Poslovno Pravo- Osnovi Prava i Obligacija

Prof. dr MILI SIMI Prof. dr MILOŠ TRIFKOVI

PPOOSSLLOOVVNNOO PPRRAAVVOO osnovi prava i obligacija, privredna/ trgova!ka društva

EKONOMSKI FAKULTET UNIVERZITETA U SARAJEVU SARAJEVO, 1999.

Predgovor

Vec duLe vrijeme osjei,a se potreba za cjelovitom obradom materije izoblasti prava privrednih/trgovaekih druStava (kompanijskog prava),ukljueujuii osnove obligacija i prava uop5te, koja bi bila zasnovana napozitivnom pravu u Federaciji Bil-l. To je u-injeno prezentiranomknjigom. Ukupnost promjena i namjena knjige zahtijevali suodgovarajui,u obradu osnovne juridieke grade. Knjiga ima namjenuudZbenika, prvenstveno, za studente ekonomskih fakulteta, a nadamose da 6e korisno posluZiti i pravnicima, ekonomistima i poslovnimljudima.

UdZbenik obuhvata materiju predmeta ,,Poslovno pravo" koji se,prema nastarrnom planu i programu, izutava na Ekonomskomfakultetu Univerziteta u Sarajevu, od skolske 1997 /98. godine. Osimtoga, vaLi kao udZbenik i za pravne predmete iz ranijih nastavnihplanova , bez obzira na njihov naziv. Saglasno tome udZbenikobuhvata tri oblasti: osnove pyava, osnove obligacija i

privredna/trgovaeka dru5tva, izloLene prema vaLeiim propisima uFederaciji BiH koji su sluZbeno objavljeni do O I .O5. 1999. godine. Priobradi materije vodeno je raeuna o uskladenosti sa ekonomskimdisciplinama u kojima se ova materija i'zu1ava.

Autori su svjesni, da ce njihovi stavovi koje su zauzeli, nacin i obim nakoji su |zloLili materiju, biti predmet diskusije i kritike. BiCemoizuzetno zahvalni svim dobronamjernim sugestij arr.a studenata,poslovne, strui,ne i nauine javnosti.

Zelirno zahvaliti svima onima koji su nas podrZavali ili na bilo kojinaiin doprinijeli da ova knjiga ugleda svjetlost javnosti.

U Sarajevu, m4ja 1999. godine Autori

v

Sad YZaj

I Osnovni pojmovi o pravu

Olava prvaTeorijski pravni pojmoviI Pojmovi drzave i prava

l. UopSte o drustvenim organizacijama i druStvenimnorTnama.....

2. Pojarn drLave.5. Pojam prava.

il ?ravna norma.I . UopSte o elementima pravne norme.2. Hipoteza dispozicije i sankcije.....5. Dispozicija...4. Sankcija5. Podjela prawrih normi prema obimu i predmetu

regulisanja..6. Podjela normi prema stepenu odredenosti dispozicije

m Sistem prava.I . Pojam sistema prava i kriteriji za njegovo odredivanje2. Elementi sistema prava.

IV Pojam i podjela pravnih akata...I . SadrZina pravnog akta.2. Oblik pravnog akta.3. Kriteriji podjele pravnih akata.4. Podjela pravnih akata koji sadrle pravnu normu ili

njene normativne elemente.5. Osobine i odnosi opStih i pojedinacnih prawrih akataVrste op5tih pravnih akata.l. Ustav.2. Zakon.5. Podzakonski akti.4, Akti dru3tvenih organizacijas. obieaj.

V

t2355667

9lolllll2t4r4l5l6

I7t7IBl8202T2225246. Sudski akti

VI

7 . Ugovor.VI Vrste pojedinainih pravnih akata

t . Podjela pojedinacnih pravnih akata.2. Vrste pojedinacnih pravnih akata.

VII Pojam i hijerarhija izvora Prava.l. Pojam materijalnih i formalnih izvora

Prava.2. Hijerarhija formalnih izvora prava.

VIII Pravni odnos.l. Pojam pravnih iinjenica i dogadaja.2. Pojam pravrlog odnosa3. Subjektirmo Pravo.4. Obaveza.....5. Objekat prava.6. Objekti imovinskog prava...7 . Uticaj wemena na pravne odnose.

IX Subjekti praval. Pojam subjekata prava2. Fiziiko lice kao subjekat prava.3. Pravna, gradansko prarma, poslovna ideliktna

sposobnost fiziekog lica4. Prarmo lice kao subjekat Prava.5. Pravna, poslorrna i deliktna sposobnost pravnih lica.6. Zastupanje fizickih i pravnih lica.

2 Osnovi obligacionog prava

Glava prvaO bligaciono-pravni odnosi (obligacija)I Pojam, vrste i subjekti obligacionih odnosa...

t . Pojam i karakteristike obligacije.....2. Vrste obligacija.....3. Subjekti obligacrje.

II Nastanak (izvori) i prestanak obligacionih odnosa..I . lzvori obligacija.....2. Prestanak obligacrje.

5 Pojam i tzvoti poslovnog prava

Glava prvaPojam poslovnog pravaI Terminologija i istorijat...

2526262629

29505l5l323355555537393939

40404l42

4s455054606065

7l

il

QIavaIzvoriI

I . Terminologija.2. tstorijatPredmet i metod poslovnog prava.I . Predmet poslovnog prava...2. Metod poslovnog pravadrugaPoslovnog PravaPropisil. Ustav.2. Zakoni5. Podzakonski akti i akti samoregulacionih

organizacrja.lzvori autonomnog poslovnog prava.....I . Obieaj kao izvor poslovnog prava.2. Uzanse.5. Obligacioni ugovor kao izvor poslovnog prava4. Hijerarhija izvora poslovnog prava.

VII

7072747475

797979

BIa2B2B5BB90

9593

95969B9Booo2o5

ro4o4o5o7o7

II

4 Subjekti poslovnog prava

Olava prvaSistem subjekata poslovnog pravaI Odredivanje i sistematizacija subjekata

I . Odredivanaje subjekata poslovnog Prava.2. Osnovni kriteriji za odredivanaje subjekata u

domaiem pravu5. Sistematizacija subjekata poslovnog Prava.

[Individualnitrgovac(samostalniprivrednik)I . Terminologija i pojam2. Pravni polozaj individualnog trgovca.5. Radnja i zajedniika radnja.4. Uslovi za registraciju individualnog trgovca.

m UopSte o privrednim/trgova-kim dru5tvima.l. Terminologija.2. Pojam privrednog/trgovaikog druStva5. Tipovi privrednih/trgovackih dru5tava4. Pravna priroda privrednogltrgovaikog druStva.5. Sistemi osnivanja privrednih/trgovaikih druStava..... lo9

VIII

Olava drugaDru5tvo sa neograniienorn solidarnomodgovornoSe u elan ova/javno trgovaikodruStvo (ortakluk, opSte partnerstvo)I Pojam, karakteristike i osnivanje..... I I I

l. Pojam javnog trgovackog druStva... I t I2. Karakteristike javnog trgovaekog druStva... L 125. Osnivanje javnog trgovaikog druStva... I I 5

il Pravni odnosi izmedu elanova/partnera... I 14I . Osnovna/terneljna glavnica javnog trgovaikog

dru5tva2. Ulozi ilanova u javno trgova-ko dru5tvo.. ...3. Raspolaganje udjelima kod javnog trgovackog

dru5tva I 174. Ucesee u dobiti javnog trgovaekog druStva.. I I B5. UieS€e u snoSenju poslovnih rizika i pokrivanju

gubitaka dru5tva..... I 196. Savjesnost ipoStenje clanova/partnera..... l2O7 . Zabrana konkurencije clanovima dru5tva..... LzlUpravljanje u druStvu i vodenje poslovadruStva 12 |l. Upravljanje u javnom trgovackom druStvu.. l2l2. Vodenje poslova javnog trgovae kog drustva. . . | 22

IV Pravni odnosi druStva i ilanova prema trecimlicima u prometu. 123I . Zastupanje i predstavljanje javnog trgova-kog

ilI

tt4I l5

123

t24

2929505l33

dru5tva2. lmovinskopravna odgovornost za obaveze javnog

trgova-kog druStva..V Prestanak ilanstva, promjena oblika druStva i

prestanak druStva. 126I . Prestanak ilanstva u javnom trgovaikom druStvu.... 1262. Promjena obtika javnog trgovae kog dru5tva... lZ75. Prestanak javnog trgovaikog druStva. . . I Zz

Glava treCaKomanditno druStvo (mjeSoviti ortakluk,specij al no partn erstvo)

II

Pojam, karakteristike i osnivanje.I . Pojam komanditnog drustva2. Karakteristike komanditnog dru5tva.5. Osnivanje komanditnog druStva.Pravni odnosi izmedu clanova

IX

I . Osnovna/temeljna glarmica komanditnog dru5tva... 1332. Ulozi komplementara i komanditora. 1345. Raspolaganje udelima kod komanditnog druStva... 1554. Uie56e u dobiti komanditnog drustva 1565. UeesCe u sno6enju poslovnih rizika i pokrivanju

gubitaka dru5tva..... 1376. Savjesnost i poStenje komplementara i

komanditora. | 377 . Zabrana konkurencije komplementarima i

komanditorima. 158ru Upravljanje u druStvu ivodenje poslova druStva... 158

I . Upravljanje u komanditnom druStvu 1582. Vodenje poslova komanditnog dru5tva l4O

ru Pravni odnosi druStva i clanova prema tree,imlicima u prometu. l4lI . Zastupanje i predstavtjanje komanditnog dru5tva... l4l2. lmovinskopravna odgovornost za obaveze

komanditnog drustva. | 42V Prestanak elanstva, promjena oblika druStva i

Prestanak druStva. | 43l. Prestanak ilanstva u komanditnom dru6tvu 1432. Promjena oblika komanditnog druStva. 1435. Prestanak komanditnog dru5tva. 144

Qlava eetvrtaKomanditno druStvo na akcijeldioniceI Pojam, karakteristike, pravna priroda i osnivanje. . 145

I . Pojam komanditnog dru5tva na akcije/dionice........ 1452. Karakteristike komanditnog druStva na

akcije/dionice. | 465. Pravna priroda komanditnog drustva na

akcije/dionice. L 474. Osnivanje komanditnog dru5tva na akcije/dionice.. l48

n lmovinskopravni odnosi u druStvu i prematreeim licima. 149I . Osnovna/temeljna glavnica komanditnog druStva

na akcije..... | 492. Ulozi komplementara i komanditora-

akcionara/dionicara. I 505. Raspolaganje udjelima kod komanditnog dru6tva

na akcije..... l5l5. Imovinskopravna odgovornost drustva i ilanova. .. . I 5 I4. Ostali imovinskopravni odnosi 152

m Upravljanje u druStvu i vodenje poslova druStva.... 152I . Upravljanje u komanditnom druStvu na

X

akcije/dionice. | 522. Vodenje poslova komanditnog drustva na

akcije/dionice.IV Prestanak elanstva, promjena oblika i

prestanak druStva.l. Prestanak elanstva u komanditnom druStvu na

akcije/dionice. .... i..2. Promjena oblika komanditnog druStva na

akcijeldionice.5. Prestanak komanditnog drustva na

akcije/dionice. 154

Olava petaDruStvo sa ograniienom odgovorno5eu (druStvo

155

t54

t54

t54

ogranieenim jemstvom)Pojam, karakteristike, pravna priroda i osnivanje 157

t. Pojam druStva sa ograniienom odgovornosti....... 1572. Karakteristike dru6tva sa ogranieenom

odgovornosti I585. Pravna priroda dru5tva sa ograniienom

odgovornosti 1594. Osnivanje dru5tva sa ograni-enom odgovomosti. t 6I5. Statut dru5tva sa ograniienom odgovornosti 164lmovinskopravni odnosi u druStvu i Prematredim licima. 165

l. lmovina i osnovnaltemeljna glavnica druStva saogranicenom odgovomosti. 165

2. Ulozi u dru3tvo sa ograniienom odgovornosti...... 1663. Sporedne einidbe clanova u korist druStva... l684. Udjeli i raspolaganje udjelima clanova dru5tva sa

ograni-enom odgovornosti 1695. Povlaienje (amortizacija) udjela ilana dru5tva..... 17 O

6. UeeSCe u dobiti i ostvarivanju drugih imovinskihprava. 17 O

7 . Uees6e u sno5enju poslovnih rizika i pokrivanjugubitaka druStva..... 17 |

B. Zabrana konkurencije, konfliktnost interesa i

lojalnost dru5tvu..... 1729. lmovinskopravna odgovomost dru6tva i ilanova.. 173Prestanak clanstva, promjena oblika druStva i

prestanak druStva. 17 4

I . Prestanak ilanstva u dru5tvu sa ograniienomodgovornosti. 17 4

2. Promjena oblika drustva sa ogranicenomodgovornosti 17 5

SAI

il

ilI

XI

3. Prestanak dru6tva sa ograniienom odgovomosti... 175Qlava SestaDruStvo jednog lica (iednoelano, inokosnodruStvo)I Pojam, osnivanje ispecifiinosti...... 177

I . Pojam drustva jednog lica . 1772. Karakteristike drustva jednog lica. L7 B

5. Osnivanje druStva jednog lica. 17 B

4. Specifienosti imovinskih odnosa kod dru5tvajednog lica. 179

n lmovinskopravna odgovornost druStva ijedinogvlasnika druStva. I Bo

I . Imovinskopravna odgovornost dru5tva jednoglica. I BO

2. Imovinskopravna odgovornost jedinog vlasnikadruStva I B I

Glava sedmaAkcion arsko/dioniiko druStvoI Pojam, zna(aj, karakteristike i pravna priroda.... 185

I . Pojam akcionarskog/dioniikog dru5tva. I 852. ZnaLaj akcionarskog/dioniekog druStva. LB45. Pravne karakteristike akcionarskog/dioniikog

dru6tva 1864. Pravna priroda akcionarskog/dionickog dru5tva.. lB7

il Osnivanje akcionarskog/dioniearskog dru5tva... I BB

I . Osnivaei akcionarskog druStva I 882. Uslovi za osnivanje akcionarskog druStva. l8B5. Naiini osnivanja akcionarskog dru5tva. l904. Upis (supskripcija) akcija. 1965. Uplata (otkup) akcija....... \. 1976. Ostala pravila o uplati (otkupu) akcija. I 997 . Osnivaika skup3tina. 2OOB. Statut akcionarskog dru3tva. 20 |

m Akcije/dionice... zost . Pojam i prarrne karakteristike akcije/dionice...... 2O32. Bitni sastojci akcije/dionice. 2o-65. Obaveze i prava akcionara/dioniiara. 2O74. Emisija akcija/dionica. zLO5. Promet dionica 2 | 36. Klase i serije dionica. 2157 . Vrste akcija/dionica. 2lA

IV Povecanje i smanjenje osnovne glavnice(osnovnog kapitala) 219

V

VI

Xil

Qlava osmaStatusni oblici pov eziv anja, i nstitucion alizov anioblici i organizovana trZiSta kapitala

Statusni oblici pove ziv anja druStval. Uopste o formama povezivanja dru5tva.2. Holding5. Poslovno udruZenje.4. Pul..lnstitucionali zovani obli ci finansijskog

I . Povedanje osnovrle glavnice... 2192. Smanjenje (redukcija) osnovne glavnice 2215. Sticanje sopstvenih akcija..... 223Prestanak ilanstva, promjena oblika druStva i

prestanak druStva. 224I . Prestanak ilanstva u druStvu 2242, Promjena organizacionog oblika dru6tva. 2255. Prestanak druStva..... 226Organi akcionarskog druStva 226I . Teorijski pristup 2262. Sada5nje staqje regulative..... 2275. SkupStina..... 22A4. Nadzorni odbor. 2325. Direktor /uprava drustva 2376. Odbor za reviziju... 24O

il

24324324424s245248

m

Olava devetaSpecifieni oblici poslovnih subjekata, drugapravna lica i udruZivanje

kapitala.l. Banke. 2482. Drustva r;;;i;;;;;j; ; ;;;;;;;;;;j;::::::::::::::::: 24s3. DruStva za upyavljanje fondovima..... 25O4. Investicioni fondovi 25 |Organi zovana i uredena javna trZiSta 252l. Berza. 2522. Druga uredena javna trZiSta hartija od

vrijednosti. . . 2545. Javna trLiilta roba. 254

II

Javno preduze (,e i zadruga. 257I . Javno preduze6e (kompanija) 2572. Zadruga 26o,5. Ostala pravna lica. 262UdruZivanje poslovnih subjekata - komore i

savezi 262

l. Privrednekomore

2. Strukovne asocijacije.5. ZadruZni savezi

XNI

262263264

5 Pronfene, prestanall pravni promet,atributi i registraciia

Olava prvaUn utraSnja organizacija, statr-lsne Dronrjene i

prestanak druStvaUn utraSnja organizacija druStva... 265t . Pojanr dijelova drustva. 26.52. Pravni status dijelova drurstva. 266

II Statusne prornjcne 267l . Pojarn statusnih promjena. 2672. Zajedni1ke pravne karakte ristikc... 2685. Vrste statusnih pronrjcna. 269

III Prestanak poslovnih subjekata 272l. Pojanr i razlozi prestanka... 2722. Stee aj. 27 35. Prinudno poravnarrje u stcia.l'u..... 2794. Likvidacija... 2BO

Olava drugaPravni prontet, zastupanje i odgovornost

Pravni promet iirnovina... 283l. Pojanr pronreta z9s2. Subjekti poslovlrog pronreta. 2845. Pravtri instnrnrenti prorneta 2854. lmovina 285Zastupanje i predstavljanje..... 286l. Pojamipravni osnovnastajanja..... zAG2. Slobodno ivczano osoblje... 2875. Zakonslti i statutarni zastrrpnici ?BB4. Punomo6nici 2895. Prokura 2926. Prekoraienje granica ovlaStenja..... 294Odgovornost poslovnih strbje kata 295l . Pojanr i vrste. 2952. Odgovomost prema dru:;tvcnoj zajednici...... 2gA5. Zahonska odgovornost za sopstvene obavezc 299

II

Iil

XIV

4. Zakonska odgovornost za druge subjekte(lica) 5OO

5. Zakonska odgovornost drugih lica za drustvo 3O2

Olava treCaAtributi i registracija poslovnih subiekataI Atributi 5o5

I . Pojam i vrste atributa 5O52, Firma. 3O45. SjediSte 5oB4. Djelatnost.... 5O95. Jedinstveni matieni broj (JMB) 5l I

II Registracija poslovnih subjekata. 5l I

I . Pojam i subjekti registracije. 5l I

2. Predmet i postupak upisa..... 3 12

5. Vrste upisa. 5 I 54. Naeela upisa u sudski registar..... 3 L 4

Spon zorikoji su pomogli realizaciji ove knjige/udLbenika

Fond otvoreno druStvo BiH

DD ,,Merkur", PC Sarajevo

DD ,,DU amant", Sar4jevo

,,Bitumenka", Sar4j evo

,,Ramingrgradnj a" , Sarajevo

,, lnterli n Sna", Saraj evo

DD ,,FEB", Sarajevo

Osnovni pojmovi o pravu

GIAVAPKVA Teorijski pravni poj moui

I PoJMovr onZavE r PRAVA

1 . Uopste o druStvenim organizacijama idruStvenim norrnama

DruStvo je pretpostavka egzistencije iovjeka i okvir njegoveaktivnosti, bilo da je ona usmjerena prema prirodnoj okolini, biloprema drugim ljudima - pojedincima, grupama ili zajednici kao cjelini.Radi postizanja svojih ciljeva ljudi u druStvu djeluju neorganizovanoili organizovano. Njihova djelatnost moLe biti spontana iimprovizovana, ili podvrgnuta odredenom sistemu pravila (normi) kojaunaprijed odreduje Zeljeno pona5anje i kazne za njegovo eventualnoneostvarivanje. Sto .je dru5tvo razvijenije, tim je veii broj organizacijakroz koje i podsredstvom kojih covjek i dru5tvo ostvaruju svojeciljeve. Isto tako se poveeava i broj sistema normi kojima se ljudikoriste.

PoSto su pravila o ustrojstvu i funkcionisanju pojedinih organizacija odinteresa za ljude koji Zive i rade unutar tih organizacua, to oni ikaZnjavaju prekrSaje tih pravila (negativna sankcUa) ili nagraduju zanjihovo bolje poStivanje (pozitivna sankcija). Unutar privredneorganizacije kao specifiene sankcije za povrede pravila privredivanjaprimjenjuju se, na primjer, kazne koje izriiu sudovi casti privrednihkomora: zabrana ueeSca u radu komore , zabrana uee5ea na

2 Teorijski pravni poimovi

sajmovima i slieno, bojkot, stavljanje na crne liste, uskraeivanjekredita itd. Sankcije za povrede politi-kih i druStvenih pravila kojeizrieu politi-ke i druStvene organizacije jesu iskljueivanje iz stranaka i

udruZenja, zabrana uee56a u javnom Zivotu, nemoguenost vrSenjaodredenih funkcija i mnoge druge. Zbog prekr5aja religijskih pravilamoie da uslijedi ekskomunikacija ili iskljueenje iz crkvene zalednice -

nekada najteZa kazna poslije smrtne i niz ostalih sankcija. Tipienasankcija za nepostivanje kulturnih pravila jeste druStveni prezir,

Svi do sada navedeni tipovi dru5tvenih organizacija i normi postojalisu, makar i u rudimentarnoj formi, u prvobitnoj zajednici. Pojavomimovinskog raslojavanja unutar gentilnog druStva, razvojem privatnesvojine i rascjepom tog druStva na grupe sa suprotstavljeniminteresim a, javlja se jedna nova vrsta druStvene organizaciie i jedannovi sistem pravila ponaSanja: drLava i pravo. Njihovo osnovnounutraSnje obiljeZje jeste klasnost. NajvaZnija spoljna karakteristikaim je monopol za fizieku prinudu.

2, Pojam drZave

U Sirem znaeenju drLava je posebnim sistemom pravila (pravom)uredena organizacija vladajuee klase sa monopolom fizieke prinudekoja stanovniStvo na odredenoj teritoriji podvrgava svojoj suverenojvlasti i time u datom druStvu odrZava naein proizvodnje i politiekeodnose koji su u interesu vladajuee klase. E,lementi ovako definisanedrlavejesu: teritorija, stanovniStvo i postojanje suverene javne vlasti,tj. pravno neogranieene mogu6nosti zapovijedanja na bazi monopolaza fizilku prinudu.

U uLem zna-enju pod pojmom drLave se podrazumijeva drLavnaorganizacija ili drLavni aparat. Drlavna organizacija, driava i u uZemznaeenju, jeste hijerarhijski ustrojen i pravom organizovan sistemorgana koji raspolaze monopolom za, fizieku prinudu i moei stvaranjapravila ponaSanja. Drlava kao organizacija, kao aparat, samo jejedna od druStvenih organizacija. Ona ne postoji iznad druStva,nego predstavlja njegov sastavni dio. Zbog toga uticaj drLave,iako baziran na monopolu za fizieku prinudu, ima ipakogranieeno dejstvo. Drlava jeste druStvena sila, ali nUa silaiznad dru5tva.

Ponekad se pojam drLave upotrebljava kao sinonim za drlavni organ.Drlavni organ je dio drlavne organizacrje. Pod njim podrazumijevamojedno fizieko lice ili skup fiziekih lica, ljudi, koji stoje u posebnojpravnoj vezi sa drZavnim aparatom (drLavna sluZbena lica) i koji,

Teorijski pravni pojmovi

povjerenim im sredstvima, na odredenoj teritoriji vr5e odredeni krugposlova. Teritorija i krug poslova nazivaju se stvarnom i mjesnomnadleZno5cu. Njih takode odreduje pravo. Svaki drZavni organ uvrSenju svoje nadleLnosti raspolaLe odredenim dijelom monopola zafizieko nasilje. lpak, treba imati na umu da to ne znaei da svakidrLavni organ neposredno primjenjuje fizieku silu.t)

5. Pojam prava

SocioloSki posmatrano, pravo predstavlja jedan od sistema pravilaponaSanja ljudi u druStvu u kome postoji drZava, Izmedu prava i

drugih sistema druStvenih normi ne postoji razlika u strukturi norme;sve dru5tvene norme kao svoje osnovne sastojke imaju dispoziciju -primarno pravilo ponaSanja, i sankciju sekundarno praviloponaSanja lica koje je prekrSilo dispoziciju, ili lica koja za to treba daprimijene kaznu. Sankcija moZe kao sekundarno da sadrZi i praviloponaSanja povodom nagrade koju treba dati zbog poStovanjadispozicije. Bitna razlika ne mora da postoji ni u predmetu regulisanja;jedan te isti druStveni odnos istovremeno moZe biti regulisanobieajnom i moralnom normom, normom neke druStvene organizacijei prvanom normom. Ono po eemu se pravo suStinski razlikuje oddrugih sistema druStvenih normi jeste zahtjev za izvr5avanjesankcija od strane drlavnih organa. Pravo, oeigledno, nUe manjesloZena pojava od drLave. Otuda brojna znalenia njegovog pojma.

U naj5irerr\ znaeenju pojma ,,pravo" oznaeava pravni sistem. To jepo nae elima hijerarhije sistematizovan skup pravila pona5anjasubjekata u druStvu irje neostvarivanje u druStvenim odnosimasankcioniSe posebna organizacija sa monopolom za fizilku prinudu(drLava). Elementi pravnog sistema jesu: pravna norma, pravniinstitut ili ustanova, grana prava i pravna oblast. NajvaZnija jepravna norma, tj. pravilo ponaSanja subjekata (dispozicija) atjieventualni prekrSaj treb a da sankcioniSe drLava. Svi ostali elementipravnog sistema nastaju grupisanjem pravnih normi prema kriterijusrodnosti u pogledu druStvenog odnosa koji je predmet regulisanjai naeina (metoda) na koji se taj odnos ureduje.

Pravna norma, skup pravnih normi ili eitav sistem prava ponekad senazivaju i ,,objektivnim pravom" ili ,,pravom u objektivnom smislu".lzraz ,,objektivno pravo" obuhvata sve pravne norme kOje je stvOriladr1ava ili neki drugi ovlaSteni subjekti. Upotreba ovoga termina

nalaze se u njihovom udZbeniku:V. Masle5a, Sarajevo, 1984.

3

r) Op5imija rzlaganja autora o"Teorija drZave i prava, statusnog

pravnoj teoriji drlavei obligacionog prava"

4 Teorijski pravni pojmovi

korisna je zbog toga Sto se pomoiu njega moLe jasnije definisati,,subjektivno pravo" ili ,,pravo u subjektivnom smislu" za koje seveoma eesto upotrebljava samo rijee ,,pravo".2)

,,subjektivno pravo" je na objektivnom pravu zasnovano i od drZaveobezbijedeno ovla5tenje jednog lica da se u sopstvenom interesuponaSa na naein odreden objektivnim pravom ili da od obaveznih licatraLe da se ona pona5aju na odredeni naein. Elementi subjektivnogpravajesu: ovlaStenje na vrSenje odredenih radnji, mogucnost da seone vr5e u sopstvenom interesu i zahtjev, ili tuLba u materijalnomsmislu, upu6en drZavnom organu u slueaju kada ovla5tenja nisupo5tovana dobrovoljno, kada pravne obaveze nisu izvrSene uredno.

Postojanje subjektivnog prava kao od drLave zaStieenog ovlaStenjajednog lica prema drugom ili drugim licima pokazuje da pravna normai pravni sistem objektivno pravo nisu sami sebi svrha. Ciljobjektivnog prava jeste usmjeravanje ponaSanja subjekata u Zeljenompravcu. Otuda pojam ,,pravo" ima joS jedno znaeenje, on obuhvata ipravni odnos. Zavisno od konkretnih okolnosti, veza izmedu subjekatakoja predstavlja pravni odnos mole biti uredena bilo dispozicUom,bilo sankcijom. Elementi pravnog odnosa su subjektivno pravo iobaveza. Ukoliko nosilac (titular) ovlaStenja ne djeluje u svom nego utudem interesu, onda se umjesto subjektivnog prava kao elemenatpravnog odnosa pojavfuje nadleZnost. NadleZnost kao elemenatpravnog odnosa ne treba mije5ati sa pojmom nadleZnosti drLavnihorgana koji ozna(,ava njihov djelokrug. Pod obavezom sepodrazumijeva duZnost odredenog ponaSanja, vrSenja nekih fiziekihljudskih radnji, koja mole u kr4jnjoj liniji biti ostvarena monopolomza fizieku prinudu ili duZnost nekog ponaSanja eje propu5tanje zasobom povlaei sankciju od drlavnih organa.

Postojanje objektivnog prava i pravnih odnosa joS uvijek nuZno neznaci i izvr5enje ljudskih radnji kojima se moZe zadovoljiti zaSticeniinteres. Da bi to postigla, drLava neprekidno u veeoj ili manjoj mjeriinterveniSe svojom fiziekom prinudom. Time se postiZe znatnousaglaSavanje ljudskih ponaSanja sa pravnim normama. Kada je toslueaj, govorimo o "pravnom poretku". Cinjenica da postoji izvjestanbroj ljudskih ponaSanja koja nisu u skladu sa pravnim normama, iakobi trebalo da budu, ne utiee na postojanje pravnog poretka sve dok jeon u stanju da vrSi svoju osnovnu funkciju: o-uvanje postojecegnaeina proizvodnje i postojeiih politiekih odnosa. Zato se pravniporedak i moZe definisati kao "postavljanje, stvaranje pravnih normi i

t) Kod nas jedino slovenadka pravna terminologija ima posebne izraze za objektivno isubjektivno pravo: "pravo" i "pravica".

njihovo ostvarivanje".") Pravni poredak se sastoji iz dva osnovnaelementa: normativnog i faktiekog, koji su medusobno dijalektiikipovezani naeelom zakonitosti. Normativni elemenat obuhvatahijerarhijski uredene sisteme normi i pravnih akata koji ih izraLavaju,a faktieki elemenat se sastoji od pravnih odnosa, sistema ljudskihpona5anja, koji je uglavnom u skladu sa sistemom normi i usljed togau naeelu zakonit i efikasan.a)Rijee "pravo" se upotrebljava i tako daznaei pojam pravnog poretka. Ona tada ima n4i5ire znaeenje.

Medusobna uslovljenost drLave i prava vidljiva je iz njihovih osnovnihdefinicija, iz drugih znalenja rijeei "dyZava" i "pyavo" koja smo navelii iz njihovog medusobnog odnosa. Brojnost i karakter veza izmedudrZave i prava jasno ukazuju da su to dvije samo relativno nezavisnepojave. U stvarnosti, one eine jedinstvo koje se naziva "drLavno-pravniporedak". Pod drZavno-pravnim poretkom podrazumijeva se jedinstvodrZavne organizacije i pravnog poretka, eiji je zadatak da u datomdruStvu odr7e onaj naiin proizvodnje i onu vrstu polifiekih odnosakoji, shodno konkretnim istorijskim uslovima, zadovoljavaju n4iSireshvat,ene interese vladajuC,e klase.

II rnavNA NzRMA

1. Uopste o elementima pravne norrne

Pravna norma je sastavljena iz dva osnovna elementa: iz dispozicUe isankcije. Svaki od tih sastavnih dijelova pravne norme je jednopravilo ponaSanja i stoga ima normativan karakter. Medusobna veza tadva pravila ponaSanja je takva da se ona moraju zajedno nalaziti upravnoj normi, mada ne i u odredbi istog ilana; pravna norma nuZnosadrZi i naredenje, pravilo o pona5anju i sankcUu, pravilo o kazni akose primarno naredenje ne izvr5i.s) U primjeni pravne norme, medutim,dispozicUa i sankcija se iskljueuju, alternativni su: moLe se pona5atipo jednom ili po drugom, ali nikako se ne primjenjuju oba.

't Lukii dr Radomir: "Uvod u pravo", Naudna knjiga, Beograd, 1970, str. 199o) O strukturi normativnog i faktidkog dijela pravnog poretka u na5oj teoriji ne postojijedinstveno gledi5te. Tako Gaber dr Stevan: "Teorija na drLavata i pravoto", Kultura, Skopje,1973, str.29 kao elemente normativnog dijela navodi: pravne norrne, pravne akte i pravneodnose; Elementi faktidkog dijela su: subjekti prava i faktidko dejstvo, tj. ljudske pravnorelevantne radnje.s) Gaber dr Stevan, isto djelo, str. 301, smatra da pravna norrna ne mora da sadrZi oba ovaelementa.

Teorijski pravni polmovi

Svako od ovih pravila ponaSanja moe i ee se primijeniti ako suispunjeni odgovarajuci uslovi. T4i dio norme u kome su sadrZaniuslovi za primjenu jednog od osnovnih elemenata pravne norme jenjihova pretpostavka (hipoteza). Hipoteza predstavlja opis stvarnogstanja koje treba da nestane da bi se primijenila dispozicija (hipotezadispozicije), odnosno sankcija (hipoteza sankcije).

2. ITipoteza dispozictje i sankctie

Hipoteza dispozicije odreduje fakticku situaciju kojd treba da se desi,pa da nastane obaveza da se ponaSamo Po dispoziciji, odnosno Popravnoj normi. Primjer: ko ima imovine, luLan je placati Porez.Dispozicrja je obaveza na plaianje poreza. Ali ta obaveza postoji samoza onoga ko ima imovine. Hipoteza dispozicije je, dakle, ,,ko imdimovine". Hipoteza je katkad formulisana kao sastavni dio Pravnenorme, a katkada se vidi iz smisla, iz logike norme. Ona je tako jasnada nema potrebe da se naroeito naglasi. Primjer: pje5aci moguprelaziti ulicu kad se upali zeleno svjetlo na semaforu. Pretpostavkd zaprimjenu ove norme je da je u toj ulici na nekom mjestu instaliransemafor.

Sankcija ima takode svoju hipotezu.6) To je opis radnje kojapredstavlja prekrSaj dispozicije. U toj hipotezi dat je uslov koji trebada se ispuni da bi se primijenila sankcija. I hipoteza sankcije moLe dase u normi izrieito navede, a moLe i da se pretpostavi. Bez obzira nanaein odrediv anja hipoteza sankcije, opisano nepostupanje podispoziciji naziva se prekrSajem ili deliktom. To je radnja suprotnaonom ponaSanju koje se nareduje dispozicrjom. Prekr5aj se moLesastojati kako u pozitivnoj, tako iu negativnoj radnji, u einjenju ili uneiinjenju. PrekrSaj, dakle, postoji i kad se neko suzdriava da sepotta5a po dispozicili, kad ne pred uzima radnju koj a ie naredenadispozicijom. Sama radnja koja predstavlja prekrSaj dispozicijietreba da je svjesna i voljna.

5. Dispozicija

DispozicUa je onaj dio pravne norme u kome je sadrZano primarnopravilo ponaSanja. Njom se nareduje Sta treba einiti u datoj situaciji.Sa ciljnog stanoviSta ona je bitan dio pravne norme. Dispozictja ie

o) Gaber dr Stevan, isto djelo, str.disp,ozicije. O hipotezi sankcije, tj.

301-302, pod hipotezom podrazumijeva samo hipotezuo deliktu, govori u sklopu sankcije (vidjeti str.310).


normativni dio pravne norme, ali sama dispozicija joS nue pravnanorma. Bice to tek kad joj se doda sankcija.

Zapovijest o ponaSanju, Leljno pravilo ponaSanja koje sadrZidispozicija, mole biti razlieito izra\ena: kao naredenje, kao zabrana ikao ovlaSeenje. Npr. : gradani koji imaj u imovinu duZni su plae,atiporez (naredujuca dispozicija); zabranjeno je voziti auto bez vozaekedozvole (zabranjujuca dispozicUa); gradani mogu slobodno rasPolagatiimovinom (ovlaScuj uca dispozicija).

Neki autori dijele dispozicije po kriterijima po kojima se dijele Pravnenorrne. Takve podjele takode im4iu opravdanje, jer je dispozicijasu5tinski dio pravne norrne, ona je primarno pravilo pona5ania. Po tojpodjeli dispozicije mogu biti odredene i relativno neodredene.Odredenim se dispozicijama odreduje kakvo ponaSanje treba da bude,dok relativno neodredene ostavlj4ju viSe ili manje slobode subjektu uponaSanju. Po svom kriteriju dispozic[je bi bile nadalje kogentne,dispozitirme, alternativne, diskrecione i sa upotrebom standarda.Definicij a je svake od ovih dispozicija jednaka definiciji odgovar4iucepravne norrne, o eemu ce biti r[jeei.

4. Sankcija

Sankcija, kao elemenat pravne norme, je sekundarno praviloponaSanja. Ylole biti pozitivna i negativna, prema tome kako druStvoocjenjuje radnju subjekta u odnosu na pravilo ponaSanja izdispozicije. Ako druStvo smatra da je ta radnja posebno korisna podruStvo , daje pozitivna za stanje druStva, sankcija ee biti nagrada zaueinioca.T) Naprotiv, reakcija druStva biie negativna prema ueiniocuradnje koju je druStvo ocijenilo upravljenom protiv interesa druStva.Sankcija ce se tada sastojati u nanoSenju neke rdave, neprijatneposljedice, u oduzimanju nekog dobra. U pravu, iz praktienih razloga'preovladavaj u negativne sankcije.

Pri primjeni pravne norme, pa i druStvene uop5te, rijee sankcija se

upotrebljava u dvojakom znaeenju.

Njom se prvenstveno ozna1ava dio norme koji sadrZi pravilo opona5anju onoga ko nue postupio Po dispoziciji, ko je prekrSiodispoziciju, kao i pona5anju onoga koji je Pozvan da protiv tog

7) Ovakve sludajeve poznaje na5e obligaciono pravo. Na primjer, reklamacija na materijalne

nedostatke koja je poslana na vrijeme i na pouzdan nadin, odrLava pravo kupca na naknadu

Stete iako je prodavcu stigla sa zakaSnjenjem.


prekr5ioca primijeni predvidenu mjeru, da preduzme onu radnjukojom se prekr5iocu oduzima neko dobro. Kao Sto je vec navedeno,protiv prekr5ioca pravne norme tu mjeru, sankc[ju, treba daprimjenjuje drZava, odnosno njen organ. Po5to je jedan od subjekataodnosa stvorenog sankcijom uvijek driavni organ, pravilo o kazni jeuvijek formulisano tako da se u krajnjoj liniji moZe izvrSiti primjenommonopola za fizieko nasilje, tj. prinudnim putem. Sankc[jom se, dalje,naziva i sama tamjera koja se preduzima protiv prekrSioca dispozicije, tj.poeionioca delikta. Ukoliko ni ono ne bude ostvareno, pravna norma jeneefikasna, a prarmi poredak kao cjelina ne wSi svoju funkclju.s)

Da sankcija ne bi ostala neprimijenjena, predvida se joS jednasankcija protiv drZavnog organa ako ne bi primijenio prvu sankciju.Druga sankcija je, zna(i, pravna posljedica prekrSaja prve, pa zatotreba stvoriti u drZavi takav sistem vlasti da tu drugu sankcijuprimijeni i drugi vi5i organ. U obezbjedivanju primjene pravnesankcije moze se i6i i dalje, ali se obieno sistem ureduje tako da se neide dalje od tre6,e sankcije, odnosno od treieg nadredenog drZavnogorgana.

Sankcije su razlieik i njihovih podjelana wste ima viSe. Polazeei odrazrtihkriterija, daiu se utvrditi dvije osnovne grupe.

Sankcije se najprije mogu podijeliti prema deliktima za koje seprimjenjuju. Za krivienopravne delikte (kriviena djela) sankcija jekazna koja se sastoji u oduzimanju nekog ljudskog dobra, kao Sto sueast, sloboda, imovina, Livot. Ueinilac kriviinog djela kaLnjava sezatvorom, novianom kaznom, smrcu, zabranom obavljanja nekefunkcije ili nekog posla. Za kriviina djela je usvojeno nacelozakonitosti (princip legaliteta). To znaci da se krivienim djelom molesmatrati samo ona ljudska radnja koja je zakonom predvidena kaokrivieno djelo i da se za tu radnju mohe izreei samo ona kazna koja jepredvidena zakonom (Nulum crimen, nula poena sine lege).

Za gradanskopravne delikte sankcija je naknada Stete. Ona se odnosina imovinu lica koje je prekr5ilo dispoziciju, koje je ueinilo delikt.Sankcija se ne izwilava na lienosti prekr5ioca norme, nego nanjegovoj imovini.

Administratirmi prekr54ii su radnje manje opasne po interese druStva.Sankclja je administratirma kazna, odnosno mjera, koja se sastdi uoduzimanju imovine, ili slobode in easti, ali u blaiem obliku, u manjoj

t) Upravo zbog toga Peri6 dr Berislav: "stnrktura prava", SNL, Zagreb 1978, str.4., smatraefikasnost, trz vezanost za drZavu, bitnom osobinom pravne nonne. Vidjeti i str. 33 - 39.

mjeri nego za l<nweno delo . I za administratirme prekr54ie vahi principlegaliteta.

Disciplinske mjere su sankcije za disciplinski prekrSaj za povyeduneke radne duZnosti. Izrieu se protiv radnika koji ne obavljaju svojposao onako kako je odredeno radnim pravilima. Drugo, sankcijemogu biti, kao i dispozicije, odredene i relativno neodredene. Potom mjerilu, one se dijele na kogentne, dispozitivne, alternativne,diskrecione i sankcije sa upotrebom pravnih standarda. Znacenjesvake od ovih vrsta sankcija odgovara tipu pravne norme sa istimnazivom.

5. Podjela pravnih noftni prema obimu ipredmetu regulisanja

Prema tome da li se pravna norma odnosi na neodreden brojslucajeva iste vrste ili je njom regulisan jedan konkretan odnos,norme se dijele na op5te i pojedinaine. OpSte ili generalne norme sutakve koje se fieu svih subjekata koji se nadu ili se mogu naei usituaciji predvidenoj hipotezom dispozicije te norme. OpSte norme,dakle, reguli5u taeno odredenu vrstu odnosa. Broj konkretnihslueajeva u kojima ona vaZi teorijski je beskonaean. Zato se moZe re6,ida opSte norme svoj predmet regulisanja ureduju unaprijed. Naprimjer, lica koja imaju imovinu duZna su pla6,ati porez. Pojedinae,neili individualne norme se odnose na jedan odreden slui4i; tieu sejednog lica i zna se koga, npr. J.M. duLan je platiti I.OOO dinaraporeza na ukupan prihod gradana. Zbog toga se pojedinacna normamole donijeti i unazad, poSto je odnos koji se reguliSe vei nastao.e)

Mogu se norme dalje dijeliti prema tome koju oblast druStvenog ZivotareguliSu, Ll koju granu prava spadaju. Tako se razlikuju:gradanskopravne, kriviinopravne, upravne, ustavne norme itd.Qradanskopravne norme ureduju gradanskopravne odnose,krivienopravne norme krivienopravne odnose itd.

Materijalno-pravne prirode su norme koje reguliSu sam odnos meduljudima u druStvu, dok procesno-pravne odreduju kako e,e postupationaj koji treba da se ponaSa po normi, na prvom mjestu drLavni

e) U teoriji postoje jo5 neke, razudenije, klasifikacije normi po ovome kriteriju. Tako Pupiidr Borivoje: "IJvod u pravne nauke", Savremena administracija, Beograd, 1980, str. 238 -240., govori o: op5tim, posebnim i pojedinadnim te o apstraktnim i konkretnim pravnimnornama. Istu podjelu usvaja i Muhi6 dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo, 1983,

str.73-74. Vidjeti i Viskovid Nikola.

lo Tearijski pravni pojmovi

organ, kad treba da primijeni pravnu normu. Materijalno-pravnenorme nalaze se u raznim zakonima (na prvom mjestu u gradanskomzakoniku i u krivienom zakoniku). Procesnopravne norme sadrZane suu propisima o postupcima (zakon o gradanskom postupku, zakon okrivienom postupku, zakon o administrativnom Postupku itd).

6. Podjela normi prema stepenu odredenostidispozictje

U kogentnim normama su dispozicije odredene, zna se tacno kakvoponaSanj e tra2i.'o) Subjekt se mole ponaSati samo onako kako glasijasno formulisano pravilo pona5anja, inaee ee se primijeniti sankcua.Primjer: duZnik je dulan vratiti dug. Ovakve norme (i dispozicije)nazivaju se joS apsolutno odredenim ikategorickim.

Aternativne norrne sadrle dva ili viSe pravila ponaSanja, od kojihsubjekt kome je norma upueena, njen adresat, moLe odabrati ono kojehoee. Po kome god se pravilu sadrlanom u toj normi pona5a, postupapo normi. Ostavlja mu se, dakle, na volju da odabere jedno od tihpravila ponaSanja. U tom krugu je slobodan. Dakle, alternativne nolrnespadaju u vrstu relativno neodredenih pravnih normi, koje subjektupona5anja daju slobodu da odabere jedno pravilo iz te norme i da seponaSa po njemu, npr.:,,lspiti se mogu polagati usmeno ili pismeno, ili i

usmeno i pismeno". ,,Porez se moZe platiti ili u novcu ili polaganjemhartija od vrijednosti".

Dispozitivne norme sadrle pravilo ponaSanja, ali istovremenosubjektima ostavljaju da rijeSe svoj odnos kako im odgovara, dastvore pravilo ponaSanja onako kako lele. Tek ako adresati nece dasami odreduju kakva 6e prava i obaveze proisticati za njih izkonkretnog odnosa, primijeniee se pravilo ponaSanjaiz pravne norme.Dispozitivne norme, dakle, ostavljaju punu slobodu strankama dasame urede svoje ponaSanje, naravno, u okviru pravnog ,poretka.?ravila ponaSanja koja sadrZi dispozitivna norma odreduju kako ee seponaSati tek u slueaju ako stranke samo to ne ueine. One se zbogtoga nazivaju i zamjenjivim. Npr.z ,,Prodavac je duZan isporueid robusrednjeg kvaliteta ako nije druga-ije ugovoreno, obaveza osiguravajucegzavoda da naknadi Stetu, odnosno isplati ugovorenu osiguranu sumupoeinje narednog dana od dana uplate premije". Dispozitivne nolTne sukarakteristiene za obligacione ugovore. U pogledu formulacUe, kao Sto sevidi, one n4ieeSce sadrLe reeenicu ,,ako nije drugaeiie ugovoreno".

"') Vidjeti na primjer Peri6 dr Berislav, isto djelo, str.23.


Diskrecione norme sadrle ovlaSeenja drlavnom organu da, uzimajuciu obzir izvjesne okolnosti, moZe postupiti kako smatra da jenajcjelishodnije, tj. daju diskrecionu vlast. Sloboda drZavnog organa uvr5enju diskrecionih ovlaStenja ogranieena je ne samo okolnostimanego i ciljem radi koga je ona konstituisana. Ni u kom slueaju nesmije biti koriStena iskljueivo u interesu sluZbenih lica koja taj organsaeinjavaju. OvlaStenja iz diskrecionih normi, dakle, vrSe se naosnovu i u okviru propisa.

Ima pravnih normi koje u dispoziciji sadrze neki nedovoljno odredenpojam (standard). Ti standardi imaju relativno zna-enje, kakvo 6,e bitipravilo, zavisi od raznih uslova i okolnosti, od shvatanje sredine. Znaeida ono moLe biti drugaeije u neko vrijeme, pod drugim uslovima, udrugom. kraju, u drugoj druStvenoj grupi itd. Kao standardnopo,rraSanje uzima se ono koje je tipieno, koje se pod istim datimuslovirna plosjeeno ili naj-e5ce deSava u datoj sredini i u to vrijeme.Takvi su standardi npr. poSten eovjek, briZljiv domaiin, dobarprivrednik, pogodne prilike, savjesno postupanje i sl. Za iedan krugljudi (prbfesionalaca ili laika), u jednom vremenu, u konkretimuslovinla ocijeniee se neeije postupanje kao savjesno, a ne-ije kaonedovoljno savjesno. Norme sa pravnim standardima donose se zaone situacije u kojima pravilo ponaSanja, zbog obilja razlie itihkolrkretnih okolnosti, nlje moguee postaviti kategorie ki. ") Zato seove noime nazivaju i elastienim.

UI SISTEM PRAVA

1 . Pojam sistema prava i kriterij za 4jegovoodredivanje

Pravo se sastoji od ogromnog broja pravnih normi. Da bi se ono Stopotpunije i Sto efikasnije primijenile u praksi, tj. ostvarile udru5tvenim odnosima, da bi se Sto lakSe utvrdile eventualnesuprotnosti (antinomUe) izmedu pojedinih normi i da bi se pravneprdznine Sto bolje popunjavale, nuZno je izvrSiti sredivanje svihvaZecih pravnih normi u jedinstvenu cjelinu.

") Muhii dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo 1983, str. 83:"Pravni standardi su,

zapravo, tadke vezivanja normativnog i sociolo5kog elementa u licu pravne norme, jer se

njihovo vaZenje vezuje za spoznaju socioloSkih osobenosti situacije na koju treba da budu

primijenjeni".

ll

t2 Teorijski pravni pojmovi

Na osnovu utvrdenih vaLecih pravnih normi i konstatovanih pojmovapristupa se konstatovanju pravnog sistema. S obzirom na to dastvaranje sistema prava nUe samo sebi ciu, nego da sluZi lak5oj iefikasnoj primjeni pravnih normi u dru5tvenim odnosima, smatramoda sistem prava mora da obuhvati sva vaZeea pravna pravila, bilo dasu opSta, bilo pojedinaena. Dakle, sistem prava je jedinstvena i

neprotivrjeena cjelina nastala hijerarhijskim povezivanjem svihvaLe(ih pravnih normi i njihovim udruZivanjem u manje ili vece, nileili vi5e srodne grupe.

Na osnovu razlieitih kriterija mogu se utvrditi tri osnovna elementasvakog pravnog sistema: pravna norma,t') pravna ustanova iliinstituttt) i grana prava. Pravne oblasti (kardinalne ili osnovne grupe)koje objedinjavaju vi5e srodnih grana prava mogu ali i ne moraju bitielemenat sistema prava.'n)To zavisi od konkretnog pravnog poretka.

Prema primijenjenoj pravnoj tehnici, tj. naeinu regulisanja druStvenihodnosa, pryenstveno u oblasti izvora prava, postojeCi svjetski sistemise bez obzira na klasnu pripadnost, mogu svrstati u tri velike grupe:evropsko-kontinentalne, anglo-saksonske i sisteme vjerskih itradicionalnih prava.tt) Ova podjela rezultat je ra4ieite politiekeistorije pojedinih naroda.

2. Elementi sistema prava

Elementi sistema prava ved su navedeni. Sada cemo ih posebnorazmotriti.

2. L Pravna norma

Pravna norma je osnovna celija, atom prava. Prema tome, pravnanorma mora biti i osnovni elemenat pravnog sistema. Ona to svojstvoima bez obzira na to koju vrstu pravnih odnosa reguliSe, kojommetodom i u kome obimu. SadrLal pravne norme, njena obaveznostili dispozitivnost i pitanje da li je ona op5ta ili pojedinaena ne utieu nanjeno svojstvo elemenata prava.

12) Pupi6 dr Borivoje, isto djelo, str. 332, ne navodi pravnu nofinu kao elemenat sistemaprava. Tako i Gaber dr Stevan, isto djelo, str. 433.

'') Golunski S.A. i Strogorovii M.S. "Teorija driave i prava", Beograd 1946, str.243-244 u

definiciji sistema prava ne spominju pravni institut.to) Slidno, Pupi6 dr Borivoje, isto djelo, str. 333.

't)Op5imi.ie kod Rene David: "IJvod u privatno pravo Engleske", Institut za uporedno pravo,Beograd 1960, i Fomsworth E. Allan: "IJvod u pravni sistem Sjedinjenih AmeridkihDrlav a", S avremena administr acija, Beograd 197 3 .

Teorijski pravni pojmovi r32.2. Pravna ustanova

Watma ustanova ili institut je zaSednieki naziv za skup svih prawrih normikoje z4iedniekim metodom reguliSu razlicite strane istog pravnogodnosa. lz ove definicije se vidi da je pravna ustanova elastiinakategorija. Ona moLe da obuhvati uZu ili Siru grupu bilo rarmoprarmih, bilosubordiniranih pojmova. Dobru ilustraciju za ovu tvrdnju pruza institutugovora.

2.5. Orana prava

Pravnom granom naziva se skup po pravilu viSih, sloZenijih, ustanovakoje istim osnovnim metodom reguliSu Siru oblast srodnih druStvenihodnosa. Kao ni izmedu ustanova, tako ni izmedu grana prava nijemoguie postaviti evrste i neopozive granice. Ne samo da se prepliiudru5tveni odnosi nego se naroeito u novije vrijeme mijeSaju imetodi regulisanja. Metod naredivanja, subordinacije, npr., ve6 jeduboko usaden u gradanskom i poslovnom pravu, nekada5njimbastionima metoda koordinacije i dispozitivnog prava. Stoga jerazumljivo da i odredivanje granica pojedinih grana sve viSe postajestvar ugovora. Uprkos tome, u svakom pravnom sistemu se moguotkriti i utvrditi neke osnovne grane. lzloli(emo ukratko sadrlalnajv aLnij ih medu nj ima.

Ustavno pravo predstavlja osnovnu granu svakog pravnog sistema.Njime se postavljaju temelji ekonomskog, politiekog i socijalnoguredenja jednog druStva. Zbog toga ustavno pravo moLe detaljnije dar azr adi sam o najv ainij a pitanj a organ izov anja d ruStven o-e konomskogZivota najviSih drZavnih organa i pravnog poretka. Ostala materijareguliSe se naeelima. Njihova razrada i sankcionisanje prepuSteni sudrugim granam a prava.

Upravno pravo je sistem pravnih normi kojima se uspostavljaustrojstvo drZavnih upravnih organa, odreduju njihovi medusobniodnosi, odnosi upravnih organa prema trecim licima i propisujupravila o naeinu njihovog postupanja. Za upravno pravokarakteristiian je metod naredivanja, subordinacije, bududi da sunjegovi subjekti lica koja neposredno posjeduju monopol za fizickonasilje u datom druStvu.

Krivieno pravo se moZe odrediti kao sistem normi kojima se kaodelikt defini5u najteLe povrede dru5tvenih interesa i predvidajusankcije za njih. Po5to je drZavnopravni poredak nastao iz potrebesuzbijanja ekonomskih delikata, moLe se smatrati da je krivienopravo, zajedno sa ustavnim i upravnim, jedna od najstarijih grana

r4 Teorijski pravnt PoJmovt

prava. Delikti krivienog prava mogu se podijeliti tu dvije naivaLniiegr.rp", kriviena djela iprestupe u Sirem smislu, tj. grupu delikata boii5brrtruutaju i preJtupe i prekrSaje. Kriviena djela su najopasniji delikti,najte1i piexrsali normi drugih grana prava. Privredni prestupi, kao

poiebna vrsta prestupa, i,, povrede pravila o materijalnom i

iinansijskom poriouanju privrednih subjekata koje Po svom Stetnom

intenzitetu nisu takve da bi bile uvrStene u kriviena djela. Za metodkrivienog prava najkarakteristienije je naeelo legaliteta.

odnosi pojedinaca i organizaciia koji ne djeluju na bazi draavne

suverenOsti, a u sebi nOSe elemente inOstranosti uradeni Su

medunarodnim poslovnim pravom. Sa razvitkom privrednih odnosaizmedu pojedinih zemalja, naroeito poslije drugog svjetskog rata,

imovinski i-ekonomski odnosi postaju sve zna1alniji domen posebnogpravnog regulisanja. Tu klasiena pravila medunarodnog privatnogprava frest-ju da budu dovoljna i zbog toga se formira nova grana

prava u ovoj-oblasti: medunarodno poslovno (trgovinsko) pravo. ?ravai obaveze dr1ava i medunarodnih organizacija javnog karakterapredemet su posebne grane: medunarodnog javnOg prava.

Imovinski odnosi subjekata, oni koji nastaju povodom objekata koji usebi nose neku ekonomsku vrijednost izrazivu u novcu, regulisani su

eitavim nizom pravnih grana. nljznaeajnrju gruPu tih odnosa, one kojinastaju povodom stvari i ,.r robnb-noveanoj razmieni, ili povodom nje,normativno izraZavaju gradansko i poslovno (trgovinsko) Pravo. Timgranama posvetiC,emo kasnije posebnu paZniu.

2.4, Pravne oblasti

prema vrsti odnosa koje reguliSu, po metodu kojim to iine i zavisno

od domena u kome O;et,rjr, grane prava se mogu svrstati u velikesrodne grupe koje se nlzivaj,, prarrnim oblastima. Postoji Sest pravnih

oblasti i u naucile uobieajeno da se one svrstavaju u tri velike gruPe.prvu eine materij"alno i proce"no pravo, drugu - javno i privatno i trecu

- doma6,e i medunarodno.

IV POJAM I PODJELA PRAVNIH AKATA

1 . SadrZina pravnog akta

U su5tini, pavna nolTna je jedno ,,treba" , zapovijest eije je ostvarenje u

druStvu prepuSteno reiativno slobodnoj volji adresata, motivisanoj


izmedu ostalog i vjerovatnoSeu primjene sankcije. lz naprijed iznesenogse jasno vidi da su i pravna norma i ogroman dio svjesnih ljudskihradnji kojima se prvilo ponaSanj a iz pravnih normi preta-e u Livot, udruStveni odnos, prvenstveno psihieki akti. Kao i ostali psihieki akti,norme i druge pravno relevantne svjesne radnje su u prvom stadijumusvog postojanja individualan unutraSnji i kratkoroeni akt. Da bi ovi aktimogli da djeluju na svljest, volju i ponaSanje drugih ljudi, nuZno jeueiniti ih saznatljivijim, nuZno je materijalizovati ih. Ta matenjalizacija poodredenom postupku u stvarije pravni akt.

SadrZina pravnog akta odredena je suStinom psihiekih akata koji gaeine. Osnovnu sadrZinu svakog pravnog akta predstavlja jednaindividualna ili kolektivna odluka volje, neko htijenje. Odluka volje,kao pravni element sadrZine pravnog aktar6) , moLe se odnositi napostavljanje jedne pravne norme, normativnog dijela pravne norme(dispozicUe, odnosno sankcije) ili na ispunjavanje uslova za primjenuneke druge pravne norme, predvidenih u hipotezi dispozicije tenorme.

Da bi se osnovna sadrLina konkretnog pravnog akta mogla Sto lakSe ibrle saznati, da bi se Sto henije utvrdilo njegovo mjesto u pravnomporetku i da bi se on Sto bolje realizovao u druStvenim pravnimodnosima, nuZno je pravni akt Sto detaljnrje oznaeiti. Tih oznaka imaviSe i one predstavljaju sporedni element sadrZine pravnog akta(subjekt koji donosi pravni akt i njegov pololaj, ime akta i najopStijenaznacenje njegovog sadrzaja, postupak, vrijeme i mjesto stvaranjaakta).

2. Oblik pravnog akta

Oblik pravnog akta predstavlja dijalektieko jedinstvo procesastvaranja akta i samog akta kao posebne druStvene i pravne tvorevine.lz navedene definicije je vidljivo da je oblik pravnog akta pojamsloZen iz nekoliko elem enata.

