznej w Puszkino koo Moskwy. Gwnym zadaniem Grupy Inicjatywnej byo opracowanie planu organizacji nowej partii i wstpnych zaoe jej politycznego programu opartego na nowych wytycznych sformuowanych przez kierownictwo radzieckie oraz Komintern po wybuchu wojny rosyjsko-niemieckiej i wejciu ZSRR do alianckiego obozu. Zgodnie z tymi wytycznymi gwnym zadaniem wszystkich partii komunistycznych w krajach okupowanych byo tworzenie oglnonarodowych frontw walki o niepodlego i demokratyzacj ycia pastwowego i spoeczno-ekonomicznego na gruncie szerokiego jak tylko pozwalay na to konkretne warunki i specyfika ruchw politycznych w poszczeglnych krajach bojowego porozumienia si lewicy spoecznej z demokratycznymi siami bur-uazji". W zwizku z tym utworzenie w Polsce szerokiego anty-niemieckiego frontu narodowego" stao si jednym z naczelnych zada powstajcej partii. Uwaano, i powstaniu takiego frontu sprzyjao zawarcie polsko-radzieckiego ukadu z 30 lipca 1941 roku, powstanie Armii Polskiej w ZSRR oraz fakt, i niemiecka polityka okupacyjna wymierzona bya przeciwko caemu narodowi wszystkim jego klasom i ugrupowaniom. Czonkowie Grupy Inicjatywnej uwaali, e czynna walka narodu przeciwko najedcy stanowi realn form pomocy" dla Armii Czerwonej, a jednoczenie, uatwiajc jej zwycistwo nad wrogiem, przyblia moment wyzwolenia Polski spod niemieckiej okupacji. W sprawie powojennych zagadnie ustrojowych wikszo dziaaczy Grupy przewidywaa, e w wyniku wyzwolenia Polski powstanie demokratyczne pastwo z udziaem komunistw w rzdzie". Aktywna rola w tworzeniu frontu narodowego oraz w walce zbrojnej z okupantem miaa im zapewni wejcie do rzdu. Udzia komunistw w polskim yciu politycznym uatwiby w przyszoci przejcie do realizacji zada socjalistycznej rewolucji". Na razie jednak Grupa Inicjatywna nawoywaa do. walki o Polsk, w ktrej robotnikom zapewniony bdzie omiogodzinny dzie pra41 J. Polski ruch oporu cy, prawdziwe ubezpieczenia spoeczne i wolno organizacji, w ktrej ziemia polska nalee bdzie do polskiego chopa, w ktrej istnie bdzie rwno i braterskie wspycie wszystkich narodowoci, w ktrej nauka dostpna bdzie dla wszystkich, o Polsk, ktra zapewni narodowi chleb, wolno i pokj". Uznano te, i ze wzgldu na konieczno walki o front narodowy" oraz niewyjanienie do koca przyczyn rozwizania Komunistycznej Partii Polski" nowa partia winna nosi nazw Polskiej Partii Robotniczej.98 Pierwsza odezwa PPR do spoeczestwa, sformuowana w Rosji, odzwierciedlaa gwne wytyczne programowe Grupy Inicjatywnej. Nawoywaa ona do utworzenia frontu narodowego do walki o woln niepodleg Polsk ". PPR zobowizywaa si do popierania jednoci narodowej i zapewniaa, e nie ma zamiaru uprawia konkurencji w stosunku do innych partii szczerze walczcych o wyzwolenie narodu polskiego". Partia podkrelaa, i nowa Polaka musi by wolna od wyzysku i faszystowskich naleciaoci. Jej zadaniem miao by zjednoczenie klasy robotniczej i uczynienie z niej awangardy frontu narodowego. Nowa partia miaa opiera si na szerokiej bazie spoecznej, jednoczc