Prvi od tih elem enata je nadleZnost. Kada govorimo o obliku pravnogakta, pod nadleZnoScu podrazumijevamo ovlaStenje za donoSenjekonkretnog pravnog akta. Ovakvom formulacijom obuhva6eno je i

'u) Lukii drRadomir: "TeorijadrLave i prava", II ("Teorija prava"), Nauina knjiga Beograd,1954, str.93, tvrdi da potpuno podudaranje pravne i psiholo5ke volje ne postoji ni onda kadaodluku volje donosi pojedinac. Podvladimo da pored voljnih procesa na "odluku volje"djeluju razum, emocije i drugi laktori. Muhii dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo,1983, str.90, navodi svijest, volju i razum kao faktore stvaranja pravnog akta.

t5

l6 Teorijski pravni poimovi

pravo nedrZavnih subjekata na stvaranje nekih vrsta pravnih akata.NadleZnost subjekta za dono5enje jednog akta po pravilu sekonstatuje u nekoj pravnoj normi, i to obieno u onoj koja zauzima vilirang u hijerarhiji normativnog poretka. Pored toga, ovla5tenj e mo7epoticati i iz prethodnog akta iste snage. No, od ovog pravila, kao i oddrugih, postoji izuzetak Radi se o tome da dono5enje novog ustavane mora da izvire iz neke prethodne norme; nju mole da zamiienifaktieka einjenica monopola fizieke prinude u datom druStvu.

Drugi element oblika pravnog akta je postupak za njegovo donoSenje.Svrha postupka za donoSenj e aktaje precizno odredivanje sadrLala i

njegova pravilna materijalizacija. Postupak treba da bude garancijakvaliteta akta koji iz njega proizlazi Zato ie razumljivo da ee zavaLnije akte biti predvidena sloLenija procedura. Pravni poredak nereguli5e samo postupak donoSenja pravnih akata od strane drZavnihorgana nego i od strane fiziekih i pravnih lica - subjekata gradanskog iposlovnog prava. I ovdj e vaZi pravilo: Sto je akt znaeajniji, procedurakoja mu prethodi je sloZenija. Npr. al. 32 ZOO ne zahtijeva nikakveposebne radnje za nastanak ponude: izjava volje koja sadrZi barembitne elemente budue,eg ugovora je dovoljna. Naprotiv, el. I Zakona omjenici trazi da mjenica bude pismeno sastavljena i da sadrZiodredene bitne elemente.

Treci element oblika je materijalizacija akta, odnosno ,,tjelesnaradnja kojom se akt spolja izraLava, kao i materijalno sredstvopombet, Xog se obezbjeduje eventualno njegovo trajanje" .t7)

lzraLavanje akta (odluka volje) mole biti: usmeno, nedvosmislenimpokretima ili drugim radnjama (konkludentne radnje) i pisano.lzuzetno se u slucajevima odredenim u zakonu i Sutnji pridaje istodejstvo. Pisani dokument, kao rezultat pisanog izraLavanja odlukevolje, danas je najeeSei vid trajne materiializacije akta.

3. Kritertji podjele pravnih akata

U teoriji prava se sadrlina i oblik akta zbog svoje opStosti najee5eeprimjenjuju kao kriterij podjele pravnih akata. I mi 6,emo se koristitiovim mjerilima.

?rema glavnom elementu sadrZine, pravni akti se mogu podijeliti naone koji sadrle pravnu normu ili njene normativne elemente i na onekoji ne sadrle pravne norme - kod kojih je odluka volje uperena naispunjavanje uslova iz hipoteze dispozicije neke vec postojece pravne

't) Luki6 dr Radomir: "Uvod u pravo", Naudna knjiga, VII izdanje, Beograd,7970, str.225


norme. U prvu grupu spadaju svi pravni akti kojima je stvorena biloopSta, bilo pojedinaina pravna norma, bilo dispozicija ili sankcijapojedinaene norme. Primjera ima bezbroj, poeevSi od krivi-nogzakona, preko ugovora koji sadrZi klauzulu o ugovornoj kazni doupravnog akta i presude. U drugoj grupi se nalaze izjave volje koje suuslov za primjenu pojedinih pravnih normi. Kao primjere iz ove grupespomenucemo samo prijavu za upis na fakultet i tuZbu sudu.

Za stvaranje, pa i za primjenu prava, akti koji imaju normativankarakter su od daleko veceg znaeaja. Zato eemo se u daljimizlaganjima zadrLati samo na njima.

4. Podjela pravnih akata koji sadrZe pravnunormu ili njene normativne elemente

Prema glavnom elementu sadrZine, pravni akti koji sadrle pravnenorme dijele se na opSte i pojedinaene, zavisno od toga da li sadrZeopStu ili pojedinaenu pravnu normu. Sa formalne strane posmatrano,prema obliku donoSenja i opSti i pojedinaeni pravni akti se mogupodijeliti u nekoliko vrsta. Pri tome kao osnovni kriterij sluZinadleZnost (subjekat), a kao dodatni - ako je subjekat dono5enja viSevrsta akata isti - postupak po kome je akt stvoren.

SluZeei se kriterijem pravnog oblika, opSti pravni akti mogu sepodijeliti na sljedeee podgrupe: ustav, zakon, podzakonski akti(uredbe, naredbe, odluke), sudska odluka sa svojstvom precedenta,obieajno pravo i opSti akti druStvenih organizacua, ovla5tenih odstrane pravnog poretka za stvaranje pravnih normi. Pojedinaeni pravniakti se po istim mjerilima dijele na: odluku kao akt zakonodavnihorgana, ukaz i rjeSenje kao akte upravnih organa, sudske odluke(presuda i rjeSenje), odluku ovlaStenih druStvenih organizacija i pravniposao.

5. Osobine i odnosi opStih i pojedinaenihpravnih akata

OpSti pravni akt unaprijed i na uopSten naein reguliSe niz i viSe ilimanje odredenih ponovljivih odnosa istih osobina, iste vrste. Nacinprimjene op5teg akta zavisi od stepena odredenosti hipotezedispozicije i dispozicije op5te pravne norme koju sadrZi. Ako su ta dvaelementa potpuno i precizno odredeni, opSti pravni akt je mogu6eneposredno primijeniti na odgovarajuci konkretan druStveni odnos.

t7

r8 Teorijski pravni poimovt

Ako nisu - potrebno je donijeti pojedinaenu Pravnu normu, tj.pojedin aean pravni akt i u njima na osnovu op5te norm e, ti. op5tegpriunog akta precizno odrediti pravilo ponaSanja za dati slueaj.

Iz nacina primjene opStih pravnih akata izviru osobine pojedinainih.pojedinaenim aktom se reguliSe jedan konkretan, nePonovljiv i veepolto;eei odnos. On se donosi ,,unazad" i zato je Po pravilubezuslovan. I joS neSto: osim u slueaju pravne praznine - nePostojanjaopSte norme ia druStveni odnos koji bi morao biti unaprijed regulisan,pojedinaeni pravni akt se donosi na osnovu opSteg. On, dakle,predstavlja konkretizaciju opSteg akta, ali takvu iz koje elemenatkreativnosti nije isklj uien.

V VNSTE OPSTIN PRAVNIII AKATA

I . Ustav

l,L Poiam ustava

pod ustavom se podrazumijevaju najvalnije radnje organizacijedrZavnog aparata vlasti i pravnog poretka. Faktie ke radnjeorganizov anja drlave i prava imaju istovremeno i socio-politieki iprivni karaliter. U skladu sa ovim i ustav se moZe posmatrati u socio-politiekom (,,sociolo5kom") i pravnom smislu.

Ustav u pravnom smislu je sistem op5tih pravnih akata ili jedan opStipravni akt koji sadrZi politieke i pravne norme i principe organizovaniamonopola fizieke prinude i pravnog poretka u datom dru5tvu i pravnanaeela organizovanja onih oblasti druStve.log livoLa na kojima nosiocimonopota fizieXe sile posebno insistiraju.'u)

Ma koliko ustav bio blizak druStvenoj stvarnosti, on ne moZe potpunoda je obuhvati. Stavi5e, ustav ne mole sam da rijeSi ni sva pitanjakojl su od bitnog interesa za vladajucu klasu i dru5tvo u cjelini. Onamor4ju biti uredena posebnim propisima. Odredbe tih propisa,zajedno sa odredbama ustava, saiinjav4iu ustavno uredenje. Pojamustavnog uredenja je, dakle, Siri od pojma ustava. Dobru ilustraciju

r8) Jovidevi6 dr Miodrag: "O ustavu-teorijsko-komparativna studija", Savremena

administracija, Beograd 1977, na str. 28 defini5e ustav: "ustav je pisani akt najve6e pravne

snage koji pivenstveno reguli5e osnove drZavnog i dru5tvenog uredenja date zemlje". Ovo ne

,niein.gitini. ideoloSkog i politidkog karaktera ustava. Vidjeti str. 192-193 istog djela.


ove tvrdnje predstavlja iDejtonski ustav u koji spadaju op5ti okvirnisporazum za mir u BiH i lO opseinih aneksa.

L2. SadrZaj ustava

U dosadaSnjim izlaganjima o pojmu ustava nekoliko puta smo sedoticali i pitanja njegovog sadrZaja. lz definicije ustava koju smo dalijasno je da se sadrZaj svih ustava ne mole odrediti jedinstveno, onzavisi od konkretnih dru5tveno-politiekih uslova svake pojedinedrLave. Analizom se, pak, mogu utvrditi neki z4jednieki momenti.

Po5to smo ustav odredili kao opSti pravni akt koji sadrZi pravneprincipe organizovanja monopola fizieke prinude, to su odredbe o,,vlasti i njenom odnosu prema druStvu, eovjekr",T re) uvijek minimalansadrZaj ustava. Akt koji ih ne sadrZi nUe ustav. Odredivanjeminimalnog sadrLaja ustava moLe biti vi5e ili manje opSirno. Umodernim druStvima minimalan sadrzaj ustava po pravilu obuhvatabar osnovne odredbe o sva eetiri oblika drLave (vladavina, politickireLim, drlavno uredenje, drLavna vlast). U minimalan sadrlaj ustavauvijek moraju da udu odredbe o osnovnom druStveno-ekonomskomodnosu - odredbe o vladajucem svojinskom odnosu i o njegovompravnom izrazu. Treba naglasiti da se odredivanjem oblika drZave ivladajueeg svojinskog oblika ujedno postavlj4ju i osnove pravnogporetka.

L5. Oblik ustava

Kao i u pogledu sadrlaja, tako i u pogledu oblika ustava, jedinstvenapravila ne postoje. Analizom istorijske i pozitivno-pravne grade nekizajednieki momenti ipak se mogu utvrditi.

NadleZnost za dono5enje ustava pripada najvi5im drZavnim organima.Kojem od njih konkretno, to zavisi od druStvenih okolnosti u kojimase ustav donosi. U savremenim republikama, nadleLnost za dono5enjeustava eesto pripada viSe ili manje demokratski izabranom vrhovnompredstavni ikom tij elu.

Bez obzira na to koji organ u republikanskom obliku vladavine donosiustav, postupak donoSenja ustava uvijek je specifiean. U odnosu nazakonodavnu proceduru, on se odlikuje vecom duZinom i vecomsloZeno5cu. U njemu po pravilu ueesfuuju svi domovi predstavniekogtijela, predvidena je posebna procedura predlaganja i posebna veeina

l9

'n) Dordevii dr Jovan, isto djelo, str.22

20 Teorijski pravni polmovi

za izglasavanje ustava. U pravno-tehniekom pogledu Dejtonski ustavBiH je specifi-an jer predstavlja medunarodni sporazum.

Prema naeinu materijalizacije, ustave moZemo podijeliti na nepisane i

pisane. Nepisani ustavi su oni u kojima je skup najvaLnijih principa i

normi organizacije drZavne vlasti, organizaciji postojeeih institucija i upoliti-koj praksi.2o)Pod pisanim ustavima podrzumijevaju se oni ukojima su ustavni principi i ustavne norme obuhvaceni pisanimdokumentima, pisanim aktima. Ako tih dokumenata ima vi5e i akoizmedu njih ne postoji evrsta pravno-tehnieka veza, pisani ustav senaziva nekodifikovanim. Kodifikovanim ustavom nazivamo onaj pisaniustav u kome su osnovne ustavne norme inajvalniji principiobuhvaeeni jednim jedinstvenim opStim pravnim aktom.

Promjena ustava moZe biti izvrSena na nezakonit i na zakonit nacin.Nezakonite promjene ustava rezultat su uspjesnih revolucija ilikontrarevolucija. Prvi nezakonito donesen ustav utemeljivae je novogdrlavnopravnog poretka.,,Tt), dakle, nema ustavnog kontinuiteta".2r)Zakonite promjene ustava po pravilu oznaeavaju evoluciju istogdruStveno-ekonomskog uredenja. One su bazirane na odredbamaustavnog akta koji se mijenja.

Promjena ustava moZe se izvrSiti tako da se donese potpuno novitekst, da se stari tekst ustava djelimieno izmijeni i amandmanima.Iako je prvobitna namjena amandmana dopuna datog teksta beznjegovog mijenj anja dodavanjem posebnih cjelina na kraj postoje6egakta, oni u suStini ipak predstavljaju promjenu propisa kome sedodaju. Na ovakav zakljueak upueuju i pravila tumaeenja po kojimakasniji propis iste snage ukida onaj koji je ranije donesen.Amandmanima mogu ustavne odredbe da se mrjenjaju ili ukidaju inaizrieit naein.

2. Zakon

Ustavni principi su tako formulisani da ih je veoma teSko primijenitineposredno. Zato je njihovu konkretizaciju, razradu i sankcionisanjenuZno izvrSiti u niZim pravnim aktima. Prvi akt u kome se to eini jezakon. Zbog toga ustav pored odredivanja sadrLaja zakona odreduje i

oblik u kome se oni donose. Taj oblik je garancija pravilnogizraLavanja ustavnih principa u zakonu. Na osnovu izlolenoq zakon se

r0) Ovakvi ustavi nazivaju se i faktidkim. Vidjeti op5imije kod Mratoviiustava i demokratije u suvremenoj drZavi", Naprijed, Zagreb 1971, str.rr) Jovidevii dr Miodrag, isto djelo, str. 48

Veljko: "Problemtt9


moLe definisati kao onaj pravni akt koji je donesen od zakonodavnogorgana po zakonodavnoj proceduri i koji sadrZi pravne norme bilopojedin aene,22) bilo opSte.

Valenje zakona moLe biti u njemu samom vremenski unaprijedograni-eno. Inaee, pravilo je da se zakon primjenjuje dok ne budeukinut izrieito, ili donoSenjem novijeg zakona koji reguliSe istumateriju (Lex posterior derogat legem priorem).

oblik zakona takode je odreden donosiocem, postupkom imaterijalizacijom . ZadrLaeemo se kratko na svakom od tri elementa.subjekat nadl eLan za donosenje zakona uvijek je najviSepredstavnieko tijelo. Ovo pravilo vaLi za drzavne, federalne ikantonalne zakone. Po svojoj sloZenosti zakonod avna proceduradolazi odmah iza ustavne. Postupak donoSenja zakona se, zbognjegovog znaeaja, po pravilu sastoji iz viSe faza. Broj ovih faza nije istiu svim porecima. Najce5ce se, ipak, susrecu sljedece: inicijativa zadono5enje zakona koja moZe biti politieka i pravna, izrada nacrta iprijedloga, pretres prijedloga u struenim tijelima i u domovimaskupStine vz mogu6nost obavljanja i javne rasprave, usvajanjeprijedloga putem glasanja i eventualno usagla5avanje stavovanadleZnih vijeca, proglaSavanje zakona od strane poglavara drLave iobjavljivanje u sluZbenom glasilu.

3. Podzakonski akti

U podzakonske akte u Sirem smislu mogu se svrstati svi pravni aktiniZi od zakona, bez obzira na to ko je njihov donosilac i Sta sadrle. Uulem smislu, pod podzakonskim aktima podrazumijevamo jedinoopSte akte drLavnih organa niLih od skup5tine.2s) Ovi podzakonski aktitakoder mogu sadrLavati i pojedinaene pravne norme. ZadrLaeemo sesamo na podzakonskim aktima koji materijalizuju opSte norme.

Ukoliko se podzakonski akt donosi radi regulisanja pitanja koje jeprethodno obuhvaceno zakonom , tada norrne koje sadrZi podzakonskiakt moraju da se kreeu u granicama zakona. Ovaj princip naziva sezakonitoSeu podzakonskih akata. Pored toga, podzakonski akti ovevrste su i funkcionalno i egzistencijalno zavisni od zakona. Postoji viSe

tt) Perii dr Berislav: "struktura prava", Narodne novine, Zagreb 1964, str.14l. SuprotnoLukii dr Radomir, isto djelo, str.234rr) Jovidii dr Miodrag: "Zakon i zakonitost - Zivot pravnih propisa", Radnidka Stampa,Beograd 1977, str. 106. smatra da "zajednidko za sve podzakonske propise je to Sto njihdonose drugi organi, a ne parlament i Sto su manje pravne snage od zakona."

2l


vrsta podzakonskih akata koje radi provodenja zakona donosi vladakao najviSi upravni organ, te drugi organi uPrave.

Uredbe za primjenu zakona su najvaLniji akti izvrSnih organa,odnosno najviSeg organa uprave - vlade.zat S obzirom na svogadonosioca i hijerarhiju pravnih akata, one su nePosredno ispodzakona. Njihovo postojanje je nuZno zato Sto je eesto ,,nemoguie ilinepraktieno da zakonski tekstovi obuhvate svu raznolikost i detaljnostslu-ajeva koji se mogu pojaviti na onom Zivotnom podrueju kojezakon regulira."2s) Materijalizacija se uvijek vrSi u pisanoj formi, aobjavljivanje uredbe u sluZbenom listu je uslov za nieno vaLenje.

Drugi akt ove vrste je odluka. Izmedu uredbe i odluke, naeelno upraksi, nema bitnije razlike. Diferenciranje je mogu1e izvrSiti samo uSirini predmeta regulisanja.26)

Pored ovih akata organi uprave mogu donositi i druge. NajvaZnijimedu njima su uputstva kojima se utvrduje postupak organa upravepri provodenju nekog veeeg pravnog propisa i instrukcije za radsluZbenih lica i sluZbi u organima uprave.

4. Akti druStvenih organizacua

Postoje tri naiina na koja drZava usvaja opSte akte druStvenihorganizacija u pravni poredak. Prvi je ,,Pravno iniciranje", tj.odredivanje unaprijed ustavom ili zakonom da su akti koje donosidru5tvena organizacija pravni akti. Drugi naein se svodi na ,,Pravnosankcioniranje", tj. usvajanje u pravni poredak akata koji prilikomdono5enja nisu imali pravni karakter. Tre6,i naein je kombinacijaprethodna dva: ,,pravno iniciranje i pravno sankcioniraqje" . DrLavasvojim propisom odreduje da je akt druStvene organizaciie pravni aktukoliko ga odredeni drlavni organ potvrdi.zT) ?rvi sistem prihvaeen ieu naSem pravu kada su u pitanju opSti akti preduzeea. O njima cekasnije biti detaljno govoreno.

r4)Istorijat vidjeti kod Jovidii dr Miodrag, isto djelo, str. 107-11325) Peri6 dr Berislav, isto djelo, str. 145.16)Dordevi6 dr Jovan, isto djelo, str.

") Oua tri nadina izloLena su prema: Peri6 dr Berislav, isto djelo, str. 161.

Teorijski pravni poimovi 23

5. Obie4j

Obiiaj je druStvena norma koja nastaje tako Sto se izvjestan naeinponasanja ljudi u jednoj situaciji ponavlja sve dok se kod subjekatane formira svijest da je takvo ponaSanje obavezno i u budue,imidentienim situacijama. Faktieki odnos time dobija normativnu snagu.Ovo je zna-ajno zbog toga Sto svijest o obaveznosti pona5anja povlaeii moguenost da se primijeni snakcija protiv onoga ko se ne ponaSa nataj prihvaeeni nai,in, tj. po obieaju.2s)

Prema teritoriji na kojoj nastaju, obieaji se dijele na: opSte, koji vaLena teritoriji cijele drlave, regionalne i lokalne. Druga podjela obi-ajapo-iva na personalnom kriteriju (personalni partikularizam). U njojopSte obi-aje saeinjavaju oni koji vaie za sve pripadnike jednogdruStva, a posebne obi-aje oni koji vaZe za pojedine uLe gruPe.

Napokon, u oblasti privredivanja obieaji se, prema tome da li vaZe zasve ili samo za pojedine poslove, odnosno grane poslova, dijele naopste i posebne. Ova podjela naroeito je vaZna u poslovnom Pravu.fiipadnost obiiaja nekoj od ovih grupa ne utiee na vaZenje obi-aja,ali odreduje njihovu hijerarhUu u slu-aju medusobnog sukoba. TadavaLi pravilo: jaei je, pa Prema tome i prvi primjenjiv obieaj koji potieesa uZeg podrueja.

Da bi dr|ava sankcionisala jedno obieajno pravilo i time ga priznalakao izvor prava, ono mora da ispunjava dva uslova. Prvo ,,dOtid,niobieaj" ne smije biti suprotan postojeeim pravnim propisima,naeelima pravnog poretka i moralnim principima datog druStva. I

drugo, on mora biti u skladu sa osnovama dru5tveno-politiekoguredenj a.'n)

Kada se utvrdi da obi-aj postoji, da je podoban da bude izvor prava i

da ima potrebe za njihovim funkcionisanjem u tom svojstvu, drL.avnimorganima stoje na raspolaganju dva osnovna naiina za njegovosattkcionisanje, ti. pretvaranje u Pravno pravilo. Prvi je tzv.

,,zakonodavnl put;. On se ,,sastoji u tome Sto se jednim drZavnimpravnim izvorom propi5e drZavnim organima koji primjenjuju sankcijeu uZem smislu (tj. mjere prinude) da za pojedine obieaje primjenjujute sankcue.-sor Diugi naein naziva se sudsko-izvrSni put. On se sastojiu moguenosti da ,,sudovi i drugi izvrSni organi i bez dozvole

r8) O nastanku obidaja vidjeti i Muhii dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo 1983, str.

55-51.re) Perii dr Berislav, isto djelo, str. 159. postavlja i zahtjev da obidaj bude "u skladu sa ...

kretanjem (razvitkom) dotidnog druStva".ro) Luki6 dr Radomir, isto djelo, str.249.


zakonod avca prihvataju obieaje kao normative, stvarajuei ad hocobieajno pravo".t') Od sankcionisanja obieaja treba razlikovatinjegovo pozakonjenje, tj. unoSenje obieajnih normi, bilo u zakon kaoformalan pravni akt, bilo u neki drugi formalni podzakonski propis.

uz izlaganje obieaja potrebno je objasniti i pojam obieajnog prava.Obieajno pravo je skup pravila koja su nastala kao obieaj, ali supretvorena u pravne norme naknadnim sistematskim sankcionisanjemod strane drZavnih organa. Norma obie4jnog prava je po porijekluobi-ajna, a po karakteru, tj. sankciji, pravna.

O obieaju kao izvoru poslovnog prava i o uzansama kaokodifikovanim obiiajima detaljno ee se govoriti kasnije. Zato se ovdjeneeemo zadrLavati na tim pitanjima.

6. Sudski akti

Kontinentalna prava bitno se razlikuju od anglo-saksonskih upravo poteorijskom i politiekom shvatanju uloge sudske odluke kao izvoraprava. Po5to i naS poredak spada u grupu kontinentalnih sistema, rtanjima eemo se zadrLati neSto dule.

Bez obzira na to da li pod izvorima prava podrazumijevaju samo opSteakte, ili i opSte i pojedinaene, danas se svi teoretie ari slaLu u tome dasu odluke ustavnih sudova izvor prava."') PoSto ustavni sudoviodlueuju o saglasnosti niZih opStih pravnih akata sa viSim, to i njihoveodluke mor4iu imati opSti karakter. ,,Odluka suda zamjenjuje zakon idjeluje prema svakome (erga omnes) ."33) Pored odluka ustavnog suda,u teoriji se svojstvo izvora prava priznaje i odlukama najvi5eg suda uzemlji, buduei da se smatra da one imaju precedentni karakter.sa)

Pridavanje svojstva izvora prava presudama niLih sudova je sporno.eini nam se da se moZe usvojiti glediSte koje sudskoj odluci uvijekpriznaje svojstvo izvora prava.tt) Za njega govori postojanje i nuZnostpopunjavanja pravnih praznina, naein rada sudova i formiranje sudskeprakse.

'') Peri6 dr Berislav, isto djelo, str. 158.

") Vidieti Ko5utii dr Budimir: "sudska presuda kao izvor prava", Savremena administracija,Beograd 7973, str. 140.33) Dordevii dr Jovan, isto djelo, str. 763.34)Ko5utii dr Budimir, isto djelo, str. 139-140.

") Tako i Viskovii dr Nikola, isto djelo, str.2l4. narodito.

Teorijski pravni pojmovi 25

Odredivanjem presude kao izvora prava joS nrje potpuno rijeSenopitanje njenog pravnog dejstva. Nesumnjivo je da presuda uvijekpredstavlja izvor prava za stranke u sporu. Da li ee njeni elementiopSteg normativnog karaktera biti priznati kao izvor prava u drugimistim ili bitno slienim sporovima - to zavisi od stava drugih sudova.Ako budu usvojeni, formira se sudka praksa. Pod sudskom praksompodrazumijeva se dono5enje istovjetnih odluka od strane raznihsudova u istim ili bitno slienim sporovima u duZem vremenskomperiodu. Njome se stvaraju dopunsko pravilo i pravila zajednoobrazno tumaeenje zakona, Sto znatno poveCava pravnunesigurnost. Ujedno, sudska praksa pruLa potrebnu mjeru sigurnosti uoslanjanju na sudsku presudu kao izvor prava.

7. Ugovor

Ugovor je rezultat sporazuma dviju ili viSe strana kojim se zasniva,mijenja ili ukida pravni odnos izmedu njih. Ugovor je pravni akt kojise svrstava u pravne poslove. SadrZi bilo op5tu, bilo pojedinaenupravnu normu u cjelini, ili, eeSce samo dispoziciju pojedinaene pravnenorme. ?rema vrsti pravnih odnosa koje stranke medusobno reguliSuugovorom, ugovori mogu imati razieft karakter i spadati u razne graneprava: nasljedno, porodie no, administrativno, obligaciono,medunarodno itd. U teoriji prava se naeelno priznaje da je ugovor kojisadrZi opSte pravne norme izvor prava. "u)

Pitanje medunarodnih ugovora koji sadrle opSte norme (legislativniugovori) je sporno. Smatra se da oni nisu izvor prava neposredno,nego da predstavljaju gradu za akt ratifikacije kojim se medunarodniugovor usvaja u domati pravni poredak.sT) Neposredan izvor prava jesam akt o ratifikaciji: zakon ili, rjede, uredba. Ukoliko za stupanjemedunarodnog ugovora na snagu ratifikacija nije potrebna, onneposredno vrSi funkciju izvora prava.tu)

Ugovor koji sadrli pojedinaene norme ili samo pojedinaene dispozicijeu teoriji prava uglavnom se ne smatra izvorom. U skladu sa naSimstavom da opSte i pojedinaene norme, odnosno opSti i pojedinainiakti, eine jedinstvo u procesu stvaranja i primjene prava i da donoihc

'u) Lukii dr Radomir, "Uvod u pravo", Naudna knjiga, Beograd 1910, str.241-248.tt) Lukii dr Radomir, isto djelo, str. 248, Dimitrijevi6 dr Momdilo: "Uvod u pravo",Savremena administracija, Beograd 1974, str. 150. Ratifikacija je pravni akt usvajanjamedunarodnog sporazuma u domade pravo.tt) Medunarodni ugovor izuzetno stupa na snagu bez ratifikacije. Zato je potrebno daodgovarajuia klauzula bude izridito unesena u ugovor i da opunomo6eni predstavnici drLavaimaju ovla5tenje za potpis ugovora.

26 Teorijski pravni polmovt

pojedinaenog akta takoder djeluje kreativno eak i kada postojeodgovarajuci opSti ald, mislimo da se i tgovor koji sadzi pojedinainunormu, odnosno dispoziciju, moZe smatrati izvorom Prava.

VI VRSTE POJEDINACNM PRAVNIIIAKATA

1 . Podjela pojedinainih Pravnih akata

Rekli smo da pojedinaeni pravni akti uglavnom predstavljajukonkretizaciju opSteg akta, konkretizaciju koja treba da omogueiostvarivanje opStih pravnih normi putem materijalnih ljudskih radnji.PoSto se pojedinaeni akt na neki naein oslanja na vec postojeci op5tiakt i opStu normu, razumljivo je da on moLe, ali ne mora da sadrZioba bitna elementa pojedinaene pravne norme: konkretnu dispozicijui konkretnu sankciju. Ako ih sadrli, govorimo o potpunompojedinaenom pravnom aktu. Oni su relativno rijetka pojava. Akopojedinaeni akt sadrZi samo dispoziciju ili samo sankciju, radi se onepotpunom pojedinaenom pravnom aktu.

Nepotpuni pojedinaeni pravni akti dijele se na one koji sadriedispoziciju: upravne akte i pravne poslove i na one koji sadrZesankciju - sudske odluke. Razumije se da ni ovu podjelu ne trebasmatrati apsolutnom. Presudivanje nekog spora i izricanje sankcijemoZe biti povjereno bilo upravnom organu, bilo posebnom tijelu kojekonstituiSu privatni subjekti, tj. izabranim sudovima ili arbitraZama. S

druge strane, stvaranje dispozicije moZe biti stavljeno u nadleZnost i

sudovima.

2. Vrste pojedinaenih pravnih akata

2.1 . Upravni akt

Upravni akt moguce je razlieito definisati. Ako se kao kriterij uzrr.esadrZina akta, onda je on ,,pojedinaean akt kojim se odredujedispozicija koja subjekta eije ponaSanje reguliSe obavezuie i protivnjegove voljs. "5sl Pod upravnim aktom u formalnom smislupodrazumijeva se na osnovu javne vlasti obavezujuii alnt drzavnog

'n) Luki6 dr Radomir, isto djelo, str. 263.


organa, ili organizacije koja vrSi javna ovlaStenja, donijet Poposebnom upravnom postupku. NajvaZniji i najtipieniji dio teprocedure je kod nas regulisan Zakonom o opStem upravnompostupku (ZU?). Izrieito ga ovdje spominjemo jer se u praksisvakodnevno primj enj uj e.

2.2. Pravni posao

Pravni posao je pojedinaean pravni akt nedrlavnog subjekta koji je onna osnovu ovlaStenja Pravnog poretka i u njegovim okvirimadobrovoUno stvorio ikoji ga na tim osnovama i obavezuie. lzlolenipojam obuhvata suStinu i naj-eSci pojavni oblik Pravnog posla.Tipiean sadrLaj pravnog posla jeste pojedinad,na dispozicija kojaobavezuje na osnovu pristanka stvaraoca posla. No, poredpojedinaene dispozicije, pravni posao mole sadrLavati i pojedinaenusankciju , pa se tada javlja kao potpun pojedinaean pravni akt.Obligacioni ugovor u koji je sporazumom stranaka unesena i klauzulao ugovornoj kazni dobra je ilustracija ovog slueaja. U nekimsituacijama pravnim poslom moZe se stvoriti bilo dispozicija opStepravne norme, bilo op5ta pravna norma u cjelini. Kao primjer moLe daposluZi kolektivni ugovor o radu.

U stvaranju pravnog akta mogu uiestvovati dva ili viSe nedrlavnih licazajedno. Pod nedrLavnim subjektima treba podrazumijevati sva onalica sa pravnom sposobnoScu koja djeluju metodom koordinacije, a

ne metodom naredivanja zasnovanog na suverenoj vlasti.ao) U tomsmislu se u nekim granam a prava, u medunarodnom javnom Pravu i

granama imovinskog prava, kao subjekt stvaralac pravnog posla moZepojaviti i drLavni organ.

Pravni pOSaO, pO pravilu, Obavezuie SamO njegove stvaraoce, i tO naosnovu njihovog sopstvenog prestanka. On je, dakle, ,,neimperativan"pravni alit.o') lzuzetno, imperativan karakter moLe da se sretne kodjednostranih pravnih poslova. Tada se kaZe da privatno lice vr5i vlast(oeinsku, starateljsku i sl.).42)

Pravni posao se moZe pOjaviti u raznim granama prava: radnom,medunarodnom, javnom, porOdie nom, nasljednOm i u svimgranama imovinstiog prava. Ako pravni posao nastaje u oblastiekonomskih, imovinskih odnosa, govori se o gradanskopravnomposlu. Crradanskopravni poslovi se mogu podijeliti nagradanskopravne poslove u uLem smislu i na poslove poslovnog

to) Luki6 dr Radomir: "Uvod u pravo", Naudna knjiga, Beograd, VII izdanje, 1970, str.264.t') Luki6 dr Radomir, isto djelo, str. 133.

") Luki6 dr Radomir, isto djelo, str. 133.

2B Teorijski pravni pojmovi

(trgovaekog) prava. Prva grupa je regulisana normama gradanskogprava, druga - normama poslovnog prava. lzmedu ove dvije vrstegradanskopravnih poslova u Sirem smislu postoje uglavnompravno-tehnieke, a ne suStinske razlike. Na tim razlikamadetaljnUe cemo se zadrLati prilikom izlaganja karakteristikaugovora poslovnog prava.

Sve osobine pravnih poslova su najrazvijenije u gradansko-pravnimposlovima.at) Zato ih ovdje nije potrebno detaljnije iznositi.

2.3. Sudski akt

Pojam sudskog akta predstavlja jedno od najspornijih pitanja pravneteorije.aa) Na njega je teSko, ako ne i nemoguee, dati sveobuhvatan ido kraja neprotivrjeean odgovor. Veeina autora ipak se slaZe u tomeda je pri definisanju sudskog akta nuZno poei od njegovih formalnihobiljeZja, od donosioca i postupka donoSenj a akta. Stoga se, naj5iregovoreii, sudski akt moZe odrediti kao onaj koji je donesen odspecijalizovanih sudskih organa po posebnom sudskom postupku.

Mnogobrojnost sudskih organa, razlieiti postupci koje oni primjenjuju i

raznovrsnost potreba koje se sudskim aktima zadovoljavaju doveli sudo stvaranja vi5e vrsta sudskih akata. Najznaeajniji medu njima su:presuda, rjeSenje i naeelan stav. Svaki od ovih akata ne stoji jednakoblizu suStini sudske funkcije - otklanjanju povreda pravnog poretka.Njihov sadrlal se stoga mora donekle da razlikuje. U daljimizlaganjima zadrlaeemo se samo na pojmovima najvaZnijih sudskihakata drZavnih sudskih organa.

Presuda je sudski akt kojim se ,,odlue de o tuZbenom zahtevu, Sto eereei o predmetu spora."os) Ona se moZe definisati i kao ,,pravni akt kojidonosi sudski organ po posebnom sudskom postupku, kojim seutvrduje postojanje ili nepostojanje povreda prava u pro5losti i,shodno tome, izriee ili ne izrice sankcija."+ot h navedenih dispozicija

$) Vid.leti Lukii dr Radomir, isto djelo, str. 133,134; Peri6 dr Berislav: "struktura prava",Narodne novine, Zagreb, 1961, str. 167-169;Kelzen Hans, isto djelo, str. 145-146, Kelzen,isto djelo, str. 140, pod pravnirn poslom podrazumijeva iskljuiivo posao gradanskog prava.Postojanje pravnog posla ovaj autor smatra specijalnom karakteristikom gradanskog prava(vidjeti str. 140)++t O tor-ne vidjeti: Ko5utii dr Budirnir: "sudska presuda kao izvor prava", Savremenaadrrrinistracija, Beograd,1973, str.19-91 i Poznil dr Borivoje: "Gradansko procesno pravo",Savremena administracija, II rzd., Beograd, 1970, str. 49-50.ts) Pozni6 dr Borivoje, isto djelo, str. 173.*o)Ko5uti6 dr Budimir, isto djelo, str. 105


vidljivo da se presuda mole svrstati u pojedinaene pravne akte eiji jeosnovni sadrZaj odluka o konkretnoj sankciji.

RjeSenje je sudski akt kojim sud ,,reSava o svim pitanjima, osim opredmetu spora."4') Od ovoga principa postoji svega nekolikoizuzetaka. Rje5enjem, dakle, sud uglavnom odlu-uje o onim pitanjimakoja je prethodno potrebno raSeistiti da bi se mogla donijeti pravilaodluka o sankciji.

Vil POJAM I IIIJERARITIJA IZVzRAPRAVA

L Pojam materijalnih i formalnih izvora prava

Svi druStveni einioci koji uUeu na stvaranje i primjenu pravnih normi,kao i einjenice preko kojih se te norme saznaju, u teoriji se nazivajujednim figurativnim izrazom ,,izvori prava". On je gotovo opSteprihvaien.4u) Koristicemo ga i mi, jer on na dobar naein odraLavadijalektieko jedinstvo onih materijalnih einjenica koje stvaraju norme ionih preko kojih se norme izraLavaju, odnosno saznaju. Prema tomeda li stvaraju ili samo izraZavaju normu, svi izvori prava se mogupodijeliti na materijalne i formalne.

Materijalne izvore prava moZemo definisati kao one druStvene-injenice i one iinioce koji dovode do stvaranja pravnih normi i donjihove primjene. Mogu se podijeliti na objektivne i subjektivne. Uobjektivne materijalne izvore spadaju sve one druStvene iinjenicekoje uslovljavaju nastanak, izgled i primjenu normativnog dijelakonkretnog pravnog poretka. Njihov bitan sastavni elemenat jeste, ukrajnjoj liniji, ali ne iskljueivo i ne direktno, stepen razvijenosti datogdruStva. U subjektivne izvore treba uvrstiti one pojedince, grupe i

eihve klase koji aktivno ueestvuju u stvaranju iprimjeni pravnihnormi.

Formalni izvori prava su, n4jkrace receno, akti kojima se materijalniizvori prava pravno uobli-avaj u. O tome postoji opSta saglasnost

alt Pozni1 dr Borivoje, isto djelo, str. 173. O rje5enjua8) Postoje i izu.zecr. Kelzen dr Hans, isto djelo, str.veoma nejasan izraz."

vidjeti i str. 285-286.135 kaZe: "Izvor prava je figurativan i


teorije.ae) No jedinstvo miSljenja prestaje eim se prede na konkretnoutvrdivanje oblika u kojima se materijalni izvori prava iskazuju. Mi

smatramo da su izvori prava u formalnom smislu svi pravni akti kojisadrle bilo op5tu, bilo pojedinaenu Pravnu normu.

2. Ilijerarhtja formalnih izvora Prava

Hijerarhija uopSte oznaeava formalno odreden odnos nadredenosti i

podredenosti dijelova jednog sistema. Hijerarhija izvora prava jeprema pravnoj snazi odreden skup op5tih i onih pojedinainih pravnihakata koji sadrLe pravne norme. ?ravna snaga pravnog akta jestenjegovo dejstvo na ostale pravne akte i na faktieka ljudska ponaSanja.Vidjeli smo da ona zavisi od donosioca akta i od postupka po kome jetaj akt donesen.

Tehnieka sredstva za uspostavljanje hijerarhije izvora prava jesunaiela ustavnosti i zakonitosti. Oba ova principa imaju svoj politieki ipozitivno-pravni vid. Naj5ire govoreci, u politiekom smislu ustavnost i

zakonitost znace pravnu institucionalizaciju vlasti radi spreeavanj?njene zloupotrebe i radi spre-avanja ili sankcionisanja samovoUe.to',,Pozitivistieko-pravno shvatanje ustavnosti odnosi se na specifienustrukturu pravnog poretka. Ustavnost postoji kada je pravni poredakzasnovan na hijerarhiji opStih pravnih akata i na njihovoj medusobnojusktaienosti. Osnovu te hijerarhije eini ustav koji je ne samo najvi5ivee i osnovni zakon.-sr) Naeelo zakonitosti u pozitivno-pravnom smislujeste sadrZinska i formalna uskladenost svih niZih pravnih akata sazakonim a.t') ,,Nema naeela zakonitosti ako i svi individualni akti neizviru iz zakona i nisu podredeni zakonLl."55) Radi potpunijeg shvatanjaustavnosti i zakonitosti potrebno je dodati joS neSto. Za njihovoostvarenje nUe dovoljna samo saglasnost niZih sa vi5im pravnimaktima nego i saglasnost materijalnih, fiziekih radnji pravnih subjekatasa pojedinainim i opStim pravnim aktima. Tek tako ovi principi mogubiti ostvareni i u realnim druStvenim odnosima.

rst Od teoretidara vidjeti Perii dr Berislav: "struktura prava", Narodne novine, Zagreb,1964,str. 103 i Luki6 dr Radomir, "Uvod u pravo", Naudna knjiga, VII izd. Beograd, 1970.50) Sire o ovim pitanjima vidjeti Dordevid dr Jovan: "[.Jstavno pravo", Savremena

administracija, Beograd, 1975, str.327-333, Peri6 dr Berislav, isto djelo, str. 122-728, Luki6dr Radomir, isto djelo, str. 291-295.t') Dordevid dr Jovan, isto djelo, str.327.5r) Prva vrsta saglasnosti se naziva i zakonito5iu u materijalnom, a druga u formalnomsmislu. O njihovom odnosu vidjeti Muhii dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo

1983. str. 149-150.53) Dordevii dr Jovan, isto djelo, str. 332, vidjeti i il.212 Ustava SFRJ

Teorijski pravni pojmovi 3lZnaeaj postojanja i utvrdivanja hijerarhije izvora prava je ogroman.Hijerarhija od skupa pravnih akah eini sistem i omogueuje njihovuefikasnu primjenu. Posredstvom hijerarhije izvora normativnielemenat pravnog poretka lakSe se veLe sa njegovim faktiekimdijelom - ponaSanjem subjekata. Time hijerarhija izvora omogue,avaostvarenje suStine prava - regulisanje druStvenih odnosa i ostvarivanjerelevantnih interesa u njima. Pored toga, hijerarhijom izvora prava seobezbjeduju i dva vaLna pravno-politieka principa: pravna sigurnost ipravna jednakost.

OpSti izgled hijerarhije izvora prava zavisi od razvijenosti konkretnogpravnog poretka i od grupe pravnih sistema kojima pripada. Ovdjeeemo se zadrLati samo na opStoj hijerarhiji naSih izvora. Ona imasljedeii izgled: Ustav BiH, pa entitetski i kantonalni ustavi; ratifikovanimedunarodni ugovori; zakoni; drugi opSti akti zakonodavnih organa;uredbe i drugi op5ti podzakonski akti upravnih organa; opSti aktiskupStina; opSti akti druStvenih organizacrja; pojedinaeni akti upravnihi sudskih organa, te nedrLavnih subjekata i obi-aj.

Vru PRAVNI oDNoS

1 . Pojam pravnih iinjenica i dogad4ja

Svi dru5tveni odnosi nisu predmet pravnog regulisanja. Oni koji suuredeni pravnom normom nazivaju se pravnim odnosima. Na dru5tveniodnos ce biti primijenjena pravna norrna, on ie biti pravni odnos, akosu njegov nastanak, promjena ili prestanak uslovljeni nekomeinjenicom kojoj pravna norma priznaje to djejstvo. Takve einjenicenazivaju se pravnim -injenicama. Svako pozitivno pravo i svaka granaprava u njemu konkretno odreduju kojim ce faktiekim einjenicama iokolnostima dati svojstvo i {ejstvo pravnih einjenica. Pravne einjenicese n4j-eSce odreduju pretpostavkama dispozicije i sankcije. Dakle,pravne einjenice su fakti i okolnosti za koje objektivno pravo veZenastanak, promjenu ili prestanak pravnog odnosa.

Pravne einjenice su veoma raznovrsne i mogu se klasifikovati premaraznim mjerilim a u razne grupe. Tih klasifikacija ima viSe. Najobienijai najosnovnija podjela tih -injenica je na dogadaje i ljudske radnje.Dogadajima nazivamo sve promjene u prirodi i dru5tvu koje nastajubez uie56a ljudske volje i svijesti. Ljudske radnje su izraz -ovjekoveaktivnosti. One mogu biti preduzete bez volje ili voljno. Voljne ljudskeradnje su kao pravne einjenice daleko zna-ajnije. One mogu biti


pravne einjenice ako su upravljene na zasnivanje, izmjenu iliprestanak pravnog odnosa. Sa stanoviSta prava dijele se nadozvoljene i nedozvoljene radnje ili delikte.

Ponekad se uzima daje jedna pravna einjenica nastupila, iako to nije,da bi ostale pravne einjenice mogle proizvesti pravno djejstvo. Radipostizanja izvjesnih korisnih ciljeva, objektivno pravo pretpostavlja dapostoje neke e injenice koje stvarno ne postoje. Da bi se, dakle,postiglo da neki pravni odnos nastane ili prestane ili se izmijeni,-injenice se svjesno predstavljaj u netae no. Ovo je slueaj fikcija upravu. Pobijanje fikcija, fiktivnih einjenica, nije dozvoljeno.

O pretpostavci ili prezumpcui se govori kad se uzme kao dokazananeka pravna einjenica ili neko stanje, a da njihovo postojanje ilinepostojanje nUe joS utvrdeno. Time se prezumpclja razlikuje odfikcije: kod fikcije se svjesno inamjerno pretpostavlja ne5to Sto seuopSte nije dogodilo, kod pretpostavke se samo ne zna da li se neStodogodilo , ?rezumpirati se moZe einjenica (na primjer, da je neko Zivkad se desila eksplozija), a moLe i pravo (pretpostavka prava nazastupanje privrednog subjekta koje postoji u korist lica upisanog usudski registar).

U modernim pravima po pravilu se pretpostavljaju (prezumpiraju) one-injenice koje najeeSce u praksi postoje i koje odgovaraju redovnomtoku stvari. Onaj ko tvrdi da pretpostavljena einjenica nije taena, unaeelu to moZe dokazivati. Takve prezumpcije se nazivaju oborivim.Ukoliko interes pravne sigurnosti to zahtijeva, zakonodavac moZezabraniti obaranje pretpostavke dokazom o njenoj netae nosti. Ovavrsta prezumpcue naziva se neoborivim.

2. Pojam pravnog odnosa

?ravo reguliSe dru5tvene odnose medu ljudima i drugim subjektima.Ono je regulator ponaSanja subjekata jednih Prema drugima umedusobnim odnosima kao i u odnosima prema drZavi. Pravnimodnosima smatraju se samo oni koji su uredeni, regulisani pravnomnormom , bez obzira na to da li su postojali pnje donoSenja norme iliih je norma stvorila.s4) U naeelu, pravni odnosi se mijenjaj,, i prestajuna isti naein na koji i nastaju.

Ma kakvom normom bili regulisani, ti se druStveni odnosi nazivajupravnim odnosima. Lica koja se nalaze u tom odnosu shodno

t*) Luki6 dr Radomir: "Metodologija prava", Naudna knjiga, Beograd ,79J9, str. 218.


objektivnom pravu nazivaju se subjektima pravnog odnosa. Pravniodnos sastoji se iz ovlaStenja jednog subjekta i duZnosti drugogsubjekta koji ueestvuju u tom pravnom odnosu.lz pravnih propisa, izobjektivnog prava, pojedinci kao i pravna lica dobijaju ovlaStenja iliim se namecu obaveze. Prema tome, dvije bitne komponente pravnogodnosa su: ovlaScenje i duZnost ili obaveza. Ovla5cenje i duZnost upravnom odnosu su u korelaciji: svakom ovla5eenju jednog subjektaodgovara duZnost drugog, i obratno. Ako se ovlaSeenje vrSi usopstvenom interesu , naziva se subjektivnim pravom.tt) Ukoliko se toeini u tudem interesu - ime mu je nadleZnost. Titular nadleZnosti morada izraZava racionalnu volju lica u eijem interesu djeluje. OdnosiovlaStenja i obaveza koji postoje izmedu subjekata moraju se vrSitipovodom neeega, na neeemu. To su objekti prava.

3. Subjektivno pravo

Subjektivno pravo je sloZena pojava. Ono se moZe definisati kao naobjektivnom pravu zasnovano ovlaStenje titulara na odredenoponaSanje u njegovom sopstvenom interesu koje je, u krajnjoj liniji,obezbijedeno zahtjevom prema nadleZnom drZavnom organu zaprinudnim ostvarenjem. Elementi subjektivnog prava su, dakle,ovlaStenje, sopstveni interes titulara i zahtjev ili tuZba u materijalnomsmislu. Kazmotricemo ih posebno.

OvlaStenje je na objektivnom pravu zasnovana mogucnost nosiocasubjektivnog prava da se sam ponaSa na odredeni naein ili da oddrugih lica zahtijeva ponaSanj e sadrlano u ovlaStenju. S obzirom nasloZenost druStvenih odnosa, jedno ovlaStenje moLe sadrLavati vi5epravno dozvoljenih moguenosti ponaSanja. Na primjer, titular pravaprivatne svojine je ovlaSten da stvari iskoriStava, stavlja u promet,ubire plodove sa njih ida sva druga lica iskljuei u koriS6enju te stvari.Ove mogue nosti sadrlane u jednom ovlaStenju zvat cemo i

,, podovlaStenj a".

Interes titulara objaSnjava smisao ovlaStenja i ukazuje na cilj radikojeg se ono uspostavlja i vrSi. Postojanje ovlaStenja u interesutitulara je ono Sto mu dozvoljava da subjektivno pravo ne vrSi ili vrSi,kao Sto mu omoguCava i to da sam odredi naein vrSenja svoga prava.U imovinskom pravu realizacija interesa kroz ovlaStenje nUe niStadrugo nego prisvajanje ili iskori5tavanje nekog svojstva, neke

55) Muhi6 dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost,drugim nivoom pravnog odnosa. Po njemu, tekzauzima i Gaber de Stevan, isto dielo, str. 359.

Sarajevo, str. 122. smatra subjektivno pravotu pravni odnos postaje "konkretan". Isti stav

34 Teorijski pravni polmovt

upotrebne vrijednosti objekta od strane ovla5tenog subjekta.tu) Interestitulara se kroz ovlaStenje i njegovo vrSenje moZe realizovati u

granicama koje su neposredno ili posredno postavUene pozitivnim,5nleXtivnim pravom. Prekora-enje ovih granica predstavljazloupotrebu prava.

Treci elemenat subjektivnog Prava jeste zahtjev ili tuZba u

materijalnom smislu.s') Zahtjev je objektivnim Pravom obezbijedena.nog,rCnost nosioca subjektivnog Prava da se u slueaju u kojem ne

postoji dobrovoljno poStovanje njegovih ovlaStenja, dobrovoljnoizvrSavanje obaieza, obrati nadleZnom drZavnom organu radi

obezbjedLnja i zaStite ovlaStenja prinudnim putem. Zahtiev ujednooznaeAva i obavezu drZavnog organa da tu zaStitu pruli ako su

ispunjeni svi pravom predvideni uslovi. PoSto se zaStita najeeSce traLiod sudskih organa, zahtjev se naziva i tuZbom u materijalnom smislu.Nju treb a razlikovati od tuZbe u formalnom smislu koja predstavljapodnesak kojim se od suda zahtijeva pokretanje postupka za5titesubjektivnog prava. Da rezimiramo, zahtiev je funkcionalna sPonaizmLdu individualnog ovlaStenja i njegove zailtite od strane drZavnogorgana. On je dio subjektivnog prava koji sankciju eini ne samomogueom nego i vjerovatnom, pa samim tim i su-bjektivno pravoefiklsnim i to eesto i bez direktne intervencije drlave.tu'

Moguce su razlieite podele subjektivnog prava. Osvrnueemo se nadvij?, za nas najvaLnije. Na osnovu moguenosti stavljanja subjektivnihprava u pravni promet, dijelimo ih na neprenosiva i prenosiva. ,,Javna"prava - ona koja nastaju naredbom drlavne vlasti, spadaju Po pravilu uprvu, a imovinska u drugu grupu. Prema kriterijumu dejstva subjektivnaprava se dijele na apsolutna i relativna. Ispita6emo ih odvojeno.

Apsolutno subjektivno pravo je ono eije ovlaStenje djeluje Prema svimsubjektima (erga omnes). Obaveza koja odgovara ovome Pravu uvijekje negativna, 6 sastoji se u propuStanj u i trpljenju. lz ovog daljeiogiinb proizilazi da svako moLe ma kakvom radnjom izvrSiti povreduapsolutno subjektivnog prava. NajvaZnija apsolutna prava su onasvojinskog kariktera, zatim prava industrijske svojine, pronalazaeko i

autorsko pravo, te liena Prava.

5u) Vedris dr Martin: "Osnove irnovinskog prava", Informator,Zagret>,1971, str.43.t7) Vedris dr Martin, isto djelo, str. 43. smatra da je zahtjev samostalan pratilac subjektivnog

prava zasnovan na normi objektivnog prava, a ne njegov elemenat.3t, Ouo dejstvo zahtijeva, u stvari, omoguiava kontrolisanje dru5tvenih odnosa od strane

drZavnopravnog poretka. Tu "kontrolabilnost" Muhi6 dr Fuad smatra tredim bitnim

elementom pravnog odnosa, "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo, str. 123'


Relativna subjektivna prava su ona eije ovlaStenje djeluje samo premataeno odredenom nosiocu obaveze (inter partes). Kao titulari jedneobaveze mogu se pojaviti u viSe individualiziranih subjekata zajedno.Obaveza koja odgovara relativnom pravu mo1e biti pozitivna (davanje,e injenje) ili negativna (propuStanje ili trpljenje onoga Sto se poobjektivnom pravu ne bi moralo tolerisati). No, bez obzira na vrstuobaveze jasno je da relativno subjektivno pravo mole da povrijedisamo titular obaveze. Radnje kojima se vrSi prekrSaj obaveze kojaodgovara relativnom pravu taeno su odredene. Najzna-ajnUa gruparelativnih prava jesu obligaciona.

4. Obaveza

Za naile potrebe obaveza se moZe definisati kao zapovijest u odredenomponaSanju, odredena u pravnoj normi i obezbijedena mogucnoSeuneposrednog ostvarenja od strane drLave ili mogu6no5iu primjenesankcije za neizvrSavanje duZnog pona5anja od strane drZave. Najkracereeeno, obavezaje pravnadulnost na izvrSenje odredenih radnji.

5. Objekat prava

Pod objektom prava podrazumijevamo sve ono na Sta su upereni i naeemu se ostvaruju ovlaStenja i obaveze. Funkcionalno posmatrano,objekat prava se moLe definisati i kao ,,izvjesna spona, sredstvo,razlog koji povezuje pravne subjekte i pravni odnos.-tn) Dakle, ,,ratio"pravnog odnosa jest njegov objekat. On je rzalog zbog kojeg sesastaju ljudske volje.uo) Objekat kao razlog pravnog odnosa ipak netreba shvatiti eisto subjektivistieki, tj. u smislu cilja imotiva. Objekatprava uvijek je objektivizirani elemenat prirode ili druStvene realnosti.Svaka grana prava posebno utvrduje svoje objekte i njihove osobine.Mi eemo se zadrlatijedino na objektima imovinskog prava.

6. Objekti imovinskog prava

6.1 . Karakteristike objekata imovinskog prava

?rva posebna karakteristika objekata imovinskog prava jeste da se onimoraju nalaziti u pravnom prometu (in commercio). Ekonomski

5o)Perii dr Berislav, isto djelo, str. 74.o") Peri6 dr Berislav, isto dielo, str. 74.


posmatrano, ova osobina oznaeava zahtjev da objekat imovinskogprava bude podoban predmet privredne razmjene. Pravnieki gledano,sposobnost objekta da bude u prometu ozna(ava njegovu sposobnostda neposredno ili u noveanom izrazu moLe prelaziti iz jedneimovinske mase u drugu. Ova karakteristika se potpuno ispoljava kodstvari, radnji iintelektualnih produkata. Kod lienih dobara, kao kodposebne, graniene - rekli bismo - vrste objekata prometno svojstvonije kod svih podjednako istaknuto.

Druga karakteristika objekata imovinskog prava jeste njihov imovinskikarakter. On se ogleda u tome Sto se ovi objekti mogu neposredno izraziLiu novcu, ili u tome Sto su tijesno vezani za p(ava i interese izrazive unovcu. Usljed toga ovi objekti i sami poprim4ju imovinski karakter (firma,

robni Zig npr).

S obzirom na navedene karakteristike u imovinskom pravu jeeetvorna podjela objekata gotovo opSte prihvaeena. Zato eemo se i miposebno zadrlati na stvarima, ljudskim radnjama, lienim dobrima i

intelektualnim produktima kao objektima subjektivnih Prava koja semogu nalaziti u prometu i izraziti u novcu.

6.2. Stvari

Stvari ima vrlo razlie itih i mogu se veoma razlieito tretirati. Uimovinskom pravu one su najvalniji objekat. Stvari su materijalnidijelovi prirode, a da bi bile i stvari u pravno-tehniekom smisluimovinskog prava, potrebno je joS da budu faktieki ili virtuelno ueovjekovoj fiziekoj vlasti. To znaei da pored toga Sto stvar imaogranieeno mjesto u prostoru, potrebno je i da je eovjek moLeprisvajati. Nrje potrebno da stvari neposredno moZemo i iulimaopaLati.

Postoji viSe podjela stvari. One su vaZne buduci da je pravni reZim zapojedine vrste druga-iji. Navest eemo podjele koje sunajinteresantnije za imovinsko pravo. To su: a) stvari odredene porodu i individualizirane; b) pokretne i nepokretne stvari; c) glavnastvar i pripadak; d) proste i zbirne stvart; e) potroSne i nepotroSnestvari; f) zamjenjive i nezamjeniive stvari,

6.3. Liudske radnie

Ljudsku radnju kao samostalan objekat imovinskog prava ovdje cemorazmotriti samo ukratko. Ona se detaljno izueava kao predmetobligacionog odnosa, buduii da povodom nje nast4iu obligacioniodnosi.


Ljudska radnja kao objekat imovinskog prava se moLe manifestovatikao einjenje i davanje ili kao propuStanje i trpljenje onoga Sto se poobjektivnom pravu ne bi moralo propustiti ili trpjeti. ?rva grupa senaziva pozitivnim, a druga negativnim radnj ama. Bez obzira na to ukoje prethodne dvije klasifikacije spada ljudska radnja u ovomsvojstvu mora imati sljedeie osobine: odredenost, da je moguia,dopuStenost i imovinsku prirodu.

6.4, Liena dobra

Pored stvari i ljudskih radnji, predmet prava mogu biti i liena dobra.Liena dobra su nematerijalne vrijednosti, dobra koja su nedjeljiva odlienosti kao pravnog subjekta. Takva su dobra Livot, zdravlje, ime,east, znanje, druStveno priznanje i sl. To su najveee vrijednosti uLivotu, ali nisu ekonomske vrijednosti. Ekonomska vrijednost im se uizvjesnim slueajevima moLe pridruZiti. Za imovinsko pravo onapredstavUaju objekat i dobijaju gradansko-pravnu zaStitu samo ondakad ih moZemo na neki naein izraziti i novi,anim ekvivalentom.

6.5, Proizvodi ljudskog duha

Od navedenih lienih dobara treba razlikovati druge nematerijalnevrijednosti, koje su proizvodi ljudskog duha i uglavnom seopredmecuju kao nauena, tehnieka i umjetnieka djela. Ponekad senazivaju i ,,bestjelesne stvari" ili ,,intelektualne tvorevine".

Tvorac intelektualnih tvorevina moLe s njima da raspolaLe i da izvlaciiz njih materijalnu korist. U ovom slueaju povodom nematerijalnihvrijednosti nastaje imovinskopravni odnos. Prava iz tog odnosa suspecifiena i zavisno od objekta nazivaju se naroeito autorskim, tepronalazaekim pravima i pravima industrijske svojine. Ona sadrLepored imovinskopravnih i tzv. lieno-pravne elemente. NajvaZnijiobjekti ove grupe su autorsko djelo, izum ili pronalazak, tehniekounapredenje i ,,know-how" (,,znati kako", ,,znanje i umijece").

7. Uticaj vremena na pravne odnose

Protekom vremena mole doci do sticanja ili gubljenja prava, odnosnodo njihove modifikacije. To znaei da vrijeme djeluje na nastajanje,izmjenu i prestanak pravnog odnosa. U pravnoj terminologiji tovrijeme koje ima uticaja na pravne situacije naziva se rokom. Utic4irokova na pravo manifestuje se, pored njegovog vezivanja za po-etaki kraj pravnog odnosa, i u vidu zastarjelosti, odrlaja i prekluzije.

5B Teorijski pravni pojmovi

Zastarjelost je pravni institut po kome prestaje moguinost prinudnogostvarenj a prava usljed nevr5enja tokom zakonom odredenog duZegvremena, Zastarjelost je, dakle, gubljenje tuLbe u materijalnom smisluili zahtjeva, kao elemenata subjektivnog prava, usljed nevrSenjadospjelih ovla5tenja u zakonom predvidenim rokovima. Sudovi i drugidrlavni organi ne paze po sluZbenoj duZnosti na istek zastarnihrokova. Zastarjelost ima veliki znaeaj u pravu. Ona olakSava pravnipromet, otklanjajuci mnoge teSkoce i zloupotrebu naroeito u pogledudokazivanja nekog prava, poja-ava pravnu sigurnost, koja traLi dauspostavljeni faktieki odnosi budu legalizovani i da im uvijek ne prijetiopasnost da mogu biti poniSteni. Zastarjelost, dalje, stvara pravnubezbjednost i stabilizuje odnose. Ne zastarijevaju sva prava negosamo obligacionopravna potraZivania. Apsolutna Prava, na primjersvojina (sluZio se neko svojom stvari ili se njome nikako ne sluZio,ona ostaje njegova) i porodi-na prava ne zastarijevaju. Zbog togaeemo zastarjelost obraditi u obligacionom pravu.

eesto je propisom odredeno da se neko pravo mole i zvrSiti samo doodredenog roka. To vrijeme u kojem treba iskoristiti neko svoje pravonaziva se prekluzivnim rokom; pravo traje onoliko koliko je propisomodredeno. Kad se u prekluzivnom roku ne izvrSi radnja i na taj naiinne iskoristi pravo, pravo se gubi u cjelini. Nestaju, dakle, iovlaStenje i

moguenost da se ono vrSi u sopstvenom interesu i zahtjev. Zato sud idrugi drlavni organi po sluZbenoj duZnosti paze na postojanjeprekluzije. Kad drLavni organ utvrdi da je prekluzivni rok istekao,mora odbaciti zahtjev.

OdrLaS je pribavljanje nekog prava proteka wemena pod odredenimuslovima. Da bi se odrLajem, U. protekom wemena steklo pravo, trebada je drlaina, drZanje tude stvari, savjesno. To znati, kad neko krozduLe wijeme savjesno drZi neku stvar, postaje njen vlasnik. SavjesnodrLanje znaei da drlalac misli o sebi da je vlasnik te stvari, buduei da jedo stvari do5ao na dopu5ten, zakonit naein. Prema tome, razlika izmeduprekluzije i odr?aja je u tome Sto se prekluzijom pravo gubi usljedproteka wemena, a odrL4iem sa pravo stiee usljed proteka wemena.Z4jednieko im je to Sto se u oba sluhja faktieko stanje pretvara u

Pravno.

I odrlaj ima za cilj da konsoliduje duZu zakonitu i savjesnu drZavinustvari. OdrLajem se stiiu samo stvarna prava, prava na stvarima kaoSto su svojina i sluZbenost. Zato je primjena prava odrLaja u pravnomprometu od manjegznacaja od zastarjelosti i prekluziie.


IX SUBIEKTI PRAVA

L Pojam subjekta prava

U pravnom odnosu nalaze se neposredno ili preko svojih organizaciialjudi. Oni su nosioci ovla5tenja i obaveza iz tog pravnog odnosa. Ovinosioci prava, nadleZnosti i obaveza nazivaju se subjektima prava,subjektima u pravnom odnosu, pravnim subjektima. Ta njihovaosobina da mogu biti nosioci prava i obaveza, ta moguenost da moguimati prava i obave ze naziva se pravnom sposobnoScu. Pod uslovimakoje odreduje pravni poredak, i grupi ljudi, kolektivitetu, mole bitipriznata posebna i samostalna pravna sposobnost. Takav subjekatprava naziva se pravnim licem. Svojstvo subjekta prava odredujepravni poredak. Ono ne zavisi od svijesti i volje subjekta.

Svijest o postojanju i sadrZini prava, Pravna svijest, veoma jezna-ajna, medutim , za stav subjekta Prema Pravu, a time i zaostvarivanje prava u druStvenim odnosima. ?ravna svijest se sastoji izdvije baziene komponente: saznania Prava i stava Prema Pravu.Saznanje pravaje jedan od osnovnih uslova za njegovu primjenu. No,ukoliko -ovjek ispunjava odredene psihieke i intelektualne uslove,smatra se da je obavezan na saznanie Prava i njegovu primjenu.Nepostojanje ovog elementa pravne svijesti Skodi onome ko ga nijestekao. Ignoratia legis nocet.ur)

2. Fizieko lice kao subjekat prava

Moderno pravo priznale svakom eovjeku, svakom fiziekom licusvojstvo pravnog subjekta. Za to priznanje je dovoljno da dijete budeLivo rodeno i da ima eovje-iji oblik, da nije monstrum. Fizieko licesmrcu prestaje da bude subjekat prava. Pod preciznim zakonskimuslovima sud moLe nestalo fizieko lice proglasiti umrlim. Tada se

sudskim aktom stvara oboriva pravna pretpostavka o prestankupravnog subjektiviteta fiziekog lica.

Pravni subjekti imaju izvjesne oznake, izvjesna obiljezja po kojima serazlikuju jedan od drugoga. Te oznake nazivaiu se i atributima

ur) Muhii dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo, 1983, str. 113 defini5e pravnu svijest

kao "skup psihidkih procesa dijim posredstvom omoguiuje subjektima prava da spoznaju

smisao pravnih zapovijesti i da prema njima zauzmu stav prihvatanja ili odbijanja"-

Interesantno je da pravnu svijest smatra elementom normativne sfere pravnog poretka.


pravnog subjekta, sluZe za identifikaciju svakog subjekta ponaosob,blile ga oznatavaju, njima se karakteri5e spoljni odnos pravnogsubjekta prema njegovoj sredini. U pravnoj teoriji se kaZe da atributisluZe za pravno odredivanje subjekata u pravu. Atributi fiziekog licakao pravnog subjekta su: ime, prebivaliSte i boraviSte i drZavljanstvo.

3. Pravna, gradansko pravna, poslovna ideliktna sposobnost fiziekog lica

Svaki je covjek subjekat prava. Takav njegov poloZaj u druStvu,moguenost da bude nosilac prava i obaveza naziva se pravnomsposobno5Cu. Pravna je sposobnost, prema tome, najopStije pravnostanje koje objektivno pravo priznaje svim ljudima. Kad se radi ogradanskom pravu, onda se pravna sposobnost manifestuje prekoimovine.62) Sposobnost da eovjek bude nosilac prava i obaveza, dabude pravni subjekat u stvari znaci mogucnost da ima prava, te da muobjektivno pravo priznaje i Stiti prava i ovlaScenja.

Poslovna sposobnost je takvo pravno stanje subjekta prava da moLepreduzimati voljne radnje relevantne za pravo. To je moguenostostvarivanja pravne sposobnosti, mogue,nost sticanja prava i obavezasvojim svjesnim radnjama, svojim svjesnim izjavama volje.

Pravni odnos moLe nastati iz skrivljene nedozvoljene radnje, izdelikta. Za delikt se odgovara, po5to je to ponaSanje protivno pravnojnormi i poSto je po pravilu skrivljeno. Ta sposobnost, to stanjepravnog subjekta da snosi sankciju za delikt naziva se deliktnomsposobnoScu.

4. Pravno lice kao subjekat prava

Pravno lice je konstrukcija prava, ali ipak predstavlja stvarnost,realnost. To je druStvena tvorevina, kolektiv, grupa ljudi, organizacUa,koja ima svoje posebne dru5tveno prihvatljive ciljeve i interese i kojojstoga pravni poredak priznaje pravni subjektivitet. Kao posebansubjekt, pravno lice se i faktiiki i juridieki jasno razlikuje od fiziekihlica koja se nalaze u njegovom sastavu ili su u vezi s njim. Pravno licenastaje osnivanjem, a prestaje brisanjem iz odgovarajue,eg registra ukojem se vode njegovi statusni podaci. Uslovi i postupak osnivanja i

62) Muhi6 dr Fuad: "Teorija prava", Svjetlost, Sarajevo, 1983, str. 135. govori i o "politidkojsposobnosti" kao posebnoj sposobnosti fizidkih lica.

Teorijski pravni pojmovi 4rprestanka precizno se ureduju zakonom. Kazlikuju se za pojedine wstepravnih lica.

Da bi se jednoj socijalnoj tvorevini priznalo svojstvo pravnog lica,potrebni su sljedeei elementi:

a) da postoji evrsta legalna organizacija (organizaciono jedinstvo) iorgani te organizacije preko kojih ona formuliSe svoje interese,ciljeve i odluke, stupa u odnose sa treCim licima i ostvaruje svojezadatke;

b) da ta organizacija ima cilj radi kojegje osnovana i da ima zadatkekoje treba da ostvaruje radi postizanja toga cilja. Zadaci treba dasu u skladu sa druStvenim interesima, ili da ne vrijed4ju interesedrustva. U ovom elementu pravnog lica dolazi do izrazaja poliileki ipravni reZim. DrZava ne dozvoljava osnivanje ni rad, ne piznaje,dakle, pravni subjektivitet organizacijama eiji cilj i zadaci nisu uskladu sa njenim interesima;

c) da istupa u svoje ime radi vrSenja prava i obaveza, da ima, znaei,svoju samostalnost i svoju egzistenciu, odvojenu od egzistencijepojedinaca koji su okupljeni u toj organizaciji;

dl da ima svoju posebnu imovinu, tj. samostalnu imovinu, odvojenuod imovine svakog elana toga pravnog lica i da samostalnoodgovara. Znaiaj imovine kao elementa pravnog lica zavisi odvrste pravnog lica i od oblasti drustvenog Zivota u kojoj onodjeluje. Otuda i teoretski stavovi koji idu od apsolutizacije donegi ranj a ovog eleme nta.

Slie no fizie kom licu i pravno lice mora posjedovati atribute kojiodreduju njegov pravni subjektivitet. Atributi su po vrstama i

osobinama prilagodeni specifienostima pravnog lica kao subjektaprava. U njih spadaju: ime ili firma, prebivali5te ili sjediSte i

drlavljanstvo ili pripadnost. Pravni relim ovih obiljeZja razlieft je odreLima istovrsnih atributa fiziekih lica.

5. Pravna, poslovna i deliktna sposobnostpravnih lica

?ravna lica imaju specijalnu pravnu sposobnost. Ona ne mogu imati,niti vrSiti ona prava i obave ze koje su vezane samo za fizieku lienost.Veeina autora smatra da pravna lica ne mogu imati ni sva preostalaPrava.


?ravna lica su ustanovljena radi postizanja izvjesnog cilja, pa i njihovapravna sposobnost treba da odgovara tome cilju. NaSe zakonodavstvoi sudska praksa su u pogledu ovog pitanja kolebljivi. Smatramo datreba prihvatiti shvatanje da pravna lica mogu imati samo ona pravakoja su potrebna radi postizanja ciljeva radi kojih su osnovana. Prematome, imaju specijalnu pravnu sposobnost u odnosu na fizieka lica.

Poslovna sposobnost znaei sticanje i vrSenj e prava i obaveza svojimsvjesnim radnjama - izjavom volje. Ta sposobnost odreduje se na istinaein kao i pravna sposobnost. Pravno lice nema svijesti, jer nju moLeimati samo eovjek. Buduci da prema ovome pravno lice ne bi mogloimati poslovnu sposobnost, a nuino je da je radi ostvarivanja svojihciljeva ima, morala su se ovdje napustiti neka obiljeZja poslovnesposobnosti fiziekih lica. Poslovna sposobnost pravnim licima mora sepriznati na osnovu drugih kriterija. Pravno lice se pojavlj uje kaosubjekt u pravnim odnosima, a svoju poslovnu sposobnost ostvarujeizjavama volje fiziekih lica koja ulaze u sastav njegovih organa.

Po5to organi pravnog lica mogu da ueine iprotivpravnu radnju vr5eeiposlove pravnog lica, valjalo je pravnom licu priznati i delikatnusposobnost i ueiniti ga odgovornim za delikte.

Odgovornost se danas proSirila i na rad lica zaposlenih u pravnomlicu, a ne samo organa. Ovakva delikatna odgovornost pravnog licapravda se teorijom rizika, po kojoj onaj koji vuee korist od nekedjelatnosti treba da snosi i Stetu koja bi proistekla iz te djelatnosti.

6. Zastupanje fiziekih i pravnih lica

6,1 . Pojam zastupniStva

Zastupni5tvo je odnos na osnovu koga jedno lice sklapa posao iliobavlja neku pravnu radnju, daje izjavu volje, za drugo lice, ali takoda sva pravna dejstva iz toga pravnog posla, odnosno radnje, prelazena to drugo lice. To je vrSenje neke pravne radnje za tudi raeun i uime drugog, za tude ime. Ovo znaei da se posljedice navedene radnjetieu ne onoga ko ih je preuzeo, nego onoga zakoga su preduzete. SvaovlaSCenja i obaveze iz toga pravnog posla ne nastaju za onoga ko jetaj posao zakljueio, koji je radnju predt)zeo, nego za onoga u eije jeime radio i za koga je posao zakljueio. I dalje, ekonomski efekat kojiproistiee iz posla tiee se imovine zastupanog, a ne onoga koji je posaozakljueio ili dao izjavu volje - zastupnika. Kako pravni, tako iekonomski rezultati posla pripadaju zastupanom.


6.2. Vrste zastupniStva

,,ZastupniStvo je jedinstvena ustanova i zahtijeva jedinstveno pravnoobjaSnjenje svojih djelovanj a".63) No, uprkos tome, brojnost tipovaodnosa u zastupniStvu zahtgeva njihovu sistematizaciju. Kriterija zaklasifikaciju zastupniStva ima viSe. N4jvaZniji su osnov i obimovlaStenja.

Pod osnovom podrazumijevamo pravnu einjenicu na kojoj odnoszastupanja poeiva. ?rema njemu zastupniStvo se moZe podijeliti na:zakonsko, statutarno, zasnovano na aktu nadleZnog organa izastupanje po punomoeju, ili ugovorno zastupniStvo. Razmotrit cemoukratko svaku od ovih vrsta.

Za lica koja su poslovno nesposobna postoji zakonsko zastupniStvo.Zakonom je odredeno da ta lica moraju biti zastupana i ko ih zastupa.

,,statutarno zastupniStvo" je pravno-tehnieki furmin.

Ono obuhvata ne samo zastupanje na osnovu statuta nego i na baziodredbi i drugih samoupravnih opStih akata ili pravila. U ovom smislustatutarno zastupniStvo odreduj e i Zakon o obligacionim odnosima (el.84). O statutarnom zastupniStvu bit ce viSe rijee i kod zastupanjapreduzeca.

Akt nadleZnog organa kao osnov zastupstva i kao posebnu vrstuzastupanja takoder spominje Zakon o obligacionim odnosima usvome elanu 84. NajeeSci pojavni vid ovog zastupanja jeste tzv.sudsko zastupstvo, ono koje se zasniva rjeSenjem nadleZnog suda. Uovu vrstu zastupnika spadaju naroeito zastupnik siroma5ne stranke iupravitelji steiajne mase i prinudnog poravnania.uo)Za lica koja su poslovno sposobna, ali nece ili ne mogu da vrSepravne radnje postoji ugovorno zastupni5tvo. Kod ugovornogzastupni5tva obim pravnih radnji koje obavlja zastupnik odreduje seovlaScenjem zastupljenog. To ovlaSCenje daje zastupljeni u vidupunomoei (punomoeje, opunomocje, ovla5cenje), kojom zastupljeniprenosi na zastupnika pravo da u njegovo ime i za njegov raeunobavlja pravne radnje. Zato se ugovorni zastupnik i zove punomocnik,a zastupljeni-vlastodavac ili nalogodavac. Punomoc je samostalan,apstraktan i jednostran posao, jednostrana iziava volje, kojom

u') Radovanovii-Vudkovid dr Marija: "Zastupni5tvo u gradanskom i privrednom pravu",Institut za uporedno pravo, Beograd, 1969, str. 111.ut)Vizner dr Boris: isto djelo, str. 381, sudsko zastupstvo svrstava u zakonsko zastupni5tvo u

Sirem smislu.


vlastodavac izjavljuje da ee u okviru punomoei smatratipunomo6nikove pravne radnje za svoje. Na ovakav karakter punomoeine utiee einjenica Sto je ono, eventualno, izdato na bazi dvostranogPravnog ugovora.

Obim ovlaSeenja, kao kriterij za klasifikaciju zastupniStva, jestemoguenost zastupnika da sklapa neodreden ili odreden, limitiran brojpravnih poslova u ime i za raeun zastupanog, odnosno da za njegadaje teorijski beskonaean ili taeno preciziran broj drugih pravnorelevantnih izjava volja. ?olazeci od ovoga kriterija zastupni5tvo molebiti opSte (generalno) ili posebno (specijalno).

Po opStem zastupniStvu, zastupnik moZe da obavlja sve poslove ili Sirikrug poslova za svoga vlastodavca. Za generalno zastupni5tvo je bitnoda je ovlaStenje na davanje izjava volja u tude ime i za tudi raeunodredeno na najuop5teniji naein ili po rodu, Po vrsti. Posebnimzastupni5tvom zastupnik se ovlaScuje na jedan ili na nekolikokonkretno odredenih poslova.

Ovla5cenje mole, nadalje, biti neogranieeno i ogranieeno.Neogranieenim ovlaSeenjem se prepuSta zastupniku da radi kakonalazi za potrebno, bez posebnog naloga i uputstva. Ograni-enim seovlaScenjem zastupnik ogranieava i treba da radi prema uputstvima,odnosno heno mu se nalaZe kako ce i koje e,e pravne radnjepreduzimati. Ogranieenje se moLe ticati i teritorije ilili vremena ukojima zastupnik djeluje.

Osnovi obligacionog prava

Gr,AVA Obligaciono - pravniodnosi (obligacUa)PRVA

I PIJAM. wRSTE 1 s IJBJEKTIOBLIoACIONIII ODNOSA

1 . Pojam i karakteristike obligacile

L L Pojam obligaciie

Obligaciono pravo je skup pravnih normi koje reguliSu obligacioneodnose.') Obligacioni odnos je takav pravni odnos medu odredenimlicima u kome je jedno lice obavezno da drugom licu izvrSi odredenueinidbu , a to drugo lice ima pravo, ovlaSe,enje, da traZi od prvog damu to ueini. Postoji, dakle, duZnost, obaveza najednoj strani i pravo,ovla56enje na drugoj. Obaveza i ovlaScenje su u korelaciji: ono Sto jeza jednog u tom odnosu duZnost , obaveza, za drugog je Pravo,ovlaScenje. Dug je jednak potralivanju. Ove termine susre6emo i uknjigovodstvu: ono Sto neko potraLuje je njegova aktiva, on ie za topovjerilac. Ono Sto neko duguje je njegova pasiva, za to je duZnik,pasivna strana. U imovini se, dakle, na strani duZnika pojavlj uje

') Isto, Jak5i6 dr Stevan: "Obligaciono pravo", Veselin Masle5a, Sarajevo, 1960, str.9.;Dordevii dr Zivomir, "Obligaciono pravo", Enciklopedija imovinskog prava i prava

organizacija udruZenog rada, tom II, SluZbeni list, Beograd 1978, str. 558; Vedri5 dr Martin:"Osnove imovinskog prava", Inlormator,Zagreb, 1916, str. 21 1.

46 Obligaciono - pravni odnosi [obligaciiaJ

pasiva, dug, a na strani povjerioca pojavljuje se aktiva, potraZivanie.Obligacioni odnosi se zasnivaju povodom prometa robe i usluga.

U obligacionom odnosu nalaze se dvije strane, s tim Sto na svakojstrani mole biti jedno ili viSe lica. Na jednoj strani lice koje jeovlaSeeno, ima pravo da traLi, zahtijeva i naziva se povjerilac ilivjerovnik (aktivna strana obligacije). To njegovo ovlaSeenje da traLineSto od druge strane naziva se ,,tralbinom", ,,potraLivanjem". Otudase obligaciono pravo naziva i traZbenim pravom.t) Na drugoj je stranilice koje je povjeriocu duZno da neSto ueini, pa se i naziva duZnikom(pasivna strana obligacije). Subjekti u obligacionom odnosu mogu bitipravna ifizieka lica: (ZOO, elan 2).t'

Na duZniku je da podmiri obavezu povjericou, da ueini ono na Sto jepovjerilac ovlaSien da od njega traLi. Otuda se obligaciono pravonaziva i obaveznim (lat: obligatio-obaveza) Obligacrjom se naziva i

eitav konkretni obligacioni pravni odnos izmedu povjerioca i duZnika.PoSto je obligacioni odnos pravni odnos, povjerilac moie duZnika daprinudi i putem intervencije drLavne vlasti da ucini ono Sto je duZan utom odnosu. Kao i drugi pravni odnosi, dakle, i obligactja je zaStieenai moZe se ostvarivati tuZbom sudu.

Pojam i zna-aj obligacionog odnosa moLe se vidjeti i iz zakonskogcilja ,,Radi stvaranja uslova za slobodan promet robe i obavljaniausluga na trZistu i za zadovoljavanje materijalnih i drugih potrebagradana , te radi osigurav anja odgovornosti preduzeca i drugihucesnika u pravnom prometu za izvrSavanje njihovih obaveza, ovimse zakonom ureduju osnove obligacionih odnosa (op5ti dio), ugovornii obligacioni odnosi u prometu robe i usluga."a)

L2. Karakteristike obligacionog odnosa

Obligacioni odnos je gradansko - pravni odnos, a njegova iakarakteristika u tome Sto je on pravni odnos izmedu taeno odredenihlicas) i povodom taeno odredene radnje.u' Obligaciono pravo spada urelativna prava, Sto znaei da ono ne djeluje prema svima i da njegovnosilac nue zaSticen protiv bilo euih radnji, Sto je slueaj kodapsolutnih prava. Povjerilac moLe svoje pravo iz obligacije ostvaritisamo prema svom duZniku. Prema trecim licima, koja nisu u tomobligacionom odnosu, povjerilac nema nikakvog prava.

')Jak5ii drSrevan, navedeno djelo, str. 17; Vedri5 drMartin, navedeno djelo, str.-r) Zakon o obligacionim odnosima, Sl. list RBiH, br.2192, (u daljem tekstu: ZOO).tt Zakon o obligacionim odnosima (Sl.list RBiH 2192), dl. 1 (dalje 6e se citirati kao: ZOO)5) Isto, Perovid dr Slobodan: "Obligaciono pravo", Privredna Stampa, Beograd, 1980, str. 18.u) Isto, Jak5id dr Stevan, navedeno dlelo, str. 31.

Obligaciono - pravni odnosi fobligacijaJ 47

Kad se radi o stvari povodom koje je nastao pravni odnos, razlikaizmedu stvarnog i obligacionog prava je u sljedeCem. Nosilac stvarnogprava mole svoje pravo na stvar ostvarivati neposredno i traLiti odsvih drugih lica da ga u tome ne ometaju, moZe je ustupiti drugompod kakvim hoce uslovima, moZe stvar uniStiti, oduzeti je od drugoga,pa i intervencijom drZavnog organa. Povjerilac u obligacionomodnosu, naprotiv, moLe svoje pravo na stvar ostvariti samoposredstvom duZnika. DuZnik, kao druga strana u obligacionomodnosu, valja da preduzme odredenu radnju kojom ee dovestipovjerioca u vezu sa stvari i omogueiti mu da se njom koristi. Da bipostao vlasnik, kupac ne moZe sam uzeti kupljenu stvar, nego mu jemora predati prodavac. Nadafe, stvarno pravo postoji na tae noodredenim stvarima (specijalno, individualno odredene), dok seradnja iz obligacionog odnosa mole ticati kako individualiziranih,specijalno odredjenih stvari, tako i stvari odredenih samo po rodu.

Obaveza iz obligacije je, po pravilu, pozitivna (aktivna). DuZnik jeduzan da neSto ucini ili da neSto da. Rjede je obaveza negativna isastoji se u uzdrLavanju da se neSto ueini, tj. u ne-injenju. Toneeinjenje, odnosno uzdrZavanje je konkretno, zna se Sta ne trebaue initi, odnosno od koje se radnje, koja bi se inaee pravovaljanomogla preduzeti, treba suzdrlati.

U naSem pravu, kao uostalom uopSte u modernom pravu, tipie natuLba za zaStitu obligacije je gradansko - pravna tuLba: na prvommjestu tuLba da se utvrdi da postoji potralivanje, odnosno obligacija,a potom tuLba za ispunjenje obligacije. Sredstva prinude protivduZnika koji neee da podmiri traZbinu svoga povjerioca nisuupravljena protiv njegove liinosti, nego protiv njegove imovine.Karakteristicna sankcija protiv prekrSioca obligacije je popravljanjeStete. Ona se vrSi na razne naeine. lzvrSavanje radnje koja je predmetobligacije mole se povjeriti nekom drugom ukoliko je to premakarakteru radnje moguee - na tro5ak duZnika. Pored toga, sud moZeprocijeniti vrijednost neizvrSene radnje i narediti da se ona isplati izimovine duZnika. Nece li duZnik dobrovoljno da podmiri te izdatke,sud ee narediti njegovu prisilnu naplatu putem javne prodajeduZnikove stvari. Ne moLe se, dakle, duLnik prisiliti da izvrSi odredenuradnju. Kao Sto se vidi, obaveza iz obligacije je uvijek imovinska i

ostvaruje se na imovini duZnika. To je njegova pasiva, dug. Pojavljujese i u imovini povjerioeevoj kao aktiva, potralivanje.

L5. Obligaciona radnja

Obligacioni odnos odreden je pravnom normom. Dispozicijom pravnenorme odredeno je pona5anje lica (subjekta) u toj obligaciji. To

4A Obligaciono - pravni odnosi [obligaciiaJ

njihovo ponaSanje, ono Sto treba da rade u tom obligacionomodnosu, naziva se obligacionom radnjom, radnjom obligacije, ili samoradnjom, a ponajee5ce einidbom, prestacijom. Sama ta radnja jepredmet obligacUe, za razliku od sadrZine obligacije. SadrZina suprava i obaveze subjekata u obligacionom odnosu: ovlaSeenjepovjerioca da traLi od duZnika odredeno ponaSanje i duZnost duZnikada udovolji tome zahtievu povjerioca, da postupi onako kako jeobavezan.T)

Obligaciona radnja mole se sastojati u davanju (dara) neke stvari, unekom einjenju (facere), u neeinjenju (non facere), tj. u uzdrLavanjuda se nesto ueini, u propustanju da se neSto uradi, ili u trpljenju (pati),podnoSenju, dopuStanju da povjerilac ne5to eini, Sto inaee ne bi smio.DuZnik moZe biti obavezan da svom povjeriocu preda neku stvar (nPr.preda kupcu prodatu stvar). Radnja se moZe sastojati u tome daduZnik ne5to uradi povjeriocu, da mu obavi neki Posao (nPr. uzorenjivu, preveze namjestaj, posreduje u zakliueenju ugovora). Radnjaobligacij e moZe biti i neeinjenj e, uzdrLavanje duZnika od neeega, Stobi duZnik inaee imao pravo da uradi (npr. neee raditi u radionici u

odredeno vrijeme da bi komsije imale mira). Slieno je sa trpljenjem:duZnik se obavezuje da ee dozvoliti, da se nece protiviti da povjerilacradi neSto Sto bi mu taj duZnik da nema obligacije, mogao zabraniti(npr. da postavi stub na njegovom zemljiStu, da zastupa i konkurentekomitenta).

Kao Sto se vidi, obligaciona radnja mole biti pozitivna ili aktivna i

negativna ili prasivna . Obaveza duZnika na davanje i einjenje jepozitivna einidba, dok su propuStanje i trpljenje negativne einidbe.

Obligaciono pravo kao dio gradanskog, odnosno imovinskog Prava,reguliSe imovinske odnose medu ljudima. Stoga i obligaciona radnjamora biti na prvom mjestu imovinskog karaktera, mora se ticatineposredno ili posredno imovine lica koja zasnivaju obligacioniodnos.u) A to zna(i da mora biti izraziva u novcu.

Radnja, nadalje, treba da je moguea (ZOO, elan 46) ier ,,Sto nijemoguee, nijesi mi duZan" .e) Besmislica bi bila obavezivati se na neSto

7) Isti sLav zauzima i veiina drugih autora. Vidjeti Jak5ii dr Stevan, navedeno djelo, str. 32;

Perovid dr Slobodan, isto djelo, str. 71; Vedri5 dr Martin, navedeno djelo, str. 214. Suprotan

stav zauzima Gams dr Andrija: "Uvod u gradansko pravo", Opiti deo, Naudna knjiga,Beograd 1963, str. 143. Prema ovome autoru, radnja nije predmet nego sadrZaj obligacije.Predmet obligacije je ona ekonomska vrijednost koja se putem odredjene dinidbe prenosi iz

imovine duZnika u imovinu povjerioca.*t Jakli6 dr Stevan, navedeno djelo, str. 36; Barovi6 dr Slobodan, navedeno djelo, str. 13.

"' Op5ti imovinski zakonik za Cmu Goru, dlan 914.

Obligaciono - pravni odnosi (obligacijaJ 49

Sto je nemoguce ueiniti, tj. Sto niko ne moLe uraditi jer se radi oobjektivnoj nemoguenosti. Ali ako radnju ne moLe uraditi duZnik, aneko drugo lice bi to moglo ueiniti, onda takva radnja moZe bitipredmet obligacUe. Ovdje je u pitanju subjektivna nemoguenost. NUeu stanju to uraditi onaj subjekt koji se obavezao, ali je inaeeobjektivno ta radnja mogu6a. U slu-aju subjektivne nemoguC,nosti,obavezaje valjana. DuZnik mole platiti nekom drugom ko tu radnjumoZe izvrSiti, ili moZe povjeriocu naknaditi Stetu zbog neizvrSenja.

Radnja koja je predmet obligacije treba da je dopuStena (ZOO, elan46). Jasno je da se na pravno nedopuStene radnje niko ne moleobavezati. Pravo nareduje ili zabranjuje ili ovlaSe uje na nekoponaSanje, pa se razumije da ne moZe regulisati istovremeno istoponaSanje kao zabranjeno i kao dopuSteno. Pravno nedopuSteneradnje mogu biti ili na osnovu nekog propisa, ili su to po moralnomshvatanju druStva nedopustiva ponaSanja. Predmet obaveze jenedopuSten ako je protivan ustavu, prinudnim propisima i moraludruStva (ZOO, clan 49).

Najposlije, radnja treba da je odredena (ZOO, elan 46), da se Ponekim osobinama, znacima i pojedinostima zna o kojoj se einidbiradi. Treba da se zna koju stvar duZnik treba da preda povjeriocu,odnosno Sta treba da uradi, kako da to uradi, na kom mjestu i kada.Kao odredene obligacione radnje smatr4ju se i tzv. odredive radnje.To su radnje za koje su subjekti obligacije odredili samo nekepodatke, elemente, na osnovu kojih se einidba moZe identifikovati(npr. obaveza duZnika moLe biti da preda odredenu stvar kadpovjerilac zatraZi i na mjestu gdje on zatraZi). Ovdje spadaju naroeitoalternativne i generieno odredene einidbe. DuZnik moZe biti obavezanda preda ovu ili onu stvar, ili da izvr5i ovu ili onu radnju (alternativno,jednu ili drugu) . lzbor moie biti ostavljen duZniku ili povjeriocu.Predmet obligacije mogu biti i radnje povodom stvari odredenih poredu i po vrsti, stvari koje nisu individualizirane (Lito, bicikli, cipeleitd). Predmet obavezeje takode odrediv kad su strane ostavile treeemlicu da ga odredi. Ako ga nece ili ne moLe odrediti, obligacioni odnosje niStav. Ima miSljenj a da bi trebalo dopustiti da treee fice zamijenisud na zahtjev bilo koje stranke u obligacionom odnosu.ro)

Ako je predmet obaveze nemogue , nedopu5ten, neodreden ilineodrediv, obligacioni odnos je niStav. On je niStav zbog predmeta(ZOO, elan 47).

'o) Cigoi dr Stojan: "Komentar zakona o obligacionim odnosima" (redakcija: Blagojevii drBorislav i Krulj dr Vrleta), Savremena administracija, Beograd, 1980, str. 160.

50 Obligaciono - pravni odnosi (obligaciiaJ

2. Vrste obligacila

2. L Prema vrsti radnje

Radnja obligacij a mole se sastojati, kao Sto je vei reeeno, u davanju,einjenju i neeinjenju, odnosno trpljenju. To znaei da duZnikova ulogau jednom obligacionom odnosu mole biti aktivna, kad neSto daje ilieini, ili pasivna, kad je obavezan da neSto ne iini, da propusti, Sto bi,da nije obligacije, imao pravo da ueini, ili da trpi neSto Sto inaie ne bibio duZan. Prema ovom kriteriju, tj. da li se radnja sastoji u davanju i

einjenju, ili u neeinjenju itrpljenju, obligacije se dijele na aktivne ilipozitivne i pasivne ili negativne.

Obligacije su eisto (strogo) liene ako je einidbu duZan da izvrSi samoCuZnin i niko drugi (lat: intuitu personae). Nema uticaja iz kojih jerazloga doSlo do nam etanja, odnosno do prihvatanja takve obavezeda ce se obligacija smatrati ispunjenom samo ako radnju izvrSi lienoduZnik. Ne mora se raditi o nekoj posebnoj sposobnosti duZnika, ili opovjerenj u povjerioca, iako to jest najeeSce slueaj. Ostale suobligacije tteiienL, mada ih neki autori nazivaju lienim obligacijama.")einiCnu moZe za duLnika izvrSiti i neko drugi.12) Neliane su obligacijeobiino pozitivne. Povjeriocu je svejedno ko ie mu dati stvar, ili ko eemu izvrSiti radnju.

?rema tome da li se radnja obligacije moLe izvrSiti u odredenom,odnosno u kratkom vremenu, ili izvrSenje traje dule vremena,obligacije su trenutne ili trajne. Trenutna bi obligacija bila predajaprodate stvari ili prevoz u jednoj ili u nekoliko tura, jednom zadrugom. Trajna je obligacija npr. zakup, obaveza transportneorganizacije da svu robu nekom prevozi od Leljezni-ke stanice doskladiSta. Trajanje obaveze mole biti za odredeno vrijeme (6 mjeseci,godinu dana) ili za neodredeno vrijeme, nPr. do otkaza.

S obzirom na to da li je radnja obligacije djeljiva, moZe se izvr5iti udijelovima (na obroke) koji imaju ista svojstva ili je nedjeljiva, nemoLe se rastavljati, ne moLe se izvrSiti dio po dio a da to ne pokvarinjenu suStinu i smanji vrijednost, obligacije su djeljive ili nedjeljive(ZOO, elan 412). Djeljiva je obligacija nPr. dug u novcu. Dug od IOOO

din. moLe se vratiti odjednom, a moZe u obrocima, jednakim (5 putapo 2OO din.) ili nejednakim. Obligacija moZe biti nedjeljiva usljedprirodnih ili ekonomskih svojstava radnje, odnosno po zakonu iliugovoru kada su se subjekti obligacionog odnosa sporazumjeli da

tt) Loza dr Bogdan: "Obligaciono pravo", Op5ti dio, Pravni fakultet, Sarajevo 1974, str.24.

'r)Isto, Milo5evii dr Ljubi5a: "Obligaciono pravo", Naudna knjiga, Beograd 1977, str" 48.

Obligaciona - pravni odnosi [obligacijaJ

duZnik izvrSi einidbu odjednom, u cjelini (tzv. pravna nedjeljivost),npr. sporazum da duZnik vrati dug odjednom, a ne u ratama.

Obaveza iz obligacionog odnosa mole se izvrSiti jednom radnjom, bezobzira na to da li ta radnjatraje kratko ili duZe vremena, a moZe biti i

takva da je duZnik obavezan preduzeti viSe radnji, koje sve zajednosaeinjavaju predmet obligacije. Po tom kriteriju, obligacije se dijele najednostavne ili proste i sastavljene ili sloZene. Pojedine radnjesastavljene obligacije mogu, ali ne moraju biti poznate prilikomzasnivanja obligacionog odnosa. I jednostavna i sastavljena obligacijamogu biti djeljive ili nedjeljive, trajne ili trenutne. Kriteriji za podjelusu razlieiti. Jednostavna obligacija bi bila prodaja predatih stvarikupcu. Obaveza se moLe sastojati od jedne ili viSe radnji, mogu sestvari predati odjednom ili od viSe puta, ili kroz duLe vremena. Radnjaje uvijek ista - davanje stvari. SloZena, sastavljena obligacija bi bilageneralno zastupanje: zastupnikova obaveza moZe se sastojati usklapanju ugovora, u podizanju tuLbe, u zastupanju pred drZavnimorganom, u naplati potraiivanja, u prijemu neke stvari, u isplati duga,u nadgledanju nekih radova itd.

Sastavljena obligacija moLe se sastojati i iz jedne glavne i sporednihobligacija. Razumije se da su one vezane i da je znaeaj sporednihobligacija manji. Sporedne sluZe uvecanju ili dopuni glavne obligacije,zavisne su o glavnoj obligaciji, Sto zna(i da nisu samostalne. Zbogtoga one dijele pravnu sudbinu glavne obligacije. Nastaju uvijek sglavnom, a najeaSe,e i prestaju kad prestane glavna obligacija.Sporedna bi obligacija bila predaja kamata uz glavnicu, plodova uzglavnu stvar, npr. uz stoku, voeke i sl.

Obligacije mogu biti noveane i nenoveane. Podjela je jasna: da li jeobaveza duZnikova da povjeriocu da novac, ili neku stvar, odnosno dane5to ueini ili ne ueini. PoSto je novac opSte mjerilo vrijednosti,ekvivalent za druge imovinske vrijednosti i opSte sredstvo plaeanja,nenoveane se obligacije veoma lako i jednostavno mogu pretvoriti unoveane. To je naroeito slueaj kod povrede obligacije, kad duZnik neizvrSi obligacionu radnju. Tada nastaje obaveza na naknadu Stete kojase, po pravilu, placa novcem.

2,2, Prema naeinu odredivanja obligacioneradnje

Obligaciona radnja, kao Sto je reeeno, treba da bude poznata, dabude na neki naein odredena. Ylole se znati u momentu nastajanjaobligacije taeno u iemu se radnja sastoji, Sta treba da subjekti uradeda bi ispunili obligaciju (npr. kupac da plati odmah i odjednom I OOO

5l

52 Obligaciono - pravnr odnosi [obligacijaJ

dinara, a prodavac da mu preda 5OO kg jabukai 2OO kg kruSaka od triputa u jednakim dijelovima i u roku od mjesec dana). Radnjaobligacij e mole biti i odrediva (npr. neke osobine, vrijeme, mjesto i

naein izvrSenja i sl. , poznate su ili iz propisa, ili iz obieaja, ili ee ihneko naknadno odrediti). Radnja obligacije mole biti, dakle, razlicitoodredena. Yo kriteriju kako je odredena obligaciona radnja, obligacijese dijele na: individualne ili specijalne, generiene (odredene po vrsti),alternativne i fakultativne.

Specijalna ili individualna obligacija je ona kod koje se zna na koju jeeinidbu duZnik obavezan. Radnja je specijalno odredena i obligacijase moZe ispuniti samo izvrSenjem te radnje, npr. mora se vratiti istastvar data u zakup. Za specijalne obligacije je karakteristieno daduZnik ne odgovara ako se iinidba ne mohe izvrSiti usljed naknadeobjektivne nemoguenosti.

Predmet obligacije moZe biti odreden samo po redu, Po vrsti. To sugeneriene obligacUe. Za razliku od individualnih, kod kojih je predmetobligacije taino odreden, kod generie nih nUe dovoljno odreden.Odredena je samo vrsta, rod stvari (genus, rod) ili radnje obligacije, akoja ee to stvar, odnosno radnja baS biti pri izvrSenju obligacije, zastranke u obligacionom odnosu je manje vaZno. Obieno se radi ozamjenljivim stvarima eija vrsta moLe biti odredena Sire ili uLe.

Za generiene obligacije je karakteristieno da se duZnik ne oslobadaobaveze ako stvar propadne, eak i kad sve Sto duZnik ima od takvihstvari propadne, pa i bez njegove krivice. Predmet obligacije je veomaSirok i ne propada cijela vrsta, pa da se ne moLe obaveza izvrSiti.Ipak, ako su predmet obligacije stvari odredene po rodu koje se imajuuzeti iz odredene mase, obaveza prestaje kad propadne cijena masatih stvari (ZOO, elan 555).

Predmet obligacije mogu biti dvije ili viSe radnji, a duZnik je dulanizvrSiti samo jednu od njih. To je alternativna obligacija (ZOO, elan4O3). Obaveza je u alternativi: ima viSe moguenosti za ispunjenje, dobaveza se izvrSava jednom ili drugom radnjom (alter=drugi). DuZniknije obavezan izvrSiti viSe radnji predvidenih obligacijom kumulativno,nego samo jednu od njih. Koja ee to biti, zavisi od dogovora stranaka.Izbor se moLe ostaviti povjeriocu ili duZniku ili nekom trecem, Stozavisi od sporazuma stranaka. Ako strane nisu ni5ta odredile, pravoizbora pripada po zakonu duZniku (ZOO, elan 4O3). Alternativnuobligaciju, dakle, karakteriSe moguenost izbora jedne izmedu viSepredvidenih radnji. Obligacija je ispunjena kad je izvrSena jednaradnja, iako ih ima vi5e koje su dolazile u obzir. Na primjer, lice Apozalmi licu B I O.OOO din. i sporazumiju se da B moLe Po svom

Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ cc

izboru vratiti I O.OO0 din, ili dati svoj sat, ili skrojiti i saSiti odijelo, ilidonijeti u kueu licu A 5OO kg jabuka. Sta god od ovih radnji ueini, B jeispunio obligaciju. U pogledu naknadne nemogucnosti ispunjenjaobaveze nastale bez krivice stranaka, za alternativnu obligaciju jekarakteristieno da se obaveza ne gasi nego se ogranieava na preostalipredmet (ZOO, elan 4O7), i to bez obzira na to ko je imao pravoizbora. Ako je neka od predvidenih radnji postala nemoguca krivicomonoga ko je imao pravo izbora, on u principu moZe birati odpreostalih radnji onu koju hoee. Zakon predvida i druga pravila kodnaknadne subjektivne nemoguenosti (ZOO, elan 408).

Obligacija moLe biti i takva da se tiee jedne radnje, predmet joj jejedna odredena radnja, ali duZnik je ovlaSien da obligaciju ispuni iizvr5enjem druge, ali opet odredene radnje. To je fakultativnaobligacija (ZOO, elan 4O9). Stolar je pogodio da napravi kombinovaniormar po nacrtu. Dogovoreno je da on ipak moZe umjesto izradeormara raditi kod istog saugovaraea tri dana druge stolarske radove.Obaveza je duZnika samo jedna radnja (izrada ormara) , ali on ipakmoZe ispuniti obligaciju idrugom predvidenom radnjom (tri danarada). To znaci da se fakultativna obligacija moZe ispuniti dvjemaradnjama. U prvi mah fakultativna obligacija podsjeca na alternativnu.Razlika ipak postoji. Kod alternativne obligacije je predmet viSee inidbi, kod fakultativne samo jedna. Kod ispunjenja alternativneobligacije neko ima pravo izbora jedne od predvidenih einidbi; kodfakultativne duZnik je obavezan da izvrSi onu radnju koja je predmetobligacije, ali je ovlaSeen da se moZe osloboditi obaveze i izvrSenjemone druge -inidbe koja je predvidena obligacijom. DuZnikje ovlaSeenda bira kako ie ispuniti obligaciju: izvrSenjem jedne ili druge radnje,ali povjerilac moLe zahtijevati samo onu radnju koja je predmetobligacije (ZOO, elan 4lO). To znaei da je duZnik obavezan Premapovjeriocu samo na jednu radnju - onu koja je predvidenaobligacijom, ali je pri ispunjenju ovlaScen na izbor izmedu dvijeradnje, koje su opet predvidene obligacijom. Ukoliko dode donaknadne objektivne nemogucnosti izvrSenja radnje koja je predmetobligacije, obligacija prestaje. No, duZnik moLe, ako hoce, izvrliti onudrugu radnju predvidenu obligacijom. Obligacija prestaje i kadanaknadno postane nemoguee izvrSiti radnju koja je predmetobligacije, onu prvu radnju, usljed krivice povjerioda. Ako bi zanaknadnu nemoguenost bio kriv duZnik, on moZe birati: da izvrSi onudrugu radnju, ili da obligaciju ne ispuni uopSte, u kom bi slueajunastala njegova obaveza za naknadu Stete, Sto povjerilac jedino molei da traLi (ZOO, elan 4 I O).

Posebna vrsta obligacija su prirodne ili naturalne obligacij e. Za razlikuod ostalih, prirodne obligacije nisu pravno zaStidene, ne mogu se

s4 Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ

ostvarivati putem suda, ali su ipak pravno priznate. Njihovo izvrSenjeje stvar samih subjekata. DuZnik, ako hote, mole izvrSiti obavezu, aliga povjerilac ne mole natjerati na izvrSenje. Kada duZnik izvrSiobavezu, smatra se da je ispunio obligaciju, a ne da je to poklonio, iliuradio bez ikakve naknade. Ono Sto je ueinjeno, ueinjeno je uizvrSenju obaveze iz te naturalne obligacije i duZnik ne bi mogaotraliti da mu se vrati ono Sto je ueinio (ZOO, elan 213). Takode, akobi duZnik ispunio naturalnu obligaciju u zabludi, smatrajuei da je bilaprava obligacija, ne bi mogao traliti povracaj, jer bi ta njegova radnjapredstavljala ispunjenje obligacije. Utoliko je i naturalna obligacijapravno priznata, izvr5enje obaveze ne smatra se da je ueinjenoneosnovano.

3. Subjekti obligacUe

5. L Ko su subjekti obligacie

Obligacija kao dvostrani pravni odnos se, po pravilu, obrazuje izmedudva lica koji su subjekti toga odnosa. Jedan subjekt je nosilac prava -

povjerilac, drugi je nosilac obaveze - duZnik. Jedan potraLuje, drugiduguje. Ti subjekti obligacije mogu biti kako fizieka lica, tako i pravnalica, i to na svakoj strani. Oba subjekta mogu biti fizieko ili pravnolice, kao Sto moZe biti na jednoj strani - povjerilaikoj ili duZniekoj -

fizieko, a na drugoj strani pravno lice (elan 2. ZOO).

Obligacioni odnos moZe biti i takav da svaki od subjekata obligacije i

nesto potraZuje i istovremeno neSto duguje, da je svaki od njih i

nosilac ovlaScenja i nosilac obaveze. Ove su obligacije vrlo ieste.Takav je ugovorni odnos kupoprodaje. Prodavac je obavezan da predakupcu prodatu stvar, a od kupca potraZuje cijenu, dok kupacpotraLuje od prodavca kupljenu stvar, a duguje mu cijenu. einidbasvakog od njih sastoji se istovremeno u davanju i primanju. Takveobligacije nazivaju se dvostranim ili dvostrano obaveznim, za razlikuod onih prvih, u kojima je jedan subjekt povjerilac, a drugi duZnik i

koje se stoga nazivaju jednostranim ili jednostrano obaveznimobligacij ama.

Obligacija mole biti i takva da na jednoj ili na drugoj strani ili na objestrane istovremeno bude viSe subjekata. Razumljivo je da obligacijane moZe biti sa jednim subjektom, jer se ne moLe biti u pravnomodnosu sa samim sobom. Naime, ne mole niko sebi dugovati, nitineSto od samog sebe potraZivati.

Obligaciono - pravni odnosi fobligacijaJ DC

5.2. MnoZina subjekata obligactie

U obligacionom odnosu moZe se naei u isto vrijeme po viSe lica nasvakoj strani ponaosob, tj. viSe lica kao povjerioci, ili viSe lica kaoduZnici, ili da bude po viSe lica na obje strane, tj.u istoj obligaciji imai po viSe povjerilaca i po viSe duZnika. Do takvih slueajeva mohe dociiz razlieitih razloga. Takode, medusobni odnos viSe lica kojapredstavljaju istu stranu obligacije mole biti razlieit. Radnja obligacijemoZe biti djeljiva, pa da viSe lica budu obavezni, ili da se pojave kaopovjerioci, ili svi zajedno ili svaki ponaosob. Radnja obligacij e moZebiti i takva da se mole izvrSiti samo odjednom, da se ne moLe dijeliti i

da stoga svako lice koje se nalazi na povjerila-koj strani moze tralitiispunjenje cijele radnje, odnosno svako lice na duZniekoj strani moLeispuniti samo cijelu obligaciju.

Kad je radnja obligacije djeljiva, a odnos izmedu mnoZine subjekataobligacije je takav da je svaki povjerilac ovlaSeen da traLi samo svojdio traZbine, odnosno da svaki duZnik duguje samo svoj dio duga,takva obligacija je razdijeljena ili podijeljena ili prosta zajedniekaobligacija.'') Na primjer, lica A i B obeCaju da 6e platiti 5OOO din.nagrade onome ko im donese izgubljenu stvar. Nagrada, dug, dijeli senapola, te je svaki duzan isplatiti nalazaeu po 2.5OO dinara. Ovo bibila aktivna razdijeljena obligacija, jer je na povjerila-koj strani viSelica. Ako je mnoZina subjekata na duZniekoj strani, govori se opasivnoj razdijeljenoj obligaciji. Lice A odredi testamentom danjegova djeca B i C vrate njegov dug od 5.OOO din. njegovompovjeriocu licu D. Lice D ima pravo potralivanja od svakog odnasljednika B i C, odnosno svaki nasljednik duguje Po 2.500 din.

Sto se tiee medusobnih odnosa vi5e obaveznika (saduZnika) ili viSepovjerilaca (sapovjerilaca), ti odnosi mogu biti uredeni njihovimsporazumom tako da u obligaciji uiestvuju sa jednakim ili nejednakimdijelovima. YloLe, dakle, da svaki duguje po jednak dio (po l/3, Po| /2 itd), prema tome koliko je duZnika, odnosno da svaki potraZujepo jednak dio. A moZe biti uredeno i tako da su ti dijelovi nejednaki.Ako medu saduZnicima, odnosno medu sapovjeriocima nema o tomeposebnog sporazrrma, smatra se da u obligaciji u-estvuju sa ravnimdijelovima (ZOO, ilan 412). Taj njihov odnos naziva se unutraSnjimodnosom ili medusobnim unutraSnjim odnosom duZnika, odnosnopovjeril aca.

eim je na jednoj strani obligacije viSe subjekata, a radnja je djeljiva,obligacij a je razdijeljena, ako zakonom ili ugovorom nije odredjeno da

'') Isto, Milo5evii dr LjubiSa, navedeno djelo, str. 280.

56 Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ

je ta obligacija solidarna. Ukoliko se radi o ugovoru u privredi, postojizakonska pretpostavka o solidarnoj obligaciji koja se ugovorom moleiskljueiti (ZOO, elan 413).

Razdijeljena obligacija je, u stvari, skup viSe samostalnih pojedinaenihobligacija. One su samo prividno jedna obligacija. Svaki dio traLbine,odnosno prava postoji sam za se, ima svoju pravnu egzistenciju, svojupravnu sudbinu. Tako svaki sapovjerilac ima pravo da traLi samo svojdio traLbine, a svaki saduZnik je obavezan da ispuni samo svoj dioduga. Ako jedan saduZnik nije u mogucnosti da izvrSi svoju obavezu,povjerilac ne moLe taj njegov dio duga traLiti od drugih saduLnika.ta\Isto tako, za povredu duZnie ke obaveze jednog saduZnika neodgovaraju ostali . Zastarjelost teee posebno prema svakomsaduZniku. Najposlije svaki odgovara za svoj dio duga, ali se mogutuZiti jednom tuZbom svi saduZnici, a moLe i svaki ponaosob,odvojeno za njegov dio duga.

Kod mnoZine subjekata u jednoj obligaciji njihov medusobni odnosmoLe biti i tako ureden da su svi saduLnici obavezni da izvrSe cijelueinidbu, i da su svi sapovjerioci ovla56eni da traLe izvrSenje cijeleeinidbe. I to bez obzira na to Sto je radnja obligacije djeljiva. To susolidarne obligacije (solidum=ivrsto, cijelo). Princip je: jedan za sve,svi zajednoga. Odnos solidarnosti moZe postojati na strani povjerilaca(aktivna solidarnost), kao i na strani duZnika (pasivna solidarnost), amoZe istovremeno i na obje strane.

Svi povjerioci zajedno, kao i svaki sapovjerilac odvojeno mogu traLitiispunjenje obligacije, cijele ili njenog dijela. Solidarna obligacij a jejedinstvena: postoji jedna obaveza i jedno potralivanje.tt) No, svakiod solidarnih povjerilaca ovla5ien je da trali izvrSenje einidbe, i tocijele, kako od svih saduZnika, tako i od svakog pojedinaeno. YloletraZiti i ispunjenje samo jednog dijela duga. Mogu i svi sapovjeriocizajedno traliti izvrSenje einidbe i opet cijele ili nekog njenog dijela.Mogu traZiti od svih saduZnika zajedno ili od svakog pojedinaeno.Dakle, kod aktivne solidarnosti postoji jedno potraZivanje, a viSeovlaS6enih lica - povjerilaca.

Isto tako kao Sto su svi povjerioci sapovjerioci, tako je i svaki duZniksaduZnik za cijeli dug. Izvr5enje einidbe u cijelosti ili samo nekognjenog dijela mobe se traZiti od svih zajedno, ili od svakog saduZnikaponaosob. Svaki duZnik moZe izvrSiti einidbu bilo kom povjeriocu itime se odnos razrjeSava. Kad ma koji od saduLnika ispuni obligaciju

'o)Isto, Milo5evid dr Ljubi5a, navedeno djelo, str. 281

'') O drugadijim mi5ljenjima vidjeti: Perovii dr Slobodan, navedeno djelo, str. 123-125.

Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ DI

u cijelosti, obligacija prestaje potpuno bez obzira na to kome je odsapovjerilaca izvrSena einidba (ZOO, elan 4l4). Ako potraZivanje izsolidarne obligacije ne izmirijedan saduZnik, izmirenje se moZe tralitiod drugog ili od svih zajedno.

Sve dok se einidba ne izvrSi potpuno, bez obzira na to koji je duZnikizvrSio, svaki sapovjerilac moie traLiti izvrSenje preostalog dijela odsvih saduZnika zajedno, ili od svakog ponaosob, pa i od onoga koji jevee izvrSio dio einidbe. Nijedan saduZnik ne skida sa sebe obavezutime Sto izvrSi dio einidbe. Kod solidarne obligacije nema svog dijela,kao kod podijeljene. U tom je smisao pasivne solidarnosti: svisaduZnici duguju cio dug. Dok god postoji ma koji dio duga, za njegaodgovaraju svi solidarni duZnici. Ipak, ,,od viSe solidarnih duZnikasvaki mole dugovati s drugim rokom ispunjenja, pod drugim uvjetimai uop6,e s razlieitim odstupanjima" (ZOO, elan 414).

I u solidarnoj obligaciji postoji unutraSnji odnos, odnos izmedusolidarnih povjerilaca izmedu sebe, kao i odnos izmedu solidarnihduZnika. Kakav je taj njihov medusobni odnos, zavisi od njihovogsporazuma. Onaj koji ispuni cijelu obligaciju ima pravo da traLi odostalih saduZnika da mu naknadi svaki od njih onaj dio koji otpada natoga saduZnika (ZOO, elan 423). To je pravo regresa. Isto tako svakisolidarni povjerilac ima pravo da traLi svoj dio traLbine od povjeriocakome je izvrSena cijela obligaciona radnja (ZOO, elan 434).

To znati da je u solidarnoj obligaciji obaveza svakog saduZnika da izwSicijelu einidbu, ali ne i da snosi cio teret. Teret, dug je raspodijeljen nasve duZnike prema dijelu koji na svakog od njih otpada po sporaznmlr,ili, po zakonu, ili po posljednoj volji ostavioca. Takode, ovlaSeenj e izsolidarne obligacije da traZi izvrSenje cijele einidbe pripada svakomsolidarnom sapovjeriocu, ali mu ne pripada cijela korist. I korist,odnosno vrijednost einidbe se dijeli na sve sapovjerioce.

Vanjski ili spoljni odnos je ono Sto je karakteristiino za solidarneobligacije. Postoji jedinstvena traZbina i solidarni povjerioci su premaduZniku jedinstveni, jedna cjelina, kao Sto su takode i solidarniduZnici jedinstveni. Ako se izvr5i obligaciona radnja ma komesolidarnom povjeriocu, obligacija prestaje. Smatra se da je izvr5enasvima zaledno i svakom posebno.

Solidarna obligacija se ne pretpostavlja u gradanskom pravu.Solidarnost mora proisticati ili iz volje stranaka (ugovor, testament) iliiz zakona.tu) Po zakonu su npr. nasljednici solidarni duZnici

ru) Perovi6 dr Slobodan smatra da solidamost moZe nastati, pod odredenim uslovima, ipre6utno odnosno posredno (navedeno djelo, str. 128).

5B Obligaciono - pravni odnosi (obligacijaJ

povjeriocima umrlog; mjenieni potpisnici su solidarni duZnicizakonitom imaocu mjenice. U privrednom pravu se solidarnostobligacije pretpostavlja (ZOO, elan I l5).

5.3. Promjena subjekata obligacUe

U pravnom odnosu uopilte, izuzev ako se radi o strogo lienom odnosu,strane koje u njemu ueestvuju mogu se mijenjati. To vaLi i zaobligacioni odnos, u kome predmet obligacije ima imovinskuvrijednost, jer se u naeelu moLe imovinom raspolagati. Mogu se,dakle, prava i obaveze iz obligacionog odnosa prenositi na druga lica.Razumije se, samo predmet obligacije ostaje isti. Ne mijenja sesadrlaj obligacije, nego se samo mijenjaju lienosti koje u niojueestvuju. Umjesto ranijeg povjerioca moLe u istoj obligaciji docidrugi i imati ista ovla5cenja, kao Sto moZe umjesto ranijeg duZnikado6i novi i preuzeti istu obavezu koju je dugovao raniji duZnik.