w swych szeregach wszystkich uczciwych" robotnikw, chopw i inteligentw, bez wzgldu na dawniejsz przynaleno partyjn, i nawizywa do najlepszych tradycji walk wyzwoleczych nairodu polskiego".99 PPR miaa wic wyzby si sekciarskich naleciaoci, ktre czsto trapiy dawn KPP. Chocia w tym czasie PPR bya w cisym kontakcie z Komin-ternem, to publicznie owiadczaa, i do niego nie naley. Polska Partia Robotnicza nie jest sekcj Midzynarodwki Komunistycznej ani adnej innej organizacji midzynarodowej. Po-wi ania midzynarodowe na obecnym etapie walki nie posiadaj 98 M. Malinowski, Ksztatowanie si zaoe programowych polskiego ruchu komunistycznego w latach 19391942, Z Pola Walki" 1961, nr 4, s. 40 42. 99 Ksztatowanie si podstaw programowych Polskiej Partii Robotniczej w latach 19421945. Wybr materiaw i dokumentw, Warszawa 1958, s. 1314 (dalej Ksztatowanie). 42 3. Armia Ludowa adnego praktycznego znaczenia i mog by rozstrzygnite po wypdzeniu okupanta, drog demokratyczn, na pierwszym zjedzie partii. Polska Partia Robotnicza stoi jednak na gruncie zasad MarksaLenina, ktre gosz, e cakowite wyzwolenie narodowe jest moliwe jedynie wwczas, jeli ono idzie w parze z wyzwoleniem spoecznym."100 W tym okresie partia bya gotowa wsppracowa z rzdem gen. Sikorskiego jako reprezentantem polskich interesw za granic i twrc Si Zbrojnych na obczynie oraz jego organami w kraju101 w nadziei, i to pozwoli jej wej na gwny tor narodowego ycia politycznego jako przedstawicielce radykalnej lewicy.102 PPR chciaa wic odgrywa rol szermierza walczcego o narodowe i spoeczne wyzwolenie i w ten sposb znale poparcie zarwno u radykaw, jak i patriotw. Program PPR by tak oglnikowy, e mao rni si od programu polskiej radykalnej lewicy. PPR upodabnia si do polskich organizacji niepodlegociowych meldowa Grot-Rowecki Sikorskiemu prowadzi te akcj spoeczno-polityczn wraz z akcj wojskow."103 Pod wzgldem wojskowym PPR dya do przygotowania powstania oraz niesienia pomocy Armii Czerwonej przez zorganizowanie wojny partyzanckiej przeciwko Niemcom, ktra miaa doprowadzi do utworzenia drugiego frontu" na ich tyach w Polsce.104 Polityka PPR zmierzajca do niesienia jak najwydatniejszej wojskowej pomocy Armii Czerwonej do podporzdkowania krajowej strategii i taktyki wymogom walki toczcej si na froncie wschodnim staa si jedn z zasadniczych przyczyn konfliktu midzy ni a obozem londyskim. W pocztkowym okresie konflikt ten nie mia wikszego praktycznego znaczenia, gdy PPR powicia pierwsze lata swego istnienia tworzeniu wasnych oddziaw zbrojnych, Gwardii ioo Tame, s. 28. "i Tame, s. 3233. Kffiu* 3ow6dcy AK do Naczelnego Wodza, Nr 140, 19X1942, L. dz. 4140/tjn./42, SPP. 104 Zob. Ksztatowanie, s. 15. 