Ako se u istoj obligaciji mijenja povjerilac, to se naziva ustupanjemtraZbine ili cesijom. Ako se subjekt mijenj a na pasivnoj strani, ako se,dakle, mijenja duZnik u istoj obligaciji, radi se o preuzimanju duga ilio prijemu, primanju duga (intercesija).

Ustupanj e tralbine najeeSee biva na osnovu pravnog posla. Po pravilu,do ustupanja traLbine dolazi ugovorom. lzuzetno moLe doei i

jednostranim pravnim poslom, kad npr. ostavilac za slu-aj smrtiostavlja nekom svoje potraLivanje. Ugovorom stari povjerilac (cedent)prenosi svoju traZbinu na svoga saugovaraea - novog povjerioca(cesionara). DuZnik (cesua) ostaje isti, kao Sto i dug, einidba, ostajeisti. Ustupanje mole biti izvrSeno viSe puta: svaki povjerilac moletraZbinu cedirati na novog cesionara.

Ustupanje traZbine ima svoj ekonomski razlog i svoj pravni osnov.Pravni osnov je neki pravni posao u eijem ispunjenju dolazi doustupanj a. Taj osnovni pravni posao moLe biti razlieit. MoZe se nekompokloniti svoje potraZivanje, ili dug vratiti ustupanjem svogapotraLivanja, moZe se platiti kupljena stvar cediranjem neke traZbine.YloLe se i sama tralbina prodati i time povjerilac prenosi svojepotraZivanje na novog povjerioca.Do cesij e moLe do6i i na osnovu sudske odluke, a moLe i na osnovuzakona.tz) To su rjedi slueajevi.

't) Milo5evii dr Ljubi5a smatra da se kod prelaska traZbine na osnovu zakona radi o isplati sa

subragacijom, zakonska personalna subregacija, a ne zakonskoj cesiji (navedeno djelo, str.

294).

Obligaciono - pravni odnosi (obligacijaJ 59

Predmet ustupanja mogu biti sve traZbine, osim onih eiji je prenoszakonom zabranjen, zatim koje su vezane za lienost povjerioca tetraLbine eija se priroda protivi prenoSenju (ZOO, elan 436). MoZe seustupiti cijela traLbina ili njen dio. Ako je traZbina ustupljena beznaknade, ako je poklonjena, cedent za nju ne odgovara novompovjeriocu. Ako je traZbina ustupljena uz naknadu, cedent odgovara iza njenu istinitost (veritet). Za naplativost (bonitet) on odgovara samoako je ugovorom o ustupanju predvideno. I tada odgovara samo dovisine onoga Sto je primio od cesionara, zatim za kamate, troSkoveoko ustupanja i troSkove postupka protiv duZnika (ZOO, elan 443).

Za punovaZnost cesije ne traLi se pristanak duZnika (ZOO, elan 438).DuZniku je svejedno kome ee dugovanu einidbu izvrSiti. Zakon traLi daduZnik o ustupanju duga bude obavijeSten. Ali dotle dok ne budeobavijeSten, odnosno dok na ma koji naein ne sazna o promjeni,duZnik moZe smatrati cedenta, svog ranijeg povjerioca, za povjerioca i

njemu izvrSiti einidbu. ZnaCi da njegova obaveza prema ranijempovjeriocu prestaje tek kad sazna za promjenu. Pri ustupanjupotraZivanja poloLal duZnika se ne mole pogorSati. On duguje onolikoi onako, sa svim pravima i, razumije se i obavezama, kako je i kolikoje dugovao i ranije do ustupanja tralbine.

Neko ko nije bio subjekt u jednoj obligaciji moLe preuzeti dug iz teobligacije i na taj nae in postati subjekt u toj obligaciji umjestodotadaSnjeg duZnika ili zajedno s njim. Qlavno je da obligacija ostajekakva je i bila, da joj se sadrZaj ne mijenja.

Dug se moZe preuzeti potpuno, tako da se duZnik potpuno oslobodiobaveze, a da u obavezu ulazi novi subjekt, preuzimalac duga(intercedent). To je preuzimanje duga u pravom smislu buduei da semijenja subjekt obligacije na duZniekoj strani (privativna infercesija).lloLe se, medutim, preuzeti duZnieka obaveza i tako da ostane i stariduZnik ida pored njega dolazijoS novi. Na duZniekoj strani imamo utom slueaju dva subjekta, te nema potpune promjene subjekata uobligaciji. Subjekti ostaju isti, ali se na dulniekoj strani pojavljuje joSjedan pored onog ranijeg (kumulativna intercesija).

Do preuzimanja duga moLe doci takode po sporaznmu, a mole i naosnovu zakona, Sto se rjede deSava. Dug preuzima novi duZnikugovorom sa dotadaSnjim duZnikom. Potreban je i pristanakpovjerioca, jer se radi o raspolaganju njegovim pravom (ZOO, clan446). Nadalje, povjeriocu nUe svejedno ko mu je duZnik i valja gapitati pristaje li na promjenu. Jer novi duZnik mole biti i nesiguran, pada se tim dovede u pitanje potraZivanje povjerioca.

60 Obligaciono - pravni odnosi (abligacijaJ

Dug se moZe preuzeti i na osnovu ugovora izmedu povjerioca i novogduZnika. U tom slueaju, smatra se, ne bi trebalo traliti pristanak ranijegduZnika, jer se ne radi o raspolaganju njegovim pravom, nego onjegovom rasterecenju. Tada se radi o pristupanju duga (ZOO, elan 451).

Dugu moZe pristupiti, kao Sto je reeeno, novi duZnik, a da se obavezaranijeg duZnika ne ugasi. Na duZniekoj su strani tada u obligaciji dvasubjekta. ?otraLivanje je jedno, a obaveze se kumuliraju. Mijenja se,znaei, broj subjekata u obligaciji i sad ih ima tri: povjerilac i dvaduZnika. Primjer zajedni-kog preuzimanja duga je jemstvo. Jemacpristupa obavezi duZnika i pored ranijeg duZnika, koji se u ovomslueaj u naziva glavnim duZnikom, dolazi i jemac kao duZnik.Odgovornost novog duZnika moZe biti supsidijarna, i to je pravilo. Toznaei da jemac odgovara tek ako obavezu ne ispuni glavni duZnik. Upogledu odgovornosti jemac, dakle, dolazi ispod (sub) glavnogduZnika. Odgovornost moZe biti i solida(na, u kom slueaju i glavniduZnik i jemac odgovaraju solidarno.

YloLe se vrSiti i preuzimanje ispunjenja ugovorom izmedu duZnika itreeeg lica. U tom slueaju trece lice ne preuzima dug, niti pak pristupadugu, pa povjerilac nema nikakvo pravo prema njemu (ZOO, elan 453).

il r{ASTANAK (rzvoru r PRESTANAKOBLIGACIONIH ODNOSA

1 . Izvori obligacrja

L L Pojam izvora obligacija

Kao iostali gradansko - pravni odnosi, iobligacije nastaju usljed nekihdogadaja i okolnosti za koje pravna norma veLe njihov nastanak. Tidogadaji, okolnosti i stanja nazvani su pravnim iinjenicama i pravnimstanjima. Pravne -injenice i stanja na osnovu kojih nastaju obligacijesu izvori obligacua, osnovi nastajanja obligacrja. To su razlozi usljedkojih nastaju obligacije.

Sta 6e se smatrati izvorom obligacije, zavisi na prvom mjestu odpozitivnog pyava, zavisi od toga Sta gradanski zakonici pojedinihzemalja uzimaju za izvor obligacija, odnosno kako dijele obligacije.Uzimajuci gradanski zakonik kao najmjerodavniji osnov za odredivanje

Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ

izvora obligacija, ti su izvori razlieiti. To je i glavni razlog Sto su upravnoj nauci miSljenja o tome koji su izvori obligacija podijeljena.

I zakonici i pravni pisci navode kao izvor obligacija: zakone, ugovore,jednostrane izjave volje i protivpravne Stetne radnje (delikte).Neslaganje nastaje u pogledu ostalih izvora. Te ostale izvore navodekao ,,razlieite einjenice", izvore ,,sliene ugovorima i sliene deliktima(kvazi - ugovori i kvazi - delikti)", ,,neopravdano obogacenje",,,prorrzrokovanje Stete", ,,pravne poslove uopSte" , ,,razne drugepostupke", ,,razna pravna stanja i razne pravne akte", ,,poslovodstvobez ovla56enja", ,,upotreba stvari bez poslovodstva", ,,raspis nagrade",jednostrane izjave volje", ,,nezvano vrSenje tudjih poslova". U naSemizueavanju izvora obligacija sluZicemo se klasifikacijom koju prihvata i

Zakon o obligacionim odnosima.

I .2. Pojedine vrste izvora obligacije

Prvi, najbogatiji i naj-e56i izvor obligacija su pravni poslovi uopSte, aposebno ugovori. Ugovori su izjave volje dvaju ili viSe lica kojima se talica sporazumijevaju upravo zato da medu njima nastane odredeniobligacioni odnos, da jedno drugom izvr5i dogovorenu einidbu. Ougovorima, kao i o pravnim poslovima uopSte, bice viSe rijeei docnije.

Drugi izvor obligacija su jednostrani gradansko - pravni poslovi. Njihovaje specifienost u tome da obligacija kao dvostrani pravni odnos nastajeizjavom volje samo jednog lica. I o njim a Ce kasnije biti viSe rijeei.

Treci izvor je prouzrokovanje Stete.rB) Qradanski delikt je izvorobligacije u tom smislu Sto za onoga ko protivpravnom radnjomnanese Stetu drugom nastaje obaveza da tu Stetu nadoknadi ukolikone dokale daje Steta nastala bez njegove krivice. Po pravilu, dakle, dabi nastala obligacij a, trebalo bi da je do Stete doSlo krivicom onogausljed e rje je radnje Steta nastala. Medutim, danas, kad su seprivredne snage jako razvile, kad su tehnolo5ki procesi sve sloZeniji, aproizvodi sve kompliciraniji i kad je robni promet ogroman, dolazi doSteta i bez krivice neposrednog ueesnika u tom prometu i u timodnosima. Pored toga, u mnogim odnosima je gotovo nemoguee,odnosno veoma teSko, utvrditi krivicu ueesnika za nastanak Stete. Tosu razlozi koji navode da moderno pravo u nekim slueajevimanamece obavezu na naknadu Stete i kad krivica Stetnika ne postoji,odnosno nue utvrdena. Znaei da neke radnje, koje se ne bi moglepripisati ueiniocu u krivicu, ipak dovode do nastajanja obligacije.Steta moZe biti prouzrokovana Stetnom radnjom licu sa kojim Stetnik

6l

l8t Vidieti dlanove 154 - 209 ZOO.

62 Obligaciono - pravni odnosi fobligaciiaJ

ne stoji u pravnom odnosu. Tada se govori o gradansko-pravnojdeliktnoj odgovornosti. Steta se moZe nanijeti i ugovornom PartneruneizvrSenjem ili neurednim izvrSenjem ugovornih obaveza. To jeugovorna odgovornost. Ona i naknada Stete ce se posebno izueavati upartiji o ugovorima.

eetvrti izvor obligacija je sticanje bez osnova. In) Naziva se i

neopravdanim ili neosnovanim obogaCenjem. Sticanje bez osnovastvara obavezu da se vrati ono Sto je neosnovano primljeno. Kad nekonesto dobije ili uopSte primi i time poveia svoju imovinu, a nema zatO pravnog Osnova, dakle, neosnovano, kaLe se da se Obogatio bezOSnOVa, neOSnOVanO, beZ razlOga, neoPravdano, nepravednO. Naime,jedan dio neeije imovine preSao je u imovinu drugog lica bezpunovaanog pravnog osnova, premda na zakonit naein. Imovina seprenosi s jednog lica na drugo pravnim poslovima, npr.kupoprodajom, poklonom, zaimom, zakupom itd. Ako takvog pravnogposla nije bilo, a ipak je do5lo do povecanja imovine jednog lica i doimanjenja imovine drugog lica, onda je jasno da se to pravno liceobogatilo na raeun dugog, a da za to nije postojao pravni osnov. Akoje do toga do5lo na dozvoljen naiin, nije kradom, ni prevarom, nitikakvom drugom nedopuStenom radnjom i u tome nema delikta,govori se o sticanju bez osnova. Time nastaje obligacija iz osnovaneopravdanog ili neosnovanog obogaeenja.

Obligacija se sastoji u tome da je onaj erja se imovina uveeala,obogae,eni, duLan vratiti, odnosno naknaditi drugoj strani, onoj eija se

imovina umanjila, osiromaSenom, ono Sto je iz imovine drugogneosnovano preSlo u njegovu imovinu. Vrijednost toga Sto se vraea,odnosno vrijednost naknade moZe biti veea ili manj a, ali nikako ve6aod one za koliko se obogaeeni obogatio. Koliko ee vratiti, odnosnonadoknaditi obogaeeni, zavisi o kakvom se slueaju radi i koliko je pritom obogaeenju savjesno postupao.

Obligacija iz neosnovanog obogaeenja slien a je obligaciji na naknaduStete, ali razlika postoji. Kod obaveze na naknadu Stete traZi se, Popravilu, krivica Stetnika, kao i da je Steta prouzrokovana njegovomprotivpravnom radnjom. Kod obligacij e iz neosnovanog obogacenja jeobratno: ne mole biti protivpravne radnje, a nepaLnja utiee jedino navisinu naknade, odnosno povracaja. Za postojanje ove obligacije jedovoljno samo to da se jedno lice obogatilo na raeun drugog i da za tonije bilo pravnog osnova.

'') Vidjeti dlan 2l0ZOO.

64 Obtigaciono - pravni odnosi (obligaciiaJ

izvr5iti. Niti povjeril ac mole traliti da mu duZnik uradi ne5to drugo,niti duZnik moi,e nametnuti povjeriocu da mu izvr5i drugu iinidbu,osim one na koju se bio obavezao. No, strane se o tome mogu uvijeksporazumjeti i izmijeniti i predmet obligacije i naein njenog izvrSenja.

pravilo je da obligaciju ispunjavaju subjekti te obligacije: duZnikizvrilavi einidbu, povjerilac prima ispunjenje. YloZe, medutim,umjesto duZnika einidbu izvrSiti i neko drugi. Ako obligaciju ispunjavadrugi sa znanjem duZnika, povjerilac je duLan primiti ispunjenje.

povjerilac je duLan primiti ispunjenje i od svakog lica koje ima nekipravni interes da obaveza bude ispunjena. DuLanje primiti od takvogiica eak i kad se duZnik protivi tom ispunjenju, kao i kad duZnik i ne

zna da neko tre6e lice ispunjava njegovu obavezu (ZOO, elan 296). I

poslovno nesposoban duZnik moZe pravovaljano ispuniti obauezu,ako je obaveLa nesumnjiva i ako je dospjela, ako je doSlo vrijemenjenog ispunjenja (ZOO, elan 297). Razumije se, ako se radi o strogolitnoj obavezi, moLe ie ispuniti samo duZnik, zamjene nema (ZOO,

elan 296).

Ispunjenje obligacije se mole izvrSiti ne samo povjeriocu nego i licuodredenom zakonom, sudskom odlukom, ugovorom ili treCem licukoje je za to ovlastio povjerilac. Povjerilac mole i naknadno odobritiispunjenje treeem licu (ZOO, elan 505).

DuZnik treba da ispuni obligaciju pravilno, uredno, taeno Premanjenom sadrZaju, onako kako je predvideno obligacijom. Obligacija jeuledno ispunjena kad su subjekti svoje radnje izvrSili na naein, namjestu i u vrijeme koji odgovaraju njenom sadrZaju. O tome. ce

kisnije biti vi5e govora. Ko ispuni obavezu potpuno ili djelimieno imapra'uo zahtijevati da mu povjerilac izda o tome potvrdu , priznanicu(ZOO, elan 321).

2.3. NemoguCnost isPunienia

ylo1e se desiti da nastanu takve okolnosti usljed kojih se obligacija ne

moLe ispuniti. Kakve ce biti posljedice, zavisi prvenstveno od toga imali duZnikove krivice u tome Sto je doSlo do nemogucnosti ispunjenjaobligacije. Ako ima, onda se obligacioni odnos ne gasi, nego se u

stvaii mijenja predmet te obligacije. Umjesto one radnje na koju jeduZnik bio obavezan, a -ije je izvrSenje postalo nemoguee njegovomkrivicom, duZnik postaje obavezan da povjeriocu naknadi Stetu kojamu je time nastala.

Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ 65

Ako je zbog okolnosti za koje duZnik ne odgovara postalo nemoguceispuniti obligaciju, onda obligacija prestaje. Tada nema ni obaveze nanaknadu Stete, jer nema duZnikove odgovornosti, poSto nemoguenostispunjenja obligacije nUe posljedica radnje duZnikove (ZOO, ilan354). Do nemogucnosti ispunjenja doSlo je ili slueajno, ili usljed viSesile, ili eak usljed krivice povjerioca, ili molda nekog treeeg fica zakoje duZnik ne odgovara. Qlavno je da nije krivicom duZnika. DuZnikmora da dokaZe okolnosti koje iskljueuju njegovu odgovornost.

Kod prestanka obligacije usljed nemoguinosti ispunjenja trebarazlikovati i to da li je predmet obligacije individualno odredena stvarili je odredena generieno. Ako je stvar odredena po rodu, generiino,onda obligacija ne prestaje ni kad stvar propadne slueajno, jer jemogu6,e dati drugu takvu stvar. Cak i kad propadnu sve takve stvarikoje duZnik ima, pa i usljed okolnosti za koje on ne odgovara,obaveza ne prestaje. Ako je predmet obligacije individualno odredenastvar, pa ta stvar propadne bez krivice duZnikove, obligacija eeprestati. Ako je bilo krivice duZnikove, kao Sto je vei reeeno,obligacija se pretvara u obavezu duLnikovu da naknadi Stetu.

Ukoliko dode do toga da obavezu ne uzmogne ispuniti jedna stranabez svoje krivice, prestaje obaveza i druge strane. No, poSto je kodovih obligacija naroeito mjerodavna volja stranaka, moLe se ugovaratii drukeij e, da npr. ostaje odgovornost duZnikova u svakom slueaju, teda njegova obaveza za ispunjenje cinidbe ne prestaje ni ako stvarpropadne slueajno ili usljed viSe sile. Ako postane nemoguee ispunitiobavezu usljed krivice duZnika, umjesto ugovorene einidbe duZnik jeobavezan na naknadu Stete.

2.4. Prestanak subjekta obligacrje

Smrt subjekta obligacije u naeelu ne povla-i gaSenje obligacije, negoprava i obaveze prelaze na nasljednike. Usljed smrti subjekta prest4je,medutim, obligacija kad je obaveza ili pravo vezano strogo za lienostsubjekta obligacije (ZOO, elan 559). Takve obligaclje vezane za lienostsubjekta mogu nastati sporazumom stranaka, ili radnja duZnikova moZebiti strogo li-ne prirode, Sto znaii da je mole samo on ispuniti (izradaslike, pla6anje alimentacUe). Vrlo rijetko to biva i na osnovu zakona.

2 .5 . Kom pe nzacija ( prebij anje)

Kompenzacija je prebijanje duga za dug, usljed eega prestaju objeobligacije aui su se dugovi prebili. Ako se dva lica nalaze umedusobnom odnosu tako da je jedno lice duZnik po jednojobligaciji, a povjerilac po drugoj, i obratno, drugo lice je povjerilac po

66 Obligaciono - pravni odnosi (obligacijaJ

prvoj, a duZnik po drugoj obligaciji, kompenzacijom prestaju objeobligacije ako su ispunjeni potrebni uslovi.

Obligacije ce potpuno prestati, dugovi se izravnavaju ako su jednaki,ako se, dakle, potraZuju jednake vrijednosti, ako su im isti iznosi.Ukoliko dugovi nisu jednaki, kompenzacijom prestaje manji dug,povjerilac sa manjim potralivanjem je izmiren, a veci dug prestaje zaonoliko kolika je bila vrijednost manje obaveze. Znaei da obligacija saveeim dugom ne prestaje potpuno, nego se iznos potraLivanja smanjujei duZnik duguje razliku izmedu ranijeg iznosa i iznosa koji je prebijen.Kompen zacija je zna-ajan instrumenat u privredi i vrlo podesnosredstvo za likvidiranje obaveza, jer se izbjegava placanje u gotovu.

Do kompenzacije moLe doei voljom oba subjekta obligacije, a moLe i

jednostranim zahtjevom jqdnog subjekta (ZOO, elan 337). Subjektiobligacije mogu se sporazumjeti da svoja medusobna potralivanja i

dugove prebiju i ugovoriti uslove kako ee to ueiniti i Sta ee biti saeventualnom razlikom. Osnov kompenzacije moLe biti i prinudni propis.

Kompen zacija se mole ostvariti i zahtjevom jednog subjektaobligacije i najeesee i dolazi do kompenzacije jednostranom izjavomsubjekta. Za ovu jednostranu kompenzaciju zakon (ZOO, elan 336)postavlja sljedece uslove:

a) da postoje dvrje obligacije izmedu dva ista lica. TraZbine treba dasu uzajamne, da lica stoje u dvostrukom obligacionom odnosu, ito tako da je svako od njih poujertlac po jednoi, a duZnik podrugoj obligaciji;

b) trazbine obiju obligacija treba da su jednorodne: da stvari koie supredmet obligacije budu iste vrste, istog roda. Po pravilu seprebijaju noveane trazbine, ali se mogu prebijati isve traZbine eiiisu predmet generiene, zamjenljive stvari, stvari istog roda (cigla zaciglu, p1enica za psenicu). IJ ovom drugom slueaju dolazi teZe dokompenzacije, jer se uzima u obzir ne samo vrsta stvart nego injihov kvalitet;

c) obje traibine treba da su dospjele, da je doslo vrtjeme kad treba ijednu i drugu izvrSiti, Mogle su tra'Zbine da dospiju i u raznovrtjeme, ali je vaZno da obje budu dospjele u easu kad se tra'Zikompenzacija;

d) traibine treba da su likvidne. To znaei da su eisb, da se u slueajuspora mogu lako i brzo dokazati. Razumije se da trazbine treba dabudu takve da se u slueaju spora moZe duZnik tuZiti (da su utuZive,da nijedna nije npr. prirodna obligacija) i da se pred sudom moguobje jed nako lako dokazati .


Kontokorent neki pisci smatraju vrstom kompen zacije, drugi gasmatraju vrstom novacije, treci ugovorom posebne vrste itd.O-igledno je da je njegova pravna priroda sporna. Posao se sastoji utome da stranke ugovore da ce svaka od njih medusobna potraLivanjaunositi u jedan jedinstven raeun (kontokorent, tekuei raeun) i da ee svremena na vrijeme, za ugovoreni period, taj raeun, svaka svoj,zakljueiti i potralivanje prebiti, a saldo ce isplatiti ona strana eiji dugbude veei. Ylole se ugovarati i tako da se razlika (saldo) ne isplaCuje,nego da se prenosi na novi kontokorent. Za kontokorent je vaZno spravnog stanoviSta da je to jedinstven raeun, da pojedine stavke nepostoje samostalno, nego su dio kontokorenta. Stoga nijedna strankane mole raspolagati sa traLbinom koja je unesena u kontokorent; n€moleje npr. ustupiti drugom, upotrijebiti za kompenzaciju po drugojobligaciji, ne moLeje utuZiti itd.

2,6, Novacija (prenov)

Novacija je pretvaranje jedne obligacije u drugu, novu. Otuda joj i

naziv prenov. Sporazumom subjekata se gasi postojeea obligacua, aumjesto nje nastaje nova (ZOO, elan 348). Novacija se ubraja unaeine prestanka obligacije, jer stvarno postojeca obligacija prestaje iduZnik se oslobada stare obaveze, a povjerilac viSe ne moZezahtijevati ispunjenje te obligacije. Ali upravo tim prestankom stareobligacije simultano se zasniva nova u kojoj su subjekti isti, a mijenjase predmet, ili pravni osnov. Stoga je bilo pravnih teoretieara kojinovaciju nisu smatrali naeinom prestanka obligacije, nego da se njomsamo preinaeuje stara, mijenja se sadrZaj obligacije.

Da bi doSlo do prenova obligacije, treba da su ispunjeni sljede6iuslovi:

da su stranke htjele da umjesto postojece nastane nova obligacija.Stranke treba da jasno izraze namjeru da prestaje stara obligacija ida istovremeno umjesto nje nastane nova, Prenov se nepretpostavlja (ZOO, elan 349), Namjera se ne mora izraziti izrteno,moZe i preCutno, ali valja da se jasno zna da se Zeli prenov, da seumjesto jedne obaveze preuzima druga;stara obligacija morala je biti punovaina, 1to je sasvim razumljivo,stara obligacija nie bila pravno valjana, onda ne moZe umjesto njenastati nova punovaZna;stara i nova obligacija moraju se razlikovati u neeem bitnom, upredmetu ili u pravnom osnovu (ZOO, elan 348). Ako se subjektisporazumiu da se u njihovom obligacionom odnosu izmijeni samoneka manje va'Zna okolnost. neki sporedan elemenat, onda to nijenovacija. Novacija postoji kad se izmijeni pravni osnov postojeCe

a)

b)

c)

6B Obligaciono - pravni odnosi [obligacijaJ

obligacije u kojoj ost4ju isti subjekti i isti predmet. Npr. prodavacse sporazumije sa kupcom da mu prodatu stvar ne pred4je, negoda je on, prodavac, zadrZi u zakupu. Prodavac Ce biti duZan daistom kupcu da istu stvar kad za to dode vrtjeme, ali ne viSe poosnovu prod4je, nego po osnovu zakupa. Novacija postoji i kad sepromijeni predmet obligacUe, kad strane ugovore da po istompravnom osnovu duZnik bude duZan da preda poujertocu drugustvar, odnosno da izvrSi neku radnju, ili da umjesto ugovoreneradnje izvrSi drugu, ili da umjesto toga preda neku stvar. Naprimjer, kupac i prodavac se pogode da za istu cijenu prodavacpreda kupcu umjesto prodatog ormara pisaci sto; ili da majstorumjesto postavljanja ploeica, *to je bilo ugovoreno ranije, uvedeeleWrienu struju u kucu.

Promjena subjekata obligacije nije novacija. Promjenom subjekata nitise ugasila postojeca obligacija, niti je nastala nova.

2,7 , Ostali naeini prestanka obligacila

Pored ovih navedenih naeina prestanka, obligacija moLe prestati i

oproStajem duga, sjedinjavanjem potraLivanja i duga, protekomvremena, poravnanjem i silom zakona.

a) Prvi od ovih naeina je otpuStanje duga, oprost duga. Obligacija jepravni odnos izmedu zainteresovanih lica koji je nastao, popravilu, njihovom voljom, a u kome je jedna strana ovlaSCena daneSto traZi, a druga duZna da to izvrSi. Jasno je da onaj ko imaovlasCenja moZe da ga se odrekne, jer u tome i jest smisaoopraStanja. To je odricanje od prava potrazivanja, to je u stvaripoklon onoga 1to je duZnik dugovao. Stoga se na oprast4j duga iprimjenjuju pravila o poklonu. Ovo znaei na prvom mjestu daduZnik nue duZan prthvatiti poklon, pa ni oprost duga. Prema tomeza prastanje duga potreban je pristanak duZnika (ZOO, elan 344).OtpuStanje dugaje u stvart ugovor o poklonu. Ako ipak hoCe da seodrekne svog potra'Zivanja, a duZnik ne prihvata oprost, poujertlacmoZe dugovani predmet poloZiti kod suda. Tim polaganjem(deponovanjem kod suda) duZnik se rjeSava obaveze iz teobligacije, oslobadja se duga i obligacija prestqje.

Poujerilac se moZe odreCi potrazivanja i zbog toga 9to mu jeduZni izvrSio neku drugu einidbu, a ne onu kojaje bila predmetobligacije. To bi bio oprost duga za naknadu, Naknada ne morabiti onolika kolika je bila vrijednost einidbe iz obligacie.

b)


Dug se moZe oprostiti i djelimieno, a ne samo u ciielosti. Prematome i obligacija se gasi samo u dijelu, koliko je dug oproSten.Za oprost duga zakon ne predvida naroeitu formu.

Obligacija se gasi i u due4ju kad se kod istog lica sjedine tra'Zbina idug, kad se u istoj lienosti nadu svojstva poujerioca iduZnika. Tosjedinjavanje traZbine i duga naziva se konfuzijom (ZOO, e lan353). Pojednostavljeno, konfuzija predstavlja situaciju u kojoj sene zna ko je poujertlac, a ko duZnik. Isto lice se pojavliuie u istoiobligaciji i u svojstvu poujerioca i u svojstvu duZnika. Neko samsebi duguje. PoSto niko ne moie sam sebi dugovati i ier uobligaciji mor4ju biti n4jmanje dvije strane i dva lica, konfuziiomobligacija prest4je jer nema osnovnih elemenata za nienopostojanje.

Objedinjenjem trazbine i duga u istoj lienosti ne mogu bitipovrijedena prava trecih lica iz te obligacUe. Stoga solidarnaobligacija u slue4ju konfuzije prestaje samo za onog duZnikana koga je preSla traZbina, u kome su se siedinili duZnik ipoujertlac, a prema ostalim solidarnim pouieriocima iduZnicima ne prest4je.

Ima nekih obligacionih odnosa koji su odredeni da duZe tr4ju i ukojima se obaveza duZnika sastoji u nizu radnii, koie se ponavliqiupo pravilu u jednakim vremenskim razmacima. Takvo ie npr.mjeseeno placanje zakupnine, naroeito stanartne i sl.

Za takve obligacije moZe biti unaprijed ugovoreno vriiemedokle Ce tr4jati, a nekad to vrijeme moZe biti odredeno izakonom. npr.placanje alimentacije do punolietstva. Akovrijeme trajanja takvih obligacija nie odredeno, one prest4iuotkazom. Otkaz je izjava volje iedne strane koiom uodredenom easu prest4je obligacioni odnos. Pravo otkazamoZe biti ugovoreno za obje strane. a moZe i samo za iednu,Takode moZe biti predvideno i u kom vremenu ce prestatiobligacija poslije davanja otkaza. I to je pravilo, Izuzetno zaneke obligacije je t4j rok odreden zakonom ili obie4iem.

Dalji naein prestanka obligacije jeste poravnanje ili nagodba. Jedniga smatraju posebnom vrstom pravnog posla, pa prema tome iposebnim naeinom prestanka obligacile. Drugt ga smatr4iu vrstomnovacije.

Poravnanjem se raSei1cav4ju pravni odnosi medu strankama,utvrduje se u eemu se sastoie obaveze duZnika, a u eemu

c)

d)

70 Obligaciono - pravni odnosi (obligacijaJ

prava poujerioeeva. Posto su ta prava i obaveze bili sporni ilisumnjivi, stranke nisu bile sigurne, pa ni saglasne u pogledusadrZine obligacije, osporavale su jedna drugoj u nekompo@edu ovlascenja, odnosno obaveze. Prema tome,poravnanje je ugovor izmedu subjekata jedne postojeCeobligacije, kojim oni svoja nejasna i osporavana potra'Zivanja idugovanja iz te obligacije likvidir4ju i utvrdjuju Sta ost4je dajedna drugoj ueine, Sta ko duguje, Sta potrazuje. Do poravnanjadolazi uz4jamnim popuStanjem obiju strana jedne obligacije(ZOO, ehn l O89).

PoSto je to ugovor, na poravnanje se odnose svi propisi ipravila koji se odnose na pravne poslove uopste.

Pravno dejstvo poravnanja je, dakle, u tome *to se prvobitnaobligacija ne gasi, nego joj se mijenja sadrZina. U stvart,nejasna sadrZina poravnanjem postaje jasna, zna se u eemu suovlasCenja i u eemu obaveze subjekata obligacije. Oni kojiporavnanje uzim4ju kao vrstu novacije smatraju da seporavnanjem mijenja pravni osnov obligacije, jer nast4je novaobligacija, koja se zasniva na sporazumu (poravnanju) istihsubjekata. Nas Zakon o obligacionim odnosima poravnanjesmatra ugovornim odnosom (ZOO, ehn lO89).

Do poravnanja moZe doCi i u parnici pred sudom. Kada dvijestrane iz istog ili iz viSe obligacionih odnosa imaju medusobnapotrazivanja i dugovanja i kad zbog nejasnih, nesigurnih,sumnjivih i uopste spornih potrazivanja i dugovanja dode doparnice pred sudom, strane se mogu poravnati, odrediti 1ta su ikolike su obaveze i prava svake od njih. 1ud prihvata toporavnanje i potvrduje ga. Poravnanje sklopljeno pred sudomnaziva se sudskim poravnanjem i ima pravnu snagu sudskeodluke.

Iz razliiitih razloga moZe se donijeti zakon kojim se poni*tavaju iliukidaju i uopste gase neki obligacioni odnosi. To je nerijetkoslue4j u revolucijama i polifiekim, socijalnim, pa i ekonomskimreformama.

O zastarjelosti kao naiinu prestanka obligacionih odnosa govort seu partiji o utic4ju vremena na pravne odnose.

e)

Pojam i izvori poslovnog prava

GIAVAPKVA Pojam poslovnog prava

I TERMINOLOOIJA I ISTORIJAT

1 . Terminologija

Uporedno posmatrano,,,poslovno Pravo" (,,Business Law") je sinonimza ,,trgovaeko" ili ,,trgovinsko" Pravo (,,Handelsrecht", ,,droit deCgmmerce", ,,dirittO CommerCiale"), kao pOsebnu granu juridiekOgsistema koja se bavi prvenstveno privatnopravnim odnosima uprofesionalnom privrednom poslovanju. Upravo zbog toga termin,,poslovno pravo" odgovara pojmu ,,privredno Pravo", koji se do sadakod nas najviSe koristio. lzaz Business Law potiee iz anglosaksonskepravne tradicije. Ra5iren je naroeito u USA. Od poeetka tranziciiebosansko-hercegovaekog druStva sve se viSe upotrebljava i kod nas.

Prihvatamo termin ,,poslovno Pravo" smatrajuci da za tO trenutnOpostoje i dobri teorijski razlozi. Najprije, od upotrebe naziva,,privredno pravo" treba odustati jer On nUe uobieajen u porecimazasnovanim na trZiSnoj ekonomiji. Dalje, druStvena svojina, kaoosnova na kojoj je privredno pravo izgradivano oko pet decenija, viSene postoji.

Napokon, stvorena su brojna nova rjeSenja koja je teSko uklopiti upostojeci koncept ove grane. S druge strane, nisu stvorene svepretpostavke za usvajanje inaee prihvatljivog i poZeljnog termina

72 Pojam poslovnog prava

,,trgovaeko pravo". Medu najvaZnijim smatramo: nastanak obuhvatnedrZavne svojine, zadrLavanje kategorije ,,preduzeee" umjesto,,trgovac", veoma usko definisanje pojma ,,trgovac" i u onim propisimau kojim se on pojavljuje i jo5 uvijek veliko prisustvo imperativnihpropisa u ovoj oblasti.

2. Istorijski razvoj

Istorijat poslovnog (trgovaekog) prava nije dovoljno izueen. Osnovnirazlog za to leLi u postepenom razvijanlu instituta poslovnog prava ukrilu gradanskopravnih disciplina. Sve do pojave razvijenog LexMercatoria u srednjem vijeku, oni predstavljaju izmjene idopunepostojecih rjeSenja, a ne poseban i cjelovit sistem. Bez obzira na to,ekonomska analiza regulative iz ove oblasti dozvoljava da se postupanrazvoj poslovnog prava posmatra kroz sve tri velike etape istorije-ovje-anstva.

U staroj eri jedan od prvih, ali i najznaeajnijih spomenika potiee izasirskog prava. To je Hamurabijev zakonik (1958 - 1916 p.n.e.). Usvoja 282 elana on reguliSe niz poslova tipie nih za trgovinu iposlovanje u privredi uopSte: kupoprodaja, zajam sa kamatom,komision, prevoz vodenim putevima, uskladiStenje i gradenje. Od VIvijeka p.n.e. privrednu i kulturnu supremaciju u bazenu Sredozemljapreuzimaju Crci. Neposredni izvori ukazuju na njihov doprinos uoblasti pomorskog prava (phoenus nauticum - pomorski zajam saelementima podjele rizika i dobiti kroz pravila o plaianju i o visinikamatne stope; Lex Rhodia de iactu - pravila o podjeli Stete prilikomhavarija) i bankarskih poslova, ukljueujuci i preteie dana5njih mjenica(singraphe i hirographe - svojom ili tudom rukom napisane apstraktneisprave o dugu).

Rimsko pravo i u ovom domenu zauzima posebno mjesto. Uz iuscivile - pravo gradana Rima, ono od 242. p.n.e. djelatno56u posebnog,pereginskog pretora razvija joS jedan sistem normi - ius gentium.Njime se ureduju odnosi izmedu gradana Rima i stranaca, te izmedusamih stranaca. Za nas su znaeajne tri karakteristike ,,ius gentium":ono je pravo slobodnih ljudi koji djeluju u prometu na trZiStu;ekonomska i socijalna logika ukazuju na to da su ti slobodni ljuditrgovci razlieitih nacionalnosti; ovaj sistem normi ima internacionalnikarakter. Sintezu ukupnog razvoja Rimskog prava u periodu duZem odjednog milenija predstavlja Corpus Iuris Civilis, Justinijanovakodifikacija iz 529. godine nove ere. Zahvalluju6i dobrom dijelu iovom zakoniku, Rimsko pravo je bitno uticalo na razvoj pravne misli usrednjem vijeku.

Pojam poslovnog prava 73

U feudalizumu razvoj poslovnog (trgovaekog) prava kao samostalnogsistema poeinje u X vijeku, onda kada prestaje faza stagnacije.Nosioci novih tendencija su gradovi-drLave i slobodni gradovi najprijeu ltaliji, a potom i u zapadnim dijelovima Evrope. ?ravna renesansapoeinje otkrivanjem Digesta, jednog dijela Justinijanove kodifikacUe,u Xl vijeku, nastavlja se razvojem trgovinskih obieaja, a kruniSeusvajanjem racionalne rimske pravne tehnike i novih obi-ajnih pravilau statute gradova i trgovaekih cehova. Znaeajno je da je ovo pravo uvelikoj mjeri bilo sadrZinski izjednaeeno, dakle internacionalizovano.Paralelno sa razvojem materijalnog prava stvaraju se i nove institucije.Za nas su najinteresantnije one koje unutar cehova trgovaca vodespiskove elanova, te pojava gradskih javnih biljeZnika (notara). LexMercatoria je bilo formirano. Njegov uticaj se osjetio i na nivoudrZavne regulative, onda kada je centralna vlast poeela da se baviovim pitanjima. Medu najvalnije akte ove vrste spadaju Ordonansa(uredba) francuskog kralja Luja XIV o suvozemnoj trgovini iz 1673.godine i njegova Ordonansa o pomorskoj trgovini iz 1681 . godine.

BurZoaske revolucije oznaeavaju kraj feudalne pravne rascjepkanosti i

poeetak nove civilizacijske ere. Sa legislativnog stanoviSta, ona sekarakteriSe pojavom velikih kodifikacija najprije gradanskog, a potomi trgovaekog, odnosno poslovnog prava. Francuska 1804. godinedonosi Qradanski zakonik (Code civil), a lBO7. godine i Trgovinskizakonik (Code de commerce). Od tada se val kodifikacija Siri najprijeEvropom, a pod njenim uticajem i svijetom. Makar i u ogranieenojmjeri, ovaj talas je zahvatio i anglosaksonske zemlje. Navedeni aktivelikim dijelom koriste gradu gradskih i cehovskih statuta. Novepotrebe faze finansijskog kapitalizma zahtijevaju i nova rjeSenja.Prelomni trenutak u njihovom stvaranj u predstavlja njema-kiTrgovinski zakonik (Handelsgesetzbuch) onako kako je revidiran1897. godine.

Za kodifikacije XIX vijeka karakteristiean je dualistieki pristupgradanski i trgovinski odnosi se reguliSu odvojeno. Pri tome trgovaeko(poslovno) pravo predstavlja sistem izuzetaka od rjeSenja gradanskihzakonika koja nisu mogla da zadovolje potrebe savremenogposlovanja. U XX v[jeku trend se donekle mijenja. Veliki autohtonizakonici ili zakoni se vraeaju na monistieku koncepciju. Bez obzira nakarakter stranaka i na obiljezja imovinskog odnosa, rjeSenje je uprincipu isto. lzuzeci koje namei,e profesionalni promet daju se odmahuz osnovno pravilo. Razumljivo je da jedinstvena regulativaprofesio nalni h i neprofesi onal n i h odnos a zahtijeva veli ko uj ed naeavanj epravnih pravila. Ono se vrSi pod utic4jem savremenijih pojava, dakleprema zahtjevima poslovnog, a ne gradanskog prometa. Navedeniproces poznat je pod izrazom komercij alizacija gradanskog prava. U


grupu zakona koje karakterise monistieki pristup spadaju ltalijanskigradanski zakonik (Codice civile) iz 1942. godine (revidiran tekst),Svajcarski Zakonik o obligacij ama iz I 9l I . godine i naS Zakon oobligacionim odnosimaiz 1978. godine, usvojen u pravni sistem Bosnei Hercegovine 1992. godine.

Razvoj poslovnog prava u Bosni i Hercegovini bitno je obiljeZenraspadom SFRJ, djelimie nim preuzimanjem propisa koji su vaLiliunutar bivSe Jugoslavue, ratnim zakonodavstvom i postepenimformiranjem ustavnog uredjenja. Buduei da se najveiim dijelom oviakti joS zadrZavaju u sferi pozitivnog prava, njihovo istorijskoizlaganje bi bilo preuranjeno.

II rnnomnr r METID PosLovNoGPRAVA

1 , Predmet poslovnog prava

Poslovno pravo prvenstveno reguliSe odnose ekonomskog prometa ukoje subjekti stupaju ne radi neposrednog zadovoljavanja svojihpotreba, nego sa ciljem trajnog sticanja dobiti. Stoga se kao nosiociprava i obaveza pojavljuju lica koja u te odnose stupaju stalno i

profesionalno, a ne povremeno i nestrueno. Zbog izlolenog karakteraodnosa i naeina djelovanja subjekata u njima, kao subjekti poslovnogprava pojavljuju se sve vrste subjekata. Ovakav stav nesumnjivopotvrduje elan 25. Zakona o obligacionim odnosima,') koli ugovore uprivredi definiSe kao ugovore ,,Sto ih preduzeea i druga pravna licakoja obav[jaju privrednu djelatnost te imaoci radnji i drugi pojedincikoji u obliku registriranog zanimanja obavljaju neku privrednudjelatnost sklapaju medu sobom u obavljanju djelatnosti koje einepredmete njihova poslovanja ili su uvezi s tim djelatnostima".

Predmet trgovinskog prava u burZoaskim zemljama i poslovnog pravakod nas u najSirem smislu jesu svi odnosi koji se tieu trgovine upravnom smislu te rijeei, tj. svi oni odnosi koji nastaju u tokuprivredivanja ili su sa njim u neposrednoj funkcionalnoj vezi. Na tojosnovi trgovinsko pravo se moZe definisati kao ,,skup propisa koji setieu trgovine" ,2) a poslovno pravo kao skup normi koje ureduju odnose

r) SluZbeni list SFRJ, br.29ll97 8, preuzet u pravni sistem RBiH, Sl.list RBiH, broj 2192.rlsultanovi(. Aziz: "Osnovi privrednog pravai pravni poslovi u privredi", Svjetlost, Sarajevo1969. str. 9.

Pojam poslovnog prava ID

u privrednom poslovanju. SuZavanje predmeta i pojma poslovnogprava izvr5eno je najprije zahtjevom da ono obuhvati samo norme ukojima dominira metod koordinacije. Prema drugom kriterijusuZavanj a znaeenja pojma poslovno pravo, u njega spadaju samo oniprivatno-pravni odnosi koji potieu iz dinamike robno-noveanih odnosa.Potrebe privredne i pravne prakse ipak ne dozvoljavaju ogranieavanjeprivrednog prava samo na odnose razmjene. Taj stav je doSao doizraZaja i u teoriji.s)

Predmet poslovnog prava je, dakle, sloZena kategorija. On obuhvatastatus odnosa privrednih subjekata, odnose industrijske svojine, diopravila koja reguliSu odnos privrednih subjekata i drLave, obligacioneodnose - naroeito u dijelu koji reguli5e ugovore robnog i noveanogprometa, mjenieno i eekovno pravo i pravila konkurentskogdjelovanj a na trZi5tu.

2. Metod poslovnog prava

2.1 . Pojam i osobine metoda poslovnog prava

Profesionalno obavljanje djelatnosti radi sticanja dobiti odredilo jeosnovne karakteristike predmeta poslovnog prava. Citava oblastposlovnog prava se, za razliku od domena gradanskog prava, odlikujevelikim dinamizmom. Isti privredni, odnosno pravni posao sezakljueuje u velikom broju slueajeva i velikom brzinom. Usljed togaeesto dolazi do tipiziranja elemenata ugovora i Sabloniziranja tehnikenjegovog sklapanja. Pored toga, razvijanje privrede zahtijeva da seveoma brzo iznalaze nove i pogodne pravne forme.

Zbog ovog dinamizma izbog toga Sto se privredni poslovi obavljaju uvidu zanimanja, tj. stalno i radi sticanja dobiti, struenost je osobinakoja se pretpostavlja kod svakog ueesnika u trgovinskom prometu ilidrugim privrednim djelatnostima. Lice koje ne udovolji zahtjevustrucnosti cini to na svoju Stetu. Javno povjerenje u promet zahtijevada se odbace svi obziri kojimaje podloLno gradansko pravo.

Brzina prometa, trajno bavljenje privrednim poslovima i velikavrijednost angaZovanih sredstava ueinili su od kredita bitan elemenatposlovanja. Kao dokaze dovoljno je navesti rasprostranjenost prodajena kredit i eestu upotrebu mjenice. Naprotiv, u sporadienoj razmjeniizmedu pojedinaca krediti se pojavljuju izuzetno, a i tada nose

r)Barto5 dr Milan: "Razvoj privrednog prava FRNJ", Medjunarodna politika, 131/1955, str.

13.


obiljeZje lie nog odnosa izmedu stranaka: povjerenje, prijateljstvo,moralne obaveze itd.

Napokon, zbog vaZnosti privrednog poslovanja svako druStvo jeposebno zainteresirano za nesmetano odvijanje prometa. Otuda je i

drLavna intervencija mnogo eeSca u domenu privrednog nego uoblasti gradanskog prava.

IshodiSna taeka metoda poslovnog prava je gradansko-pravni metod.Specifi-nosti metoda privrednog prava potieu iz dejstva izloLenihelemenata i ogledaju se uglavnom na eetiri polja. To su: izgledzajednickih osnovnih principa metoda gradanskog i privrednog prava,izvori prava, pojedina materijalno-pravna tehnieka rjeSenja i postupakza ostvarenje prava. ZadrZacemo se na svakom od njih.

2.2. Transformacija osnovnih osobina metodagradanskog prava

Svaki od pet osnovnih zajedni-kih principa metoda gradanskog iposlovnog prava u domenu trgovinskog, odnosno privrednog prometa,ima specifiean izgled.

Jednakost stranaka u odnosu i ravnopravnost njihovih volja ne smijuse nipoSto shvatiti doslovno. Njih je potrebno razumjeti kao uslovne i

veoma elastiene standarde. Tako je postojanje subjekata umonopolnom ili oligopolnom poloZaju einjenica koju pravo priznaje.Poredak jedino ne dozvoljava zloupotrebu tog poloLaja i zbog toga jerazvio eihvu jednu granu: pravo konkurencije koje obuhvata i

antimonopolistieke norme. S druge strane, subjekti koji vr5e jednusluZbu u privredi mogu silom zakona biti stavljeni u neravnopravanpoloZaj. Klasiean primjer zatoje u Zeljeznica.

Princip slobodne inicijative stranaka i autonomije njihovih volja iovdje, kao i u gradanskom pravu, vaLi samo u okviru objektivnogprava i morala. No, njegova ograni-enja u privrednom pravu suspecifiena. Npr., preduzeea javnih sluZbi su obavezna da zakljuieugovor sa svakim traZiocem usluga pod istim uslovima; trgovinskeorganizacije za promet na malo moraju prodavati robu svakompotroSaeu po istaknutim cijenama, a akt o osnivanju ili statutpreduzeca mogu ogranieiti pravnu ili poslovnu sposobnost subjekta upogledu vrste i obima budueih ugovora.

Dalje, sankcija imovinske prirode jeste bitno obiljeZje privrednogprava, ali se pored nje pojavljuju neimovinske sankcije vanugovornogkaraktera. One se vrSe bilo stihijski, usljed formiranja loSe poslovne

Pojam poslovnog prava 77

reputacije, bilo preko privrednih udruZenja - objavljivanjem odlukasudova easti privrednih komora ili zabranom ueeSea na sajmovima,bilo preko drzavnih organa npr. objavljivanje sudskih presuda.

Prometljivost prava vec zbog samog znaeenja pojma trgovine i pojmaprivrede mora ostati bitna osobina metoda poslovnog prava. No, i onatrpi specifiena ograni-enja.

Napokon, i preteZnost dispozitivnih normi u poslovnom pravu sve jespornija. Status subjekata i niz veoma vaLnih ugovora (o prevozuZeljeznicom, osiguranju, o investicionoj izgradnji, o pojedinimkupoprodajama itd) regulisani su imperativnim normama. Ako bi se uobzir uzele i de facto obavezne norme - opSti uslovi poslovanja nizaprivrednih subjekata koji ih namei,u snagom svog pololaja na trZi5tu -vrijednost i stvarni izgled ovog principa moLda bi zahtijevali da onbude postavljen kao izuzetak, a ne pravilo.

lz dosadaSnjih razmatranja pojedinih osnovnih principa metodaposlovnog prava jasno se vidi da je javnopravni metod, metodsubordinacije ili naredivanja, duboko prodro u poslovno pravo. Onnije vi5e pomocnik koji se izuzetno srei,e, nego ravnopravan partner upravnom uredivanju privrednog Zivota.

2.5. Izvori prava

Druga znaeajna oblast u kojoj se ogleda specifienost metodaposlovnog prava su njeni izvori. Budu6i da se poslovno pravo razvijaiz gradanskog prava, propisi koji reguliSu oblast privrede ne moraju dabudu sveobuhvatni. Njihova je svrha da pravno urede pitanja eUarjeSenja u gradanskom pravu ne odgovaraju potrebama privrede, ilipitanja koja u gradanskom pravu uopSte nisu rijeSena. Uprkos tome,treba stalno imati na umu da ovi propisi stvaraju posebno pravo.Posljedica pojave specifienih propisa je i velika primjena trgovaekihtermina i drugih struenih izraza.

Od ostalih izvora prava pri razmatranju o metodu posebno trebaspomenuti obieaje. Zbog njegovog progresivnog karaktera i velikogznaeaja u praksi, koji su rezultirali objektivnom teorijom o vaLeniuovih normi, obieaj ima daleko veeu ulogu nego u gradanskom pravu.

2 .4 . Poseb na materijal no-pravna rjeSenj a

Karakteristike privrednih odnosa prouzrokovale su veliki brojodstupanja u rjeSenjima poslovnog ugovornog prava u odnosu nagradansko - pravne ugovore. U domenu zaklju-ivanja ugovora


najvalniji su: pojava formularnih ugovora i opStih uslova poslovanja,afirmacija naeela formalnosti, po kome se ugovor smatra zakljueenimtek kada je sporazum stranaka postignut u odredjenom, naj-eSeepisanom obliku, i moguenost zaklju-ivanja ugovora o uslugama uprivredi cutanjem (zastupni5tvo, komision, Spedicija i posredovanjenaroeito). Pri izvrSavanju ugovora zahtijeva se viSe paLnje nego ugradanskom pravu, a u skladu s tim i odgovornost za neizvr5enje jestroZije postavljena. Postoje slueajevi objektivne odgovornosti - onekoja se ne zasniva na krivici. Izgubljena dobit uvijek se nadoknaduje,a poloZaj povjerioca je olakSan u oblasti dokazivanja. ?otraLivanja izugovora takode su jaee obezbijedena, a isti instituti ponekad (zaloga,pridrlaj) daju veia prava povjeriocu nego u gradanskom Pravu.Poslovanje uz naknadu se uvijek pretpostavlja.

2.5. Postupak ostvarivania prava

Metod poslovnog prava ispoljava znatne osobenosti u domenupostupka za realizaciju subjektivnih prava. Sporove ove grane eestosude posebni trgovae ki ili privredni sudovi. Postupak pred njimaodlikuje se sumarno56u, kratko6om i saZetoSC,u. Tome nuZnodoprinose pojednostavljena pravila dokazivanja. Pa ni ovo se uvijeknUe smatralo dovoljnim. Razvili su se posebni sudovi privrednika -

arbitrale. NaSe pravo dozvoljava da se one odrede kao instance zarjesavanje poslovnih sporova sa elementom inostranosti.

GIAvADRUGA Izvori poslovnog prava

I PRzPISI

1 , Ustav

Kao izvor poslovnog prava ustav funkcioniSe u onoj mjeri u kojojdruStveno i ekonomsko uredenje jesu predmet ustavnog regulisanja.Istorijat ustavnosti to potvrduje. DanaSnje stanje u Bosni i Hercegovinitakode.

Ustav Bosne i Hercegovine, sadrlan u Aneksu 4 OpSteg okvirnogsporazuma za mir u Bosni i Hercegovini i Ustav Federacije Bosne iHercegovine (Sl. novine BiH, | 194) polaze od svojine kao prirodnogljudskog prava. Zbog toga od svih odredaba relevantnih za uredivanjeimovinskih odnosa oni sadrie samo one od pojedine zakonodavnenadleZnosti. A to znaei da se ustavi neee pojavljivati kao neposredniizvori poslovnog prava. Ustavna naeela funkcionisaie u ovom svojstvuposredstvom zakona.

2. Zakoni

Zakoni su najvaZniji izvor poslovnog prava. Zbog opStosti ijedoobraznosti regulisanja imovinskih odnosa oni najbolje odgovarajuzahtjevu pravne sigurnosti u ekonomskom prometu i u poslovnim

BO lzvori poslovnog prava

odnosima. Zakoni kojima se ureduju: spoljnotrgovinska politika,carinska politika, monetana politika, uspostavljanje i funkcionisanjezajedni-kih i medunarodnih komunikacija, meduentitetski transport,te zraeni promet su u nadleZnosti driave Bosne i Hercegovine. U

drugim oblastima zakone donose entiteti (el. III Ustava BiH). UstavFedLracije Bitt koncentri5e zakonodavnu nadleZnost za uredivanjeprivrede u Federaciji (al. III, I ).

Medu najvaZnijim zakonima u oblasti poslovnog prava su oni kojiureduju status subjekata poslovnih odnosa: trgovaca, trgovaekihdru5tava ili preduzeea. U najvaLnije spadaju ovi zakoni objavljeni u

,,SluZbenim novinama Federacije tsiH": Zakon o preduzeeima - krace:ZO? (broj 2/95,2196, 8/96), Zakon o stranim ulaganjima - krace: ZSU(broj 2/92), Zakon o zadrugama - kraee: ZOZ (broi 28/97), Zakon oreviziji - krae,e: ZOn. (broj 2/95, 1219a), Zakon o osiguranju imovine i

lica (broj 2/95, 7/95), Zakon o bankama - krace: ZOB (broi 39/98),Zakon o druStvima za upravljanje fondovima i o investicionimfondovima - kraee: ZDUFI (broj 39/98), Zakon o registru vrijednosnihpapira - krae,e: ZRVP (broj 39/98), Zakon o komisiji za vrijednosnepapire - kraee: ZKVP (broj 39198).

Od zakona se ovdje mora spomenuti i Zakon oobligacionimlobveznim odnosima (dalje i ZOO). On polazi odmonistie ke koncepcije uredivanja imovinskih obligacionih odnosa i

naeelno ne pravi razliku izmedu rjeSenja za gradansko i poslovnopravo. No, u pojedinim oblastima sadrZi pravila mjerodavna samo zaprofesionalne poslovne odnose (trgovinsko zastupanje nPr), dok udrugim daje eihv sistem izuzetaka za ugovore u privredi (prodaja npr).Pored toga, ovo je prvi zakonodavni akt od 1945. godine koji jedefinisao ugovor u privredi, tj. Posao poslovnog prava. Sve to ga einiizvorom od prvorazrednog zna-aia.

Ostali najvaLniji zakoni su: Zakon o trgovini (Sl.n. FBiH 2/95, 19196)'Zakon o kontroli cijena ( Sl.n. FBiH 2/95), Zakon o unutra5njemplatnom prometu i Zakon o finansijskom poslovanju (Sl.n. FBiH 2/95,3ele3).

Za nale zakone koji su izvori poslovnog prava karakteristieno je da seoslanjaj u na postojee u gradansko - pravnu regulativu, a u materijiortakluka na pravna pravila bivSeg Austrijskog gradanskog zakonika(lBl l, ukljueujuci Novele). Metod koji oni primjenjuju je kombinacijaprinudnog i dispozitivnog naeina uredivanja odnosa. Qdje god je bilomogue,e i svrsishodno, izvrSeno je ujednaeavanje sistema i pojedinihrjesLnja sa uporednim zakonodavstvom i medunarodnimsporazumima eija je BiH elanica. U pravno - tehniekom smislu, za svese moZe reCi da su veoma kratki, buduCi da je njihov Prvenstveni cilj

lzvori poslovnlg prava

bilo uspostavljanje sistema, Ltz primjenu metod a ,,deregulacije" . zbogtoga su u velikoj mjeri zavisni od podzakonskih akata.

5. Podzakonski akti i akti samoregulacionihorganizacua

Od svih podzakonskih akata kao izvor poslovnog prava najvaZniji suoni koje donosi vlada. Oni se nalaze neposredno ispod zakona i sluZeodredivanju naeina provodenja zakonskih akata. U tom domenu mogustvarati obaveze i prava subjekata. Vlada nije ovlaSten a da uredbamastvara potpuno nove duZnosti i ovlaStenja. Jedna od najvaLnijihuredbi u ovoj oblasti je Uredba o upisu u sudski registar preduzeca idrugih pravnih lica koja obavljaju privrednu djelatnost.

Od ostalih akata treba spomenuti one koje donose niZi upravni organi,ministarstva naroeito. Tu spadaju: pravilnici, uputstva i naredbe.Donose se na osnovu izrieitog zakonskog ovla5tenja ili ovlaStenjasadrZanog u uredbi Vlade. Imaju provedbeni karakter. Posebno suznaeajni za operativno poslovanje jer se preko njih konkretizuje ulogadrZave kao ,,treceg partnera" u ekonomskim odnosima.

NajvaZniju ulogu u emisiji i prometu dugoroenih vrijednosnih papira(dionica, obveznica, certifikata) ima Komisija za vrijednosne papire uFederacui BiH, kao samostalan organ imenovan od Parlamenta FBiH.Komisija je regulacioni organ nadzora poSto, izmedu ostalog: reguliSeuslove i naein izdavanja i prometa dugoroenih vrijednosnih papira;odobrava emisiju dionica i obveznica; propisuje i vr5i nadzor uprimjeni standarda izvjeStavanja investitora i javnosti o poslovanjuueesnika u prometu papirima; vrSi zaStitu investitora; propisuje inadzire primjenu standarda upravljanja akcionarskim dru5tvima,propisuje uslove, daje odobrenj a za rad i nadzire rad profesionalnihposrednika i drugih ueesnika u prometu vrijednosnim papirim a (ZKVP,el. ll it2).

U oblasti trZii;ta kapitala, zna-ajnu ulogu imaju samoregulacioneorganizacije - berza i organizacija profesionalnih posrednika. Oneutvrduju pravila i standarde berzanskog poslovanja vrijednosnimpapirima te pravila za elanove organizacije profesionalnih posrednika,brokere i dilere (ZV?, el. 55-lO8).

8l

82 lzvori poslovnog prava

n, IZVIRI AwoNoMNoc posLovNoe nRAVA

1. Obie4i kao izvor poslovnog prava

1 .1 . Uloga obie4ja kao izvora poslovnog prava

Obiiaj kao izvor prava ima daleko veiu ulogu u poslovnom, nego ugradanskom pravu. DonoSenjem Zakona o obligacionim odnosimaosnov i naein primjene obieaja gradanskog prava odredeni su na istinaein kao i za obicaje koji vaLe u privrednom pravu. Obieaj kao izvorposlovnog prava takode je podvrgnut opStim teorijskim rjeSenjima.Zato iemo se ovdje zadrlati samo na nekim njegovimkarakteristikama, svoj stvenim za domen privredivanj a.

Istorijska uloga trgovaikih obie aja u formiranju trgovinskog, odnosnoposlovnog prava je ogromna. Racionalnost i praktienost trgovinskih iliprivrednih obieaja su i u drugim zemljama ucinili od njih znaeajnijiizvor prava. Razloge za ovo treba traLiti u dinamici robnog prometakoja ne trpi odgadanja u iznalaZenju pogodnih pravnih rje5enja zanove situacije i u tome Sto se danas poslovni obiiaji formiraju veomabrzo i na osnovu akata autonomnog poslovnog prava (formulari, op5tiuslovi), tako da su svima brzo i lako dostupni. Sporova o njihovompostojanju zatoje daleko manje.

1 .2. ,.Dobar poslovni obieaj" i ,.trgovinski poslovni obieaj"

DonoSenjem Zakona o obligacionim odnosima kod nas su ponovoodredeni i pojam obieaja i osnovi njegove primjene u oblastigradanskog i poslovnog prava. Razmotriiemo ta pitanja imajuei u viduprvenstveno obieaje iz oblasti privredivanja.

?rema izrieitoj odredbi elana 21, Zakona o obligacionim odnosima ,,,

sudionici u obaveznim odnosima duZni su u pravnom prometupostupati u skladu sa dobrim poslovnim obieajima". U ilanu ll07.ZOO upotrijebljen je izraz ,,trgovinski poslovni obieaj". Ako su onisuprotni dispozitivnim odredbama Zakona o obligacionim odnosima,njihova primjena je moguca samo kada su to stranke ,,izrieitougovorile". $eSenja citiranih i,lanova ZOO bitno se razlikuju u tritaeke. Prvo, diferenciranje ima sistemski karakter: elan 21. spada u,,osnovna naeela", Llan llO7. u ,,prelazne i zavr5ne odredbe". Drugo,elan 2l . je imperativan, relevantna odredba elana I lO7. jedispozitivna. I treCe, upotrijebljena terminologija je razlicita. Na

lzvori poslovnog prava 85

osnovu toga je opravdan stav o razlikovanju ,,dobrih poslovnihobieaja" i ,,trgovinskih poslovnih obicaj a" .4)

,,Dobri poslovni obi-aji" su pravila poslovne etike i obavezujuci se nanjihovo poStovanje zakonod avac je postavio jedan od korektivastrogosti i zloupotrebi propisa.t) Na ovaj naein je poja1an zahtjev zamoralno pona5anje u oblasti prometa robe i usluga i postavljen je joSjedan kriterij za vrijednosnu ocjenu ponaSanja subjekata na trZi5tu.6)Privredne komore rade na razvijanju dobrih poslovnih obieaj a i izdajupotvrde o njihovom postojanju. Osnov primjene ,,dobrog poslovnogobieaja" jeste izrieit'a naredba zakonod avca.

,,Trgovinski poslovni obieaji" predstavljaju poslovne obieaje u uLem,pravno-tehnickom smislu (usances, les usages, der Qebrauch) . ,,?odposlovnim (trgovaekim) obieajem se razumijeva komercijalna praksakoja je u tako Sirokoj primjeni da privrednici oeekuju da ce ugovornestrane postupiti u skladu sa takvom praksom."T) Poslovni obicaji su,dakle, norme koje nastaju kao rezultat pravne svijesti privrednika biloneposredno, bilo udruZenih u pojedina privredna tijela. Da bi jedno udruStvenoj praksi stvoreno pravilo moglo da bude izvor prava uoblasti privrede, potrebno je da ispuni izvjesne uslove. Ono mora dabude razumno, izvjesno, notorno i prihvaeeno od veiine privrednika.B)Time je obieaj odreden u pravno-tehniekom smislu. Smatramo, ipakda on joS ne moLe da bude izvor prava. U toj funkciji moZe da sepojavi ako je ujedno i ,,dobar", tj. ako je u skladu sa pravilimaposlovne etike. Ovaj posljednji zahtjev u raznim oblicima postavljajusva prava. Na osnovu svega izlolenog (dobar) trgovinski poslovniobieaj se moLe odrediti kao u privrednoj praksi stvoreno pravilopostupanja u odredenoj struci, ili u privredi uop5te, koje je u skladusa moralom druStva i pravnim poretkom, eija se primjena oeekujebuduei da je ono izvjesno, opSte poznato i prihvaceno od vecineprivrednika.

,,Trgovinske poslovne obiiaje" moguce je podijeliti prema vi5e mjerila.Na osnovu teritorijalne obuhvatnosti, oni se mogu svrstati u opste -

one koji vaZe na cijeloj drLavnoj teritoriji, regionalne i lokalne. Prema

o) Blagojevid dr Borislav-Krulj dr Vrleta: (redaktori) "Komentar Zakona o obligacionimodnosima", Savremena administracija, Beograd, 1980, tom I, str.92-93. tom II str. 710.5) Blagojevii dr Borislav-Krulj dr Vrleta, isto djelo, str. 92.o) Ostali kriteriji su sadrZani u cijelom pravnom poretku. Za naiu oblast su naroditointeresantne odredbe Nadela II i dlanova 158. i 203. Ustava SFRJ, te dlanovi 1-3, 8- 10, 12-15i 18 ZOO.7) Gold5ta.ln dr Aleksandar: "Privredno ugovomo pravo", Informator,Zagreb, 1961, str. 26.8) Rene David: "LJvod u privatno pravo Engleske", Institut za uporedno pravo, Beograd,1960. str. 78. i 79.

a4 lzvori poslovnog prava

strukama u kojima vaZe, obi-aji se dijele na opste (horizontalne) - onekoji vaLe u svim privrednim djelatnostim a i posebne (vertikalne) - onekoji se primjenjuju samo u pojedinim strukama. Ove podjele ne uticuna mjesto obieaja u hijerarhiji izvora prava, ali su vaZne ako dode dosukoba raznih vrsta obi-4jnih pravila. Tada su jaei oni obiiaji kojidolaze sa uZeg teritorijalnog ili strukovnog podrueja.

Osnovi primjene ,,trgovinskih poslovnih obieaja" su razfieifi. Ukolikoon sadrZi rjesenje suprotno od dispozitivnih odredbi ZOO,primjenjivaee se samo ukoliko je to izrieito ugovoreno.n) Dakle, urelaciji prema,Zakonri ot-bligacionim odnosim a,,,trgovinski poslovniobieaj" se nalazi na niLoi hijerarhijskoj osnovi.ro) Zakon oobligacionim odnosima ne sadrZi pravila o osnovu primjene ovihobieaja kada oni nisu suprotni dispozitivnim odredbama ZOO.rr) A toznaLi da ee oni ulaziti u hijerarhiju izvora privrednog prava na baziopStih pravila.

L5. Osnov i naein primiene obieaia kao izvora prava

Teorija navodi dva osnova primjene obieaja kao izvora prava. To susvijest o njihovoj cjelishodnosti i zakonsko priznanje poslovnogobieaja kao izvora prava. tJz svijest o cjelishodnosti treba dodati iprihvaeenost obieaja, buduci da tek tako normativna snaga fakti-kogdolazi do punog izraLala, da tek tako ono Sto je redovno, normalno uprometu dobija svoju pravnu zaStitu. Zakonsko priznanje obieaja kaoizvora prava kod nas je sadrZano u materijalno-pravnim propisima. U

tom pogtedu naroeito mnogo odredbi su sadrLavale Op5te uzanse,ZOO i Zakon o trgovini nastavili su ovu praksu.

U pogledu naeina primjene obieaja usvojeno je objektivno shvatanje onjegovom valenju. Obie4j se, dakle, primjenjuje i bez obzira na to dali su stranke znale za njega ili nisu, kada propis ne postoji ili nUedovoljan, a stranke nisu u ugovoru ni izrieito ni pree,utno isklju-ileprimjenu obieaja. Eventualno nepoznavanje obieaja je pravnoirelevantno, zato Sto svako mora da snosi rizik za nepoznavanjeobiiaja na teritoriji ,,na koj oj Livi" , u grupama u kojima se kreee i uposlovima kojima se bavi.'t) Obiaaj stoga ne dopunjuje samo propisnego i ugovor.

n) elan 1107. (3)Zakona o obligacionim odnosima.

'o) Suprotno Gold$tajn dr Aleksandar: "Prolegomena Zakonu o obaveznim odnosima" u

"Obvezno pravo-knjiga prva", redaktor Gold5tajn dr Aleksandar, Informator, Zagreb, 1978,str. 36. i 37.rr) Odredba stava 2, (lana 2I. ZOO se, uprkos nazivu ovoga dlana, odnosi samo na uzanse.r2) Prema Barto5 dr Milan: "Privatno pravo", Beograd 1934, str. 18.


Kao izvor poslovnog prava, obieaj se moZe pojaviti u dva svojstva. Onmole djelovati primarno, samostalno ako propis ne postoji. Ukolikopropis postoji ili je zastario, obieaj ima interpretativno svojstvo; orttada dopunjuje zakon ili olakSava njegovo tumaeenje u skladu sapotrebama vrem ena.

2, Uzanse

2.1. Pojam uzanse

Uzanse su dobri poslovni obi-aji, sistematizovani u zbornike.Stvaranje uzansi teorijski znaei samo konstatovanje postojecihobieajnih normi i njihovo objavljivanje radi lakSe primjene. U praksi,donoSenje uzansi uvijek je i kreativan proces kojim se stvara ne5tonovo. Najprije, sistematizacija obieaja znaei njihovu selekciju premakriterijumu cjelishodnosti. Dalje, svrstavanje jednog obieajnog pravilau sistem daje mu i ona znaeenja koja to pravilo ne bi imalo kada seprimjenjuje izolovano. I napokon, stvaralac uzansi veoma eesto vrSiizvjesne modifikacije postojeeih obieaja radi usmjeravanja poslovneprakse u Zeljenom pravcu. Ovakav karakter redakcij e uzansi ipak nemijenja njihov karakter - uzanse ostaju obieaji.

Zavisno od toga koji su obieaji predmet sistematizacije, uzanse semogu podijeliti na opste - one koje vaLe za sve poslove u privredi, i

posebne - one koje se primjenjuju samo u pojedinim strukama iliodredenim vrstama poslova jedne struke. U slu-aju medusobnogsukoba uzansi jaee su one koje dolaze sa uLeg podrucja. No,vidjeCemo, ovo pravilo mole da trpi izvjesne izuzetke.

Donosilac uzansi po pravilu je nedrlavni organ. Ukoliko se drZavniorgan, najeeSee sud, pojavljuje kao redaktor uzansi, on uvijek imatijesnu vezu sa privrednim Zivotom, Zbog toga se moLe tvrditi dauzanse spadaju u autonomno privredno pravo bez obzira na to ko ihdonosi.rs)

2.2. Osnov vaienja uzansi

Donosioci uzansi su ovlaStene javne ili polujavne privredneorganizacije (berze, na primjer) i profesionalna udruLenja (komore,udruZenja industrijalaca). Oni sistematizuju dobre poslovne obieaje izdomena svog djelovanja. VaLenje uzansi uslovljeno je upravo ovomeinjenicom.

'') Gold5ain dr Aleksandar, "Privredno ugovomo pravo", Informator,Zagteb,1967, str. 34.

B6 lzvori poslovnog prava

PoSto uzanse predstavljaju izbor odredenih dobrih poslovnih obie4iaiz ukupne mase postojecih, na njihovo vaZenje se ne moLe primijenitiobjektivna teorija koju srecemo kao osnov primjene obieaia. Uzansestoga vaLe samo na osnovu volje stranaka. One su lex contractus(ugovoreni zakon). Pristanak na primjenu uzansi elanovi i neelanovitijeta koje je donij elo uzanse vrSe se na razlicite naeine. elanstvo uorganizaciji koja je stvorila uzanse podrazumijeva i pristanak naposlovanje po njenim uzansama uvijek kada u medusobni odnosstupaju elanovi te organizacije. To je i razumtjivo. elanovi suueestvovali u stvaranju uzansi, one odgovaraju upravo potrebamaelanova i oni se njima najce56,e koriste. Smatra se da stranke prilikomsklapanja jednog posla Zele da i dalje tako postupaju kao Sto su i dotada. Kad tako ne bi htjele, one bi to izrieito naglasile. Osnov primjeneuzansi u ovom slueaju je, dakle, Sutnja stranaka. ?oznavanje uzansi ipristanak na njihovu primjenu se ne pretpostavljaju kada su u pitanjuneelanovi. Stoga uzanse njih obavezuju samo onda kada su pristalena uzanse. Pristanak se moLe izraziti izrieito i konkludentnim(pree,utnim) radnjama: poslovanjem u okviru institucije koja jedonijela uzanse, ugovaranjem nadleZnosti arbitraZe donosioca uzansiza medusobne sporove , pa eak i samo zakljuiivanjem ugovora saelanom korporacije koja je donijela uzanse. Upravo proSirivanjembroja ovih konkludentnih radnji i stvaranjem pretpostavki da oneznade pristanak na primjenu uzansi, donosioci uzansi ih fakfiekimputem namedu kao obavezne.

Driavni organi vrSe ogranieenu kontrolu nad donoSenjem uzansi. Onase obavlja bilo prilikom davanja ovla5tenj a za stvaranje uzansi, biloprilikom njihovog formulisanja. Cilj te kontrole je prvenstveno zaititajavnog interesa. U okviru zakona, pravila javnog poretka i moraladrZavni organi po5tuju autonomiju donosioca uzansi. One su zbogtoga pogodno sredstvo za zaStitu interesa svojih tvoraca. O tome trebavoditi raiuna i prilikom primjene samih uzansi.

2.5. Uzanse u Bosni i llercegovini

Za uzanse u naSoj zemlji naeelno vaZi sve ono Sto smo rekli ouzansama uopSte. Specifienosti naSeg privredno-pravnog razvitka ipaksu stvorile neka posebna rjeSenja. Ona se tieu, prue svega, opStihuzansi. Zato 6emo ih razmotriti odvojeno od posebnih uzansi. Drugaosobenost nalazi se u podrueju odnosa Zakona o obligacionimodnosima i uzansi.

OpSte uzanse za promet robom donijela je na osnovu zakonskogovla5tenja Qlavna drLavna arbitrala 1954. godine (Sl. list FNRJ,


1511954).'4) PoSto nisu ukinute ni mijenjane, Op5te uzanse iz 1954.godine su na snazi u mjeri u kojoj je to odredeno Zakonom oobligacionim odnosima.

S obzirom na karakter OpStih uzansi za promet robom i na identienostnjihovog predmeta sa odnosima koje reguliSe ZOO, zakonodavac iemorao da uspostavi jasnu i neprotivrjeenu hijerarhiju izmedu ova dvaakta. To je ueinjeno rje5enjem stava 2, dlana llO7. ZOO Prema kome,,Opee uzanse za promet robom (,,SluZbeni list FNR.J", br. 15/54) ne6,e

se primjenjivati poslije stupanja na snagu ovog zakona u pitanjimakoja su njime regulirana". Po5to je ova odredba prinudna, onaiskljueuje primjenu opStih rjeSenja o vaLenju op5tih uzansi i

autonomiju volje stranaka. Tamo gdje razlieitost regulisanja postoji,OpSte uzanse za promet robom moci ee da funkcioni5u kao izvorprava po pravilima koje je ZOO i inace postavio za primjenu op5tih i

posebnih uzansi. Koja su to pravila?

Najprije, izrieito je ukinuta pretpostavka, sadrLana u svimdosadaSnjim opStim i posebnim uzansama, da e,e se uzanseprimjenjivati, ako ih stranke nisu ugovorom izrieito ili precutnoiskljueile.tt) Ukoliko se radi o uzansama koje su suprotnedispozitivnim normam a Zakona, moei ce se primijeniti samo ,,ako sustranke izrieito ugovorile primj enu uzansi".r6) Napokon, kada uzansenisu suprotne dispozitivnim odredbama Zakona o obligacionimodnOsima, kad, dakle, idu ,,pored zakOna" (praeter legem), vaZiee ,,ak0su sudionici u obveznim odnosima ugovorili njihovu primjenu ili akoiz okolnosti proizilazi da su njihovu primjenu htjeli".tzr Ne moZe sestoga u cjelini prihvatiti stav da je danas za primjenu uzansi ,,nuZnaafirm ati vio izr aLena volj a subj ekata o bv eznih odnosa. " I B)

Posebne uzanse kao trgovaeko pravilo danas donosi nadleZna komoraili drugi oblik udruZivanja trgovaca.te) Postojece posebne uzanse moguse podijeliti u tri grupe. Prva reguliSe poslovanje na odredenommjestu. Nju saeinjavaju Lueke uzanse donesene 1951. i uzanse kojedonosi Produktna berza u Novom Sadu. Lueke uzanse su dijelom

t4) Zbog ove dinjenice i zbog toga Sto svoj sadrZaj nisu crpile iskljudivo iz dobrih poslovnihobidaja, pravna priroda Op5tih uzansi je kod nas spoma. Vidjeti npr. Vukovid dr Mihailo:"Opii dio gradjanskog prava I", Zagreb 1959, str. 183 i Gold5tajn dr Aleksandar:

"Predgovor drugom izdanju Op5tih uzansi", Savremena administracija, Beograd, str. 4-5 i 9.tst elan IlO7, l ZOO.

'u) elan 1107. 3 ZOO.

't)elan 27,22OO.'t) elan 3. Zakonao trgovini.re) elan I7,2 Zakona o udruZivanju organizacija udruZenog rada u op5ta udruZenja i

Privrednu komoru Jugoslavije (Sl. list SFRJ 54176).

8B lzvori poslovnog prava

preuzete u Zakon o ugovorima o iskori5tavanju pomorskih brodova. Udijelu koji nije pozakonj en vaLe i danas. Drugu grupu tvore uzanse zapromet pojedinih vrsta poljoprivrednih proizvoda: pirineem,krompirom, pasuljem Zitaricama, donesene 1960. i posebne uzanseza promet blokova i ploea od kamena, mermera i granita iz 1967.Tre6,u grupu eine Posebne uzanse u ugostiteljstvu donesene 1963,Posebne uzanse o gradenju iz 1977. i Posebne uzanse o prometu robena malo takodje iz 1977. godine.2o)

Posebne uzanse su dispozitivnog karaktera. One se primjenjuju na vee,izloleni naein. Za jednu granu ili zajednu vrstu posla mogu postojatisamo jedne posebne uzanse na podrueju eihve drLave, odnosnoentiteta.

5. Obligacioni ugovor kao izvor poslovnog prava

Obligacioni ugovor je dvostrani pravni posao - sporazum dva (ili viSe)lica po kome se u smislu njihovih medusobnih saglasnih izjava volja izakonskih propisa jedna strana obavezuje da ie drugoj strani ne5toodredeno dati, uiiniti, dopustiti ili neSto propustiti, odnosno ne uiiniti,a ova to prihvata, odnosno po kome se obje strane na ovaj nacinuzajamno obavezujui uzajamno prihvataju obavezu druge strane. Akoovakav ugovor zakljue uju lica koja deluju neprofesionalno, ondaobligacioni ugovor spada u gradansko pravo. Da bi obligacioni ugovorbio posao poslovnog prava, potrebno je da njegove strane djeluju kaopreduzeea ili individualni trgovci i da radnja na koju se strankeobavezuju spada u registrovanu privrednu djelatnost barem jedne odnjih. U daljem izlaganju zadrlaiemo se samo na ugovorima poslovnogprava kao izvorima prava.

Zbog toga Sto obligacioni ugovor sluZi regulisanju konkretnog odnosaodredenih stranaka, dakle, zato Sto sadrZi pojedinaenu normu ilipojedinaenu dispoziciju, te ima individualan karakter, i po pravilukratkotrajno dejstvo, njemu je r', teoriji bilo poricano svojstvo izvorapyava. Ovo shvatanje prevazideno je novim razvojem pravne misli,posebno priznavanjem svojstva izvora prava sudskoj odluci. Poredovoga, razvoj ugovorne tehnike u privrednom pravu mijenja eistoindividualni i kratkotrajni karakter ugovora, pa i individualni karakterpojedinaene norme koju on sadrZi. Pomenuti razvoj ogleda se uformiranju tipskih ugovora i op5tih uslova poslovanja.

r0)Obiavqene su u Sl. listu SFRJ 12178.


Masovnost i eesto ponavljanje istih privrednih poslova doveli su dotipizacije karakteristienih elemenata obligacionih ugovora koji teposlove pravno formuliSu. Radi brzine i ekonomienosti zakljueivanjaugovora privrednici su veoma rano, joS u XII vijeku, poeeli tipiineelemente da formuliSu unaprijed i da ugovore sklapaju na osnovutako stvorenih obrazaca. Moderni promet samo je dalje razviotehnieku stranu ovakvog postupka ugovaranja. Tipski ugovori su,dakle, rezultat sporazuma stranaka, postignut na osnovu obrasca ukome su unaprijed formulisani najkarakteristicniji i najeeSCi elementipravnog posla.2r)

Razvoj ekonomskog i pravnog prometa povee,ava broj pravnorelevantnih einjenica o kojima treba voditi raeuna prilikomugovaranja. Te einjenice viSe ne zadiru u samu su5tinu poslaobuhvacenog obrascem tipskog ugovora, pa ih privrednici formuli5uza svaku okolnost posebno i dopisuju ili na poledinu ugovornogformulara, ili na poseban dodatak. Tako formulisane klauzule nazivajuse op5tim uslovima poslovanja. PoSto ovi uglavci ne zadiru u suStinuugovora, oni ne mor4ju biti unijeti u svaki konkretan posao. Njihovaprimjen a bazira se na posebnom sporazumu. Ovakav razvoj doveo jedo definicije opStih uslova kao ,,propisa ugovornih klauzula kojeugovorne stranke koriste kao dio svog ugovora".22\ Navedene klauzulemogu biti iskoriStene u cjelini ili djelomicno.

Ubrzan rast i povee,ana tipizacija prometa doveli su do toga da se uop5te uslove unosi sve viSe elemenata koji se tieu odredenog posla.Kvantitativno povecanj e sadrZ4ja dovodi do kvalitativnih promjena ustrukturi i karakteru opStih uslova.2t) OpSti uslovi sada pokrivaju eihvposlovni odnos stranaka, a ne samo sadrLaj ugovora; pored odredabao bitnim elementima oni sadrLe i pravila o naeinu zakljueivanjaugovora, naeinu izvrilavanja i o putevima de5avanja sporova kojipoteknu iz ugovora. Da bi mogli da odgovore novim potrebama, opStiuslovi mor4ju biti sistematizovani. Individualnost pojedinih klauzula

rr) Vilus dr Jelena: "Op5ti uslovi formulamih ugovora", IUP-Savremena administracija,Beograd 1976, str. 17-18. defini5e formulame (tipske) ugovore "kao skup klauzula koje su

pismeno formulisane unapred, a koje ie u takvom ili izmenjenom vidu predstavljatisadrZinu ugovora prilikom zakljudenja jednog konkretnog ugovora u budu6nosti".Mislimo da je ovdje u pitanju ponuda za tipski ugovor.22)Gold5taln dr Aleksandar: "Privredno ugovomo pravo", Informator,Zagreb,1969, str. 142.Slidan stav ima ve6ina drugih teoretidara. Vidjeti pregled kod Vilus dr Jelena, isto djelo, str.19-20.t') elan 100 ZOO "U sludaju kad je ugovor sklopljen prema unaprijed od5tampanomsadrZaju, ili kad je ugovor na drugi nadin pripremila i predloZila jedna ugovoma strana,nejasne odredbe tumadit 6e se u korist druge strane". Op5imo o problemima tumadenja kodVilus dr Jelena, isto djelo, str. 146-157.

90 lzvori poslovnog prava

se gubi; one postaju dio sistema i tumaee se u skladu sa njim. Oddijelova individualnog ugovora opSti uslovi postaju viSe ili manjepotprn pravni reZim, po tiome se ravn4iu svi poslovi iste vrste.2a)

Evolucij a sadrLaja i znacaja tipskih ugovora i op5tih uslova poslovanjapokazuje da je pojedinaena norma koju su oni nekada sadrlavalipoeela da prerasta u svoju suprotnost - u opStu normu. ,,U suvremenojprivredi napuSta se individualiziranje i ne uzimaju u obzir posebnostikonkretnog slue aja" .25t

Osnov primjene tipskih formulara i opStih uslova poslovanja jeautonomija volje stranaka. No, opSti karakter ovih ugovornihinstrum enata i ovdje dovodi do znacajne novine. Zakonodavac ueihvom nizu slueajeva nareduje obaveznu i jednaku primjenu tipskihugovora i opStih uslova poslovanja. Po svom znaeaju oni seizjadnaeuju sa propisom kao opStim aktom.26) Zato su u Zakonu oo bl igaci onim od nosim a paLljivo regulisani. tt)

4. Ifijerarhija izvora poslovnog prava

Za razliku od opSte hijerarhije pravnih izvora, hijerarhija izvoraposlovnog prava nije nigdje ni djelimiino odredena u propisima. Onase zato mora utvrditi na osnovu opStih pravila konstituisanjahijerarhije izvora. Pri tome posebnu paLnju treba poklonitispecifienostima poslovnog prava koje proizilaze iz karaktera odnosakoji se reguli5u i iz istorijskog razvitka ove dvije grane Prava.

Flijerarhija izvora poslovnog prava veoma je sliena hijerarhiji izvoragradanskog. Od nje se razlikuje po specifienom poloZaju obieaja,uzansi i cjelokupnog gradanskog prava kao jednog od formalnih izvoraprivrednog prava. Ta hijerarhija izgleda ovako: ustavi; ratifikovanimedunarodni ugovori; zakoni; drugi obavezni opSti akti zakonodavnihorgana; podzakonski akti upravnih organa op5teg karaktera; opSti aktiprivrednih subjekata; ugovori; obiiaji; uzanse; gradansko Pravo, teodluke upravnih i sudskih organa.

to) O karakteristikama op5tih uslova, bez obzira na varijantu, vidjeti Vilus dr Jelena, isto

djelo, str. 26-33.25) Gold5tajn dr Aleksandar: "Op6i uvijeti poslovanja" u "Opii uvjeti poslovanja u

medj unarodnoj trgovini", Inform ator, Zagreb, 797 0. str. 1 1.26)U ovom smislu dobre primjere pruZaju op5ti uslovi poslovanjaLeljeznice (tarife) i op5ta

pravila osiguravaj uiih druStava.zzr elan 142-144.

lzvori poslovnog prava 9l

Navedenapokazujehijerarhijeispitati. On

hijerarhija privrednog prava znacajna je zbog toga Storedoslijed po kome izvore prava treba traZiti. Izgledizvora prava za pojedini odnos uvijek treba posebnoee zavisiti od obima regulative datog slueaja.

Subjekti poslovnog prava

GT,AVA Sistem subjektaPKVA poslovnog prava

I zDREDIVANJE I SISTEMATIZACIJASUB,]EKATA

L Odredivanje subjekata poslovnog prava

Subjekt prava je svako lice koje ima sposobnost (moe) da budenosilac prava i obaveza, Kao subjekti prava uopSte pojavljuju sefizieka lica ,,eovjeeiji stvor, bio on roden ili tek zaLet";t) kao i pravnalica koja su druStvene tvorevine i konstrukcije pravnog poretka(zakona). Stoga subjekte poslovnog prava treba traLiti u okvirupravnih i fiziekih lica, za koja vrijede odredene specifienosti u odnosuna ostala lica - netrgovce.

Odredivanje subjekata poslovnog (trgovinskog) prava nUejednostavno. O tome postoje razlicita shvatanja u teoriji.z) Klasienateorija subjekte poslovnog prava najce5ie odreduje preko pojma

't Radoidid Spasoje: "Osnovi trgovadkog prava", KnjiZamica Gece Kona, Beograd, 1919, str.25.2) Vidieti literaturu: Hanz G. Henn: "Handbook of the Law of Corporations and otherbusiness Enterpirses", West Publiching Co., 1970, str. 111-130; Len Zoung Smith and G.Gale Roberson: "Business law", West Publishing Co. 1971, str. 788-79I; Giuseppe Ferri:"Manuale di diritto commerciale", UTET, Torinese, 1968, str. 178-196; Barto5 dr Milan:"Privatno pravo", 1934, str. 281; Jovanovii dr Vladimir: "Privredno pravo - privredneorganizacij e", Zavod za izdavanje udZbenika, Beograd, 1961. str. 91 -94

94 Sistem subjekata poslovnog prava

trgovinskog posla i svojstava (karakteristika) lica koja preduzimajuposlovne aktivnosti. Takav pristup ukazuje da postoje tri osnovnakriterija kojima se odreduju subjekti poslovnog prava: objektivni,subjektivni i mjeSoviti.

Prema objektivnom kriteriju, za koji je model francusko pravo (Codede commerce, l8O7), svojstvo trgovca se izvodi iz pojma trgovinskogposla koji je objektivno definisan, tj. zakonom su izrieito odredeni tiposlovi. lz toga slijedi da je trgovac (subjekt poslovnog prava) licekoje obavlja trgovaeke poslove u vidu svog redovnog zanimania(profesije). U objektivne (apsolutne) trgovaeke poslove spad4iubankarski poslovi, izdavanje mjenice, kupovina robe radi preprod4ie,posrednieki (senzalski) poslovi i dr.s) Lice koje ude u takve poslove,ma i prvi put, ima svojstvo trgovca. Starije njemaeko pravo prihvatiloje ovu koncepciju kao i bosansko.a)Ona je imala za cilj napuStanjedotada5njeg staleSkog (kastinskog) koncepta poslovnog (trgovaekog)prava, kao prava trgovaca. Medutim, objektivni kriterij nije do krajaproveden.

Subjektivni kriterij, za koji je uzor njema-ko pravo(Handelsgesetzbuh, 1897), uzima u obzir svojstvo lica, a ne priroduposla. Trgovcem se, zapravo, definiSe lice ,,koje obavlja trgovaekuprofesij v" , a za toje uslove odredio zakon. Trgovac je onaj ko posloveobavlja: u vidu svoga zanimanja (trgovci po zanimanju) ili da je Ponaeinu postanka i formi trgovac (trgovci po formi) ili da posloveobavlja na naein ili po obimu koji zahtijevaju njegovo regulisanje kaotrgovca (trgovci po upisu ili obimu poslovanja). I svi poslovi kojepreduzmu trgovci jesu trgovaeki poslovi i potpadaju Pod reLimtrgovaekog prava. Zakonodavna praksa je pokazala da i ovaj kriterijnije primjenjivan u svom cistom obliku.

?rema mje5ovitom sistemu , niz obiljeZja odreduje pojam trgovca,eime ta kategorija dobija Siroko znaeenie. Tipi-an primjer jesteamerieko pravo. Pojam ,,trgovac' i ,,trgovaeki posao", uevropskokontinentalnom smislu, gotovo da je nepoznat ameriikompravu.t) Koristeci mjeSovite kriterije u definisanju pojma trgovca,amerieko pravou) alternativno uzima u obzir ova obiljela: a)poslovanje odredenom robom (predmet transakcje), b) zanimanie

') Trgovadki poslovi su oni "koji su vazda sami po sebi poslovi trgovadki (bezuvjetni,

objektivni apsolutni trgovadki poslovi" - Vrbanii dr Juraj: "Trgovadko zakonoslovlje",1909, Zagreb, str.5.'a) Trgovadki zakonik za Bosnu i Hercegovinu - kraie: TZBLH (1883), CL.282-2845) E. Allan Famsworth: "Uvod u pravni sistem Sjedinjenih Ameridkih DrZava", Savremena

Administracija, Beograd, 1973. str. 135.u) Uniform Commercial Code (UCC), 1962, il.2-204

Sistem subjekata poslovnog prava 95

Iica koie pokazuje zn4je ili ujeStinu svojstveno djelovanjima ili robamaobuhvaCenim transakcijom (odnos prema ukupnoj transakciji) i c)profesiju ili zaposlenje lica (agent, broker, drugi posrednici) kojesvoiim angaimanom pokazuje da posjeduje znanje ili ujeStinu za teposlove, Jedan od ovih kriterija mole ispunjavati fizicko ili pravno licei tada je subjekt poslovnog prava, tj. ima status poslovnog subjekta(trgovca). OpSta je tendencija u savremenim pravnim sistemima da seizade iz ,,zatvorenog kruga trgovaca" i klasiinih koncepcUa o tome.Time se redefiniSu tradicionalna shvatanja o pojmu poslovnog(trgova-kog) prava.

2. Osnovni kfteriji za odredivanje subjekata udomaCem pravu

Kao i u savremenim uporednim pravima, tako i u naSem, postojerazlieiti kriteriji prema kojima se mogu odrediti subjekti poslovnogprava. Primijenjen je mjeSoviti sistem, Sto se moZe ueiniti analizomvaLeee regulative (zakona) i njenim sistemskim, teleolo5kim (ciljnim) iuporednopravnim tumaeenjem. Lica koja ulaze u krug subjekataposlovnog prava redovno ispunjavaju vi5e kriterija. Osnovni kriteriji suovi:

1. cilj radi koga se osniva i postoji odredeno lice;2, obavezna registracija kod nadleZnog drZavnog organa (suda

ili organa uprave);3. obavljanje registrovane djelatnosti u vidu zanimanja

(profesije) i naein obavljanja djelatnosti;4. priroda poslova kojima se odredeni subjekt bavi,

Subjekti poslovnog prava se osnivaju i posluju radi postizanjalukrativnih ciljeva (Zo?, al. I ,).Za lica koja se osnivqiu i rade na baziregula poslovnog prava uvijek se pretpostavlja da imaju te ciljeve.UopSte nUe relevantna dosadaSnja podjela na oblasti u kojoj seodredeni subjekt osniva, privreda ili dru5tvene djelatnosti. Ako su upitanju poslovnopravna lica, ona se u uporednim pravima nazivajuprofitnim organizacijama.T) Takav je slueaj sa privrednim druStvima injihovim statusnim oblicima povezivanja na bazi kapitala (holding,koncern). Nasuprot njima, pravna lica kaja za cilj im4iu zadovoljenjekulturnih, prosvjetnih, nauenih, humanitarnih, socijalnih,zdravstvenih, sportskih, ekoloSkih i drugih potreba i interesa nisusubjekti poslovnog prava. Radi se, zapravo, o neprofitnimorganizacijama.

t) A. James Bames, Terry Morehead Dworkin, Eric L. Richards: "Law for Business",IRWIN, Homewood. 1987. str. 481.

Sistem subiekata poslovnog Prava

Ciljevi odredenih subjekata ne moraju se ogJedati u postizanjuneposrednih ekonomskih ciljeva (dobitlprofit), nego radi: odvijanjaodiedenih poslormih funkcija i prometa uop5te (berze, profesionalniposrednici), zadovoljenja trZi5nih i drugih interesa osnormih poslormihsubjekata, neophodnosti obavljanja djelatnosti u funkciji zadovoljavaqiapotieba gradana i poslovnih subjekata (jarme kompanije), te radizadovolj avanja interesa odredenog kruga lica (zadruge).

Registracija je zajedno sa ciljevima bitan kriterij za odredivaniesubjekta poslovnog prava. Neki se registruju kod suda, drugi kodopStinskog organa. Bez upisa u javni registar (knjigu) ne moLe se stee,i

svojstvo subjekta poslovnog prava.u) U naSem Pravu, subjektposlovnog prav a moLe postojati samo kao de iure osoba, a ne i kaode facto lice, Sto je moguee u nekim uporednim pravima. Prilikomregistracije subjekta vrSi se registracija njegove poslovne djelatnosti,kao relativno trajnog zanimanja (profesije) . Za obavljanje registrovanedjelatnosti, u vidu zanimanja, poslovni subjekt mora ispuniti odredeneuslove kao i naiin obavljanja poslovnih aktivnosti (visina kapitala,poslovne knjige, poslovanje po finansijskim i rae unovodstvenimpravilima i procedurama, posjedovanje struene spreme, licenci).Kegistracija i obavljanje registrovane djelatnosti subjekta jesu kriterijikoji odredenom poslu daiu svojstvo ugovora u privredi (ZOO, 41.25).

priroda posla, kao objektivan kriterij, i registracija daju odredenimlicima status subjekta poslovnog prava (profesionalni posrednici).Osim toga, priroda posla iskljueuje odredene subjekte poslovnogprava u njihovom vr5enju. Trgovinskim uslugama ne mogu se bavitiindividualni trgovci jer nisu pravna lica, bez obzira na njihovuregistracUu. Tako i naSe pravo poznaje kategoriju nepotpunog trgovcaXoji ne moLe obavljati trgovinske usluge: posredovanje, zastupanje,komision, uskladiStenje, Spediciju, kontrolu kvaliteta i kvantiteta robe,osiguranje robe, zatim poslove robne berze, trlnice na veliko, trLnicena halo (pijace), trgovinskog centra, organizovanje va5ara, sajmova,stoenih prjala te obivljanje dlugih usluga uobieajenih u trgovini.e)

5. Sistematizacila subiekata poslovnog Prava

?olazeei od kriterija za odredivanje subjekata poslovnog Prava,mogu6,e je izvrSiti njihovo razvrstavanje i osnovnu sistematizacliu.Detaljnija klasifikacija vrSice se na odgovarajucim mjestima.

e Zakon o preduzeiima, dl. 138, kra6e: ZOP (Sl. novine FBiH, br. 2195), Zakon o

samostalnom poslovanju, dl. 4-kra1e: ZOSP (Sl. listRBiH, bt.26189,29190)n) Zakon o trgovini - kraie ZOT, dl. 11 (S1. novine FBiH, bt- 2195)

8,"!"m subjekata poslovnog prava

Osnovna sistem atizacija subjekata poslovnog prava izgleda ovako:

I . Individualni trgovac (samostalni privrednik, poduzetnik)2. Privredna / trgovaeka drustva (profitne organizacie)

2.1. Dru5tva lica (personalnog tipa)2.2. DruStva lica i kapitala2,3. DruStva kapitala

3. Statusni oblici poveziva4ja druStva

2 t ilx ixxt #:i:il{"fiT:?ivanja3.3, Na bazi trZi5nog povezivanja

I nstit ucij e trZiSta kapital a4.1. Banke i druge finansijske organizacije4.2. Osiguravajuia i reosigurav4iuca druStva4.5. DruStva za upravljanje fondovima4.4. Fondovi, kao institucionalizovani oblici kapitala

Organizovana i uredena javna trZista kapitalaJavna preduzeia / kompanijeZadruge, zadruZne organizacije i saveziPrivredne komore, komorske asocijaclje, udruZenja i drugiobliciOstala pravna lica (neprofitne organizacije)

9. I . UdruZenja gradana i druge asocijacije9.2. Fondacije i zaduLbine

97

4.

5.6.7.8.

9.

Neki od ovih subjekata su bazieni nosioci privrednog Zivota (druStva,banke), dok se drugi pojavljuju kao oblici povezivanja (holding) ili susvojevrsna trLista kapitala (berza, trZnice, s4imovi). S obzirom naciljeve osnivanja, neprofitne organizacije se sporadieno pojavljuju kaosubjekti poslovnog prava. Javna preduzela i zadruge imaju mje5oviteci[eve, javni interes, odnosno zadovoljavanje interesa zadruga, aliimaju i lukrativne ciljeve. Komore, savezi, udruZenja predstavljajuasocijacije i iine posebne ustanove poslovnog prava.

Dalja sistematizacija subjekata poslovnog prava mole se vr5iti prema:

l. Pravnom statusu: pravna lica i individualni trgovac;2. Unutrainjoj pravnoj organizaciji: sloZeni (razvijeni) i

unitarni;5. SjediStu: domaii i strani, odnosno medunarodni;4. DrZavljanstvu i nacionalnoj pripadnosti osnivaea @lagaia):

domaCi i subjekti stranih ulaganja;5. Teribrtju obavljanja pslovne djelatnosti: subjekti domaieg

prometa i subjekti spoljnotrgovinskog prometa;6. Kontroli kapitala i upravljanja: supisidijarni (kontrolisani) i

kontrol ni (domi nantni ) ;

9a Sistem subjekata poslovnog prava

7 . Vlasnistvu: privatni. zadruzni. driavni i subiekti unlesovi tont vl asnistvu ;

B. Vrsti djelatnosti l<oju obavljaju: subjel<ti iz oblastiproizvodnje, rudarstva, industrUe, trgovine, poslovnih usl ugai dr;

9. Imovinskoj odgovornosti: subjekti koji odgovaraju iskljuiivosvojom imovinont i subjekti sa zakonskont ili ugovomomodgovornosti drugih lica (sa odgovornosti drugog);

9a) Sa posebnirrr trettnanom: oporezovani,neoporezovani i grupno opore'Lovani i dr.

I O. Ekonomskint kriterijinta: sub jel<ti ntalog, srednjeg i velikogbiznisa;

I l. Participaciji zaposlenih: subicl<ti sa i bez radnie kepaftici pacUe;

12. Broju zaposlenih: zavisno kako j" u pojedinint specijalnoodreden broj zaposlenih, l<ao lrriterii l<lasifikacUe.

U pravu Evropske unije, ltod odredivanja malih i srednjih (preduzeta)kombinuje se v.iSe kriterija: broj zaposlenih i ne'zavisnost u pogleduuloZenog kapitala sa obimom prometa ili bitansnim stanjern subjekta.Na tqi naein izvrsena je podjela na: nricro-enterprise, slnall enterprise i

medium sized enterprise (SME). "')

il INDIVIDUALNI TROOVAC (SAMOSTALNI

PRIVREDNIK)

I . Termi nol ogija i pojam

U literaturi se koriste razliiiti termini lrojima se oznaeava fizieko licekao subjekt poslovnog prava. Upotrebljavaju se izrazi;,,tryovacpojedinac",,,inokosni trgovac",,,inokosna fiYma",,,solo trader",,,preduzetnik", a u uLern smislu i ,,obrtnil\", ,,zanatli.ia". Pozitivno pravokoristi pojarn,,sanlostalni privrednik", bez obzira na njegovudjelatnost.' ')

It)l Definition of Snrall un<l Meclint-sized Errtet'priscs Adiqrted b1'

Joumal of Europeiur Contntunities. No L 107/8 (J0.-t.96)

"'Zukon o szrnrostalnom privreclivun.iu - kr';-rie: ZOSP (Sl. list RBiH.

Corrrnr ision, Official

br. 26189. 2919O)

Sistem subjekata poslovnog prava

Individualni trgovac (samostalni privrednik) mole se definisati kaofizieko lice koje, pod svojim imenom, u vidu zanimanja (profesije)obavlja registrovanu poslovnu djelatnost radi ostvarenja ekonomskihciljeva, koji upravlja poslovima i za obaveze u prometu odgovaracjelokupnom imovinom. Samostalni privrednik je i fizicko lice kojeobavlja poslovnu djelatnosti kao svoje dopunsko zanimanje, ako todozvoljavaju pozitivni propisi. Dakle, prema kriteriju djelatnosti,postoje dvije vrste individualnih trgovaca:

I . samostalni privrednik kome je registrovana poslovnadjelatnost osnovno (glavno, redovno) zanimanje, tj.profesija i

2. samostalni privrednik koji registrovanu poslovnu djelatnostvr1i kao dopunsko (dodatno) zanimanje (povremenisamostal ni prt vred ni ci ) .

Ova druga vrsta podsjeca na kategoriju prividnih trgovaca njemaekogprava (Scheinkaufleuter).t') Bez obzira na to, smatra se da je onsubjekt poslovnog prava u okviru dopunske registrovane djelatnosti,Sto je u interesu pravne sigurnosti prometa.

Sa stanoviSta poreza, individualni trgovci se razvrstavaju prema vrstidjelatnosti koju obavlj4ju: ugostiteljstvo, turizam, prevoz, proizvodnizanati, umjetnieki zanati, intelektualne usluge, domaca ili kucnaradinost i dr. Ova klasifikacija je znac4lna i sa stanovi5ta uslova kojisu potrebni za vr5enje poslovne djelatnosti.

Istorija poslovnog prava pokazuje da je individualni trgovac bioosnovni nosilac poslovnih aktivnosti, Sto posebno vaLi za rani srednjivijek. I u kasnUem periodu individualni trgovac je, pored trgovaekihdru5tava, ostao znaeajna faktor privredn og razvoja, posebno u nekimzemljama. t")

Praksa razvijenih zemalja pokazuje da i u savremenim uslovima, privisokom stepenu razvijenosti informatike, tehnike i tehnologije(automatizacija, specijalizacija, proizvodnja u visokim serijama),postoji potreba da neke poslovne aktivnosti obavlja pojedinac,odnosno u njegovoj organizaciji i pod njegovom kontrolom. Posebnose to odnosi na Sirok spektar aktivnosti i poslova u sektoru usluga.Zato se individualni trgovac uspjeSno inkorporiSe u privredneaktivnosti privrednih druStava i ekonomski Livot zemlje uopSte.

't)Njemadki trgovadki zakonik, dl. 6; TZKI, dl.4; Jovanovid dr Vladimir, op. cit. str. 94.13) Hilferding Rudolf: "Finansijski kapital", Kultura, Beograd, 1958, str.742.

loo Sistem subjekata poslovnog prava

2. Pravni poloh4i individualnog trgovca

Pravni tretman individualnog trgovca (solo tradera) bitno je drugaeijiod poloLaja ostalih lica netrgovaca, nepreduzetnika. Pravni okvirtakvog pololaja utvrden je zakonima i nizom predzakonskih akata. U

ovoj materiji, vi5e nego u bilo kojoj drugoj, dolazi do izraZaja pravnaregulativa kantona i op5tina.

lzloZicemo osnovna pitanja koja determiniSu pravni poloLaiindividualnog trgovca (samostalnog privrednik) u na5em pravu:

a) firma. Individualni trgovac obavlja djelatnost, kao svoje redovno ilidopunsko zanimanje, i posluje pod firmom. firma sadrZi: Iieno imeindividualnog trgovca, predmet poslovanja i sjediSte (ZOSP, al. 25).IJ firmi se obieno, pored oznake djelatnosti (agencija za pravnikonsalting, caffe bar, slastie arnica, zanatska radnja), unosi nekoime (,,5M-,,,Agrum", ,.SLInce", ,,lIappy''),1to je prthvaceno u praksi,ali se u firmi navodi obavezno ime vlasnika. Ako se djelatnostobavlja u odredenim poslovnim prostorijama, firma se istiie naposlovnom prostoru (lokalu. d uCanu).

b) SjediSte. Samostalni prtvrednik ima poslovno sjediSte (ZOSP, el.24) u kome obavlja registrovanu djelatnost. Ako djelatnost obavljau viSe mjesta ili za obavljanje djelatnosti nije potreban poslovniprostor (dopunska djelatnost, kuCna radinost, uslugedomaiinstvima), tada je sjediSte individualnog trgovca mjestonjegovog prebivalista. Poslovno sjediSte se moZe premjestiti.

c) Odobrenje i registracija. Za obavljanje djelatnosti i sticanje statusaindividualnog trgovca lice mora prethodno pribaviti odobrenje odnadleZnog organa opstine gdje Zeli voditi poslovne aktivnosti.Odobrenje, u formi rjesenja, upisuje se u registar koji vodi organuprave. Relevantne einjenice koje se upisuju su: ime samostalnogprivrednika, firma, sjediSte i poslovna djelatnost. Upis imadeklaratorni karakter jer se status individualnog trgovca stiiedanom izdavanja rjesenja, odobrenja za rad (,.dozvole za rad").Obavljanje djelatnosti moZe otpoieti ako u roku od sedam danaod dana podnoSenja zahtjeva za rad sa potrebnim dokazima oispunjavanju uslova organ opstine ne izda odobrenje (slueajCutanja administracie) - ZOSP, el. 18. Zavisno od vrste djelatnosti(profesije), specijalni propisi traZe da se individualni trgovci kojiobavlj4ju odredene poslovne aktivnosti upisuju u posebne registre(profesionalni posrednici. javni prevoznici i dr).ta)

t4\ ZVP, dl. 101;Zakon o prevozu u unutamjem cestovnom prometu, dl. 11,33 (Sl. novineFBiH, br.23198)

Sistem subjekata poslovnog prava rold) Obavljanje djelatnosti. Specijalni zakoni i njihovi provedbeni akti

(naglasenost upravne regulative) veoma precizno utvrduju uslove inaei n obavljanja dj elatnosti (oblast zdravstva, trgovi ne, transporta,ugostiteljstva).'t) Propisi o klasifikaciji djelatnosti koji se odnose naprivredna druStva ne primjenjuju se na individualne trgovce.lu)Obavljanje djelatnosti samostalni privrednik moZe privremenoobustaviti, *to nrje slue4j sa trgovaekim dru1tvima. Razlog IeZi ueinjenici *to se djelatnost obavlja lie nim angazovaniem ilianga'hovanjem ehnova porodice ili malog broja zaposlenih lica.Razlozi obustave rada su: sprtjeeenost, bolest, vrSenje vojne ilidruge javne obaveze te drugi opravdani razlozi. Ta iinienica, da biimala pravna dejstva, mora biti utvrdena rjeSenjem opstine idostavljena poreskoj upravi radi umanjenja poreskih obaveza(zosP, al,28-50).

e) Posjedovanje poslovnog prostora (lokala, duiana). Kada iespecijanim zakonima odredeno, ZA pojedine oblasti, posiedovanieposlovnog prostora je uslov za sticanje svojstva individualnogtrgovca (npr. trgovina na malo ili veliko se obavlia u prod4inomobjektu).t') Za obavljanje nekih djelatnosti nije potreban poslovniprostor (domaCa ili kuCna radinost, izrada predmeta gdiepreovladuje rueni rad, usluge domaiinstvima, neke zdravstveneusluge i sl). Radi se o poslovima,,malih samostalnih privrednika sataSnom".

O Imovina i odgovornost. Prava na dobrtma sa koiima individualnitrgovac obavlja registrovanu djelatnost (oprema, alat) iine sastavnidio njegove jedinstvene imovine. Sredstva rada (oprema, poslovniprostor) ulaze u jedinstvenu imovinsku masu. Dakle,registrovanjem individualnog trgovca za obavljanje dielatnosti neformira se posebna imovina povodom dobara sa koiima onobavlja rad. Ta dobra, jednako kao i ona sa kojim ne obavliadjelatnost, mogu biti predmet individualne egzekucije (prtnudnogizvrSenja) za obaveze koje: individualni trgovac stvori obavlianiemdjelatnosti (vodenjem radnje) ili zasnuje u gradanskom prometukao netrgovac.

Kod individualnog trgovca ne dolazi do odvajanja prava vlasniStva nazaloLenim dobrima, pa je upravljanje i vodenje poslovne djelatnostivezano za lienost samostalnog privrednika. Stoga i razvojmenadLmenta treba posmatrati u tome smislu.

i5) Vidjeti odgovarajuie zakonske, a narodito podzakonske akte, iz ovih oblasti donesene na

nivou Federacije i kantona

'u) Zakon o standardnoj klasifikaciji djelatnosti u Federaciji BiH (S1. novine RBiH, br. 6/95) iOdluka o standardnoj klasifikaciji djelatnosti u FBiH (Sl. novine FBiH, br. 28198) - osnovnii razradeni diot') zor. il.6.

t02 Sistem subjekata poslovnog prava

Imovina, upravljanje i vodenje daju jasan odgovor u pogleduimovinskopravne odgovornosti. Za obaveze koje proisteknu izobavljanja djelatnosti individualni trgovac odgovara svojomcjelokupnom imovinom (ZOSP, el. l2).

a) Vodenje poslovnih knjiga, Individualni trgovac obavezno radiposlovne knjige i propisane evidencie, koje podlijeZu finansijskoj iporeskoj kontroli (ZOSP, al. 27, ZOT, al. lO).

b) Poreski tretman. Subjekt poreza i javnih davanja, bez obzira nanjihovu vrstu, je individualni trgovac. On je poreski obveznik zaplacanje poreza na promet proizvoda i usluga koji je ostvario uobavljar{u djelatnosti.Is) Dobit koju samostalni privrednik ostvartje predmet samostalnog oporezivanja i porez se plaCa kvartalno.

c) Tr4jni prestanak vrSenja registrovane djelatnosti. Tr4jni prestanakrada individualnog trgovca utrvduje se rje1enjem, a moZenastupiti: odjavom, po sili zakona i u drugim sluiajevimaodredenim zakonom (ZOSP, el. 51). Prestanak po sili zakona dolaziu sljedeCim slue4jevima: ako je samostalnom privrednikupravosna'Znim rjesenjem izreiena mjera zabrane obavljanjadjelatnosti; ako je utvrdena niStavnost upisa u registar; smrCu ilitrajnim gubitkom poslovne sposobnosti; danom stupanja naizdrZavanje kazne preko sest mjeseci (ZOSP, al, 54),

d) UdruZivanje. Individualni trgovci se mogu udruZivati u svojaudruZenja, zadruge, savez i privrednu komoru (ZOSP, al. 7).

3. Radnja i zajedniika radnja

Pojmovi ,,radnja" i ,,zajednieka radnja" redovno se pojavljuju umateriji o individualnom trgovcu, kako u regulativi, tako i u teoriji. Oninisu dovoljno jasni u postojeCoj zakonodavnoj praksi.

Teorijski posmatrano, pojam radnja ima Sire i uhe znaeenje. U Siremzna-enju, taj pojam podrazumijeva ,,spoljno uredenje trgovieveradinosti u eijem okviru on preduzima svoje poslove.tn) SadrLaj takvogznaienja jeste dvojak: pravni, koji obuhvata prava i obaveze koje sujednom fiziekom licu sa statusom individualnog trgovca priznatipozitivnim pravom u wSenju i upravljanju poslovnom djelatnosti, afaktieki sadrLaj mole da obuhvata materijalne radnje koje onpreduzima i dobra koja koristi. U ovom znaLenju ,,radnja" moLepostojati i bez posjedovanja poslovnog prostora. U uiem zna(,enju,pojam ,,radnja" obuhvata sam poslovni prostor (lokal, duian,

tB) Zakon o porezu na promet proizvoda i usluga, dl. 13 (Sl. novine RBiH, br.6195)rn) Barto5 dr Milan, op. cit. str. 302

Sistem subjekata poslovnog prava l05

prostorije) gdje individualni trgovac vr5i npr. zanatske i druge usluge.Ovo znacenje je dominantno u poslovnoj praksi.

Kao Sto pojam ,,radnj a" ima dvojako znacenie, isto vrijedi i za poiam,,zajednieka radnja". Samo Sto je kod nje vise fiziikih lica (samostalnihprivrednika) povezano ugovorom (ZOSP, el. 37),

Kakva su znaeenja tih pojmova prema pozitivinom pravu? Poslovniprostor je bitno obiljezje ,,radnje" jer se radnja ,,osniva" za obavljanjeposlovne aktivnosti u odredenom prostoru (lokalu, du6anu). Ako seposlovna delatnost obavlja bez posjedovanja radnje, tada se,,registruje obavljanje djelatnosti" (ZOSP, al. 3,6).Dakle, Premapozitivnom zakonodavstvu ne moZe se osnovati radnja bezposjedovanja poslovnog prostora, vlastitog ili uzetog u zakup.

4.Uslovi za registracrju indiuidualnog trgovca

Odobrenje za obavljanje djelatnosti i sticanje statusa individualnogtrgovca mogue,e je uz ispunjenje odredenih uslova, a to su:

l. Formalni uslovia) pismeni zahtjevb) d,okazi o ispunjenju materijalnih uslova

2. ONti materiialni uslovia) puna poslovna sposobnostb) nepostojanje zabrane za obavljanje te djelatnosti

3. Dopunski materijalni uslovi, odredeni posebnim propisimaza pojedine vrste dielatnosti

a) posjedovanje poslovnog Prostora (lokala),vlastitog ili iznajmljenog i drugih sredstava rada(opreme)

b) struena sprema i/ili radno iskustvo individualnogtrgovca ili lica koje on zaposli

c) opSta zdravstvena sposobnost

Utvrdivanje posebnih materijalnih uslova vrSi nadleLni organ op5tine,u svakom pojedinom slueaju. Ako se radi o vodenju zajedniekeradnje, dodatni uslov jeste prezentacija ugovora izmedu lica kojanamjeravaju u njoj obavljati registrovanu delatnost (ZOSP, al. 37).

ro,4 Sistem subjekata poslovnog prava

ilI uopsrE o pRrvREDNrMnRdovACr{rMDRUSTVIMA

1. Terminologija

U naSoj, kao i u teoriji uporednih prava, koriste se razliciti izrazi kojimse oznaeav4ju (odreduju) pravna lica poslovnog karaktera, a koja susubjekti i predmet izudavanja poslovnog/trgova-kog prava, odnosnouZe, kompaniiskog prava. Neki od tih izraza su tradicionalni, dok sudrugi novijeg datuma ili su specifieni za neke pravne sisteme(evropskokonti nentalni, anglosaksonski) .

Za pravna lica koja imaju lukrativne ciljeve redovno se koristegenerieki pojmovi kao Sto su ,,poslovne organizacUe" ili ,,profitneorganizacije", naroeito u ekonomskoj literaturi. Ne rijetko,upotrebljava se i rijee ,,firma" sa Sirim znaeenjem, jer ukljucuje iindividualnog trgovca kao subjekta poslovnog prava.