43 i. Polski ruch oporu Ludowej (GL), przemianowanej w 1944 roku na Armi Ludow.105 W czerwcu 1942 roku PPR posiadaa 4000 czonkw, a jej organizacja wojskowa liczya 3000 ludzi.106 W drugiej poowie 1942 roku wojskowa dziaalno PPR obejmowaa: prowadzenie wywiadu i sabotau oraz przygotowywanie powstania zbrojnego odciajcego front sowiecki".107 Polityczna i propagandowa dziaalno PPR od pocztku wywoywaa ywe zaniepokojenie wrd kierownictwa londyskiego obozu, ktre zarzucao jej urabianie, nastrj w przychylnych dla ZSRR" i oskarao o zwalczanie wszystkich czynnikw przeciwnych akcji 'komunistycznej" oraz anarchizowanie kraju celem uchwycenia wadzy w Polsce za radzieck pomoc ipod koniec wojny. Zdaniem Grota-Roweekiego propaganda PPR dya do: przekonania opinii publicznej, e bya ona jedynym orodkiem oglnonarodowego frontu aktywnej walki"; wywoania natychmiastowej walki zbrojnej z okupantem"; szerzenia wiary w potg ZSRR i jego rol [jako przyp. mj J.M.C.] jedynego zbawcy Narodu Polskiego"; poderwania zaufania do mocarstw zachodnich, Rzdu Polskiego i krajowych czynnikw niepodlegociowych", ktre opieray si wezwaniom komunistw; zniechcenia mas do historycznej przeszoci Pastwa Polskiego" oraz zaostrzenia konfliktw socjalnych i przygotowania rewolucji.108 W opinii Grota-Roweckiego propaganda PPR znajdowaa oddwik w doach organizacyjnych i wrd terenowych przywdcw" spoeczno-radykalnych ugrupowa oraz wrd najmniej uwiadomionych robotnikw, przygotowujc dla prowodyrw K 109 podatny grunt do opanowania kierownictwa nad masami". 105 zob. C. Madajczyk, Wana decyzja. Przyczynek do rozmw midzy PPR a Delegatur w 1943 r., Najnowsze dzieje Polski 19391945", Warszawa 1960, t. 4, s. 6. 106 Zab. Depesze KC PPR do Georgi Dymitrowa z lat 19421943, Z Pola Walki" 1961, nr 4, t. 174. 107 Meldunek Dow6dcy AK do Naczelnego Wodza, Nar 140, datowany 1 VII 1942, otrzymany w Londynie 19X1942, L. dz. 4140/42, SPP. 108 Tame. 109 K" komunistycznych. 3. Armia Ludowa Sympatie dla komunistw wykazywali bezrolni, maorolni, suba folwarczna i miejsikie elementy radykalno-robotnicze i inteligenckie. Ponadto haso natychmiastowej walki z Niemcami miao uznanie wrd elementu modszego, ktry z niecierpliwoci oczekiwa rozkazu do czynnej walki. Sprzyjaa temu polityka okupanta i lepy terror w stosunku do spokojnej ludnoci, ktry wytrca z rwnowagi najrozwaniejsze elementy". W rezultacie Grot-Rowecki obawia si, i komunistyczna akcja zagraaa wyrwaniem inicjatywy kierownictwa opini [publiczn przyp. mj J.M.C.]" z rlk przywdcw londyskiego obozu, ktrzy zalecali czekanie na rozlkaz" i tolerowali narastajce przedwczenie powstanie". Ludno moe by wcigana masowo do akcji czynnej pisa Grot-Rowecki kierowanej przez obce czynniki komunistyczne."110 Kwestia wyboru momentu rozpoczcia na szerok skal prowadzonych operacji przeciwko Niemcom stawaa si zasadniczym powodem niezgody midzy AK i PPR. AK planowaa rozpocz swj gwny wysiek militarny w chwili zaamywania si Niemiec. PPR daa i wzywaa do natychmiastowego natenia walki celem udzielenia pomocy Armii Czerwonej. Po upadku Francji londyskie wadze, szczeglnie za granic, stay na stanowisku prowadzenia jedynie ograniczonej akcji zbrojnej",111 pomimo e ich podkomendni i zwolennicy domagali si bardziej aktywnej dziaalnoci przeciwko Niemcom.112 Rzd obawia si, e opr masowy" prowadziby do masowej rzezi". Zdaniem rzdu