Tradiciji evropskokontinentalnih pravnih sistema odgovara termin,,druStvo" (soci€t€, Qesselschaft) u kome pravcu se i razvila posebnateorija (teorija druStava). Taj termin ima Sire zna-enje poSto obuhvatakako druStva poslovnog, tako i druStva gradanskog prava, tipaortakluka (societas). Medutim , kada se iskljuiivo misli (obraduju)druStva poslovnog prava (poslovne prirode), teorija i zakonodavstvo,najceSce koriste tradicionalni pojam ,,trgovadka druStva"(tlandelsgesellschaft, societa commerciale). U novije vrijeme uupotrebi je pojam ,,privredna druStva" (madarski zakon, 1988).Istorijski posmatrano, termin ,,trgovaeka druStva" ima tradiciju napodrucju Bosne i llercegovine i susjednih zemalja,jer se njime sluZi iteorija i pravna reglementacija od sredine XIX vijeka.zo)

Pod uticajem ranijeg dru5tveno-ekonomskog sistema (socijalisdekog)naSe novije zakonodavstvo, pa i pravna teorija, joS koriste termin,,preduzeee". Pored toga Sto nije kompatibilan sa uporednim pravnimsistemima, taj izraz ima veoma Siroko pravno znal,enje, pa nfleadekvatan. U klasienom znaeenju, pojam ,,preduze(e" ne oznadavapravno lice, nego jedan poslovni poduhvat koji je planiran,organizovan i finansiran, a eiji su nosioci trgovaeka druStva. Ipak, unovije vrijeme tim pojmom (enterprise) oznadavalu se svi

to) Trgovadki zakonlk za Bosnu i Hercegovinu (1883) - krade: TZBiH; Hrvatsko-ugarskitrgovadki zakonik (1875) - kraie: HUTZ; Trgovadki zakonik Kraljevine Srbije (1860, 1896,1898) - krade zakon Kraljevine Jugoslavije (1937) - kra6e: TZKJ;


organizovani oblici vrSenja poslovnih aktivnosti koji se ne mogusvrstati u kategoriju trgovaekih druStava (nisu tipieni). Prema Zakonu opreduzeeima (1994/ 1995), pojam ,,preduzele" oznaeava: sve tipovetrgovaikih dru5tava, sve oblike njihovog statusnog povezivanja tesubjekte koji imaju ili obavljaju djelatnosti javnog karaktera (iavnapreduzeca) -ZOP, el. 1,6).

U anglosaksonskoj pravnoj teoriji generieki pojam ,,BusinessOrganization" obuhvata dvije kategorije poslovnih subjekata i to:,,Partnership" i ,,Corporation" , odnosno ,,Company-,") Oni bi trebali daodgovaraju ,,trgovaeko druStvo" evropskog prava (partnership :ortaeka trgovaeka dru5tva, a company i corporation = trgovaekadruStva kapitala).

U ovom udZbeniku koristimo alternativno (naizmjeniino) i sa istimznaeajem termine ,,trgovaeko druStvo" i ,,privredno druStvo". Rijee,,preduzeee" koristi se samo kod kategorije lavnog preduzefla" , kaogenerieki pojam.

2 . Pojam privrednog/trgovaikog druStva

Individualni trgovci su veoma rano poceli da se udruZuju radizajedniikog obavljanja trgovaekih poslova. Te forme povezivanja bilesu jednostavne, a svoje mjesto nalazile su u statutima pojedinihgradova, primorskih naroeito. Jedan od prvih oblika udruZivanjatrgovaca pojedinaca jeste institut ,,commenda", prvobitno razvijen upomorskom pravu gdje su se trgovci povezivali radi zajedniekogprevoza i prodaje robe, uz zajednieki rizik i podjelu dobiti. Kasnijirazvoj poslovnog prava i5ao je u pravcu stvaranja trgovaekih dru5tava.U anglosaksonskom pravu, osnovu za stvaranje trgovaekih dru5tavatreba traZiti u ideji trusta zasnovanoj na ugovornom odnosu principalai agenata.")

Trgovaika dru5tva su nastala onda kada su razvoj proizvodnih snaga ipotrebe druStva doSli do toga stepena da pojedinaini kapital i

t') John Ellison, Jim Bedingfield, Tom Harrison: "Bussiness Law", Business EducationPublishers Ltd., 7994, str. 16I-173; A. James Bames & Co., op. cit. str. 411 i 481,respektabilno22) Harry G. Henn, op. cit. str. 87,315, 359,394. U ameridkom pravu, trust jeimovinskopravni odnos stvoren ugovorom u kome, po pravilu, vi5e lica povjerava svojuimovinu (sredstva, dionice, a kod glasanja i glasadka prava) drugom licu trusteu.Povjerenik duva povjerenu imovinu za ra(,un vlasnika i nastoji je uve6ati, pa otuda imaposebne fiducijame duZnosti (duZnosti iz osnova povjerenja). Izmedu vlasnika kapitala ipovjerenika stvara se poslovni krug.

l06 Sistem subjekata poslovnog prava

individualni trgovac (pojedinac) vi5e nisu mogli da ih zadovolje.Poslovne aktivnosti i privredni Livot iesto su takvi da je teSko, gotovonemoguee, obavljati ih pojedinaenim snagama. Stoga je vrlo ranodoSlo do udruZivanja bilo kapitala, bilo lienosti na bazi z4iedniikesaradnje. t5)Tako se stvaraju organizacione forme koje omoguC,avaju,,zajednicu" kapitala i/ili rada, tih dviju ideja.

Ceneralno, privrednoltrgovaeko druStvo (komPanija) je poslovnaorganizacija koja predstavlja: zajednicu stvorenu ugovorom, Popravilu dva ili vise lica (pravnih ilili fizickih), sa statusom pravnpS lica,u koju ona ulaLu kapital i rad da pod zajednickim imenom (firmom)obavljaju registrovanu poslovnu aktivnost i iz nje izvuku zaradu, adobit/profit podijele. Postoji mogui,nost da i jedno lice formira i voditrgovaiko dru5tvo fiednoelana druStva - Einmann Qesellschaft, OneMan Company).

Elementi opSte definicije trgovaekog druStva su sljedee,i:

l. Cilj privrednog drustva: ostvarivanje zarade (ekonomski) izkoje formira dobit, saglasno finansijskim zakonima. koja sedijeli izmedu elanova druStva,

2. Pravni status: pozitivno pravo prtzn4ie dru1tvu, kaodru1tvenoj tvorevini svojstvo pravnog lica, moZe tuZiti i bitituZeno. Il nekim pravima, za poiedina dru1tva, postoieizuzeci,

3. Pravni osnov nast4janja: u principu, toie ugovor izmeduosnivaea @ruStveni ugovor), a kod jednoilanog druStvaosnivaeki akt je odluka,

4. Osnivaei: u principu, dva ili vise lica, bilo da su pravna ilifizieka, domaia ili strana. Kod druStva jednog lica osnivai jeuvijek samo jedno lice (pravno ili fiziiko) koje predstavljaj edi nog vlasnika druStva,

5. Registracija: druStvo se obavezno registruje, u naSem pravukod suda, kao i njegova djelatnost (poslovne aktivnosti),ukljueqiuCi i druge pravno relevantne iinjenice odredenezakonom,

6. Imovinskopravna odgovornost: za svoje obaveze stvoreneu prometu drustvo odgovara cjelokupnom imovinom, kaopravno lice, Il tome smislu postoje odredene specifiinostikod druitava personalnog tipa.

Upravljanje i vodenje nisu ukljueeni u opStu definiciju trgovaekogdruStva. Zavisno od tipa, kao i organizacije tih funkcija, postoje bitnerazlike kod druStava lica i kapitala.

2') Barto5 dr Milan, op. cit. str.329.

Sistem subjekata poslovnog prava to7

5 . Tipoui prtvrednih/trgovaekih druStava

Osnovni (temeUni) tipovi trgovackih druStava u doma6em pravu,prema op5tim i specijalnim zakonima, su ovi:

l. DruStva lica (personalnog tipa, personalna dru1tva)l. I . DruStvo sa neogranidenom solidarnom

odgovornosti ilanova (dno) ili javno druStvo, javniortakluk ili opSte partnerstvo

1.2, Komanditno dru5tvo (kd) ili mje5toviti ortakluk ilispecijalno (limitirano) partnerstvo

2. DruStva lica i kapitala (druStva mjeStovite pravne prtrode)2.1. Komanditno druStvo na dionlce/akcije (kdd/kad)2.2. DruStvo sa ogranieenom odgovornosti (doo)

2.2.1. Dru5tvo jednog licalosobe (djlldjo) ili

3 . D r u s t v a k a pi t ar a,L":#i"X"f;'rfililn" r,, ^,5. I . Dionieko/akcionarsko druStvo (dd/ad)

U osnovne tipove trgovaakih dru5tava nisu ukljuieni holding i koncernjer predstavljaju sloZene oblike povezivanja temeljnih oblikafigovaekih dru5tava, tipa akcionarskog i druStva sa ogranieenomodgovornosti. Pravna struktura holding druStva ili koncerna jestestruktura dioniekog ili dru5tva sa ogranieenom odgovornosti, ali sabitnim specifiinostima. Javna preduzeca, takode, mogu imati pravnuanatomiju dioniekog ili druStva sa ogranieenom odgovornosti, ali samjeSovitim ciljevima i naroeitim pravnim vezama sa drLavom(odredenim nivoom drlavne stretifikacije opStinom, gradom,kantonom, Federacijom).

Za razliku od uporednih prava, na5e pravo ne poznaJe medutipovetrgovaekih druStava. To su specifiene forme nastale kombinovanjemviSe osnovnih tipova druStava (npr. komanditnog i dru5tva saograniienom odgovornosti).

4. Pravna priroda privrednog/trgovaikog druStva

?ravna terorija nije jedinstvena kada je u pitanju pravna prirodatrgovackih dru5tava. U ameriekoj teoriji, pravna priroda trgovackogdru5tva, posebno korporacije, uporeduje se sa prirodom lienosti, bica(entiteta), drZave i drZavljanstvom.2a) U evropskom pravu prisutne su

l08 Sistem subjekata poslovnog prava

tri osnovne teorije: teorija ugovora, teorija institucije i mje5tovita.2s)lznijecemo osnovne ideje tih teorija.

?rema teoriji ugovora, trgovaeko druStvo predstavlja druStvo-ugovor.Osnovna postavka ove teorije jeste u einjenici da je dru5tvo ugovornatvorevina. Tim pravnim aktom odreduje se njegova pravna struktura,pravna organizacija i sve ostale funcije. DruStvo se na osnovu ugovorai kako ugovor odreduje registruje. RjeSenja ostalih akata (statuta,pravila) izvedena su iz osnovnog ugovora. Odnosi izmedu osnivaia(elanova) dru5tva utvrdeni su, prima vista, ugovorom. Ukolikoodredena rjeSenja ugovor ne sadrLi, prema zastupnicima ove teorUe,treba primjeniti op5ta pravila teor[je ugovora (obligacionog prava).Tako npr. neunoSenje uloga u dru5tvo ili unoSenje uloga (stvari, prava)sa nedostacima valja procjenjivati po pravilima o materijalnim ipravnim nedostacima ili pravilima o neispunjenju ugovora, kojavrijede u ugovornom pravu.

Teorija institucije vidi u trgova-kom druStvu posebnu i samostalnupravnu instituciju (bi6e, entitet). Taeno je, ka1u zastupnici ovogshvatanja, da se trgovaeka druStva formiraju na osnovu ugovora, te dase na pojedine odnos€, u odredenim situacijama, primjenjuju pravilaugovornog prava. Medutim, objektivno pravo (zakon) odreduje svojimnormama (regulama), za svaki tip druStva, kljuena pravila u pogleduuslova i naeina osnivanja kao i uslove i naein njihovog poslovanja.Norme zakona, koje su eesto imperativne, imaju dominaciju nadugovornim pravilima (obim i naein unoSenja kapitala, oeuvanjeintegriteta osnovne glavnice, osnovna pravila u raspolaganju udjelima,uredenje funkcije upravljanja i vodenja, te regulisanje kontrole,revizije rada i poslovanja). Svojstvo pravnog lica pokazuje ekonomskui pravnu samostalnost druStva. Dono5enje statuta, njegove izmjene i

dopune od strane organa druStva upuduju na to da se veoma iesto,odstupa od ugovornih rjeSenja, prvobitnih ciljeva i namjera osnivaea.Posebno kada se radi o druStvima kapitala (dd). Uostalolrl, trgovaekadruStva, kao osnovni nosioci privrednog Zivota zemlje, nem4ju samocilj zadovoljenje interesa elanova, nego i dru5tva u cjelini. Obaveznoorganizovanje kontrole od strane druStva i kontrola drLavnih organaidu u prilog tome.

Teorija o mje5ovitoj pravnoj prirodi trgovaekih dru5tava stoji nastanoviStu da ona nisu, u potpunosti, ni ugovori niti institucije. U timbicima (entitetima) uporedo koegzistir4ju pravila ugovornog prava izakonska pravila, kao i autonomna pravila izraLena u statutima,odluka organa upravljanja (pravila druStva-institucije). Kod pojedinih

25) Vidi: Prica dr Radoje: "Organizacioni oblici direktnih inostranih investicija", Institutdru5tvenih nauka, Beograd, 7976, str.45-47; Strezoski dr Strezo, op. cit. str.24-31


tipova druStava prevladavaju ugovorna (dru5tva personalnog tipa), akod druStava kapitala pravila zakona i autonomna pravila druStva-institucije, smatraju zastupnici ove teorije.

5. Sistemi osnivanja privrednihltrgovaakih druStava

Teorijski posmatrano, osnivanje trgovackog druStva obuhvata skuppravnih i faktiekih radnji osnivaia fiednog ili viSe) i drZavnog organa,preduzetih po zakonom predvidenom postupku i uz ispunjenjezakonskih uslova, da bi jedinstvo kapitala rada bilo priznato odpravnog poretka i postalo pravno lice. Sistem osnivanja predstavljaskup pravnih pravila koja odreduju naiin i uslove osnivanja. Postojetri osnovna sistema po kojima se formir4ju privredna/trgovaekadruStva: sistem koncesije (koncesioni sistem), normativni sistem(sistem prijave) i sistem zakona ili upravnog akta. Koji ce sistem bitiprimijenjen u jednoj drLavi, zavisi od stava druStva prema privredi iliingerencijama drZave u privrednoj aktivnosti. ?ozitivnazakonodavstva, po pravilu, kombinuju ove sisteme, ali je jedan uvijekdominantan. Razlike postoje, naj-eS(e, zavisno od oblasti u kojoj setrgovaeko druStvo osniva (oblast finansija) ili od samih osnivaia(strana ulaganja).

Sistem koncesij e (dozvole) javio se u doba apsolutistiikih monarhija,a polazio je od pretpostavke da je obavljanje privrednih djelatnostirelativno zabranjeno, odnosno da je dozvoljeno pod izvjesnimuslovima. Da li su ti uslovi ispunjeni za osnivanje druStva, odlu-ujenadleLni dr1avni organ. DrLavni organ ima Siroka ovla5tenja jer cijeni:cjelishodnost (oportunost) osnivanja druStva, kao i druge uslove zakoje nade za potrebno (npr. ekonomske). Ako utvrdi da je osnivanjesvrsishodno (cjelishodno), izdaje dozvolu za osnivanje druStva(koncesUu), pa otuda i sam naziv sistema. Koncesija je aktkonstitutivnog karaktera, po pravilu. Ovaj sistem prisutan je, u nekimpravima, i danas kod osnivanja akcionarskih druStava, a izraZava sekroz porceduru prethodne administrativne ili sudske kontrole. UnaSem pravu, koncesioni sistem je prisutan u ogranieenom obimu,kod osnivanja dioniekih druStava koja predstavljaju institucionalneoblike kapitala (banke, osiguravajuda dionieka druStva, druStva zaupravljanje fondovima, investicioni fondovi), te organizacija iz oblastivojne industrije. Sa koncesionim sistemom osnivanja ne treba mije5atidobijanje dozvole (koncesije) za kori5tenje obnovljenog ili neobnovljenogprirodnog dobra (izvora pitke ili mineralne vode, Suma, ruda).

Normativni sistem (sistem prijave) ima za osnovu einjenicu da jeobavljanje poslovnih aktivnosti i osnivanje organizacionih formi za to

I to Sistent subjekata poslovnog prava

dostupno svakom licu i pod jednaKinr uslovitna. Njegova Pravnasu5tina jeste u tome Sto se zakonom (ne i podzakonskim aktom)utwduje naroeito: ko se wto'Le prijaviti kao osnivai trgova-kog dru5tva,koje uslove treba ispuniti (formalne i materijalne) te Kakav postuPakosnivanja treba provcsti (procedura). Funkcija drzavnoa organa svodise na osiguranje prinrjene zakonskih pravila (ispunjenje uslova i

naiina osnivanja). On nrje ovla5ten da ispituje cjelishodnostosnivanja, kao u koncesionom sistemu. Ako utvrdi da su ispunjenizakonski uslovi, izvrsid,e registraciju trgovaikog drustva, u protivnom,dai" rok osnivaeima da upotpune prijavu i ispune uslove. Bezuspje5nimprotekom roka odbija se upis drustva u registar. Ovaj sistetrr osnivanja jedanas dominantan u uporednim, kao i u na5em Pravu.

Sistem zalxona ili upravnog akta javlja se kao posljedica stvaranjadrZarmog kapitala u sferi privrede. U svojoj pravnoj izvedbi ogleda sekroz osnivanje javnih preduzeta (kompanija) od strane op6tine, gradaili drLave. Prisutan je naroiito u oblasti drustvenih djelatnosti, d. kodosnivanja ustanova. Osnivaiki akt je zakon'") ili upravni akt vlade,odnosno odluka sKupstine (opstine, grada). Akt organa drLavne vlastije osnivacki akt kojim se utwduju sva relevantna pitanja vezarra zaosnivanje i poslovanje subjekta (kapital, upravljanje, vodenje, odnosisa osnivaiem, distribucija nadleLnosti i kontrola).

tt" Npr. Registar vri.iednosnihregistru vri.jednosnih papira ( S l.

papira u Federaci.ii BiHnovine FBiH. br. 39/9[i)

.je osnoviur zirkonom - Zakon o

DruStvo sa neogranieenomsolid arn om odgovornoSCu

Gr"""lDKUGA

I

il an o va/j avn o t rgovaekodruStvo (ortakluk, opstepartnerstvo)

I PIJAM, KARAKTERISTIKE I ISNIVANJE

I . Pojam javnog trgovaekog dru*tva

DruStvu sa neograniienom solidamom odgovomoS6u elanova (dno)odgovaraju u uporednom pravu dru5tva koja se susre6u pod nazivom:Offene I-landelsgesellschaft, Kollektivgesellschaft, Societe en nomcollectif, Societa collectiva, Societa in nome collettivo, Ceneralpartnership.zzr U doma6em pravu, ranijeg doba, ovaj tip druStva bio jepoznat pod imenom ,jarmo trgovaiko druStvo" ili javni ortakluk".2")

Dru5tvo sa neogranicenom solidarnom odgovornoSdu ilanova postojionda kada se na osnovu ugovora dva ili vise lica udrule, da podzajedniekim imenom (personalnom firmom) obavljaju odredenuposlovnu djelatnost (,,tjeraju trgovaiki obrt"), i svaki clan druStva

- ' Vid.jeti literaturu: Harry G.Heen: "Handbook of the law of corporations and otherbusiness entcrprises", St. Paul, Wcst Publishing CO., 1970, str. -506-509; John Ellison andconrp: "Business law", Busincss Education Publishcrs Linrited, lL)94, str. 161;StraZnicky drMilorad: "Ptedavania iz trgovadkog prava", Bibliografski zavod, d.d., Zagreb. 1926. str. 75.r*' Bosansko-hercegovadki trgovadki zakonik ( 1883) - kraie BHTZ, dl. 68; Hr-vatsko-ugarskitrgovadki zakonik (187-5) - kra6e HUTZ, dl. 64; Srpski trgovinski zakonik (1860) - kraiesTZ. dl. 104

I t2 Dru1tvo sa neogranidenom . . ,

ntoLe da ueestvuje u upravljanju, a 'La obaveze druStva svaki elanodgovara, po zakoyrLr, solidamo neograniieno cjelokupnom svojomimovinom. Svaki elan druStva ucestvuje u upravljanju, ali i preuzimaneogranieeni poslovni rizik. Ovaj tip drustva pogodan je za vodenjenralog biznisa u okviru uLeg kruga ljudi izmedu kojih postoji velikistepen liinog povjerenja.'*') U praksi se javljaju naj-esce kaoporodiine ili familijarne, odnosno ,,zatvorene" firme. Zato Se u nekimuporednim sistemima na ovo drustvo primjenjuju, pored pravilatrgova-kog prava ipravila o ortakluku gradanskog Prava, kaosupsidij aran izvor. Tako je i u na5em pravu ukoliko ne postojeodgovarajuca rje5enja u ZO? (a1.74-86). U tom slu-aju primjenjuju sepravna pravila Austrijskog gradanskog zakonika (ACIZ, Par. I L7 5-12l6), ako nisu protivna ustavnom poretku."")

2. Karakteristike javnog trgovaekog druStva

Drustvo sa neograniienom solidarnom odgovornosti elanova je tipieanpredstavnik druStva personalnog tipa, druStava lica. Liena svojstvailanova dru5tva fiavnih ortaka, drugara, partnera), medusobne veze i

povjerenje te njihov poloLaj i odnosi prema tre6im licima u pravnomprornetu daju osnovne karakteristike ovolal tipu dru6tva.'') PremanaSem pravu, one se ogledaju u sljedetem:

a) Drustvo postt{e i vodi se pod personalnont firntom. fimta sadrZiintena svih Clanova ili viEe njih ili sanlo jednog, Llz obaveznuoznalru,,i ostali" (ZPO, e|.75). Nenta razloga da u firmi ne bude idrugaiija stiina oznal<a l<ao ,,i drUgoVi", ,,i ortaci", ,,i braia" ier Se

tinrc stavtja do znanja treiinr ticinta o kakvonl se tipu druStva radi,sto je relevantno za sigurnost pravnog prometa. Firnta obaveznosadrZi oznaku drustva u vidu skraienice - dno.

b) Svi elanovi (partneri) ravnopravno upravljaju druStvont. Osnovnizal<onski princip jeste isti tretnlan elanova kod upravljanja (ZPO, cl.84). Stoga se u uporednim pravinta ilanovi ovog drustva sntatr4iutrgovcirna imoraju ispunjavati sve uslove koji se, inaie, traie zatrgovce. IJgovoront o osnivanju druStva ntoZe se upravlianiepoujeriti jednorn ili nekolicini ilanova. No, to se riietko de9ava s

r')' LJ Fcclcraci.ii BiH u l9L)7. godini posto.ji.tla su 2r druitva sit neogri-tnidenom solidarnont

rrrlgovor-nosti ilanovu (10 u lrgovini. 4 u gradeviniu'stvu, 4 ztt prontet nekrefnina. 3

prentdivadka irrclustri.ia) - Biltcn Statistidkog zavodit, .iuli 1998.t"'

Zrtkcl,r o l.rrcuzinr:.ur.iu Zakonao oblig:-tcionint odnosintit (Sl. list RBiH ltro.i2192, lZ1t13,13194\'rr Opiirni.ic: Dr Milii Sinrii: "Dr-uitvo sa neof-lranidenonr solidarnont odgovot'no(iui:lrurovl/.juvno trgovadko druitvo (ortukluk. o1;(te par-tnet'stvo)", Radunovodstvo i poslovne

finlnsiie. FEB. Suraicvo, 7-8198. str. 3-21

DruEhro sa neograniienom. , . I l3

obziront na neograniieni poslovni rizilt sva\og Clana (intovinskuodgovornost).

c) LJtozi i udjeli clanova druStva su jednaki (ZOP, C|.77, BO).Za razlikuod drugih sistenta, zakon predvida fomtulu prema kojoj: osnovnaglavnica drustva predstavlja zbir jednakih ttloga svih clanova.Udjeli, l<ao skup prava i obaveza koje clan drustva ima, takode sujednaki.

d) Svi alanovi drustva ueestvuju podjednako u podjeli dobiti,snosenju poslovnih rizika i pokrivanju gubitaka (ZOP, el. B2). Iovdje je usvojen veonla pojednostavljen pristup. Smatranlo da ieLtgovorom o osnivanju drustva ntogute ovdje kao i kod uloga iudjela predvidjeti i drugacija rjeSenja, ako prihvatinto da su regulezal<on a d is pozi ti vnog karaktera.

e) Za obaveze dru*tva prema pouje riocinta odgovara dru*tvocjelokupnonr svojont intovinont, ali i .svaki njegov' elan odgovara,po zal<ortu, neograniccno solidarno svojortr cjelokupnonlne unesenonl intovinont (ZOP, Cf . 74, 126). Radi se o odgovornostikoja obultvata viSe intovina, intovirt;.r druilvra pltts intovine sviltClanova drustva. Po ovoj karal<teristici drust,to j" i dobilo inre, svisu Clanovi, partneri, sa istont vrstcnt i obirttont odgovornosti.

3. Osniva4je javnog trgovaekog druStva

Za osnivanje druStva vaLi normativni sistem osnivanja koji se, inaie,primjenjuje kao osnovni sistem u naSern pravu. Koncesioni sistem nedolazi u obzir jer se ovaj tip drustva ne rnoLe formirati u oblastibankarstva, osiguranja i institucionalnih oblika liapitala, gdje jepotre bna dozvola.

Najrnanji broj osnivaea druStva su dva koji se obiino nazivaju ,javnidrugari", ,,javrti ortaci" ili ,,pal'tnel'i". Maksimalan broj ilanova nrieodreden. Osnivaei lnogu biti pravna lica (drugo clrttStvo, udruZenjegradana, ustanova) ili fiziika lica koja imaju poslovnu sposobnost jeru-estvuju u upravljanju drustvoln i odgovaraju sl'ojom imovinom.

Akt o osnivanju druStva jeste ugovor o osnivanju koji zakljuiujuosnivaei, u pisanoj formi (2O7,4i,76). Za ugovor o osnivanju ne traLise ovjera od drZavnog organa, niti bilo kakve drlrge formalnosti javno-pravnog karaktera. Drustvo se, dakle, osnirra aktont privatno-pravnogKaraktera, Sto umanjuje stepen pravne sigurnosti. Kao i za ostaladruStva, tako je i za ovo zakon odredio obavezan sadrLaj ugovora oosnivanju. Obligatni sastojci ugovora o osnivanju su: imena osnivaca;firma isjediSte drustva koje se osniva; predmet poslovanja ilidjelatnost,' osnovna glavnica i pojedinaini ulozi osnivaia (u iemu se

rr4 Dru1tvo sa neogranidenom . . .

sastoje, procjena, naiin uplate, odnosno uno5enja); udjeli i,lanovadru5tva i raspolaganje udjelima, narocito limitacije u raspolaganju;troSkovi osnivanja druStva,' pravne posljedice neuspjelog osnivanja,.podjela dobiti, sno3enje poslormih rizika i pokrivanje gubitaka uposlovanju; upravljanje druStvom i vodenje poslovanja; kontrola iobavjeStavanje; zastupanje i predstavljanje druStva,. statusnepromjene, promjene oblika i prestanak dru5tva (ZOP, al. 7B). Poredovih obaveznih, ugovor rnoLe sadrLavati i fakultatirme elemente zakoje se osnivaii saglase.

Drugi uslov za osnivanje jeste uplata odnosno uno5enje osniva-koguloga svakog clana (osnivaia) ito u cjelini. Dru6tvo se ne moLeosnovati na bazi djelimicnih uloga, niti uplatom cijelih osnivaekihuloga samo nekih osnivai,a. Neispunjavanjem ovog uslova nastajupravne posljedice neuspjelog osnivanja koje se procjenjuju premapravilima ugovora o osnivanju druStva, odnosno op6tim pravilimaugovornog prava. Tre6i uslov jeste upis druStva u sudski registar kadaono stice pravnu i poslowru sposobnost, odnosno stice svojstvosubjekta prava (ZOP, al. L40).

Za druStva personalnog tipa veoma je vaLart ugovor o osnivanju,ndmanje iz dva razloga: prvi, ugovor o osnivanju drustva je jedinipravni akt kojim se reguli5u odnosi izmedu javnih drugara (partnera).Zakon ne traLi polaganje statuta druStva kod registracionog suda kaoSto je to slu-aj sa dioniikim i druStvom sa ograniienom odgovornosti.Drugi razlog, odredbe ugovora koje se zasnivaju na imperativnimnormama zakona, a tieu se odnosa izmedu druStva itrei,ih lica kao iodnosa ilanova prema povjeriocima druStva, ne mogu se mijenjativoljom ugovornih partnera (npr. isklju-enje ili ograniienjeodgovornosti elanova). Veoma je znaiajno da se prilikom osnivanjadrustva ugovorom jasno i precizno reguli5u sva relevantna pitanja jertaj akt zamjenjuje statut. lzmjene i dopune ugovora moraju biti upisanoj formi i dostavljaju se registarskom sudu.

If rnavNr oD Nosr rzM EDuCranovA/pARTNERA

I . Osnovna/temeljna glavnica javnog trgovaekogdruStva

Osnovn altemeljna glavnica (osnowri kapital, stated capital) predstavljaimovinu utvrdenu ugovorom o osnivanju drustva izraLenu u novianojvrijednosti koja se formira od jednakih uloga i podijeljena je na

DruEtvo sa neograniienom. t t5jednake udjele. Zbir tih jednakih uloga iini osnovrlu glawricu (ZOP, al.77). Uee56e (participacija) svakog clana drustva mjeri se njegovimuie5iem u osnovnoj glarmici (osnovnom kapitalu), a ne u ukupnojimovini drustva (npr. kod podjele dobiti, uce56a u pokrivanjugubitaka).

Kod ovog tipa dru5tva zak..,on nrje odredio najnili (minimalni) iznososnovne glavnice, niti najmanji iznos pojedinainih uloga javnihdrugara, Sto je, takode, uobicajeno u uporednim sistemima.") Dvasu osnovna razloga za to - jedan ekonomski, a drugi pravni. Uekonomskom smislu, druStva sa neogranicenom solidarnomodgovornosti ilanova predstavljaju subjekte za obavljanje malogbiznisa (small business) sa ograniienim kapitalom iizvoriwla,ogranie enim organizacionim, poslovnim i drugim mogu6nostima.Osnivaju se za relativno male poslovne poduhvate, pa se ne moguosnovati u finansijskoj sferi (bankarstvo, osiguranje). Pravni razlogleLi u vrsti odgovornosti svakog clana za obaveze dru3tva.Zakonska solidarna neograniiena odgovornost javnih drugara dajepravnu mogudnost povjeriocu dru5tva da namirenje potraLivanjatraLi od dlanova, iz njihove imovine. Povjeriocu jednako stoji naraspof aganju imovina drustva kao i imovina svakog partnera, tlanadruStva.

Po5to nema zakonskog minimuma, osnivaci ugovorom o osnivanjuslobodno odreduju ukupan iznos osnovne glavnice, kao i visinupojedinainih uloga (npr. ukupna osnovna glavnica 5.OOO DM,pojedinaeni ulozi tri osnivaia po I.OOO DEM). Osnormi kapital seizraLava u novianoj vrijednosti, njemackim markama ili doma€ojvaluti. Osnovni kapital je dinamiika kategorija, kao i kod ostalihtrgova-kih dru5tava, pa se rnoze poveiati ili smanjivati. Promjene utom kapitalu upisuju se u sudski registar uz prethodnu izmjenuugovora o osnivanju dru5tva.

2. Ulozi elanova u javno trgovaeko druStvo

Ulozi predstavljaju jednake i trajne prinose, doprinose(kontribucije) koje osnivaii unose u druStvo radi formiranjaosnovne glavnice. Prinosi su imovinske koristi i mogu biti unovcu, stvarima i pravima, dakle, u novcu ili naturi (ZOP , e l.79). Zakon ne dozvoljava ulog u radu, izvrSenim poslovima ili

rr' \zi,l.irti, Sultanovii Aziz, 'llitkovi6 dr MiloX, Sirnii dr Mili6: "['rjvrerlno pravo" I dio, EkonomskiI'akultct, Sarajr:r,o, 1991, str'. 26fl

I t6 DruEhro sa neograniienom .,

obavljenim uslugama, a stos is te m im a.'tt)

je uobiiajeno u uporednim

Ulozi u stvarima mogu biti u vidu pokretnih ili nepokretnih stvari,zamjenjivih ili nezamjenjivih, potro5nih ili nepotroSnih. Naturalni ulozi(stvari i prava) se unose. Pravno se smatra da su oni uneseni u druStvoako se predaju ili se valjanim pravnim aktom transferiSu prava nanjima tako da drustvo momentom registracije rnoLe te stvari i pravakoristiti isa njima slobodno itrajno raspolagati. Uplata uloga u novcuvrSi se gotovinom (fiducijarni novac) ili zakonom priznatiminstrumentima efektivnog pla€,anja (virmanski iek). lako zalnon o tomeni5ta ne kaLe, ulog moLe biti u negocijabilnim hartijama od vrijednosti(nrjenica, dionica, obveznica). Ugovorom o osnivanju moLe seiskljuiiti ulog u vrijednosnim papirima.

Ako se ulog sastoji u stvarima, posebno nepokretnim (zemljiSte,zgrada, poslovni prostor), opste je pravilo poslovnog prava da se natim stvarima ne wtoLe zadrLati pravo svojine od strane ulagaia, osimako ugovorom izriiito nrje dozvoljeno. Nrje primjereno da se uosnivaiki akt unosi klauzula pactum reservati dominii, a ukoliko bi seunijela, ilan druStva bi na takvim stvarima imao izlueno pravo uslueaju ste-aja. Ulog moLe biti sama stvar ili neko pravo na toj stvari(npr. pravo zakupa), odnosno ,,dru5tvena poraba" stvari.

Ulozi u stvarima i pravima se izraLavaju u novianoj vrijednosti i

morqju biti procijenjeni od osnivai,a ili ovlastenih procjenitelja. Ako seosnivaii ne sloLe o vrijednosti uloga, procjenu mora izvrSitiprocjenitelj. Na izvje5taj o procjeni vrijednosti uloga saglasnost dajesvaki osnivai (ZOP, al.79).

Svaki osnivai duLan je uloZiti svoj ulog u cijelosti do momentaregistracije drustva. Ne moZe biti djelimiinog i sukcesivnog ulaganjaj"r se ne rnoLe konstituisati osnovna glavnica u obimu kako jepredvideno ugovorom o osnivanju. Ako su dva osnivaea, pajedan neuloLi u cijelosti svoj ulog ili samo djelimiino uloZi - druStvo ne moLenastati.

elanovi druStva (partneri) mogu u toku poslovanja druStva poveeatiosnovnu glavnicu dodatnim ulaganjima (reinvestiranje). Tada senjihovi ulozi u druStvu povei,av4ju. Osim toga, osnovna glavnica semoLe poveCati i ulaskom novih dlanova u druStvo i unoSenjemnjihovih uloga (novi ulozi). U pogledu pove6anja osnovne glavnice i

l) I:nulcsko, n.jr:rnaiko. austri.jsko pllvo kaorn()sir() biti "r'ucln.jit i svako lloskrvan.jc ko.jcrltugut'.fc mrlgutl urri.lcti i svo.i "liini trgovadki

i rani.jc l)r'av() ko.jc.je vaZilo na ovirn llnrstorirna. [)log.jo.jc kl<lto unapri.jcrliti rlrultvcnu svrlru", orlnosnrl .jirvnikrcd it ".

DruEhro sa neograniienom, tt7uloga vaLi potpuna ugovomarnoLe svoj ulog jednostranopovei,ava.

autonomija e lanova. e lan druStva nepoved,ati, niti ima obavezu da ulog

Posto su, po zakorn), ulozi javnih drugara jednaki, slijedi da onirrrorqju zadrLati taj odnos kako prilikom osnivanja dru5tva, tako i

kasnije kod naknadnih ili novih ulaganja (pove6anja osnovneglavnice). Sigurno je da 6,e takvo rjesenje stvarati odredene pote5ko6eu praksi . Zakon ne predvida mogu6nost povlaeenja uloga iz dru5tva,dok uporedna prava daju tu soluciju u zakonom predvidenimslue ajevima.

3. Raspolaganje udjelima kod javnog trgovaekogdruStva

Udio predstavlja skup prava i obaveze koje jedan ilan (partner) ima udru5tvu. Ceneralno posmatrano, udio clana druStva ima relativnotrajan karakter jer ga nakon odredenog vremena ilan drustva moleustupiti, prodati, pokloniti. Ovo 6e biti slueaj kada javni drugar izodredenih razloga (poslovnih ili liinih) nema interesa da viSe ostaneclan toga dru5tva. Raspolaganje udjelima kod ovog tipa dru5tva jakonaglasava liine osobine, svojstva i poloLaj njegovih ilanovapersonalni karakter druStva. U toj materiji postoji dosta restriktivnihrjeSenja zakonodavaca.

Svaki elan ima istu vrstu i obim prava u drustvu, bilo da se radi oimovinskim ili pravima na upravljanje (kontrola, obavjeStavanje,zastupanje i predstavljanje). ?rava lienog karaktera su, po zakonu,neprenosiva. Clan drustva ne mole prenijeti na drugo lice, drugogclana druStva ili lice izvan druStva prava koja su vezana za njegovulicnost (ZO?, al.B I ).

lmovinska prava, koja cine udio ilana dru5va, mogu se prenositi(pravo uee56a u imovini dru3tva, pravo na dobit). Kod prenosa ovogdijela (irnovinskog) udjela treba razlikovati dvije situacije: prvu, prenosna drugog ili druge postoje6e ilanove dru5tva (interni prenos) idrugu,prenos na tre6e ili tre6a lica izvan dru5tva (eksterni prenos). U prvomslucqju, kod transflera udjela ili dijela udjela izmedu ilanova dru5tvavrijedi ugovorna autonomija -lanova jer prenos ima intema dejstva. U

drustvo ne ulazi novi clan. Ako se pode od zakonskog rjesenja daudjeli elanova u dru5tvu moraju biti jednaki, znaCi sljede6e: udio sejedino lntoze prenijeti u cjelini i prenos mora biti izvr6en istovremenona sve postojede ilanove druStva i u jednakom obimu. Na taj naein

l ta DruEtva sa neogranidenom ,..

zadrLava se princip jednakosti udjela d,lanova dru5tva i nakontransfera udjela nekog od partnera.

Slobodan promet udjela ne postoji u takvom stepenu kada u njemuuiestvuju tre€,a lica, koja do tada nisu bila clanovi druStva. Radi se oulasku novih subjekta u dru3tvo putem,,ustupanja svoga mjesta".Ostalim partnerima nije svejedno ko ulazi u druStvo, odnosno ko jenjihov novi partner. Zakon ne iskljucuje prenos udjela, dijela ili cjelinena tre6e lice, ali predvida stanovito ograni-enje. Ogranieenje se ogledau ovome: ilan dru3tva koji leli prenijeti svoj udio dulan je uputitipisanu ponudu postojedim ilanovima druStva,' ostali elanovi dru5tvaimaju, po zakronu, pravo pre-e kupovine (prvokupa) udjela (ZOP,af .Bl). Ukoliko ilanovi drustva ne prihvate ponudu, tlan druStva svojudio rno1e prenijeti na tre6,e lice, izvan dru6tva, pod uslovima izponude. I ovdje wijedi princip odrLanja jednakosti udjela izmeduelanova druStva.

Pitanje zalaganja udjela (dijela ili cijelog) zakon nije rije5io. Po5to jeudio, odnosno njegov imovinski dio, posebna vrsta imovinskog pravakoje ilan ima prema dru3tvu, slijedi da je mogu6e zalaganje udjela. Utom slucaju primjenjuju se opsta pravila obtigacionog prava ozalaganju ,,drugih prava" (ZOO, el. 995), ali ne i pravila o zalaganjustvari.s") Kako je zalaganje udjela od strane jednog clana teret zadru3tvo , ali i ostale i,lanove (njihova je solidarna odgovornost),smatramo da je potrebno pribaviti prethodnu saglasnost svih ostalihilanova dru5tva.

Prenos udela u cijelosti, na drugog ilana dru5tva ili lice izvan dru3tva,predstavlja jedan od naiina istupanja iz dru6tva. Za obaveze dru5tvanastale pnje prenosa cijelog udjela odgovara, po zakonrt, solidarnoneogranii,eno i prenosilac udjela, jer je bio elan dru5tva u wijemenastanka obaveze. Prarmo nrje uop3te relevantno da li je udioustupljen jednom ili viSe puta, jednom ili vi6e lica, u ili izvan druStva.

4. UeeSCe u dobiti javnog trgovaekog dru*tva

Cilj osnivanja i poslovanja druStva jeste obavljanje poslowre aktivnostii sticanje dobiti (ZOP, el. I ). Svaki partner oiekuje odredenuimovinsku korist pa ima pravo da participira u podjeli dobiti kojudrustvo ostvari.

t'r' Dr Milii Simi6, op. cit. str. 1o

DruELvo sa neograniienom. . , t t9

Svaki clan druStva ima svoj titni (separatni) raiun ili konto koji se vodiu drustvu. Na njemu se, izmedu ostalog, evidentira: ulog, ispla€enadobit, podignuti avansi, uceS6e u podmirenju gubitaka (ZOP, e1.85).eesto se taj konto naziva i ,,raeun gla'rnice" na kome se vrSe novianapripisivanja ili otpisivanja za ilana dru5tva."-)

elanovi drustva podjednako ui,estvuju u podjeli dobiti , r1a ravne casti(ZOP, al.B2). Dakle, za podjelu dobiti vrijedi princip ,,po glavama;', takoda na svakog dolazi jednak dio.'") Zakon polazi od jednakogdoprinosa, zalaganja i interesa svih partnera. U uporednim pravimapostoje i druga-ija rjeSenja. lsplata dobiti wSi se u wijeme i na nacinkako je odredeno ugovorom o osnivanju ili odlukom organaupravljanja (polugodi5nje, godiSnje, u gotovini, I1a bankormi raeunilana druStva).

Svaki partner rnoLe raspolagati sa svojom dobiti, da je ustupa ilizalaLe. Posto dobit ima karakter potraLivanja ilana prema druStvu,tada valja primijeniti pravila obligacionog prava o cesiji (ZOO, al.436-443), a kod zaloge pravila o zalaganju potraLivania (ZOO, el. 989-994). Ovdje nrje potrebna saglasnost ostalih ilanova dru6tva, osimako ugovorom o osnivanju ona nije predvidena.

U pravnoj teoriji ima mi5ljenja da elanovima dru3tva ne pripadakamata na trajne uloge, jer ulog nema karakter potrazivanjaobligacione prirode,"') mada ima i drugaeijih rjesenja u zakonirnanekih zernalja. Osnivackim ugovorom ili odlukom svih ilanova molese predvidjeti pravo ilana druStva na podizanje predujma (avansa).Obiino je to iznos u novcu koji clan uzima iz ,,druftvene kase". Poistom principu po kome se vr3i podjela dobiti odreduje se podjelaciste imovine druStva, r1a elanove nakon provedene likvidacije ilisteiaja (ostatak steeajne ili likvidacione mase).

5. IJeesCe u snosenju poslovnih rizika i pokrivaniugubitaka druStva

Kao Sto ima pravo uie56,a u podjeli dobiti, svaki ilan druStva ima iobavezu da u-estvuje u snosenju poslowrih nzika i pokrivanjugubitaka druStva. Svaki ilan druStva podjednako u-estvuje u tojobavezi (ZO?, el.Bz). Protirmo je prirodi ovog drustva da samo nekielanovi ueestvuju u sno5enju gubitaka, a drugr iskljuiivo u podjeli

"' StraZnicky dr Milorad, op.cit. str. 119t"' lsti princip je vaZio i u raniiim zakonima (HIJTZ, dl. l2O;TZKJ, dl. lZ4)rt' BartoX dr Milan: "Privatno pravo", Beograd, 1933, str. ?89

120 DruELvo sa neograniienom

dobiti. Stoga je nedopu5teno ugovaranje tzv. Iavovske klauzule(clausula leonina), a ako je ugovorena, ona ne bi proizvodila pravnadejstva.

Postojanje gubitaka, nacini i vrijeme saniranja procjenjuju se premapravilima finansijskih zakona o poslovanju trgovaekih dru3tava. Kadase radi o njihovom sno5enju od strane partnera u dru5tvu, oni semogu pravno-tehnieki izmiriti na dva naiina: prvi, iz dijela dobiti kojapripada svakom ilanu dru5tva idrugi, umanjenjem uloga svakogjavnog drugara kada dolazi i do smanjenja osnovne glawrice druStva.U drugom sluiaju, dobit se nei,e dijeliti ilanovima dru5tva sve dok seu cjelini ne namiri iznos osnovne glavnice.

6. Saujesnost i poStenje elanova/partnera

Personalne veze elanova, njihove liene osobine i poloZaj u dru3tvudaiu ovom tipu poslovne organizacije bitne karakteristike. Ulog jednogilana moLe biti materijalno neznatan, ali njegova liina dobra (ime,ugled, dostojanstvo, poslovna vjestina, iskustvo i znanje) kao i

itnovina izvan druStva stoje povjeriocima dru5tva uvijek naraspolaganju, kao liena irealna garancija. Stoga su savjesnost,poStenje i fer ponaSanje iz kojih proizilazi medusobno povjerenjepartnera conditio sine qua non za postojanje i uspjeSno poslovanjedru5tva. Primarno, na tim vrijednostima poeiva ovaj tip druStva kaointuitu personae.

Svaki elan drustva duLanje da postupa sa imovinom dru6tva, kao iupreduzimanju poslova, pravnih radnji i akata, sa onom paLnjom kojuinaie posveduje svojim liinim poslovima i imovini (diligentia quam insuis rebus). Dakle, sa ,,istom pomnjom i briZljivoStu kojom obieajenastojati" u obavljanju sopstvenih poslova.s") Povreda duZnostisavjesnog i poStenog postupanja moLe biti razlog za iskljueenje elana,Pa i prestanak druStva, a u svakom slu-aju rnoLe dovesti doodgovornosti iz osnova prouzrokovanja Stete. Za ocjenu savjesnosti ipo5tenja primjenjuju se pravila objektivnog prava, odredbeosnivaikog ugovora, poslovni obicaji kao i uobiiajeno povjerenje kojepostoji izmedu 6,lanova odredenog druStva.

"' TZBiH . d1.76

DruEhro sa neogranidenom. . . r2l

7. Zabrana konkurencije elanovima druStva

U uporednim pravima redovno je predvidena zabrana konkurencijeclanova ovog tipa druStva, vodili oni poslove ili ne. Tako se predvida:da efan druStva ne rnoLe istovremeno preduzimati poslove u istojdjelatnosti u kojoj posluje dru6tvo iiji je on ilan; ne moZe biti elandrugog javnog trgova-kog drustva niti komplementar (lieno odgovornidrugar) komanditnog drustva; ne moLe voditi drugo drustvo ili nen'toLe biti e lan organa upravljanja drugog druStva, pa eak ne moZe bitini namjestenik u drugom dru5tvu koje pravi ili rnoLe pravitikonkurenciju. Klauzula o konkurenciji moze biti, kao Sto se vidi,veoma siroko odreden a, ali zalnoni daju mogu6nost njenog ugovomogublaLavanja aktom o osnivanju druStva.

NaS zakon ne sadrli konkretno rjeSenje o zabrani konkurencije zadru5tva personalnog tipa. Postoji samo opsta klauzula koja vrijedi zasve vrste drustva: lice koje obavlja poslovodnu funkciju u drustvu nemoLe biti osnivai drugog drustva koje obavlja istu djelatnost, niti udrugom drustvu iste djelatnosti obavljati tu funkciju (ZO?, el. 137).Zabrana konkurencije moLe se proSiriti aktom o osnivanju dru3tvatako da se odnosi i na druge situacije poznate u uporednim pravnimsistemima. Zabrana konkurencije postoji za vrijeme postojanjadru5tva, a rr zakonskom obimu konkurencije i jednu godinu dana poprestanku vr5enja funkcije direktora (ZO? , el. L 37). U nekimsituacijama pitanje konkurencije i,e se procjenjivati po pravilima kojaureduju odnose na trZiStu.'")

ilI UPRAVIJANJE U DRUSTVU I VODENJE POSLOVA

DRUSTVA

L Upravljanje u javnont trgovaekom druStvu

U svirrr organizacijama korporativnog tipa upravljanje vrSe ulagaii,odnosno ilanovi. Opsti je princip usvojen u na5em i komparativnimpravnim sistemima da funkciju upravljanja u ovom tipu druStva vr5esvi ilanovi (ZO?, al.84). Prirodi druStva, posebno sa stanovistaimovinsko-pravne odgovornosti ilanova, imanentno je da uupravljanju uiestvuju svi javni drugari. Time se uspostavlja simetrija

r(rr Vicl.ieti: Tritkovi6 dr Miloi "Prirvo konkurcnci.jc". Sv.ietlost. Sarajevo, 1981, str.8l i

dalie

r22 DruEhro sa neograniienom . ..

izmedu vrsenja funkcije upravljanja elana druStva i njegove imovinskeodgovornosti.

Svi ilanovi druStva, u principu, ueestvuju z4ledno i ravnopravrlo udono5enju odluka. Upravljanje je koncentrisano u uLern krugu lica(najeeS6,e do pet) koji je relativno stalan i zatvoren. Otuda i naziv zaovo druStvo ,,zatvorena firma". Ugovorom o osnivanju mole bitipredvideno da se odluke donose jednoglasno, uz privolu svih ilanova,a za odredena pitanja manje vaZnosti prostom vedinom ilikvalifikovanom vetinom. NajaeS€,e se kombinuju principijednoglasnosti i veiine. U sluiaju sumnje ili nedovoljne regulacijetreba da se primjenjuje princip jednoglasnosti.

S obzirom na vaZnost pitanja i poloZaj ulagaca princip jednoglasnostiu donoSenju odluka bi trebao da vaLi, najmanje, kod odluiivanja o:imenovanju direktora druStva; usvajanju strategije i programa razvojadru5tva,' raspodjeli dobiti i pokrii,u gubitaka; usvajanju godisnjegobraiuna, raeuna dobitka i gubitka; preobraLaju druStva, statusnimpromjen arr'a, isklju-enju clana iz druStva, prestanku dru5tva,'pove6anju uloga i osnorme glavnice i njihovom smanjenju. Svojusaglasnost elan moL,e dati prije donoSenja odluke ili ex post, pismenoili usmeno, odnosno na naein kako je regulisano pitanje donosenjaodluka u drustvu.

2. Vodenje poslova javnog trgovaekog druStva

Vodenje poslova druStva, odnosno vrSenje funkcije poslovodstvaobuhvata: organizovanje procesa rada, rukovodenje radom iposlovanjem u druStvu, zastupanje i predstavljanje i odgovornost zazakonitost rada dru5tva. Po nekim autorima, poslovodstvo jepod fun kcija upravljanj a.

Prema pozitivnom pravu (ZOP, al.73, 84), za dru5tva personalnog tipavrijede ovi osnovni principi:

a) Vodenje poslova druStva, odnosno vrSenje funkcije poslovodstva,mora biti organizovano, mora postojati , jer to zahtijeva samapriroda trgovaikog drustva kao pravnog lica-,

b) Pravno, funkcija poslovodstva moZe biti spojena sa wsenjemfunkcije upravljanja, ali i ne mora. One su spojene ako svi ilanovidruStva istowemeno vode drustvo. Razlog viSe da se takva drustvan azi vaj u,,zatvoreni m firrnama",

c) Poslovodni organ moZe iiniti lice ili lica koja nisu ilanovi druEtva.

DruELvo sa neograniienom. . . t23

Poslovodni organ rno1e biti inokosni i kolegijalni. Poslovodni organ jeinokosan kada funkciju poslovodstva obavlja i za nju odgovara samojedno lice, bez obzira na naziv (glavni direktor, direktor, glavnimenadLer, poslovoda, djelovoda). To lice rnoLe biti, kao Sto smonaprijed rekli, jedan od ilanova druStva, eime se stvara oblik,,personalne unije" ili profesionalno angalovana osoba, koja nije clandrustva (ulagai). U drugom sluc4ju, treba smatrati da su ostali clanoviisklju-eni iz vodenja poslova druStva. Poslovodstvo je u principuindividualno, podrazumijevajudi samostalnost i struinost, i redovno sepojavljuje u praksi rada malih poslovnih subjekata.

Kolegijalni poslovodni organ postoji onda kada funkciju vodenjadruStva vrSi istowemeno i ravnopravno viSe lica. Bilo da imaju statusjavnih drugara ili su profesionalno angaLovana lica, struenjaci. Kodovog tipa dru5tva, kolegijalni poslovodni organ je rijetkost.

Prirodi drustva personalnog tipa ne odgovara kategorija vrsilacduZnosti direktora ili sliino, niti bilo kakav priwemeni poslovodniorgan . Zakon i ne predvida takve moguinosti. Osim toga, pravilo jetrgovaekog prava da se poslovodna funkcija obavlja do opoziva, pa sene odreduje unaprijed duZina mandata.

PoSto se radi o malim poslovnim subjektima, rijetko dolazi doinstaliranja pomoinih elemenata poslovodstva kao sto su zamjenikdirektora, pomo6nici direktora, izvrsni rnenadLeri, prokuristi. No, zanjihovo postojanje nem a zakonskih smetnji. Naprotiv, uspostavljanjezastupniStva na bazi punomoci (ugovomo zastupniStvo) uobic4ieno jeza druStva personalnog tipa. Ukoliko ima potrebe, mogu postojatirukovodna lica koja postavlja i smjenjuje poslovodni organ.

IV rnavNr oDNosr DRuSrv,q I cLANovAPREMA TRECIM LICIMA U PROMETU

I . Zastupanje i predstavljanje javnog trgovaekogdruStva

Zastupanje i predstavljanje obuhvata aktivnosti usmjerene prematre6,im licima u pravnom prometu. Radi se o spoljnim odnosima,istupanju u ime i za radun dru3tva. Kategorija zastupanja se, uprincipu, ureduje zajedno i istovjetno kao i poslovodstvo. No, i nemoraju se podudarati kod drustava personalnog tipa.

r24 Drulhro sa neogranidenom

Ako poslovodnu funkciju obavlja jedan ili vise javnih drugara,ugovorom o osnivanju druStva moze biti predvideno da zastupanjedruStva,,vr5e svi elanovi druStva" (ZOP, el. 86). Treba pretpostaviti daje zastupanje ,pyidyLarto" za ostale ilanove dru5tva, ako oni nisuugovorom o osnivanju druStva izrieito iskljueeni. Dakle, javni drugarmoLe biti isklju-en iz vodenja firme, ali da ima ovla5tenja nazastupanje. U tom slucaju svaki elan drustva mole samostalno, bezsaglasnosti ostalih, zakljuiivati ugovore i predu zimati druge pravneposlove i radnje u ime i za raiun druStva. Njegovi akti pravnoobavezuju drustvo. Moguce je i drugaiije rjesenje. Da se ugovorom oosnivanju druStva predvidi davanje saglasnosti, bilo svih javnihdrugara ili samo onih koji w5e funkciju poslovodstva (kolektivnozastupanje). U tom slu-aju saglasnost se moLe dati istovremeno,prethodno ili ex post (ZOO, el. 55). Ako je saglasnost data, ugovorvaLi, u protivnom, smatra se da nije ni zaklju-en, ali savjesno tre6elice ima pravo na pravienu naknadu. Davanje saglasnosti, u bilo komvidu, treba da bude izrieito predvideno ugovorom o osnivanju i

upisano u sudski registar.

Prema pozitivnom pravu, ilanovi dru5tva su isklju-eni iz zastupanjaako je formiran profesionalni poslovodni organ (ZO?, al.86). Nekaprava ne dozvoljavaju isklju-enje svih javnih drugara i'z zastupanja.

Ugovorom o osnivanju dru3tva mogu se predvidjeti ogranicenja uzastupanju poslovodnog organa ili javnih drugara. Ona mogu biti upogledu vrste ili vrsta poslova, odnosno po obimu. U sluiajuprekoraienja granica ovla5tenja primjenjuju se pravila obligacionogprava (ZOO, al.B7). Prema nekim pravima, ugovomo ili statutarnoograniienje u zastupanju nema pravna dejstva prema trei,im licima,ako je zastupnik djelovao u okviru redovnog predmeta poslovanjadruStva./ro) S ciljem oeuvanja pravne sigumosti smatramo da bi takvorjeSenje trebalo prihvatiti i u nasem pravu.

2. Imovinskopravna odgovornost za obaveze javnogtrgovaekog druStva

Op5te je pravilo trgovaikog prava da svaki tip druStva, kao pravno lice,,,odgovara za svoje obaveze u prometu svojom imovinom" (ZO?, el.126). Medutim, ovdje postoji jedna specifiinost. Povjeriocu dru5tvastoji na raspolaganju, pored imovine druStva, i imovina svih dlanovafiavnih drugara). lz zalnonske definicije slijedi da se radi o druStvu,,ukojem svaki elan odgovara za obaveze druStva cjelokupnom svojom

DruELvo sa neograniienonl,.. 125

imovinom" (ZO? , e l. 7 4). Osnovne karakteristike odgovornostii,lanova, partnera, jesu:

a) Odgovornost svih ilanova druStva je zakonska pa se ugovorom ilidrugirrt aktont druEtva ona ne ntoZe iskljueifi,

b) Clanovi odgovaraju neograniieno, cjelokupnom svojom intovinont,otlont l<oja nUe unesena u druStvo. Odgovornost ne moguograniCiti (npr. da odgovaraju do I O.OOO DM),

c) Clan drustva odgovara samo svojont tiinom intovinont, a ne iirttovirtortr drugih lica sa kojinta zajedno Livi (npr.supruZnika,djece, roditelja), osint ukoliko ta lica nisu izrieito pristala d4juiiujerodostojnu izjavu,

d) Clan odgovara za sve obaveze druStva - zakonske, ugovorne ivanugovorne koje su nastale u vrijente ilanstva u dru1tvu.

l{akva je priroda odgovornosti? Ukratko, ovdje se radi o sljededem:ilan drustva odgovara za obaveze drugog (tude obaveze), odnosnoobaveze druStva,'odgovara za svaku njegovu punovaZnu obavezu,sadasnju i buducu; ilan dru5tva odgovara, L) svemu, onako i onoliko,sto i kako odgovara druStvo pa je njegova obaveza akcesoma, zavisiod obaveze drustva. A to su glavne odlike jemstva, paje odgovornostelana drustva po svojoj prirodi jemstvo obligacionog prava. Cinjenicada zalnon govori o ,,solidarnoj odgovornosti" znaci da se ne radi oobiinom jernstvu, nego je solidarno jemstvo (ZOO, el. lOO4, stav 5),odnosno ,,stegnutom jemstyq".'t tr Povjerilac drustva moLe traLitiispunjenje obaveze bilo od glavnog duZnika (druStva), bilo od jemca(-lana druStva) ili od obojice u isto vrijeme. Svi oni stoje u istom redunarrrirenja. Prema ranije zauzetoj sudskoj praksi, povjerilac jedinorrora izdejstvovati izvrsni naslov (presudu) protiv svakog lica. Dakle,na odgovornost javnih drugara imaju se primijeniti pravila osolidarnom jemstvu obligacio_nog prava koja odgovaraju prirodi ovogqdnosa (ZOO, al. 997- l O l9). Clan dru3tva ntoLe povjeriocu isticati sveobjektivne prigovore (nepunovaZnost traLbine, dug nije nastao, dug jeprestao, zastario) kao i subjektivne prigovore (prigovor prebijanjauzajannnih potraLivanja i sl).

U slu-aju prestanka ilanstva u druStvu (istupanje, isklju-enje), javnidrugar odgovara za obaveze koje su nastale dok je on bio ilan dru5tva(ZO? , e l. B2). Novi e lanovi odgovaraju za obaveze nastale poslijenjihovog stupanja u druStvo.

" 'fzBH. dl. ll.l

t26 DruELvo sa neogranidenom ...

V TnnSTANAK CLANSTVA. PROMJENA OBLIKADRUSTVA I PRESTANAK DRUSTVA

I . Prestanak elanstva u javnom trgovaekom druStvu

Prestanak clanstva u dru5tvu obuhvata slucajeve kada dolazi dopromjene personalnog sastava 6,lanova druStva, pri i,emu se smanjujenjihov broj, ali ne ispod zakonskog minimuma ili jednostarmo umjestodotadaSnjeg/ih ulaze novi ilanovi. Broj i sastav elanova druStva jepromjenjiva kategorija. Bitno je da se ne mijenja identitet dru5tva.Zakon nije razradio materiju prestanka ilanstva, tako da je ona ostalau sferi autonomne regulative clanova, ugovora o osnivanju druStva. Naovu materiju bice potrebno primijeniti opsta pravila ugovomog prava.

Tri su osnovna nacina prestanka elanstva (,,razlaz sa drustvom"), a tosu: voljni, nevoljni i prirodni, odnosno ekonomski. U okviru svakog odnjih moLe biti viSe varijanti.

Voljni nacin prestanka clanstva zasniva se, redovno, rl'a odredbamaugovora o osnivanju dru3tva, a nekada na naknadno zakljueenomugovoru . Yloze se manifestovati:

a) Prenosom udjela na jedno ili vise lica, postojelih ili novih elanova,b) ffasfankom razloga predvidenog u ugovoru o osnivanju kao npr.

nastupanjem odredenog dogadaia, ispunieniem uslova,zavrSetkom poslovnog poduhvata, nakon isteka odredenogvremena predvidenog u ugovoru. Razlozi su unaprijed predvideni uugovoru i njihovim nastankom elanstvo automatski prestaje,

c) Sporazunlom o istupanju izmedu ilana koji istupa i onih koiiostaju u druStvu. To ie biti sluiaj kada u toku poslovanja druStvaneki od ilanova nema ekonomskog ili drugog interesa da ostane udrustvu i svoj prestanak rjeSava sporazumno sa ostalim ilanovima,

d) Raskidom ugovora o osnivanju drustva (jednostrani raskid). Izrazloga predvidenih ugovorom o osnivanju ili razloga poznatih uugovomom pravu uopSte moZe doii do raskida ugovora (powedaugovora koja remeti ortaike odnose, naru1avanje saujesnosti ipoStenja, prekrsaj pravila o zabrani konkurencije, tako da se iedanilan ne moZe pravno uspje1no zaitititi od radnji ostalih drugara).IJgovorom o osnivanju bi trebalo jasno razraditi sva relevantnapitanja (razloge, procedtrrur, otkazni rok, naein rjeSavanja odnosa).[-J nedostatku pravila ugovora o osnivanju primjenjuju se pravilaobligacionog prava (ZOO, il. I24, 153).

DruELvo sa neogra nidenom . . . r27

Nevoljni naiin prestanka elanstva jeste iskljuienje iz druStva. Naiskfjueenje se ne mogu primijeniti pravila ugovomog pyava, kao udrugim slueajevima prestanka ilanstva, a zalnon ovo pitanje nljereguf isao. Zato je velika uloga ugovora o osnivanju dru5tva i sudskeprakse, koja je , uporednim sistemima bogata. Kljucna pitanja kojaugovorom treba rije5iti su ova: razlozi za iskljudenje, nacin donoSenjaodluke (naj-eS6e vz saglasnost svih ostalih -lanova), preuzimanjeudjela iskljueenog -lana, sudbina poslovnog imena (naziva) dru6tva.

Prestanak elanstva moLe nastupiti usljed prirodnih razloga kada seradi o fiziikim licima i ekonomskih u sluiaju pravnih lica. Smrt,gubitak poslovne sposobnosti, trajni invaliditet ili trajna bolestnajieS6i su razlozi za prestanak clanstva fizickog lica. Usljed steeaja ililikvidacije pravno lice rnoL,e prestati, a time i njegovo ilanstvo u ovomtipu dru5tva.

2. Promjena oblika javnog trgovaekog druStva

DruStvo rno'ze izvrSiti preobralaj tako Sto i,e promijeniti dotadasnjioblik u neki drugi koji je zakonom predviden. To je jedan od nacinaprestanka druStva, ali bez njegove likvidacije. Mijenja se identitetpravne liinosti, dok imovina i sve poslorme funkcije ostaju. Dopromjene oblika dolazi voljom ilanova i po sili zakona.

Javni drugari mogu, u svako vrijeme, izvr5iti promjenu oblika druStva.Nema pravnih smetnji da se ono preobrazi u bilo koji zakonski obliktrgovaikog dru5tva (komanditno, drustvo sa ogranicenomodgovornosti, akcionarsko). Odluka se, u pravilu, donosi jednoglasno,a moraju se ispuniti zakonski uslovi za taj novi oblik (prvenstveno semisli na zakonski minimum osnovne glavnice 50.OOO DM zakomanditno, I O.OOO DM za druStvo sa ogranieenom odgovomosti,2O.OOO DYI za akcionarsko).

DruStvo sa neograniienom solidamom odgovomosti elanova mora, posili zakona, promijeniti svoj oblik ako broj ilanova padne na jednolice - ispod zakonskog minimuma i,lanova (ZOP, al. l5l). DrustvomoLe nastaviti poslovanje, ali kao dru5tvo jednog lica (d. j. l.), sapreostalim ilanom.

5. Prestanak javnog trgovaekog drustva

Zak.on ne sadrZi posebne odredbe o prestanku ovog tipa druStva, takoda se na njega primjenjuju opsta pravila koja wijede i za ostale oblike

t2a Dru1tvo sa neograniienom . . .

trgovaekih druStava. Takva praksa nrje u uporednim pravima."') I upogledu ovog pitanja ukazuje se vaLnost ugovora o osnivanju druStvakojim bi trebalo razraditi razloge i na-ine prestanka dru5tva.

?olazeti od prirode drustva i pozitivnih zakonskih rje5enja, druStvo saneograniienom solidamom odgovornosti elanova moL,e prestati:

a) Na jedan od zakonom predvidenih naiina koji, inaie, vaZe za svadrustva. ONti naeini prestanka trgovae kih druEtava su steiai iredovna tikvidacija za koje vaZe speciialni propisi (ZOP, il. 152),

b) Pronljenom oblika dru,stva njegovint preobmz4jem u drugi tip trgovaikogdruitva, s tint da re ne provodi pstupk likvidaciie,

c) Statusnont izntjenom (spajanie, pripaianie, ciiepanie) kada se,takode, ne provodi likvidacija druStva (ZOP, el . I 52), Odlukomilanova dru5tva kada se donese odluka o,,razvrgnui,u druStva",odnosno da se ,,druStvo razide" ,

d) Protekont wenlena ).a t<oje je drustvo osnovano, ako ie osnovano naodredeno wijente,

e) Lt drugint sluiajevima predvidenim ugovorom o osnivaniu kao Stoje sfuAaj nad ilanont drustva, mada je to zakonski razlog zaprestanak po neJ<int uporednim pravima. IIi, ako dode do snrrtisvilt ilanova drustva (nesreie, katastrofe), iako se ugovorom mo2epredvidjeti da nasliednici nastave rad druStva.

lr' Posebni sludajevi prestanka detaljno se zirkonom reguliSu: FTZ, dl.2I, HGB, dl. l3l,Szo. dl. 569. TZKI. dl. 136.

(GIAVAKomanditno druStvo

ortakluk,s pe cij al no partn erstvo )

(mjesovitiTKNCN

I PIJAM. KARAKTEruSTIKE I ISNIVANJE

1 . Pojam komanditnog druStva

Komanditnom dru5tvu (kd) iz Zakona o preduze6ima odgovarajuposlovni subjekti u uporednom pravu kao Sto su:Kommanditgesellschaft, Societe en commandite simple, Societa inaccomandite simplice, Limited partnership ili Special partnership.'tt) Ustarijoj literaturi komanditno dru6tvo se naziva i ,,t4jni ortakluk" ili,,mje5ovito dru5tvo" , odnosno ,,mje6oviti ortakluk' ,4'r) ?oaeci nastankaovog dru5tva seZu u srednji vijek, a razvilo se iz ugovora o,,commendi" (lat. commandare znaei povezivati) u pravima zemaljaSredozemlja.

Komanditno dru5tvo je pravno lice koje se formira na bazi ugovoradva ili viSe lica u koje oni uLazu svoje uloge radi obavljanja poslovneaktivnosti i sticanja dobiti, s tim da se druStvo vodi pod personalnimimenom (firmom) u kojem komplementari upravtjAi" i odgovaraju zaobaveze drustva, po zalnorttt, solidarno neograniieno cjelokupnomsvojom imovinom. Druga kategorija tlanova - komanditori ne

rrt Vid.ieti literaturu koia je uloi.ena kod druItva sa neogranidenom solidarnomodgovorno!6u dlanova

"' BrtrtoX dr Milan, op.cit.str.289, StraZnicky dr Milorad, op.cit.str. l5J, Sultanovi6 Azu,op.cit.str. 196, Antoni.ievi6 dr Zoran, op.cit.str 35.

l30 Komanditno dru1tvo [mjeSoviti ortakluk, specijalno partnersLvoJ

upravljaju niti odgovaraSu za obaveze dru5tva. lz pojma komanditnogdru5tva slijedi da ono spada u kategoriju drustava lica, personalnihdruStava, i u tome smislu pravna teorija je jedinstvena.at) Personalnielementi dru6tva ogledaju se \<roz poloLaj komplementara (lienasvojstva, poloLaj, medusobni odnosi), ali se vide i odredeni elementidru3tva kapitala ll.r>z poloLal komanditora. Ipak, prevladav4iupersonalni elementi, tako da se u uporednim pravima na ovaj tipdruStva supsidijamo primjenjuju pravila o dru3tvu sa neograniienomsolidamom odgovorno56u ilanova, osim specifiinosti koje proisticu izzakona ili ugovora o osnivanju, Zakon o preduze(irna ni3ta o tome negovori, ali bi stav uporednog prava trebalo prihvatiti.

U poslovnom smislu, komanditno druStvo je subjekat malog biznisa.Praksa uporednih sistema pokazuje da se broj ovih druStava smanjujej"r sawemenim naiinima vodenja biznisa vi5e odgovar4iu oblicidruStava sa ograniienim poslovnim rizikom.

2 . Karakteristike komanditnog druStva

U pravnoj strukturi komanditnog druStva prevladavaju personalnielementi, mada su zastupljeni i drugi koji se ispoljavtj.t ,t odnosimaizmedu e,lanova, kao i u odnosima prema treCim licima. Zatokomanditno dru6tvo, iako spada u ketagonju dru3tava lica, ima svojespecifiinosti koje se manifestuju u ovim karakteristikama:

a) N4juoiljivija specifiinost komanditnog dru1tva jeste u tome Sto unjemu postoje dvije wste (kategorije) ilanova. To su:lromplementari (javni drugart, javni ortaci, Iiino odgovomiilanoui)46) i komanditori (tAjni drugari, tajni ortaci, tajni ili specijalnipertneri). Ova druga wsta ilanova ne postoji, kao,Sto se vidi, koddrustva sa neograniienom solidamom odgovornoStu ilanova(opsteg partnerstva), pa se zato ovaj tip dru1tva naziva ,,srycijalnopartnerstvo" .'r')

b) Komanditno dru*tvo mora imati: najmanje dva ilana i to jednogkomplementara i jednog komanditora (ZOP, d. 65). Maksimalanbroj elanova nie ograniien. U naiem pravu, komanditori ,.mogubiti samo fiziil<a lica", a pravna ne.

c) Ulozi komanditora ne mogu biti u naturalnom obliku (stvari, prava)nego iskljuiivo u novcu (ZOP, el. 65). Ulozi komplementara mogu

"15) Henral - Lagarde: "Droit commercial", Paris, 1980, str. 100-102, Radoiidii Spasoje,op.cit.str. 43, Hamnrerle Hemrann, op.cit.str. 36r."n'TZB|H ih naziva "osobno iamde6i dmgari" (dl. 145 i dalie).'tt'Hrr'r'1, G.Henn, op.cit.str. 65 i dalie.

Komanditno druitvo (mjeSoviti ortakluk, specijalno partnerstvoJ t6rbiti u stvarima, pravima i novclt, dakle, vaZi opsti reiim kao i kodostali h oblika trgovaikih druEtava.

dl Zakon je odredio minimalan iznos osnovne glavnice od 50.OOO DMili protuwijednost u domacoj valuti, 1to je specifiinost i u odnosuna uporedne pravne sisteme. Zbog zakonske neograniieneodgovomosti cjelokupnom imovinom jawtih ilanova(komplementara), Lt uporednim pravima se ne odreduje minimalani znos osnovne glavnice.

e) Komplementari i komanditort imaju razliiit status u dru*tvu. On senajizrazitije ogleda u ovome: komplementari uiestvuju uupravljanju, zastupanju i predstavljaju dru*tva saglasno ugovoru oosnivanju, a imaju zakonsku solidamu neograniienu odgovomostza obaveze druStva svojom neunesenom imouinom; komanditorine uiestvuju u uprauljanju, zastupanju i predstauljanju druStva, nitiodgovaraju za obaveze druStva (ZOP, il. 65.72).

O DruStvo posluje i vodi se pod prsonalnom firmom, imenomjednog, ui6e ili svih komplementara (ZOP, il. 7 I ). Imenakomanditora (tdnih drugara) ne mogu se unositi u firrnu, z ako seto uiini, odgovaraju kao komplementari jer su se javno oglasili upravnom prometu. Firma mora sadrZavati i oznaku oblika ovogdruStva u vidu skraienice - kd.

Specifi-an poloZaj kornanditora jasno pokazuje da se radi o t4jnomortakluku, odnosno ogranicenom partnerstvu (limited partnership).Ogranicenja su u pogledu odgovomosti, a isklju6enja su u upravljanju,zastupanju i predstavljanju.

3. Osnivanje komanditnog druStva

Za osnivanje komanditnog druStva vaLi sve Sto je reeeno za osnivanjedru6tva sa neograniienom solidarnom odgovornoSi,u ilanova. Osnivase simultanim naiinom uz ispunjenje odredenih uslova od straneosnivai,a.

Dru5tvo mogu osnovati n4imanje dva osnivaea (zakonski minimumelanova), pri iemu jedan mora biti komplementar (iavni partner), adrugi komanditor (tajni partner). Vei je redeno da se u ulozikomanditora ne rnoLe pojaviti pravno lice (poslovna organizac[ja iliasocijacija). Zakon nrje postavio nikakva ograniienja u pogledumaksimalnog broja osnivaia.

r32 Ko m a nd itn o dru Shro I mjeSoviti ofta kl u k, specija I n o pa rtnersLvo )

Prvi uslov za osnivanje dru6tva jeste zakljuienje ugovora o osnivanjudruStva, osniva-kog akta. Ugovor se obavezno zaklju-uje u pisanojformi koja ima karakter privatno-pravnog akta, ne traLi se ovjera ilibilo kakva prethodna protokolacija. Svi komplementari i komanditoripotpisuju ugovor. Sud ne6,e prihvatiti ugovor koji nrje potpisan odstrane svakog osnivaia. Obavezni elementi ugovora o osnivanjudruStva su: firma i sjediSte druStva; imena osnivaia (komplementara ikomanditora), njihova sjedista, odnosno adrese,' djelatnost dru3tva;ukupan iznos osnovne glavnice druStva, iznos pojedinaenih uloga,vrsta uloga, nacin njihove procjene i uplate; naein poved,anja ismanjenja osnovne glavnice; prava dlanova druStva (udjeli) i naiinnjihovog raspolaganja; podjela dobiti, snosenje poslovnih rizika igubitaka u poslovanju; upravljanje drustvom i vodenje poslovanja,zastupanje i predstavljanje; prava komanditora na obavjeStavanje;statusne promjene i prestanak drustva; tro6kovi osnivanja i posljediceneuspjelog osnivanja (ZOP, el. 69). Ugovor moLe sadrZavatifakultativne elemente jer postoji princip ugovome autonomije (npr.vrsenje sporednih iinidbi, ulaza|n nasljednika, uces€e komanditora uinternim poslovima druStva, unutra5nja organizacija drustva i dr).

Drugi uslov za osnivanje dru5tva jeste unoSenje, odnosno uplatazakonskog minimuma osnovne glavnice pnje registracije. Trjminimum je 50.OOO DM ili njegova protuvrijednost u domacoj valutiobraiunata po deviznom trZiSnom kursu na dan zakljuienja ugovora oosnivanju drustva (ZO?, al. 67). Za razliku od uporednih sistema,osnivanje ovih drustava je skupo, Sto moZe predstavljati limitirajucifaktor u njihovom razvoju. Svaki osnivae uplacuje svoj ulog jer seprifikom registracije druStva sudu prezentira ,,potwda o uplati ulogasvakog pojedinog elana" (Uredba o upisima, il. l4). Nema moguinostidjelimiinog uno5enja uloga, mada bi trebalo dozvoliti, pod odredenimuslovima za onaj dio osnovne glavnice koji je iznad zakonskogminimuma.

Ako je jedan od osnivaia strano lice (pravno ili fizieko), ono moraispuniti uslove koji se zahtijevaju posebnim zakonima o stranimulaganjima (izvod iz registra suda zernlje domai,ina, dokaz oidentifikaciji fiziikog lica idr). Da bi druStvo moglo otpo-eti da radi,obavlja registrovanu djelatnost, potrebno je pribaviti odredenadokumenta o zadovoljavanju sanitarnih, higijenskih i tehnickih uslova,te o ispunjenju ekoloSkih zahtjeva. Medutim, njihovo ispunjenje nrjeuslov za osnivanje druStva u pravnom smislu.

Kao i kod ostalih dru5tava, komanditno dru5tvo je pravno osnovanokada se upiSe u sudski registar i tada stiie pravnu i poslovnusposobnost (ZOP, el. 68). Znacaj ugovora o osnivanju komanditnog

Konanditno druEtvo (mjeSovitr or-takluk, specijalno partnerstvo) r3B

druStva je isti kao i kod dru5tva sa neogranicenom solidarnomodgovomosiu elanova. Ugovor o osnivanju dru5tva je jedini pravni aktkoji se obavezno deponuje kod registarskog suda i ne postoji obavezadono5enja statuta.

II rn,qvNr oDNosr rzMEDu CraNovA

I . Osnovna/temeljna glavnica komanditnog druStva

Osnovnu/temeljnu glavnicu komanditnog druStva cini imovinautvrdena ugovorom o osnivanju druStva izraLena u noveanojvrijednosti, formirana od uloga komplementara i komanditora. Uteoriji se ona naziva ,,poi,etna osnovrla glawrica" jer se tokomfunkcionisanja druStva ona rnoLe pove€,avati.

Za razlilnu od uporednih pravnih sistema, na6 zalnonje odredio najniZuzakonsku granicu osnovne glavnice (zakonski minimum). Osnovnaglawrica komanditnog dru5tva ne rnole biti manja od 5O.OOO DM ili uprotuvrijednosti izraLenoj u domai,oj valuti koja se obraiunava potrZiSnom deviznom kursu na dan zakljuienja ugovora o osnivanjudru5tva (ZOP, el. 67). Ulozi upla6eni u domadoj valuti obavezno serevaf oriziraju najmanje jedanput godiSnje saglasno propisima orevaforizacij. Dakle, ugovorom o osnivanju komanditnog dru6tva rnolebiti odreden isnos osnovne glavnice od 5O.OOO DM ili veei, a nikakomanji. lmperativnim nolrnama zakonodavac odreduje, redotmo,aktivnosti i naiine za oduvanje integriteta osnovne glarmice s ciljemoiuvanja odredenog stepena pravne sigumosti. Radi upozorenjapovjerilaca idrugih lica koja imaju ili bi mogla imati odredeni pravniinteres obavezno se primjenjuje princip publiciteta, javno oglaSavanjesmanjenja osnovne glavnice i upis u sudski registar.

Bez obzira na to u eemu se ulog sastojao (stvari, prava) osnovrlagf avnica se izraLava u novcu - njemackim markama ili domacoj valuti.lzraLavanje u nekoj drugoj valuti ne dolazi u obzir (primijenjendvovalutni sistem). Obieno se u ugovoru o osnivanju drustva iznososnovne glavnice pi5e brojkama i slovima, radi sigumosti i smanjenjapogreSaka. Promjene wijednosti osnovne glarmice, pove€anje ilismanjenje, ali ne ispod zakonskog minimuma, je pravo ilanova

tz4 Komanditno druEhro (mje1oviti ortakluk, specijalno partnerstuoJ

druStva koje povlaii iz,mjene osnivackog ugovora i upis u sudskiregistar.

2. Ulozi komplementara i komanditora

Svaki osnivae, u svojstvu komplementara ili komanditora, unosi nekiprinos kao svoj tr4ini ulog. Ulozi ilanova, niti ulozi iste kategorijeclanova (komplementara odnosno komanditora) ne morqiu bitijednaki, 6to u praksi i jeste n4i6e36i sluc4i. Vrijednost uloga svakogosnivaia (pojedinainog uloga) se izraLava u novcu i to u njemackimmarkama ili doma€oj valuti, kada se obavezrto jednom godisnje wSinjihova revalorizacija. Po svojoj prirodi, ulog je imovinsko dobro irnole se sastojati u novcu, pla€,anje u gotovom novcu ili efektivnimsredstvima placanja ili u naturalnom obliku - unoSenjem stvari iliimovinskih prava. Clanovi komanditnog druStva su ,,prosti uloZite[ikapitala" .44) Frazlika je samo u tome Sto, po na3em pravu, komanditorimogu biti ulagaii isklju€ivo finansijskog kapitala i to u novcu (ZOP, al.65). Ulog ni jedne kategorije tlanova dru3tva, ni prilikom osnivanjadrustva, niti kasnije, ne moLe biti u radu (izw6nim poslovima iliobavljenim uslugama). U uporednim prawim sistemima takvamogu6nost redormo postoji po5to se radi o malim firmama odnosnodru3tvu personalnog tipa.

Za}con ne odredde najnili iznos uloga tako da osnivaci autonomno uugovom o osnivanju utwduju wijednost pojedinainih uloga, s tim danjihova ukupna wijednost ne mole biti ispod zakonskog minimumaosnovne glarmice. Po3to nema sikcesirmog na€ina osnivanja, svakiosnivai svoj ulog treba da uplati odnosno unese do momentaregistracrje. Vrijednost uloga iz ugovora 'o osnivanju se upla€uje ucjelini, ne rnoZ,e se unositi u dijelovima odnosno djelimiino. Tako sene rnol,e postaviti pitanje neispunjenja ili neurednog ispunjenjaugovora od strane nekog od dlanova.

Autonomlja ilanova vaLi za povedanje uloga, koliko ce koji od ulagacapove€eti svoj ulog, prirodu uloga komplementara kao i za srnanj"nj"pojedinainih uloga do nivoa zakonskog minimuma osnovne glarmice(ukupnog smanjenja uloga). Iskljueena je ugovorna autonomijadlanova u pogledu wste uloga komanditora (pove6anje iskljuiivo unovcu), smanjenje uloga ispod zakonskog minimuma (5O.OOO DM),delimienog unoSenja uloga kao i krajnjeg roka ulaganja. Za sva ostala

a*) Tauber L.: "UdZbenik trgovadkog prava", Geca Kon a.d., Beograd, 1935, str. 65;Antoniievil dr Zoran op.cit.str. 36.

Komanditno dru1tvo (mjeEoviti ortakluk, specijalno partnerstvoJ tzs

pitanja u pogledu uloga wijede pravila koja se odnose na dru5tvo saneograniienom solidamom odgovomoSCu clanova.

3. Raspolaganje udjelima kod komanditnog drustva

I clanovi komanditnog druStva mogu wsiti transfer svojih udela nadruge ilanove (intemi prenos) ili na lica izvan druStva (eksterniprenos) . Zalnon o predu ze(irna uop6te ne reguliSe ovu materiju, osim6to propisuje da je ona obavezan elemenat ugovora o osnivanjudrustva (ZO?, al. 69, alineja 4).

U uporednim prarmim sistemima raspolaganje udjelima ntieprepu6teno isklju6ivoj ugovomoj autonomlji ilanova. Naprotiv,autonomrjr j" ograniiena jer se radi o dru6tvu personalnog tipa. U

nedostatku izriditih zakonskih rjeSenja treba koristiti zakonskuanalogiju (analogia legis), pa na komplementare (jarme partnere)primijeniti zakonska pravila koja vaLe za prenos u{ela ilanovadrustva sa neograniienom solidarnom odgovorno36u ilanova (ZOP, el.8l ). To znaci sljede6e: kada se prenos udela wSi izmedu samihkomplementara, wijedi neograniiena ugovorna autonomija,' kodprenosa udjela na lica izvan dru6tva ili komanditore (t4ine partnere)ugovorna sloboda je ogranie ena - komplementari im4iu Pravo pree,ekupovine. Komanditori, iako su ilanovi dru6tva, imqiu niz zakonskihograniienja kojima je odreden njihov polot4y (iskljuceni su izupravljanja, zastupanja, imaju ogranidenu odgovornost). Prenos udelaod strane komplementara na tre6e lice izvan dru6tva ili komanditora,u suStini, zna1i,,ustupanje mjesta jawog partnera" novom licu. Zatose redotmo trazi prethodna saglasnost svih komplementara.

Sasvim je drugacija situacija sa komanditorima. Prenosom svojihudjela oni prenose samo imovinska prava, te njihov Promet moZe bitistvar ugovorne autonomije. Ostali ilanovi dru6tva, komplementari ikomanditori, ne mor4iu imati prioritetna prava u sticanju udjela, madase ugovorom rnoLe predvidjeti. Isto tako, ugovorom se rnoLe, ali i nemora, predvidjeti saglasnost svih ilanova dru6tva ili svihkomplementara. Razlog za ovako liberalniji prenos udjelakomanditora leLi u cinjenici Sto njihov utic4i u druStvu n[je prarmoizraZen kao uticaj komplementara.

136 Ko m a n d itn o d ru ELvo I mje Soviti o rta kl u k, s p e ci j a I n o p a r-tn e rstvo J

U pogledu zalaganja udjela (cijelog ili dijela) va1i (mutatis mutandis)sve Sto je reeeno kod javnog trgovackog dru6tva, kada se primjenjujuopSta pravila obligacionog prava o zalaganju prava (Zoo, el. ggb). Akoje predmet zalaganja pravo na dobit (imovinski dio udjela), tada seprimjenjuju pravila o zalaganju potralivanja (zoo, el. 989-994).Za kornanditno dru6tvo je bitno utwditi izmedu kojih ilanova se wSiraspolaganje udjelima jer postoje dvije vrste ilanova, kao i tre€a lica.Ako se prenos udjela vr5i izmedu iste kategorije 6lanova, sticalacudjela slijedi poloLaj prenosioca u obimu prenesenog udjela. Ako,Pak, komplementar prenosi cijeli udio na komanditora ili treie lice,sticalac postaje komplementar, osim ako ugovorom nije niSta drugopredvideno. Op5te je pravilo uporednog prava, kada komanditorprenosi cijeli udio na komplementara, tada komplementar zadrLavasvoj raniji poloZaj. Dakle, u odredenim situacijama moLe do6i doprestanka ilanstva, promjene dotadasnje wste elanstva, kao i dopromjene oblika komanditnog druStva. Raspolaganje dijelom udjelane dovodi do promjene kategorije clanstva sticaoca, bez obzira na toSto se prenos vrSi izmedu komplementara i komanditora. S ciljemoeuvanja Pravrle sigumosti prometa, za obaveze komanditnog druStvanastale PrUe rapolaganja cijelim udjelom prenosilac odgovara pozakonskim pravilima koja vaLe za kategoriju ilanova kojoj je pripadaopnje prenosa udjela.

4. UeeSce u dobiti komanditnog drustva

Obje kategorije ilanova, komplementari i komanditori, ucestvuju upodjeli dobitka. To je posebno izraLeno kod komanditora jer se njihovcilj i interes iskljuiivo ogledaju u uee5i,u kod podele dobiti jer neuiestvqju u upravljanju i zastupanju dru5tvom. u pogledu nai,ina,vremena i distribucije dobiti clanovima mjerodavan je ugovor oosnivanju druStva poSto zakon u cijelosti tu materiju prepuStaugovornoj autonomiji osnivaea, odnosno elanova dru6tva (ZO?,41. 69,alineja 5).

Uporedna prava predvidaju razliiita rje5enja u pogledu podjele dobiti.Naj-esce se primjenjuju pravila odredena za dlanove javnogtrgova-kog dru5tva, svima jednako (,,po glavama"), ako ugovorom nijedruga-ije regulisano. Ako se i ovdje primijeni analogia legis slijedi dataj princip vrijedi i za naSe pravo. Nema pravrle smetnje da seugovorom o osnivanju druStva ne predvidi i princip poznat uuporednim pravima po kome: dobit se dijeli prema ,,okolnostima"odnosno ,,prilikayna", primjereno ulozima i doprinosu elanova,"t', ylole

t"' HGB, dl. 168; 3Zo, dl. 601 ukljuduju ova, kao i drugarjeXenja.

Komanditno druEtvo (mjeEovitt ortakluk, specijalno partnersLvo) | zz

se izvrsiti i kombinacija prednjih rjeSenja, a ako se ne mogu dogovoriticlanovi drustva, onda sud odreduje podjelu dobiti.st')

PoSto se radi o druStvu lica, odnosno manjoj firmi, obicno seugovorom o osnivanju predvida moguinost ostvaranja personalnihrai,una za sve ilanove druStva, isto kao kod dru6tva sa neograniienomsolidarnom odgovomo5i,u 6,lanova. OpSte je pravilo da se ilanovimadrustva ne ispla6,uje dobit dok ,,raiun glarmice" ne dostigne iznosugovorom odreden. Neispla6ivanje dolazi u obzir kada je dru6tvo uprethodnom periodu poslovalo sa gubitkom pa je umanjen iznosuloga na lienim raiunima dlanova.

5. UeeSce u sno9enju poslovnih rizika i pokrivanjugubitaka druStva

Obaveza je svih i,lanova dru6tva da ueestvuju u pokrivanju gubitaka isno5enju poslovnih rizika druStva. I u pogledu ovog pitanja vaziugovorna autonomija, s tim da postoji zakonska obaveza njegovogregulisanja ugovorom o osnivanju dru5tva (ZOP, el. 69, alineja 5).Pravilo je da gubitak tereti komanditore do visine njihovih uloga. Iznadtoga iznosa gubitak se ,,ne rnoLe svaljivati" na komanditore. RazlogleLi u iinjenici Sto su oni iskljuieni iz upravljanja i vodenja druStva panije razumno da snose stetne posljedice za propuste komplementaraili lica koja su oni anga2ovali.

Pitanje postojanja gubitaka i poslovnih rizilna cijeni se premafinansijskim propisima. Gubici se pokrivaju ili iz dobiti tako Sto se onane6,e isplatiti ili smanjenjem uloga, odnosno osnovne glavnice.

6. Saujesnost i postenje komplementara i komanditora

Sve Sto je reeeno za ilanove drustva sa neogranieenom solidarnomodgovornoS6u dlanova vrijedi i za d,lanove komanditnog dru3tva,posebno komplementare. Komanditori koji uiestvuju u aktivnostima iizvrSavanju poslova unutar druStva takoder treba da postupajusavjesno. Povreda principa savjesnosti i po6tenja rnoLe da ima zaposljedicu iskljuienje ilana iz drustva ili odgovornost iz osnova

r Ba Komanditno dru1hro (mje1oviti ortakluk, specijalno partnerstuoJ

prouzrokovanja Stete. Zbog nagla6enog li€nog poloLajakomplementara i povjerenja komanditora u njih, ov4i princip umnogim svojim vidovima ima stroZije kriterije nego Sto se, inaie, traLiu pravnom prometu.

7. Zabrana konkurencije komplementarima ikomanditorima

Zabrana konkurencije vazi za komplementare isto tako kao i zai,lanove javnog trgovaikog dru5tva.sr) U tom smislu na njih seprimjenjuju ista zakonska pravila koja su zabranu konkurencije, inaee,veoma usko regulisala (ZO?, c1. 137).Medutim, ugovorom o osnivanjudru5tva ona se moZe proSiriti. Postavlja se pitanje: da li se zabranakonkurencije odnosi na komanditore? U uporednim pravima postojerazlilita rje3enja, ali se rnole zakljuiiti da zabrana. u naielu, postoji iza ovu kategoriju ilanova i ona se ureduju autonomnim pravilima.

U nasem pravu, zakonska odredba o zabrani konkurencije odnosi sesamo na poslovodni organ dru6tva. Komanditori ne mogu upravljatiniti voditi komanditno druStvo, odnosno preduzirnati u ime i za racundru6tva pravrre akte i radnje prema treiim licima. Dakle, zakonskaklauzula o zabrani konkurencije se ne odnosi na komanditore. Ipak, iovdje treba prihvatiti stav da se ugovorom o osnivanju dru6tvazabrana konkurencije rnoLe prosiriti i na komanditore ako oni ,,imajuutic4ja" na druStvo, sto je faktiiko pitanje i procjenjrje se za svakislueaj posebno.

NI UPRAVIJANJE U DRUSTVU I VzDENJEPOSLOVA DRUSTVA

1 . Upravljanje u komanditnom druStvu

Upravljanje komanditnim druStvom treba posmatrati sa stanovi3tapravnog pololaja dviju kategorija elanova - komplementara ikomanditora, jer to je specifienost ovog tipa druStva. najprije €emoizloLiti poloLal komplementara, a potom komanditora.

'' ' Isto: StraZnicky dr Milorad, op.cit.str. 160 i 161 .

Komandifrto dru1tvo (mjeSoviti ortnkluk, specijalno partnerstvoJ r1s

U pogledu uieSC,a komplementara u upravljanju zakron je jasan:,,Komanditnim druStvom upravljaju komplementari neposredno iliputem organa odredenog ugovorom o osnivanju dru3tva" (ZOP, al. 72),Imaju, dakle, isti pololaj u upravljanju kao i ilanovi dru3tva saneograniienom solidamom odgovorno36u dlanova. Zakronskasolidarna i neogranieena odgovomost lidnom imovinom je razlog zanjihovo uie56e u upravljanju. Upravljanje komplementara mole bitiorganizovano na dva naiina:

a) Da svi komplementari neposredno i z4jedno donose odluke uvrsenju funkcije uprauljanja, razumije se, ako je mogute donositiodluke racionalno i efikasno. Uobiiajeno je da se u takuimslui4jevima odluke donose uz saglasnost svih komplementara, ane veiinom glasova.

bl Da se ugovorom o osniva4ju druStva forrnira poseban organupravljanja (skupStina, skup, zbor, upravni odbor i sl) koji iiniodreden broj komplementara (npr. tri, Ft). Prirodi imovinskeodgovomosti komplementara ne odgovara da se u orgzrnupravljanja angzZuju iskljuiivo lica izvan dru1tva, kao Sto ie sluiaisa akcionarskim dru1tvom. Formiraniem posebnog organauprauljanja ne bi se smjelo dirati u prava onih komplementara koiinisu ilanovi organa upravljanja da: dqiu prijedloge. zahtiievaiuobaujeStavanja, traZe polaganie raiuna, vrce kontrolu, tezahtrjevaju izmjene osnivaikog ugovora i drugih akata druStva.

Komanditori (specijalni partneri) ne mogu uiestvovati u upravljanjudruStvom, ne mogu ,,mije3ati se u dru5tvene poslove" , Sto je i odranijezastupala ve6ina prarmih teoretieara. Njima je onemogud,eno,,preuzimanje preimu€stava" u upravljanju poSto za to ne postojipokri6e u odgovornosti za obaveze drustva. Ipak, komanditori bi imalipravo zahtijevati sazivanje i donoSenje odluke organa upravljanja,prema uslovima iz ugovora o osnivanju drustva (npr. ako predstavljaiu2Oolo kapitala osnovrte glavnice). Takvo pravo postoji za elanovedrustva gdje postoji ogranidena odgovornost ilanova (dd, doo).

Zakon sadrZi instruktirmu odredbu koja se odnosi na upravljanjeradnika (zaposlenih) u dru3tvu. Radi se o njihovoj participaclji uupravljanju. Stepen te participacije odreduje se posebnim zakonom ikolektivnim ugovorom, a razraduje ugovorom o osnivanju druStva(ZOY , el. I O). Kod odrediv anja radnii,ke participacije u upravljanjudominantna je ugovorna autonomija clanova dru3tva.

r40 Ka ma nd itn o d ru Shro ( mjeSoviti ofta kl u k, specija I no pa r-tne rstvoJ

2. Vodenje poslova komanditnog druStva

Sve Sto je naprijed reieno za poslovodstvo drustva sa neogranidenomsof idarnom odgovornoSdu clanova vaLi i za komanditno druStvo: morabiti organizovano vrSenje poslovodne funkcije; ona rnole biti spojenasa funkcijom upravljanja; formiraqje posebnog poslovodnog organa jefakultativno (ZOP, al. 73).

Vodenje druStva moLe biti povjereno jednom ili viSe komplementara,odnosno jednoj ili vi5e profesionalnih osoba, saglasno ugovom oosnivanju komanditnog drustva. Dakle, w5enje ove funkcije moZe bitina kolektiwroj ili individualnoj osnovi, Sto je ee56e, jer se radi o malimflirmama. Isto lice ili lica mogu obavljati jednovremeno funkcijuupravljanja i vodenja drustva, ako se radi o komplementarima. Ako jevodenje druStva povjereno jednom komplementayu, smatra se da suostali komplementari iskljuieni. Saglasno rjesenjima uporednogPrava, oni se ne bi mogli protiviti preduzetim aktima i radnjama, ako tiakti i radnje ne prelaze okvire redormog predmeta poslovanjadruStva.s2)

Da li komanditori mogu voditi dru5tvo ili biti ilanovi kolegijalnogposlovodnog organa? Ovo pitanje je razliiito rijeseno u uporednimpravima. Za nale pravo ne mole se dati jedinstven odgovor. Zakon jedecidiran samo u pogledu zabrane zastupanja: ,,komanditori ne moguzastupati komanditno druStvo,, ( Zo?, al. 73). Ne mogu preduzimatiakte eksternog karaktera, prema trei,im licima, ukljuiuju6i ipunomoistvo i predstavljanje. Ako bi komanditor prekr5io tu zabranu,odgovarao bi za obaveze druStva jednako kao i komplementar.

Drugaeija je situacija ako se radi o aktima i radnjama usmjerenimunutar druStva. Poslovodna funkcija obuhvata organizovanje procesarada te rukovodenje radom i poslovanjem, dakle, aktiwrosti unutardruStva. Stoga bi komanditor mogao participirati u vodenju druStvapod ovim uslovima: da je organizovan kolegijalni poslovodni organ i dasu njegovi akti i radnje u tom organu iskljuiivo usmjereni na odnoseunutar drustva. u protivnom, on bi se ,,otkrio,, i postao javni partner(komplementar). Ako je vodenje poslovodstva organizovano naindividualnoj osnovi, tada komanditor ne mo'Ze voditi komanditnodruStvo.

U pogledu privremenog poslovodnog organa, vr5ioca duZnosti,pomoenih elemenata poslovodstva vaLi sve Sto je reeeno za jatmo

Komanditno dru1tvo [mjeEoviti oftakluk, specijalno partnerstvo) r4rtrgovaeko drustvo. Rje5avanje ovih pitanja nalazi se u iskljuiivojautonomiji osniva(,a, odnosno ilanova dru5tva.

TRECIMIV PRAVNT oDNosr DRUSTwA t CtaNovA

PREMA LICIMA U PROMETU

L Zastupanje i predstavljanje komanditnog druStva

Zastupanje i predstavljanje redovno se ureduju zajedno saorganizacijom poslovodne funkcije u komanditnom druStvu. Sobzirom na personalni karakter druStva, zakon daje moguinost da seugovorom o osnivanju dru6tva zastupanje i predstavljanje povjeri:jednom, viSe ili svim komplementarima, odnosno profesionalnomposlovodnom organu, ako se formira. Ukoliko ugovorom o osnivanjudru5tva nisu iskljuieni oni komplementari koji ne obavljajuposlovodnu funkciju, treba pretpostaviti da je zastupanje ,,pridr'zanto,, iza njih. Tada i oni mogu zastupati firmu samostalno. Razlog leLi uprirodi njihove odgovornosti.

Po5to je zastupanje spoljni akt koji se preduzima u prometu prematre6im licima, op5te je pravilo trgovaekog prava da komanditori nelrlogu zastupati dru5tvo, eak i u onim sistemima u kojima moguobavljati odredene poslovodne funkcije.os) I nas zakon ne dozvoljavakomanditorima zastupanje druStva (ZO?, el. 7 3), razumije se,ukljuiujuii i predstavljanje jer i ono je spoljni akt,s'*) bez preuzim anjamaterijalno-pravnih obaveza. Jer i kod predstavljanja se radi o,javnom pokazivanju u prometu,,.

"'FTZ, dr. zB; HGB. dr. 170; Szo, dl. 603.iltm vr" 'f .urnrtden je dl. 133 ZOP da.ie nrogu6nost drugadi.jeg zakliudka, ako ,ie predstavljanje odstritne konranditora utvrdeno druXtvenint ugovorom.

r42

2. Imovinskopravna odgovornost za obavezekomanditnog druStva

Komanditno druStvo je pravno lice pa za svoje obaveze stvorene uprometu odgovara cjelokupnom imovinom. Odgovara osnovnomglarmicom i ostalom imovinoyn za ugovome, vanugovome i zakonskeobaveze. U tom smislu nema nikakve razlike u odnosu rta drugetipove druStva.

Ve€, je reCeno da je komanditno dru6tvo specijalno partnerstvo (t4iniortakluk), 6to je posebno nagla6eno kod imovinskoprarmeodgovornosti. Razlika je u odgovomosti komplementara ikomanditora. U na6em, kao i u uporednim pravima, komplementariuvijek odgovaraju na isti naiin, istom wstom i obimom odgovomosti,kao i jawri drugari kod druStva sa neogranieenom solidarnomodgovomosti 6,lanova. Dakle, oni za obaveze komanditnog druStvaodgovaraju po zakonu solidarno neograniCeno cjelokupnom svojomimovinorn (ZOP, el. 65). Priroda njihove odgovomosti jeste solidarnojemstvo obligacionog prava (ZOO, el. I OO4, stav 5) kako je izloLer.o zaodgovornost jarmih drugara.

U eemu se ogleda specijalno partnerstvo sa stanovi5taimovinskopravn e odgovornosti? Juridicki posmatrano, komanditori neodgovara)u za obaveze komanditnog drustva, Sto je izndito zakonomodredeno (ZOP, el. 65). Naime, za obaveze komanditnog druStvapovjerilac ne moze tuliti i zahtijevati ispunjenje traZbine odkomanditora, rnoLe samo od druStva ili komplementara. NjegovatuLba bila bi odbijena u odnosu na komanditore zbog nedostatkapasirme legitimacrje. Medutim, ekonomski posmatrano, komanditorodgovara za obaveze druStva ograni-eno i to svojim ulogom. Njegovulog rnoLe biti predmet izwSeqia kod namirenj a tralbine povjerioca,ali samo prema komanditnom dru6tvu. To €e biti slui4i kada sepotraZivanje prema druStvu namiruje iz osnovne glavnice €iji je dio iulog komanditora. Prarmo osnovna glarmica u koju je ukljui,en ulogkomanditora ulazi u imovinu komanditnog dru3tva. Zato ekonomskiefekti povjerioca u-injeni nad osnovnom glarmicom komanditnogdru3tva kada se ona smanjuje, pogadaju komanditora jer se smanjujei njegov ulog. Radi se, dakle, o poslovnom riziku komanditora ved kodsamog iina ulaganja u komanditno dru6tvo.

Postoje sluiajevi kada se odgovornost komanditora izjednalava saodgovornosti komplementara. Takva odgovomost postoji: ako je ufirmu drustva upisano ime komanditora; ako je preduzeo aktzastupanja; za obaveze koje su za dru6tvo nastale prije njegovogupisa u sudski registar, a komanditor je pristao na te obaveze i uz

Komanditno druELvo (mje1oviti ortakluk, specijalno partnerstvoJ 146

yezervu savjesnosti tre6eg lica; ako participira u upravljanju. Ovakvuodgovornost komanditora pozitivno pravo predvida samo za slui4iprekr3aj a zabrane zastupanja (ZOP, al. 7 3).

Prednja pravila vaLe samo u odnosu na povjerioce komanditnogdruStva. Ugovorom o osnivanju druStva ureduju se medusobni odnosiizmedu i,lanova - komplementara i komanditora. Intemi odnosi ipravila primjenjuju se u regresnom postupku radi rawromjemograsporeda sno5enja ekonomskih tereta. Na pravo regresakomplementara primjenjuju se pravila obligacionog prava o regresuizmedu solidarnih duZnika (ZOO, el. lOl4).

PRESTAIIAK CLANSTVA, PROMJENA OBLIKADRUSTVA I PRESTAIIAK DRUSTVA

L Prestanak elanstva u komanditnom druStvu

Prestanak elanstva u drustvu jednog ili vise ilanova podrazumijevapromjenu personalnog stava ilanova dru6tva, bez izmjene pravrrogidentiteta komanditnog druStva . Zakon nije razradio ovu materiju pa jeona ostala u sferi ugovorne autonomije, tj. ugovora o osnivanju. Uodsutnosti specijalnih zakonskih rjeSenja o prestanku clanstvaprimjenjuju se opsta pravila ugovomog (obligacionog) prava.Ista pravila, u principu, vaLe za kornplementare i komanditore, madase ugovorom o osnivanju mogu predvidjeti odredene razlike.Prestanak ilanstva komplementara moLe do€i iz voljnih, nevoljnih teprirodnih i ekonomskih razloga. Iz istih razloga rnole prestati ilanstvokomanditora, osim ekonomskih jer pravno lice ne rnoLe bitikomanditor (ZOP , al. 64). U pogledu ovih razloga wijedi sveSto je izloLeno kod javnog trgovaikog drustva.

2. Promjena oblika komanditnog druStva

Juridieki posmatrano, promjena oblika druStva znaci prestanak togdrustva, ali bez provodenja likvidacije. Umjesto dotadaSnjeg tipakomanditnog drustva nastaje neki drugi tip druStva, bez provodenja

| 44 Komanditna dru1Lvo (mjelovit) ortakluk, specijalno partnerstvo)

postupka likvidacije imovine. VrSi SC samo,,preimenovanje,, druStva i saobraLavanje imovinske strukturesaglasno zakonskim zahtjevirna za taj novi tip druStva. I ovdjepromjena oblika komanditnog dru6tva moLe nastati voljom clanova ilipo sili zakona.

Komplernentari, lica koja upravljaju, mogu u svako vrijeme izvrSitipromjenu oblika komanditnog drustva. Pri tome se mor4ju ispunjavatisljedeci op5ti uslovi: drustvo se mora preobraziti u neki od zakonompredvidenih oblika (zakonsku formu vodenja biznisa),' zakonskiminimum osnovnog kapitala i njegova struktura da odgovar4ju novomtipu druStva (npr.minimalni kapital za dd i podjela na dionice), odlukudonose komplementari op5tom saglasnosi,u.

Tri su slueaja kada komanditno druStvo, kao specijalno partnerstvo,mijenja svoj oblik po sili zakona (ex lege): prestankom ilanstva svihkomanditora,' prestankom clanstva svih komplementara ; izdavanjemdionica od strane komanditnog dru6tva, komanditori postaju dionieari(ZO?, al. 66, 7 L, l5l). U prvom sluiaju, transformiSe se u dru6tvo saneogranicenom solidamom odgovornosti ilanova ili dru3tvo jednoglica, u drugom, ynoLe pre6i u dru5tvo jednog lica, druStvo saograniienom odgovornosti ili dionieko druStvo, a u tre6,em slucaju,nastavlja poslovanje kao komanditno dru5tvo na akcije (ZOP, al. 66).

3. Prestanak komanditnog druStva

Opsta pravila koja se primjenjuju na prestanak trgovaekih druStava, rrzili bez likvidacije imovine, vaLe i za prestanak komanditnog dru5tva(steeaj, redovna likvidacija, statusne promjene, protek wemena,odluka clanova - komplementara). Kakvo pravno dejstvo na opstanakiti prestanak druStva ima iinjenica prestanka ilanstva svihkomplementara, odnosno komanditora? ?rema zakonu (ZO?, el. 71,t 5l ), posljedice su iste - obavezna promjena oblika komanditnogdruStva. Smatramo da je mogude ugovorom o osnivanju predvidjetisuprotno rje5enje, ako su u pitanju komplementari, tj. da druStvoprestaje jer se radi o liino odgovornim ilanovima. Medutim, prestanakelanstva svih komanditora ne bi trebalo da utiie na opstanakkomanditnog dru5tva, pa tako ugovaranje ne bi trebalo dozvoliti. Ciljje odrlanje poslovnog subjekta, ako su ispunjeni ekonomski uslovi zanjegovo postojanje.

G rorrol Komanditno drufltvoIiErv*tol na akciie/dionice

I PIJAM. KARAKTERISTIKE, PRAVIIAPruRODA I OSNIVANJE

I . Pojam komanditnog drustva na akcije/dionice

Komanditno druStvo na akcije/dionice (kdd) pozn4iu uporedna pravau kojima se ono susre6,e pod nazivom: Komanditgesellschaft aufAktien, Societe en commandite par acyions, Societa in accomanditaper azione, Partnership limited by shares. Ovaj tip dru3tva prvo sepojavio u Francuskoj (XVIII vijek), a potom se raSirio u druge zemlje."")U teritoriji i zakonodavstvu komanditno druStvo na akclje posebno seizdvaja i obraduje, najieSi,e uz akcionarsko druStvo."o) Nasuprot tome,Zakon o preduzeiima obraduje ga u okviru komanditnog dru5tvadaju6,i mu samo jedan clan (ZOP, el. 66). Nema ga u sistematicisubjekata koji ulaze u opSti pojam preduzeta (ZOP, el. 1). Zbognjegove pravne prirode mi ga obradujemo kod dru5tva lica i kapitala.lz pedagoSkih razloga, komanditno drustvo koje je ranije izlolenosada €emo nazivati obiino ili prosto komanditno dru6tvo.

"'BafloI dr Milaur, op.cit. str- 301; StraZnicky dr Milorad, op. cit. str. 169.to' Juliu, von Gierke: "Handelsrecht und Schiffahrtsrecht", Walter de Gruyter CO., Berlin,l()49, str.346 -355; Hermann Hammerle, op. cit. str. 68 I ; AktG,dl . 278-Z9O

r46 Komanditno druS\ro na akciie/dionice

Sam naziv ovog dru6tva jasno govori da se radi o kombinacijikomanditnog i akcionarskog drustva. To je oblik trgovackog druStvakoje ugovorom formir4iu dva ili viSe lica u kojem: komplementariupravljaju, vode i zastupaiu druStvo uz neospaniienu solidarnuodgovomost lienom imovinom, dok komanditori im4ju, u nadelu,status kao akcionari eiji je uloZeni kapital u drustvu podijeljen naakcije/dionice. Personalni elementi ogledaju se u poloZ4iukomplementara. Elementi kapitala izraLeni su u statusu komanditora-akcionara daleko vi5e nego je to slucaj u obicnom komanditnomdruStvu . Zato se na ovu kategoriju ilanova redormo primjenjuju pravilakoja vaLe za akcionarskoldionicko dru5tvo.

Komanditna dru6tva na akcije danas se sve rjede javljaju u zemllamatraLilne ekonomije, dok su koncem pro5log vijeka bila dostazastupljena. Ono se javlja najce5€,e onda kada se prosto komanditno

. druStvo, koje ved poslqje, leli ,,otvoriti" pribavljanjem dodatnogtrajnog kapitala, bez kreditnog ili drugog opteredivanja.

2. Karakteristike komanditnog drustva naakcije/dionice

Osnorme pravne karakteristike komanditnog dru6tva na akclje su ove:

a) Dru1tvo ima dvije wste, kategorije, ilanova: prva wsta sukomplementari iiji je poloiaj u svemu isti kao i kod obiinogkomanditnog druStva, a druga kategorija su komanditori koji, uprincipu, imaju isti poloiaj kao i akcionari u akcionarskomdru,itvu, jer ilanstvo u dru,Stvu ostvaruju po osnovu posjedova4jaakcija. Otuda i njihov naziv komanditort - akcionari/dioniiari.

b) Osnivaike akcije komanditora4ioniiara uplaiuju se iskljuiivo unovcu (fudicijamim ili efektivnim sredstvima placanja), a ne moguulozima u stvarima ili pravima (ZOP, i1.66), 6to je bitna razlika uodnosu na akcionarsko dru*tvo (ZOP, el.l2). Medutim, akcijenarednih serija (neosnivaike) mogu se otkupljivati ulozima unaturi, u iemu uidimo razliku u odnosu na obiino komanditnodruStvo."')

c) Posto se ovaj tip druStva obraduje u okviru obiinog komanditnogdrustva, kortStenjem zakonske analogije po principu najtjeEnjegkoneksiteta slijedi: najniia zakonska granica osnovne glavnicejeste kao i kod obiinog komanditnog drustva (5O.OOO DM iliprotuwijednost u domacoj valuti).

Komanditno dru1tvo na akcije/dionice r47

d) lla odnose u komanditnom druStvu na akcije primjenjuju se duijewste pravila, bez obzira na to da Ii su zakonska ili autonomna; nakomplementare se primjenjuju norrne koje va:Ze zakomplementare u prostom komanditnom dru9tvu, a nakomanditore-akcionare pravila koja wijede za akcionare uakcionarskom dru1tvu. Razumije se, korigovana prirodom ovogti pa trgovaikog dru,*tva.

3. Pravna priroda komanditnog drustva naakcije/dionice

Pravna priroda komanditnog druStva je spoma u teoriji. Jedni smatr4ju daje to oblik komanditnog druStva d4iudi prevagu personalnim elementima,poloZ4iu komplementara. Za komplementare ovo druStvo je udrulenjelica (institu personae). Prawri poloz4l komplementara (licno odgovomihdlanova), njihovo uie6€e u upravljanju, vodenju druStva, zastupanju iimovinskopravnoj odgovomosti idu u prilog tome stavu. U ranijimpravima ovo dru3tvo je normirano kao posebna wsta (podwsta)komanditnog drustva,s6)Sto sada cini Zalnon o preduzeiima (el. 66).

Drugi autori smatraju da je komanditno druStvo na akcije podwstaakcionarskog druStva. Prevagu daju elementima kapitala istiCudi da jeovo druStvo udruZenje kapitala. Vedi znacaj prid4ju imovinsko-pravrrom aspektu: pribavljanju kapitala emisijom akclja, reZirnuakcija, raspolaganju akcijama (udjelima) od strane komanditora-akcionara. Stoga se ovom druStvu dqie status pravnog lica i usistemima gdje druStva personalnog tipa nem4ju karakter subjektaprava. U novijim zakonima ona se reguli3u u sklopu akcionarskogdru5tva ili u sistematici dolaze poslije njega."o)

Svi unaprijed istaknuti razlozi koji idu u prilog pravom kao i drugomshvatanju stoje i danas u pogfedu ovog tipa druStva i kako je ononormirano Zakonom o preduzedima. Komanditno dru5tvo na akclje jeoblik trgovaikog druStva sui generis, odnosno spada u kategorijudruStava lica i kapitala. Takva priroda jasno proizilazi kada se ima u viduda se na komplementare prin{enjqiu pravila prostog komanditnogdruStva, a na komanditore-akcionare pravila o akcionarskom druStvu. Ucjelini gledano, Zakon o preduze6ima prevagu daje personalnimelementima u iemu odstupa od uporednih prava.

t*'ATZ, il. 173.tu)Aktc.dl. zig - zgo.

r48 Komanditno dru1Lvo na akcije/dionice

4. Osnivanje komanditnog druStva na akcije/dionice

Komanditno druStvo na dionice mole nastati na dva nacina:osnivanjem, kada dio svoga kapitala pribavlja izdavanjem akcija ilipromjenom oblika do tada postoje€,eg obiinog komanditnog drustva(ZOP, il. 66).U ovom drugom slui4iu prosto komanditno dru6tvo se,ntvara" tako Sto stiie akcionarski kapital, kao tr4ini ulog, emisijomdionica. Promjena oblika dru5tva wSi se na osnovu odluke svihkomplementara ili ve6,ine, kako je odredeno drustvenim ugovorom(Uredba o upisima, il. 32).

lnaee, komanditno dru6tvo na akcije osniva se ugovorom koji sesastavlja u pisanoj formi, kao i za sva trgovacka dru6tva. Dru5tveniugovor obavezno sadrZi sastojke koji su odredeni za obiinokomanditno druStvo (ZOP , e1.69) . Zbog postojanja komanditora-akcionara i naiina pribavljanja akcionarskog kapitala dru3tveni ugovormora da sadrLi odredbe o akcijama (wsta, serija, prava komanditora-akcionara, raspodjela akcija, njihov prenos i dr). Ukoliko komanditori-akcionari sudeluju u upravljanju, Sto je mogu€e predvidjeti, potrebnoje ugovorom o osnivanju rije5iti njihove odnose sa komplementarima(sastav, nadleZnost i odluiivanje skup5tine komanditora-akcionara,potwda odluke od strane komplementara i dr).

Pored osnivaikog akta (druStvenog ugovora) za osnivanje dru6tva jepotrebno izwSiti ulaganje kapitala za formiranje osnovrle glarmice.Zakonski minimum jeste 5O.OOO DM ili protuwijednost u doma€ojvaluti obrai,unata po trZisnom deviznom kursu na dan zakljucivanjaugovora. Isto kao i kod obiinog komanditnog druStva. Minimalni iznososnovnog kapitala je ve6i nego kod akcionarskog druStva (2O.OOO DM).

PoSto se na ovo drustvo primjenjuje procedura osnivanja koja jepredvidena za prosto komanditno druStvo, slijedi da se ono rnoLeosnovati iskljucivo na simultani nacin. Ulozi (kontribucije)komplementara kao i komanditora-akcionara mor4iu biti uneseni,odnosno upla6eni do momenta upisa druStva u sudski registar (Uredba oupisima, al. l5). Dakle, bez obzira na to Sto se dio kapitala odkomanditora-akcionara pribavlja na nacin kao u akcionarskom druStvu,procedura i rokovi njegovog sticarrja, odvij4ju se po zakonskim pravilimakoja vaLe za prosto komanditno dru5tvo. Nema mogut,nosti djelimi€nogotkupa akcija. Dru6tvo stiee pravnu i poslovnu sposobnost upisom usudski registar. Za obaveze stvorene prije upisa druStva u registar osnivaeiodgovar4iu povjeriocima neograniceno i solidamo.

Komanditno dru6tvo na akcije je slo'zena forma organizacije zbogsvoje mjesovite prawre prirode i primjene pravila dva tipa trgovaekih

Komandittlo druEtvo na akcije/dionice r49

druStava (prostog komanditnog i akcionarskog druStva). Zato su odizuzetne vaZnosti autonomni akti dru6tva (druStveni ugovor i statut)kojim se wSi harmonizacija zakonskih rje5enja, t) svakom pojedinomslucaju. Medutim , zakort ne predvida obavezu dono5enja statuta iakoje to vaLno zbog unutrasnje prawre regulacrje, poloLala komanditora-akcionara i njihovog odnosa sa komplementarima. Ako se u dru3tvune donosi statut, po6to je to pravo ilanova druStva, sve relevantneodnose treba urediti druStvenim ugovorom.