generalne powstanie" miao by jednym z wanych czynnikw w przyszych rozstrzygajcych dziaa-------------------1 110 Meldunek Dowdcy AK do Naczelnego Wodza, Nr 140, datowany 1 VII 1942, otrzymany w Londynie 19X1942, L. dz. 4140/42, SPP. 111 Depesza Naczelnego Wodza do Komendanta ZWZ, 18 VI1940, L. dz. 3814/40, SPP. Por. te Instrukcja Nr 5 dla Komendanta ZWZ, 20 VII 1940, L. dz. 85/A/ tjn., SPP; Instrukcja Nr 6 dla Komendanta ZWZ, 3X11940, L. dz. 875/A/tjn./40, SPP. Instrukcja Nr 7 dla Komendanta ZWZ, 3X11 1940, L. dz. 1170/tjn./40, SPP; oraz Rozkaz dla Komendanta ZWZ, 14 II1941, L. dz. 525/41. m Depesza zastpcy Premiera do Dowdcy AK, 25 XII 1942, L. dz. 5522/42, SPP Teka 3.9.2.1; oraz Depesza zastpcy Premiera i Ministra Obrony Narodowej do Delegata Rzdu i Dowdcy AK, 811943, L. dz. 5522/43, SPP Teka 3.9.2.1. 44 45 I. Polski ruch oporu niach na kontynencie Europy". Dlatego nie mogo si ono rozpocz przedwczenie.113 Grot-Rowecki doszed do przekonania w drugiej poowie 1942 roku, e na dalsz met polityka cigego ograniczania zbrojnej dziaalnoci AK bya nie do utrzymania. W sierpniu 1942 roku dowdca AK meldowa Siikorokiemu, e stosowanie przez Niemcw zbiorowej odpowiedzialnoci i masowego terroru jako rodka prewencyjnego" zadawao narodowi wielkie straty, mimo biernego zachowania si i unikania prowokowanych ciosw". Podkrela, e trwanie w postawie nastawionej gwnie na przetrwanie umacniao w spoeczestwie psychik biernoci" i osabiao morale AK, co mogo bardzo ujemnie odbi si na dynamice powstania". Co wicej, aktywniejsze jednostki szy do komunistycznej partyzantki i dostaway si pod wpywy komunizmu". W zwizku z tym proponowa od wrzenia 1942 roku podjcie wewntrz kraju wzmoonej akcji dywersyjnej, a na wschodzie take partyzantki. Dowdca AK poza politycznymi korzyciami chcia przez to uzyska: ,,a) sprawdzenie i usprawnienie aparatu bojowego i lepsze jego przygotowanie do dziaa; b) przez wywoanie reakcji okupanta sprawdzenie jego stanu ducha i siy." " Pod koniec 1942 roku decyzj Grota-Roweckiego wszczcia wzmoonej dziaalnoci bojowej spowodowali saimi Niemcy podejmujc na Zamojszczynie i Lubeszczynie akcj przesiedlecz poczon z najgorszym okruciestwem i zbrodniami, wywoujc masow ucieczk ludnoci, szczeglnie modziey, do lasw.115 W odpowiedzi gen. Grot-Rowecki w porozumieniu z Delegatem Rzdu nakaza planow akcj samoobrony" w rejonie Zamocia, ktra obejmowaa dziaania przeciwko niemieckim liniom komunikacyjnym, palenie zagrd, wybijanie byda i czynny 113 Depesza zastpcy Premiera i Ministra Obrony Narodowej do Delegata Rzdu i Dowdcy AK, 811943, L. dz. 5522/43, SPP Teika 3.9.2.1. 114 Depesza Dowdcy AK do Naczelnego Wodza, 23 XII 1942, L. dz. 5521, SPP. 115 Tame; oraz Meldunek organizacyjny Dowdcy AK, Nr 190, 1 III 1943, L. dz. 5277/43, SPP. 46 3. Armia Ludowa ,rjr.116 Rzd nakaza krajowym przywdcom ograniczy kontrakcj" do minimum i prowadzi j tylko na terenie powiatw Lubelszczyzny objtych aikcj niemieck i nie dopuci do wybuchu powstania oglnego za adn cen".117 W wyniku tego rozkazu w