II mIVINSKzPRAVNI oDNoSI U DRUSTVU IPREMA TRECIM LICIMA

I . Osnovna/temeljna glavnica komanditnog druStva naakcije

Pra'rna priroda komanditnog druStva na akcije najbolje je uocljivakada se posmatra struktura osnovne glavnice i naiin na koji supredstavljali udjeli elanova dru6tva. Strukturu osnovne glarmice iinedva dijela:

a) Dio koje se formira trajnim ulozima komplementara. Iz uloga sekonstituisu udjeli komplementara koji su predstauljeniodgovar4juiim ispravama (potwde o udjelima). koje nemajuobilje|ja hartija od wijednosti. IJ nekim pravima i na ove udjele seizdaju akcije.

b) Dio osnovne glavnice koji se obrazuje trajnim ulozimakomanditora-akcionara. Njihovi ulozi uplaceni u novcll konstituiSuudjele koji su, uvijek i iskljuiivo, reprezentovani akcijama(hartijom od wijednosti). f4j dio osnovne glavnice predstauljaakci o n arski /d i o n i i arski ka pital

Kod prostog komanditnog dru5tva cejlokupni iznos osnovne glarmiceje podijeljen na udjele i predstavljen obiinim ispravanrTa, a ovdje jesamo jedan dio te glarmice. Isto tako, kod akcionarskog druStva cijeliiznos osnovne glavnice je akcionarski kapital podijeljen na akcije, dokje kod ovog druStva opet samo jedan dio akcionarski kapital. Dakle,osnovrla glarmica komanditnog drustva na akcije stoji u dva pravnareLima: jedan dio u rezirnu prostog komanditnog druStva, a drugi ureLirnu akcionarskog druStva. Koji dio je vei,i zavisi od rjeSenjaugovora o osnivanju u svakom pojedinacnom dru3tvu (npr. 600/o:400/ou korist akcionarskog dijela ili obratno).Odnos izmedu ta dva d[jela

15() Komanditr-to druEtvo na akcije/dionice

osnovne glarmice pravno ne utiie na promjenu statusa komanditnogdruStva na akcije. Makar odnos bi gOolo:IOo/o u korist akcionarskogdljela. Sve dok postoji ma i jedan komplementar sa svojim udjelom,postojade dru6tvo u formi komanditnog druStva na akcije. YIoLe sepretpostaviti da komanditno dru3tvo na dionice ima brojiano viseudjela predstavljenih akcljama (viSe komanditora-akcionara negokomplementara).

Zakonski minimum osnovne glavnice jeste 50.OOO DM iliprotuwijednost u domadoj valuti, ali se u svakom konkretnom slu€4iuugovorom o osnivanju druStva utwduje velitina osnovnog kapitala.Tokom poslovanja druStva osnovna glarmica se rnoZe pove€avati ismanjivati, kao i mijenjati odnos izmedu akcionarskog dijela i dijelakoji otpada na komplementare. Na akcionarski dio primjenjuju sepravila o akcionarskim dru5tvima.

Ve€ prilikom osnivanja komanditnog druStva r7a akclje njegovapoeetna imovina (inicijalni kapital) rnole biti ve€a od osnowre glawricei to: ako se wSe dodatne uplate predvidene druStvenim ugovorom i/iliako je ostvarena razlikra izrnedu nominalne wijednosti akclja i njihoveprodqine wijednosti na primarnom trLiltu kapitala (aggio), odnosnokod prod4je ,,iz pwe ruke". Kao i kod akcionarskog druStva i ovdje seakcije ,,iz prve ruke" ne mogu prodavati ispod utwdene nominalnewijednosti (nominale).

2. Ulozi komplementara i komanditora-akcionara/dionieara

U pogledu uloga vaLe opSta pravila predviderTa za trgovacka druStva.Ulozi komplementara mogu biti u stvarima, pravima i novcu, aizraLavaju se u nove,anom obliku (u DM ili doma€oj valuti). Za razlikuod njih, ulozi komanditora-akcionara su uvijek u obliku finansijskogkapitala, novcu (ZOP, cl. 66). U akcionarskom druStvu, pak, ulozimogu biti i u naturi. Ovdje nema sukcesivnog osnivanja, pa sve akcijemoraju biti otkupljene od svih komanditora-akcionara pqie upisadruStva u sudski registar. I komplementari mor4ju un[jeti, odnosnouplatiti svoje uloge do tog momenfa jer se sudu prezentira ,,potwda ouplati uloga svakog pojedinog dlana" (Uredba o upisirna, el. l4).

Pove€anje uloga w6i se reinvestiranjem od strane postojedih ilanovaili investiranjem ulaskom novih i,lanova. Obicno se to wSi novimemis[jama dionica.

Koma nditno dru1tvo na akcije,/dionice l5r

3. Raspolaganje udjelima kod komanditnog druStva naakcije

Komplementari svoje udjele mogu prenositi po istom reLirnu koji vahi zaliino odgovome drugare komanditnog druStva, bilo da se radi o intemomprenosu (izmedu i,lanova) ili ekstemom (na lica izvarr druStva).

DruStvenim ugovorom se reguli5e t4i prenos uz znatna ograniier{a jerprenos udjela podrazumljeva ,,ustupanje mjesta u dru6tvu".

Udjeli komanditora predstavljeni su akcijama koje su negocijabilnipapiri. Prenos udjela (akcija) od strane komanditora - akcionara ie,nadelno, slobodan i vrSi se Prema pravilima o Prenosu akclja, punimindosamentom ako glase na ime, odnosno prostom predajom kadagtase na donosioca.ot') DruStvenim ugovorom mogu se ustanovitiodredena ogranidenja za prenos akcija (prioritet otkupa postoje€ihi,lanova, procedura prijavljivanja upravi dru6tva i dr).

4. Imovinskopravna odgovornost drustva i ilanova

Za komanditno druStvo na dionice wijede op3ta pravila o odgovornostitrgovaekih dru6tava i u tom pogledu nema posebnosti. Dru5tvoodgovara za svoje obaveze stvorene u prometu cjelokupnomimovinom. Ugovorom rnoLe preuzeti odgovornost za drugo druStvo,poslormo udruLenje ili pul (individualno preuzeta odgovomost).

Specifiinost postoji u pogledu odgovornosti komplementara, liinoodgovomih i,lanova. Oni, ex lege, odgovaraiu za obaveze druStva istokao Sto komplementari odgovaraju kod prostog komanditnog druStva,a to je neograniieno solidarno cjelokupnom liinom imovinom(imovinom koju nisu unijeli u dru6tvo). Prawa priroda te odgovomostijeste sotidarno jemstvo obligacionog Prava (ZOO, el. LOOA, stav 5).Nasuprot tome, komanditori - akcionari ne odgovaraju za obavezedru$tva. Oni snose poslormi rizik za slu64i da dode do smanjenja ilinestanka osnovrle glarmice (stet4ia drustva). Sa time ne treba mije5atiodgovornost komanditora-akcionara prema druStvu koja proistice izt"kog pojedinainog obligacionog odnosa (prodaja, leasing,prouzrokovanje Stete i dr).

o"'Zakon o vrijednosnim papirima, dl. 6.I<rateZOYP (Sl. list RBiH br. IOl94)

r52 Komanditno dru1tvo na akciie,/dionice

a)

5. Ostali imouinskopravni odnosi

od ostalih imovinskopravnih odnosa spomenu€,emo najvalnije:

Iliesde u podieli dobiti. Ctanovi dru1tva uiestvt$u u podjeli dobiti(zarade) srazmjemo uie1iu u osnowtoj glawtici drustva, >,pokapitalu". Posebno to wijedi za komanditore-akcionare.Komplementari mogu uiestvovati u podjeli dobiti i ,,premaokolnostima", ako je tako predvideno dru1tvenim ugovorom.Razlog IeZi u iinjenici Sto su komplernentari, najieSte, neposrednoangaZovani na poslovima druStva.UieSie u snoEenju poslovnih rizika i pokrivanju gubitaka dru*tva.Poslowti rizici postoje i na strani komplementara i na stranikomanditora-akcionara. Oni se ogledaju u neisplaiivanju dobiti iliu sma4jenju, odnosno gubitku uloga. ako je druStvo u vetimfinansijskim teskoiama ili ide u steiaj. u tome smislu trebaposmatrati i pokrivanje gubitaka drustva.Zabrana konkurencie. Pitanje zabrane konkurencije dru1tvu,konfliktnosti interesa i lojalnog ponasanja naroiito je izrazeno kodkomplementara. u toj materiji na njih se, obiino, primjenjujupravila koja vaZe za rersonalna dru9tva.

NI UPRAVIJANJE U DRUSTVU I VzDENJEPOSLOVA DRUSTVA

I . Upravljanje u komanditnom drustvu naakcije/dionice

Upravlja4ie komanditnim dru6tvom na akclje treba posmatrati lsrozprizmu njegove mjesovite pravne prirode sa jedne, i postojanjekomanditora-akcionara sa razliiitim wstama akcija/dionica, sa drugestrane. PoSto se ov4i tip druStva u zakonu obraduj e z4ledno sa prostimkomanditnim druStvom, slljedi da se u pogledu upravljanja, prioritetno,primjenjqiu pravila koja wijede za taj oblik trgovackog druStva.

Komanditnim druStvom na akc[je upravlj4ju komplementari,nePosredno ili putem posebno formiranog organa upravtjanja (ZOP, (1.72).ZnatL dru6tvenim ugovorom rnoZe biti predvideno da svikomplementari zajedno i ravnopravrlo donose upravljaike odluke ilida odreden broj komplementara eini organ upravljanja. I kada uZi krugkomplementara donosi odluke, uobieajeno je da ostali komplementari

b)

c)

Komanditna dru1Lvo na akcije/dionice 153

imaju odredena prava (tralenje informacrja,' kontrole, polaganjeraiuna i sl).

I kod prostog komanditnog druStva komanditori mogu uiestvovati udonoSenju odluka, vz odredene limitacije, saglasno dru3tvenomugovoru. PoSto se kod ovog tipa dru6tva radi o ve6em brojukomanditora-akcionara i njihovom vei,em uie66u u osnovnomkapitalu drustva, redowro se predvida da ova ketgorija ilanova formiraposeban organ (akcionarsku skupStinu). Na nju se primjenjuju pravilao radu skupstine akcionarskog druStva uz odredene specifi-nosti.Naime, da bi odluka skupstine bila punovaLna, potrebna je saglasnostkomplementara, kao liino odgovomih clanova. Ako je komanditnodruStvo na dionice izdalo viSe razliiitih wsta dionica (obiene,preferencijalne) ili rodove (klase) sa razliiitim obimom prava, tada semogu formirati skup5tine po klasama dionica (class meeting).Skupstina odredene klase dioniiara odluiuje samo o pitanjima kojase tiiu iskljucivo te klase (roda) akcija. lzdavanje razlititih wsta i klasadionica je veoma rijetko. Na skupstini komanditori-akcionari ucestvuju,,po kapitahl', odnosno srazmjemo veliiini ucesia u osnovnoj glavnicidruStva, Sto je pravilo za druStva kapitalnog tipa.

2. Vodenje poslova komanditnog druStva naakcije/dionice

U svakom tipu poslorme organizacije obavezno je vodenje poslova,formiranje poslovodnog organa (ZOP, el. 9). Ugovorom o osniva.njuorganizuje se poslovodna funkcija komanditnog druStva na akcije.Jedan ili viSe komplementara mogu obavljati funkciju poslovodnogorgana ili se mogu angalovati lica izvan dru5tva, na profesionalnojosnovi. Komanditori-akcionari mogu biti ilanovi kolegijalnogposlovodnog organa. Medutim, ako se na ov4i tip druStva primijenepravila o prostom komanditnom druStvu, tada komanditori-akcionari,kao ilanovi poslovodnog organa, ne mogu preuzeti akte zastupanja,odnosno pravne radnje eksterne prirode (ZO?, al. 7 3). Dakle, u uloziifana poslovodnog organa rnole preduzimati pra'rne radnje internogkaraktera, one koje su unutar druStva (administratori). U pratmimsistemima, u kojima je ovo dru5tvo swstano u dru6tva kapitalapostoje drugaeija rjesenja.

r5,4 Komanditno dru1tvo na akcije,/dionice

IV rnnsrArrAK zLANSTVA. pRoMJErrA zBLTKA rPRESMNAK DRUSTVA

I . Prestanak elanstva u komanditnom dru1tvu naakcije/dionice

Prestanak ilanstva u druStvu, u cijelosti, je ostao na terenu ugovorneautonomije. Sto se tii,e komanditora-akcionara, njihov status elanadrustva treba cijeniti prema pravilima o akcionarskom dru6tvu.Prenosom akcija/dionica prestaje dlanstvo u druStvu, a taj prenos jenaeelno slobodan. Redowro se viSe paLnje posveeuje prestankuilanstva komplementara.

Dru6tveni ugovor utwduje pravila koja se odnose na istupanje iiskljuienje komplementara (razlozi, otkazni rok, raspodjela ulogaiskljucenog ilana i dr).

2. Promjena oblika komanditnog dru1tva naakcije/dionice

Promjena oblika druStva rnole uslijediti odlukom organa upravljanjakada dolazi do prestanka komanditnog dru6tva na akcije bezprovodenja postupka tikvidacije. Mijenja se postojedi u novi oblik ivrSi njegovo saobraLavanje zakonskim uslovima za taj novi obliktrgova-kog druStva.

Obavezna promjena oblika uslijedit 6e onda kada druStvo izgubi ucjelini jednu kategoriju clnova - komplementare ili svekomplementare-akcionare. Ovdje se primjenjuju pravila o prostomkomanditnom dru5tvu (ZOP, el. 15l ).

3. Prestanak komanditnog druStva na akcije/dionice

Komanditno druStvo na akcije prest4ie na isti nacin kao i ostali tipovitrgovackih druStava (stee4i, likvidacija, statusne promjene, protekwemena za koje je osnovano, odlukom organa upravljanja). Takode,rnoLe prestati ako prestane ilanstvo svih komplementara, odnosnokomanditora-akcionara, ako je tako predvideno druStvenim ugovorom.Ve€ina prawrih teoretiiara smatra da ne bi trebalo dozvoliti

Kama ndia-to druEhto na akcije,/dionice 155

ugovaranje: da u sluiaju prestanka komanditora-akcionara dru3tvoprestaje. Komplementari bi tada imali obavezu da promijene oblikdru3tva, pod pretpostavkom da postoje ekonomski uslovi za nastavakposlowre aktiwrosti.

Gr"""lPETA

I

DruStvo sa ograniienomodgovornoSCu (druStvosa ograniienim jemstvom)

I PoJA]uI, KARAKTERISTIKE, PRAVNAPruRODA I OSNIVANJE

1 . Pojam druStva sa ogranieenom odgovornosti

Dru6tvo sa ograniienom odgovomosti (doo), za razliku od drugihoblika trgovaikih druStava, relatirmo je novijeg datuma po5to je prviput zakonski regulisano u Njemackoj 1892. godine. Danas je opSteprihva6en oblik trgovackih dru5tava, a susre6e se u uporednimpravima pod razliiitim nazivima: Cesellschaft mit beschrainkterHaftung (Cmbll), Societc 6 responsabilite limitee (SAKL), Societi arasposabilita limitata (SAKL), Company limited by shares ili Companylimited by guarantee (CO Ltd.), Joint-stock company.nt) U teoriji seistiie da sam naziv ,,dru6tvo sa ogranicenom odgovornosti" ntjeadekvatan jer se ne radi o odgovomosti clanova za obaveze druStva uprometu, ali se zadr1ava zbog op5te prihva€enosti u regulativi i praksi.I naziv ,,dru6tvo sa ogranicenim jemstvom", po ugledu na englesko

n" Hr,try G. Henn: "Harndbook of the law of corporations arrd other business enterprises", St.

Paul, West prublishing CO., l9ll, str. 80-86; .Iohn Ellison arrd comp.: "Business law",Business Education Publishers limited, 1994, str. 1-59; Herm;rnn Hiimmerle: "Handelsrecht'0,

Verlag Styria, Graz-Wien-Kiiln, 1960, str.683-781; Giuseppe Ferri: "Metnuale di dirittocomnrercioalc", UTET, Torinese, L959, str.239-247; Str';rtnicky dr Milorad: "Predavanja iztrgovadkog prava", Bibliografski zavod DD,Zagreb, 1926, str. 171-ll5

l5a Dru1tvo sa ogranidenom od1 ornoS6u

pravo, takode nrje prikladan, ali je tradicionalart.Gz) Zakoni koji sudoneseni u proslom vijeku, a vazili su na ovim i prostorima susjednihzernalja, nisu sadrLavali ovaj tip druStva."5)

DruStvo sa ograniienom odgovornosti danas je veoma privla€na formaorganizovanja poslormih subjekata, manjih ili srednje razvijenih.Osnormi razlozi za njegovu prihvatljivost jesu u postojanjuogranieenog poslovnog nzilna elanova (ograniiena imovinskaodgovornost) i u mogudnosti obezbjedivanja visokog stepena kontrolenad radom i postojanjem dru6tva. Dru5tvo sa ograniienomodgovornosti je mnogo ,,prilagodljivije" od ortaikih i dru5tavakapitalar;4) poSto ilanovi mogu, ako lele, zadrLati neke elemente tihtipova dru5tva u ugovoru o osnivanju. Kojim 6e elementima datiprevagu u datim okolnostima, personalnim ili kapitalnim, zavisi odugovora o osnivanju i statuta. DruStveni balans veoma je vaLan zaodnose izmedu ilanova i odnose u poslormom svijetu. To se naroiitoogleda u naSem pravu, kod raspolaganja udjelima i prarmojorganizaciji upravljanja (al. 54, 55, ZO?).

Na osnovu izloLenog rnole se dati ovakva definicija dru3tva saogranicenom odgovornosti: to je poseban oblik trgovaikog druStva(poslovne organizacije) u koje najmanje dva lica, pravna ilili fizick'a,trajno ulazu svoje uloge konstituiSuci ugovorom utwdenu osnovrluglavnicu podijeljenu na udjele i u kome ilanovi ne odgovaraju zaobaveze drustva. Poslormi rizik dlanova drustva postoji u slucajugubitka ili steeaja druStva, Taj nz|nje ogranieen na visinu uloga i utome se sastoji ograniieno jemstvo d,lanova. Upravljanje druStvommogu organizovati: u svemu kao u akcionarskom ili ortackom druStvuili, pak, kombinovanjem pravila koja vaLe za te tipove druStva.

2. Karakteristike drustva sa ogranieenom odgovornosti

Osnovne pravne karakteristike i ujedno specifiinosti druStva saograniienom odgovornosti, u odnosu na ostale oblike trgovaikihdruStava, ogledaju se u sljedei,em:

a) Kao i u uporednim pravima, tako j" i na1 zakon. odredio: nainiZiiznos osnovne glavnice kao i n4jniZi iznos pojedinainog uloga.

nt)Conlpany Act (1985), dl. It''tr Trgouodki zakon za Bosnu i Hercegovinu iz 1883 (TZBiH), Flrvatsko-ugarskizakon iz 1875 (HU TZ), Trgovadki zakonik Kraljevine Srbiie 'tz 1860 (STZ)n'" Glirlh,,rt dr K.S.: "DruItvo sa ogranidenom odgovomo56u po austrijskom pravu"Emesta AjnIteta ml., Beograd, str.3

trgovadki

, Knjrtara

DruEhro sa ograniienom odgovornoS1u 159

Minimalni iznos osnovne glavnice je IO.OOO DM, a pojedinainoguloga 5OO DM, s tim da ulog moZe biti i u domaioj valutiobraiunatoj po triiSnom deviznom kursu na dan zakljuienjaugovora o osnivanju dru*tva. U toku poslovanja osnovna glavnicane moZe pasti ispod najniZe zakonske granice (ZOP, d.5I).Uprotivnom, obavezne su promjene drustva.

b) Pored ugovora o osnivanju, druStvo obavezno ima statut, kaon4juisi ciono-prawti akt, Sto nije sluiaj sa dru1tvimaprconalnog tip. Statut druEtva se depnuje kod registracionog suda.

c) Jedna od osnovnih odlika ovog tipa drustva. u uporednim prauima,jeste postojanje odredenih limitacija u raspolaganju udjelima.Redovno ih odreduje zakon, a autonomna akta dru1tvarazraduju. Postojeii zakon ovu materiju u cijelosti prepu1taugovoru o osnivanju i statutu drustva (ZOP, d.55"54). Krozraspolaganje udjelima reguliSu se odnosi izmedu pstojeiih ilanova,pstojecih i novih te osigurava kontrola nad drustvom.

dl Za razliku od akcionarskog dru*tva, kod druStva sa ograniienomodgovomosti organi upravljanja (skup9tina, upravni odbor inadzorni odbor) uspostavljaju se na fakultativnoj osnovi.Koristeci princip ,.deregulacije" i ovdje je zakonodavac materijuprepustio autonomnoj regulativi. Medutim, ako se formiraju,tada se ureduju ,,shodno odredbama ovog zakona oodgovarajudim organima dioniikog dru1tva" (ZOP, il.55). Dakle,vaii analogija legis.

e) Varijanta drustva sa ograniienom odgovomosti jeste druStvojednog lica (djl), Sto nie slui4j kod ostalih tipova trgovaikihdru1tava (ZOP, al.5&-62). DruStvo jednog lica ima odredenespcifiinosti, ali je najizrazitija ona koja predvida mogutnost dajedini osnivai tog dru*tva odgovara za obaveze dru*tva solidamo ineogranieeno (ZOP, i|.62).

O Bez obzira na naziv druStva, koji nie adekvatan, druStvo saograniienom odgovomosti, kao i svako trgovaiko dru9tvo,odgovara za svoje obaveze cjelokupnom svojom imovinom.Clanovi dru1tva pravno ne odgovaraju za njegove obaveze (ZOP,i1.49). Kao sto je vei reieno, njihov poslovni rizik se ogleda usmanjenju uloga ili njegovom propadanju u cijelosti, ako usljedfinansijskih teskota dode do smanjenja osnovne glawtice,odnosno steiaja druEtva (bankrotstva).

5. Pravna priroda dru1tva sa ogranieenom odgovornosti

U pravnoj teoriji postoj e razlicita shvatanja o pravnoj prirodi druStvasa ograniienom odgovomosti. U osnovi, iskristalisala su se trishvatanja koja 6emo ukratko izloZiti.

16() Dru1hra sa ograniienom odgovornoS1u

Prema prvom shvatanju, dru3tvo sa ogranidenom odgovomostipredstavlja posebnu wstu ortaekog druStva, pri iemu se naglaSavajupersonafni etementi. Istiee se narocito sljede€e: pololaj elanova udru3tvu je veoma izraLen,' prisutne su neposredne i liine veze izmedudlanova druStva, kao i stalne veze sa samim dru5tvom, Sto nije slueaju akcionarskom druStvu (licni angaLman dlanova u drustvu),' dru5tvoosniva manji broj ilanova po pojednostavljenoj procedurt, bezjavnogpoziva (prospekta) na upis uloga,' upravljanje i vodenje poslovadru6tva nalazi se u rukama ilanova druStva, u principu, a to je odlikadruStva personalnog tipa; ograni-enja u raspolaganju udjelimaredovno postoje, bilo da su utwdena zakonom ili ugovorom oosnivanju druStva. Kao 6to se vidi, uloga i angalrnan ilanova ovdje suizraLeni, mada se ne negira i znai41 kapitala, kao realnosti trgovaikihdruStava. U svojoj teorijskoj izvedbi ovo shvatanje nije moglo pokazati daje drustvo sa ograni-enom odgovomosti oftacko druStvo, ne{lo njegovaposebna wsta.

Zastupnici drugog shvatanja polaze od toga da je druStvo saograniienom odgovornosti posebna vrsta akcionarskog/dioni-kogdruStva, odnosno da ulazi u kategoriju druStva kapitala. Ovo shvatanjeje pod uticajem engleskag prava u kome pojam ,,share" ima znaieryeakcije/dionice. Kaztika j" u tome Sto kod ovog dru3tva nema javnogpoziva na supskripciju uloga, niti se izdaju wijednosni papiri naudjele. No, kod akcionarskog i ovog tipa dru5tva postoji ogranii,enaodgovornost, odnosno ograniieni poslovni rizik. Pri tome se nagla5avada je kod ovog dru5tva odgovornost bazirana na jemstvu, kao li-nojgaranciji elanova (companies by guarantees). U prilog stavu da jedrustvo sa ograniienom odgovornosti druStvo kapitala navodi se,izmedu ostalog, i ovo: druStvo uvijek, po zakonu, ima status Pravnoglica; zakonom je odreden minimalni iznos osnovrle glarmice, a i,esto iminimalni iznos pojedinacnih uloga,' drustvo redotmo ima statut poredugovora o osnivanju; ugovorom o osnivanju moguie je uspostavitiprofesionalni rnenadLment, pri iemu se odvaja pravo svojine naddru5tvom od upravljanja; zakonodavac iesto predvida da se odredeneodredbe zakona o akcionarskom drustvu neposredno primjenjuju i nadruStvo sa ogranieenom odgovornosti, razurniie se, po principumutatis mutandis. Mnogi od ovih elemenata su zastupljeni u Zakonu opreduzedima.

Trede shvatanje istiie da je druStvo sa ograniienom odgovornosti posvojoj pravnoj prirodi trgovacko dru6tvo sui generis. Ono ima svojespecifiinosti po kojima se raztikuje od ortaikih i dru5tava kapitala. Tespecificnosti mogu da se ispoljavaju kroz propisane zakonske norrneili kroz autonomna akta samog druStva, ugovor o osnivanju i statut,sto je ies€,i slu-aj. Dru3tvo sa ograniienom odgovomosti ima

Dru1tvo sa ogranidenom odgovornoEtu l6t

elemenata dru5tva kapitala: obavezrao ima status pravnoglica,minimalni iznos osnovne glarmice zakonom je odreden, propisanisu uslovi za pove6anje i smanjenje osnovrle glarmice, postojanjeposebnog organa kontrole, supsidijarna primjena odredaba zakona oakcionarskom dru3tvu. Dlementi personalnog karaktera naroiito suizraLeni u iinjenici: da druStvo ne izdaje akcije, kao hartije odvrijednosti,' nema javnog upisa uloga; postoje specifiCnosti upogledu raspolaganja udjelima.

Ne ulaze6i u analizu argumenata pro et contra iznesenim shvatanjima,istraZivanja zakonskih rjesenja, kao i rjeSenja ugovora o osnivanju istatuta ovih dru3tava, pokazala bi da druStvo sa ogranieenomodgovornosti ima dvojaku pravnu prirodu,ns) odnosno njegova pravnapriroda je mje5ovita. Po6to se radi o firmama sa manjim brojemilanova, bar u fazi osnivanja i pocetnog perioda poslovanja, ov4j tipdruStva se swstava u ,,zatvorene" korporacije (close corporation)66)gdje su po prirodi stvari apostrofirani personalni elementi. Naeinosnivanja i naiin raspolaganja udjelima idu tome u prilog. Premasawemenim tendencijama, zakoni utwduju odredene uslove kojedru3tvo mora da ispuni, a koji idu u prilog druStva kapitala. U tomesmislu ide i nas zakon: odredio je minimalni iznos osnovne glawrice,minimalni iznos pojedinainih uloga, primjenu odredaba oakcionarskom druStvu na organe upravljanja ako se formir4ju i dr.Veliki stepen autonomije koju je zakon dozvolio elanovima dru3tvadaj" mogu€nost da se u konkretnom oblikovanju druStva istaknuelementi intuitu personae (raspolaganje udjelima, zadrLavanjeupravljanja od strane vlasnika nad dru6tvom, ulazak' i izlazak izdru5tva). I na kraju, uporedna prava, kao i na6e, zakonom izdvajajuovo dru6tvo i posebno ga reguli6u, Sto znati da je nazakonodavnom planu druStvo sa ograniienom odgovornostiposeban tip trgovackog dru3tva.

4. Osnivanje druStva sa ograniienom odgovornosti

Normatiwri sistem osnivanja vaLi za osnivanje opSteg tipa druStva saograni-enom odgovornosti, kada su osnivati doma€,a fizicka ililipravna lica. Elementi koncesionog sistema postoje kod osnivanjadruStva sa ogranicenom odgovornosti gdje, ina6e, vazi poseban prarmi

t''t' I*to: Grinhut dr K.S., op.cit.str.3t'"' Hrlrn' G. Henn. op.cit.str.l3, 506 i dalie

toz DruEtvo sa ograni1enom odgovorno11u

rezirn (dru5tva za upravljanje investicionim fondovima, stranaulaganja, yad u slobodnim zonarna).67)

Dru5tvo mogu osnovati n4jmanje dva lica, pravna i/ili fizi(ka, doma€aili strana (ZoP, el. 49). Kada su u pitanju dru5tva za upravljanjefondovima najmanji broj osnivaia je dva, s tim da osnivai ne rnoLebiti domade pravrlo lice u cijem kapitalu sa 5Oo/o i viSe uiestvujedrZavni kapital. Kada se broj osnivaea svede na manji broj od zakonomdozvoljenog, tada druStvo obavezno mora promijeniti oblik, ali neprest4ie automatski.

Za osnivanje druStva sa ograniienom odgovornosti prema op5temrelirnu (normativni sistem) potrebna su dva uslova: zakljueenjeugovora o osnivanju (drustvenog ugovora) i ulaganje osnovne glavniceu iznosu odredenom ugovorom. Za druStva u posebnom reLimu(druStva za upravljanje investicionim fondovima, strana ulaganja)specijalnim propisimatraLi se ispunjenje i drugih, dodatnih, uslova.

Osnivaii zalsljucuju ugovor o osnivanju u pisanoj formi koji imakarakter privatno-pravnog akta. Ne traLi se ovjera ili bilo kakvaprotokolacija, ali moraju ga potpisati svi osnivaci. Obavezni sadrLajugovora su: imena osniva6,a; firma i sjedi5te dru3tva,. djelatnost,odnosno predmet poslovanja; odredbe o kapitalu koje obuhvataju -

iznos osnovne glarmice, uloge, njihovu procjenu i naiin unoSenja,povei,anje i smanjenje osnovne glavnice, raspolaganje udjelima,'prava osnivaia (na dobit, pravo glasa, ueeS€,e u upravljanju i vodenjudru5tva) i obaveze (uplata uloga, davanje sporednih einidbi, lojalnoponasanje i dr); podjela dobiti, snoSenje poslovnih nzika i pokrivanjegubitaka drustva,' upravljanje dru5tvom i vodenje poslova dru5tva,'nacin rjesavanja sporova,' snoSenje troSkova i posljedice neuspjelogosnivanja,' prestanak elanstva u drustvu, promjena oblika i prestanakdruStva; trajanje i raskid ugovoya, a ako j" u pitanju strani osnivai,mjerodavno pravo i jezik ugovora (ZO?, al. 55). Fakultativni etementiugovora o osnivanju su oni koje elanovi unesu u njega koriste€iprincip ugovorne autonomije.

Drugi pravni uslov za osnivanje druStva sa ogranieenom odgovomostijeste unosenje, odnosno uplata osnovrle glavnice (osnowrog kapitala)u visini koja je odredena druStvenim ugovorom (najmanje IO.OOO DMili protuwijednost u domacoj valuti). Iznos osnovrle glavnice iz

"'' Vid.jeti Zakon o bankama - kraie ZOB (Sl. novine FBiH br. 39198, Zakon o slobodninrzonarna - kra6e ZOSZ (Sl.n. FBiH br. 2lL)5), Zakon o striurinr ulag;urjima - kra6e ZOSU(Sf.n. FBiH br. 2195). Zakon o druXtvinra z.a upravljimje fondovima i o investicionimfondovinra (Sl. novine FBiH br.41198\

Dru1hro sa ograniienom odgovorno1cu 163

ugovora mora biti upla6en u cijelosti, kao i ulozi svih osnivaca. Ina€e,registarski sud ne€e izwSiti upis druStva u registar. Specijalnimzakonom moLe biti odreden vedi iznos osnovrle glavnice, nadin uplatei wste uloga. Tako je za druStva za upravljanje fondovima minimalniosnovni kapital 1 mil. KM koji se u cijelosti upla€uje u novcu. Ovadrustva mogu biti formirana i u obliku akcionarskog dru5tva.

lz analize zakonskih rjeSenja slijedi da se ov4i tip druStva rnoleosnovati iskljucivo na simultani naiin, Sto mnoga zakonodavstvaizriiito predvid4iu. Takav stav proizlazi iz cinjenice: da zakon nijepredvidio mogud,nost da se ugovorom o osniva4ju utwduju rokovi zauplatu uloga,' propisima o registraciji izriiito je odredeno da se upostupku upisa sudu mora prezentirati ,,potwda o uplati osnovneglawrice" (Uredba o upisima). Inaie je u teoriji spomo sukcesivnoosnivanje ovog drustva. Smatra se da bi to bilo protiwro ,,uskojuzajamnoj povezanosti" ilanova,t;B) jer se nagla6ava prisustvopersonalnih elemenata kod druStva sa ogranicenom odgovomosti(liine veze, poznavanje i povjerenje osnivaia).

Posto nema sukcesivnog nai,ina osnivanja, pitar{e neuspjelogosnivanja i prawrih posljedica povodom toga uopste se ne rnozepostaviti. Ako je ugovor o osnivanju druStva zakljuien (potpisan), alinije do5lo do upisa dru6tva u javni registar suda (nrje osnovano), izbilo koga razloga, na takav ugovor se primjenjuju op5ta pravilaobligacionog prava (o neispunjenju ili neurednom ispunjenju ugovora,odgovomost za pravne i materijalne nedostatke, odgovornost izosnova prouzrokovanja Stete). Ako su stvorene obaveze premapovjeriocima, treba primijeniti' pravila o solidamoj odgovomostipotpisnika druStveno[J ugovora.

DruStvo je pravno osnovano onda kada je upisano u sudsKi registar jertog momenta stice pravnu i poslormu sposobnost (ZOP, el.l4O). Ako dodedo poniStenja registracije druStva od strane suda, osnivaei solidamoodgovar4lu za nastale zakonske, ugovome i vanugovome obaveze, lnao iza obaveze preyna nekom od osnivaia druStva.

Da bi druStvo, nakon upisa, moglo poieti da obavlja registrovanuposlovnu djelatnost, potrebno je ispuniti dodatne uslove. Tu se mislina dobijanje odgovaraju€ih dokumenata o ispunjavanju tehnickih,higijenskih, zdravstvenih, ekotoSkih i drugih uslova, saglasnopropisima za pojedine vrste djelatnosti.

t'*' Viusiljevii dr Mirko: "Uporednopravni komentar Zakona o preduzedima", Savremenaadnrinistracija, Beograd, 1989, str. 57; StraZnjicki dr Milorad: "Tumad trgovadkoga zakona"(1937), Naklada.jugoslovenske Xtampe, Zagreb, 1939, str. 408 i dalie

r6,4 DruEtvo sa ograniienom odgovornoS1u

5. Statut druStva sa ogranieenom odgovornosti

Za razlik'u od druStava personalnog tipa, druStvo sa ogranieenomodgovornosti obavezno ima svoj statut, kao osnovni unutraSnjiorganizaciono-pravni akt. Statut nrje uslov za osnivanje druStva,posto va1i sistem jedinstvenog akta, ali se mora deponovati kodregistracionog suda u roku od 60 dana nakon upisa drustva uregistar (Uredba o upisima).lzrnjene i dopune statuta takode se deponqjukod suda. Autentiian tekst statuta je on4j koji se nalazi kod suda.

Statut donose osnivaei koji mogu biti predstavljeni punomocnicima. Uuporednim pravima statut druStva ima karakter jawrobiljeZniekog akta,a u na6em ne. PoSto statut ne potpisuju svi clanovi druStva, bilo bipotrebno radi pravne sigumost da se prilikom prezentacije statutasudu istowemeno predaju dokazi o tome da je on usvojen na naiinpredviden dru6tvenim dogovorom. Uredba o upisima ov4i dokaz ne traLi.

Statut sadrLi obavezne i fakultatiwre elemente. Obavezni su odredenizakonom, dok se fakultativni unose voljom osnivaia. Obligatomisadrlaj statuta je ovaj: firma, sjedi3te i djelatnost druStva,' iznososnovne glavnice, udjeli - vrsta i veliiina, raspolaganje, povlaienje,nasljedivanje, ograniienja u prenosu i dr; podjela dobiti, sno3enjeposlovnih rizika i gubitaka u poslovanju dru6tva,' upravljanje ivodenje poslova dru6tva; participacija radnika u upravljanju;unutra5nja organizacija druStva; istupanje i isk[ucenje dlana, promjenaoblika statusne promjene i prestanak druStva; izrnjene i dopune statuta(zoP, el. 54).

Fakultatiwri elementi statuta se unose odlukom osniva€a. Oni surazlititi i zavise od prirode djelatnosti, odnosa izmedu ilanova,zahtjeva samih osnivaea. Kao fakultatiwri elementi statuta mogu senavesti: nasljedivanje firme,' znak dru3tva; ograni-enja u zakljuiivanjuugovora sa dru3tvom,' prokura i posebni naiini zastupanja;ograniienja u izboru za organe dru5tva; zabrana konkurencije,'posfovna tajna; obavje6tavanje; upravljanje razvojem i poslovanjem;za1tita okoline,' odnosi sa sindikatom.

Obavezno postojanje statuta ukazuje na to da se druStvo saogranieenom odgovornosti tretira kao druStvo-institucija, postougovorne elemente dopunjuju, a iesto i zarnjenjuju pravila statutadonesena od strane organa druStva. Veliki krug pitanja koja, takode,predstavljaiu obavezan sadrLaj ugovora o osnivanju (ZOP, el. 55)ukazuju i na snaZnu prisutnost shvatanja o ovom druStvu kao druStvu-ugovoru. Ako se prihvati teorija institucije, u slucaju kolizijeodredaba statuta sa odredbama ugovora o osnivanju, valja

DruEhro sa agranidenom odgovornaEdu 165

prednost dati statutu. Taj problem rnole iskrsnuti tokomposlovanja, u kasnijoj fazi razvoja druStva, kada se razviju sveposlovne funkcrje i izvrSi unutra5nja institucionalizacija dru3tva.

il IMIVINSKOPRAVNI ODNOSI U DRUSTVU IPREMA TRECIM LICIMA

L Imovina i osnovna/temeljna glavnica druStva saograni ee n om od govorn osti

Svoju pocetnu imovinu (inicijalni kapital) dru6tvo sa ograniienomodgovomosti stice ulozima osnivaia i njihovim sporednim einidbama,ako su te iinidbe predvidene dru6tvenim ugovorom. U momentuosnivanja imovina dru5tva jednaka je wijednosti osnorme glawrice ilije veca za vrijednost izwsenih sporednih cinidbi. Sporedne iinidbe,koje najce56,e imaju oblik davanja, redormo su manje od wijednostiosnovne glarmice i koriste se tokom poslovanja dru6tva. lmovinadru5tva, inaie, kasnije se uve6ava iz osnova redovnog poslovanja idrugih izvora. Normalno je da je imovina druStva u njegovoj zrelojfazi razvoja daleko iznad visine osnovne glavnice (rezerve, fonddividende, drugi fondovi dru3tva).

Osnorma glawrica ili osnormi kapital (Stammkapital, stated capital)predstavlja imovinu izraLenu u novcu (DM ili domadoj valuti) koja jeutvrdena ugovorom o osnivanju i statutom formirana iz ulogaosnivaia i podijeljena na udjele. Kada druStvo povedava ili smanjujeosnovnu gla'rnicu, Sto se deSava tokom poslovanja, te promjene osnovneglarrnice se upisuju u statut. Osnorma glavnica i njena promjena(pove6anje ili smanjenje) -injenica je koja se redotmo upisuje u sudskiregistar i podlijele nacelu publiciteta, Sto treba o€ekivati de lege ferenda.

U ve6ini pravnih sistem a najnili iznos osnovne glavnice je zakronomodreden, ispod koga se dru5tvo ne rnoZe osnovati, odnosno ne rnoleegzistirati. Padne li wijednost osnovrle glavnice ispod zakonskogminimuma, moraju se wsiti odgovarajui,e promjene druStva. PremaZakonu o preduze6ima, naSnili iznos osnovrre glavnice je IO.OOODM/KM. MoZe biti ulolena protuwijednost u doma€oj valuti koja seobraeunava po trZisnom deviznom kursu na dan zakljuienja ugovorao osnivanju druStva. Ako je, pak, uplata lzwSena u doma€oj valuti,obavezna je revalorizac[ja te wijednosti, n4jmanje jednom godisnje (ZO?,el. 5l). Logicno je zakljuiiti da se ugovorom o osnivanju i statutom rnoLe

DruEhro sa ogranidenom odgovornoECu

odrediti ve€i iznos osnovne glavnice (npr. l5.ooo DMAM, 25.ooo DM/KMili neka druga wijednost ve€a od IO.OOO DM/KM).

Objektiwro pravo (zakon) redovno ima zadatak da €uva integritetosnovne glavnice. U tom smislu predvida se niz rjeSenja kao Sto su:obavezna objava smanjenja i upis u registar suda,. ne moLe seispla€ivati dobit dok se ne namiri statutom utwden iznos osnovneglavnice,' obavezna transformacija druStva, ako se ne naknadiumanjeni iznos osnovrle glarmice, revizija precijenjene osnovneglavnice i dr. Sistemskim tumaienjem pozitiwrog prava rnoLe se re6ida su ovi zaltsevi oko ocuvanja cjeline osnovne gla'vnice inaLent u zakonu.

Cijeli iznos osnovne glarmice mora biti unesen, odnosno upladen domomenta upisa dru5tva u sudski registar. Kao Sto je ve€ ranijeizloleno, sudu se prezentira dokaz (potwda) o unoSenju ili uplati svihuloga, svih osniva€a. Nema mogu6nosti djelimiCnog konstituisanjaosnovne gla'rnice jer nema sukcesivnog osnivanja druStva.

Svaka uplata po osnovu uloga nakon upisa drustva u sudski registarzna(i poved,anje uloga i istowemeno pove6anje osnovne glarmice.Pove€anje osnovne glawrice moLe nastati pove€anjem ulogapostoje€ih ilanova (reinvestiranje). I to tako Sto oni dio ostvarenedobiti usmjeravAiu u osnovnu glarmicu ili ulaganjima iz vlastitih izvoraClanova (liina stednja). Do pove€anja osnovne glavnice moLe doi,inovim ulozima od strane novih ilanova (investiranje), Sto dovodi do,ntvaranja" dru5tva. Smanjenje osnovrlog kapitala jeste svakonjegovo smanjenje ispod iznosa utwdenog druStvenim ugovorom,odnosno statutom dru5tva. Do smanjenja osnovrle glarmice redormodolazi usljed finansijskih te5ko6a u koje zapadne dru6tvo, ali mole iodlukom elanova druStva (smanjenjem wijednosti uloga,osfobadanjem od pladanja dijela uloga ili povlaienjem uloga, ako suove situacije predvidene dru5tvenim ugovorom). U uporednim pravimaova materija je detaljno regulisana zakonom , za razliku od naSegpozitiwrog prava.

2. Ulozi u druStvo sa ogrzrnieenom odgovornosti

Ulozi su doprinosi (kontribucije) na osnovu kojih se formira osnovnaglavnica dru6tva. Kasnije, tokom poslovanja ti ulozi se mogupovedavati ili se unose, odnosno uptai,qju novi ulozi, Sto ima zaposljedicu uved,anje osnove glarrnice druStva. Vei je reieno da rnole do6ido smanjenja uloga i,lanova. Na bazi uloga odreduju se udjeli ilanovadruStva, odnosno njihova prava i obaveze (imovinska i drugaparticipacija).

DruEtvo sa agranidenom odgovornaEdu t67

Zakonom je odreden minimalni iznos pojedina-nog uloga koji iznosi5OO DM ili protuwijednost u domadoj valuti obraeunata po trZi6nomdeviznom kursu na dan zakljuienja ugovora o osnivanju druStva. Akosu ulozi upladeni u doma6oj valuti, oni se revalori zuju najmanjejednom godisnje, kao i osnorma glavnica (ZO?, el. 5l). DruStvenimugovorom i statutom odreduje se visina uloga, pojedinatno za svakogulagaca (npr. 6.000 DM ulog lica A, 4.OOO DM ulog lica B). Zbirpojedinainih uloga ne moze biti ispod zakonskog minimuma osnovneglarmice. Ako bi do6lo do povlaeenja uloga saglasno ugovom oosnivanju dru5tva ili iskljuienja clana iz druStva, i tada se mora voditiraeuna o zakonskom minimumu osnovrre gla'rnice. U tim situacijamapotrebno je izwsiti korekcije pove€,anjem uloga preostalih 6lanova.Bez obzira na to da li se radi o osnivaekim ili novim ulozima, oni seupisuju u sudski registar, pojedinacno za svakog ilana dru3tva. Ulozimoraju biti uneseni, odnosno upla6eni u cijelosti i od svakog ulagacado momenta upisa u sudski registar iinjenice osnivanja dru6tva ilipovei,anja osnovne glavnice. Dakle, nema djelimi€nog unoSenja uloganiti se rnole postaviti pitanje njihovog neurednog unoSenja.

Ulozi ilanova, kao i kod ostalih trgovaikih dru3tava, su imovinskasubjektivna prava (svojina, obligaciona Prava, udjeli u drugomdruStvu). Njihovi objekti su stvari, pokretne ili nepokretne, potrosne ilinepotroSne, zatirn prava kao Sto su prava industrijske svojine i,napokon, novac. lJlozi ne mogu biti u radu, mada uporedna Pravapoznaju i takvu vrstu uloga. Novac se upla6uje, a stvari i prava unose ito tako da drustvo moLe sa njima slobodno rasPolagati.

Pojedinaini ulozi, kao i osnovna glavnica, izraLavaju se u novcu,njema-kim markama ili doma6,oj valuti. Naturalne uloge (stvari iprava) procjenjuje ovlaStena organizacija iti struenjak. U sluiaju da senakon upisa druStva u sudski registar, steiaja ili likvidacije, ustanovida je ulog ili dio uloga precijenjen ili potcijenjen, moLe se traLitinjihovo saobraLavanje realnoj wijednosti. Zahtiev rnoLe podnijetisvaki clan druStva putem tulbe actio pro socio,tte) povjerilac druStva,stecajni upravnik, likvidator ili naravno dru3tvo (ZO?, al, 52). Ovoje jedan od slueajev a zaStite integriteta osnovrte glawrice i za3titepovjerilaca. Tada se wsi procjena uloga i ulagat, za €iji se ulogutvrdi da je precijenj en duLan je izvrSiti dodatne uplate u novcu, nernoLe u naturi (ZOP, el. 52).

U nekim pravima predvideno je izrieito da ulog ne rnoLe biti unegocijabilnim hartijama od vrijednosti. Zakon o preduzetirna nema o

t"" Stojd.r'i6 dr Dragomir: 'R.imsko obligaciono pravo", Zavod za izdavmrie udZbenika NR

Srbi.je, Beograd, 1960, str. 94

tot DruEtvo sa ogranidenom odgovorno1tu

tome izricite odredbe. No, po6to se ulog moze sastojati u udjelu kodnekog drugog druStva (npr. akcionarskog) koji je predstavljendionicama, kao prenosivim hartijama od wijednosti, valja zakljueiti daje dopusten ulog u tim hartijama. Kazumije se, dopusteno je isuprotno ugovaranje.

Neka uporedna prava daju mogudnost, i kod ovog druStva, da elandru5tva zadrLi pravo svojine na unesenom ulogu u druStvu, zatirn,daju mogu6nost povlaienja uloga, u skladu sa dru3tvenim ugovorom.Za takve situacrje najpnje zakron, a potom ugovor o osnivanju, trebada sadrle odgovaraju6e odredbe, sve s ciljem ocuvanja pravnesigurnosti i zaStite interesa povjerilaca. Zakon o preduze6ima nesadrZi takva rjesenja. Pitanje oslobadanja ulagaia od pladanja dijelauloga (dio je pla6en), ali pod uslovom da je namiren odgovaraju6iiznos osnovne glawrice iznad zakonskog minimurna, takode,predvidaju uporedna prava. Ova situacija ne dolazi u obzir u na6emPravu poSto svi ulozi u cijelosti moraju biti upladeni prije upisa teiinjenice u sudski registar.

5. Spredne einidbe elanova u korist drustva

Ugovorom o osnivanju druStva mogu se predvidjeti obaveze osnivaia,kao i novih 6lanova, na wsenje sporednih iinidbi u korist druStva(ZOP , el. 55) . PoSto ugovaranje cinidbi vr5e ilanovi (osnivaci) ukorist dru5tva, radi se o klauzuli ugovora u korist trei,eg (infavorem tertii). YaLno je istaii da imovinski efekti tih cinidbi neulaze u osnovnu glavnicu druStva, niti predstavljaju pove€anjeuloga elanova.

Sporedne iinidbe mogu biti veoma siroko odredene. Obidno imajuimovinski karakter i sastoje se u nekom davanju: dodatne uplate unovcu (mjeseino, polugodi5nje); preduzimanju odredenih prawrih ifaktickih radnji (kupovina robe od dru3tva, prod4ia sirovina druStvu,davanje jemstva i garancija za drustvo i dr). Sporedne einidbe semogu sastojati i u vidu neiinjenja, odricanja (nekonkurisanjadrustvu). Kako efekti sporednih iinidbi ne ulaze u osnovnuglavnicu dru6tva , proizlazi da se one mogu sastojati u vr5enju nekihradnji u korist dru3tva (obavljanje odredenih poslova u ili zadrustvo, angaLman na dobijanju kredita za druStvo).

Dru1tvo sa ograniienom odgovorno1Au 169

4. Udjeli i raspolaganje udjelima elanova drustva saograni ien om od govorn osti

Kao sto je ve€, reieno, udio predstavlja neki imovinski i drugi intereskoji ima ilan druStva u samom druStvu. Relatirmo je trajnog karakterai zavisi, u principu, od volje imaoca udela. Kod dru5tva saograniienom odgovornosti na udjele se ne izdaju akcije/dionice negoodgovaraju€e pisane isprave (potwde) koje nem4iu obiljezja hartijeod wijednosti. Inaee, ovo dru5tvo, kao i druStvo personalnog tipa,moLe emitovati hartije od wijednosti kojima se ne stiie participacijau upravljanju druStvom (mjenica, e ek, obveznica, komercijalnizapis, certifikat). Udeli se upisuju u knjigu udjela i izraLavaju uprocentLr, a prema pozitivnom pravu jedan i,lan druStva moLe imatisamo jedan udio (,,sistem stalnog jedinstvenog udjela").

Kod ovog dru5tva, dakle, ne dolazi u obzir raspolaganje udjelimaprenosom hartija od vrijednosti. Kao i kod personalnih druStava,raspolaganje udjelima wsi se putem cesije (ustupanja), uz pristanaksvih ili odredene vedine ilanova drustva. Causa cesionog ugovora rnolebiti causa solvendi, causa donandi i causa credendi.

Ustupanje udjela rnoLe se vrSiti drugom ili drugim ilanovima dru5tva(unutar dru6tva) ili tre6,em licu (izvan drustva) . Zavisno od toga postojerazlicita pravila o ustupanju udjela. Zakron o preduze(,ima ovu materijuprepustio je u cijelosti ugovoru o osnivanju dru5tva i statutu (ZO?, cl.53,54).

Transfer udjela izmedu Clanova druStva je, nadelno, slobodan.Drustvenim ugovorom i statutom mogu se predvidjeti odredenaogranieenja koja se tiiu: spreiavanja majonzacije u druStvu,redoslijeda dlanova na koje se vr5i prenos, obavezne diobeprenesenog udjela na €lanove druStva, prvenstvenog otkupa udela odstrane druStva i dr.

Kada se radi o prenosu udjela na tre6e lice (izvan dru6tva), redovnozakoni i ugovori o osnivanju druStva predvid4ju ogranitenja. Ona seodnose na proceduru koja je formalizovana, obaveza da se n4jprijeef anovi dru5tva ponude, zatiyn, dobijanje saglasnosti za prenos kojudaju svi ilanovi ili odredena kvalifikovana veiina ilanova kojipredstavljaju odreden iznos osnovne glarmice (npr. 2/5 elanovadru5tva koji zastupaju isto toliko kapitala osnorme glarmice).

Raspolaganje udjelima, dakle, postavljeno je liberalnije nego koddruStava lica. Znatno je ogranii,enrje u odnosu naakcionarskoldioniiarsko druStvo j"r su liini momenti (intuitu

t7o Dru1tvo sa ogranidenom odgovorno1du

personae) daleko prisutniji. Time se teLe mijenja broj i sastav clanovaovog druStva, Sto naglasava njegov,zatvoreni" karakter (closecorporation) . Zakon o preduze€ima je ovu materiju u cijelostiprepustio autonomnoj regulativi, sto nrje slue aj u uporednimpravima.

5. Povlaeenje (amortizacia) udjela ilana dru1tva

Qeneralno polaziSte poslowrog prava o trgovaikim dru5tvima jeste dailan druStva ne rnoLe traLiti povlacenje (amortizaciju) onoga 6to jeuloZio u druStvo. Medutim, sawemeni trgovaeki zakoni sadrle odredbeo tome, zahtijevajuci istowemeno da se to pitanje, ako Lele ilanovi,detaljnije reguliSe ugovorom o osnivanju dru5tva i statutom.Zakon o preduzeiirna tu materiju u cijelosti prepuSta statutu.

Postoje odredene situacije kada je potrebno dozvoliti povlaienjeudjela radi za tite interesa druStva, a nekada i radi zaltite interesaclana ili njegovih nasljednika. Uslovi za povlaeenje udjela moraju bitiregulisani ugovorom i statutom dru5tva, a odluku donose clanovi.Ceneralno posmatrano, do povlaeenja udjela rnoL,e do€,i: bezsaglasnosti elan a i uz saglasnost clan a, zatim, povlaienja bez naplate isa naplatom. Ako je predvideno dru5tvenim ugovorom, do povlaienjaudjela bez saglasnosti elana dru5tva doci 6e kada ilan druStva padnepod stecaj ili se steknu uslovi za pljenidbu njegove imovine, a to znaeii udjela u druStvu. Smrt elana dru5tva rnoLe biti razlog za povlacenjeudjela kako bi se sprijeiio ulazak novih ilanova (nasljednika).Povlaienje udjela je potrebno predvideti, ako postoji mogu6nostiskljucenja ilana iz dru5tva.

Ugovorom o osnivanju dru3tva i statutom treba predvidjeti, kada tonrje regulisano zakonom, izmedu ostalog: razloge za povlai,enjeudjela, uslove pod kojima se wSi povlaienje udjela bez naplate i uznaplatu, vidove i uslove obe5tei,enja ilana dru5tva, novi raspored udjelapreostalih ilanova, te kako se donosi odluka o povlaienju udjela.

6. UiesCe u dobiti i ostvarivanju drugih imovinskihprava

Zajedniiki cilj osnivaea, odnosno elanova drustva jeste ostvarivanjedobiti, a time i ostvarivanje imovinskih interesa ulagaia. Dobit jeosnovno mjerilo stepena ostvarivanja zajedniikog cilja. Podjela dobitije u sferi ugovorne autonomije (druStveni ugovor) i autonomneregulative (statut) - ZO?, al.53,54.

Dru5hro sa ogranidenom odgovorno11u 17l

Uies6e u dobitku dru5tva je imovinsko pravo ilana druStva. Op5tepravilo je kod ovog tipa druStva da clanovi uiestvuju u podjeli dobitisrazmjerno visini svoga uloga (,,po kapitalu"), kako je odredenougovorom o osnivanju i statutom druStva. Nrje fer plej ako se nekomelanu omogui,i uee56e u dobiti bez snoSenja gubitaka dru5tva. Inaiese takva klauzula u ugovoru smatra nedozvoljenom jer omogucujeulagaiko ugnjetavanje (oppressive). U uporednim pravima to sesmatra povredom fundamentalnih principa prava pa sud pruLa zaltituugroZenim ulaga-ima sve i ako ta materija nrje regulisana aktimakompanije.

elanovi dru5tva mogu, saglasno ugovoru o osnivanju i statutu,predvidjeti uce6i,e u dobiti i ,,preyna okolnostiyna" , Lieni doprinosi iangaLman, koji ne ulaze u kategoriju udjela, tako postaju predmetomvalorizacUe. U tom smislu, ilanovima druStva moLe pripadati posebnanaknada, dodatna dobit. Logika' je u prisutnosti personalnihelemenata kod ovog tipa druStva.

Prerna pozitiwrom pravu, imalac akcije/dionice ima pravo nasrazmjeran dio uee36a u steiajnoj masi prilikom provodenja steiajnogpostupka nad akcionarskim dru5tvom. U pogledu druStva saogranieenom odgovornosti takvo rje5enje ne postoji, ali razumnostnalaZe da se koristi zakonska analogija (analogija legis). Treba istadida ilan druStva, kao i dionicar, ne uiestvuje u podjeli steeajne mase,nego u podjeli ostatka steeajne mase (ciste aktive) nakon podmirenjasvih obaveza druStva u steeaju (zakonskih, ugovomih i vanugovornih).

7. UeeSce u sno1enju poslovnih rizika i pokrivanjugubitaka druStva

Iz prirode trgovackog dru6tva slijedi da posljedice poslormih rizika igubitaka koje zadese dru5tvo imaju odraza na uloge ilanova. Istina,poslovni rizici i gubici drustva pravno pogadaju samo dru6tvo, kaosamostalnu prarmu (inridiiku) lienost, odnosno njegovu imovinu. Kakoje osnovna glawrica formirana od uloga ilanova, time se ujedno utiee ina uloge elanova. Smanjenje osnovne gla'rnice ima za posljedicu ismanjenje uloga. SnoSenje poslovnih rizika i gubitaka u cijelosti seregulise ugovorom o osnivanju i statutom druStva (ZO?, al. 53,54).

Naziv ovog tipa dru3tva ne nagla5ava imovinskoprarmu odgovomost uprometu, nego sno3enje poslormih nzikia i gubitaka druStva. A terizike i gubitke snose ilanovi druStva u visini svojih uloga koji suograniieni, pa otuda i ograniiena odgovomost. Pri tome se poStujeprincip jednakog tretmana: svi ilanovi druStva snose posljedice

r72 Dru1tvo sa ogranidenom odgovornoS1u

srazmjemo visini svojih uloga u drustvu. Uostalom, srazmjemo visiniuloga oni u-estvuju u upravljanju dru3tvom, vi6e ili manje sudoprinijeli svojim uticajem na nastanak gubitaka. DruStvenimugovorom i statutom ilanovi se mogu obavezati na dodatne uplate sciljem namirenja gubitaka.

B. Zabrarna konkurencie, konfliktnost interesa iIojalnost dru1tvu

Zabrana ilanovima da konkurisu dru6tvu veoma je usko regulisanazakonom (ZOP, al. 157). Odnosi se samo na lica koja obavlj4iuposlovodnu funkciju (individualno ili kolektivno) i to: da ne moguosnovati drugo druStvo ili u drugom dru6tvu obavljati poslovodnufunkciju, ako ta dru5tva obavtjaju istu djelatnost kao i dru6tvo u komevrSe poslovodnu funkciju; zabrana traje za vrijeme dok se obavljafunkcija i jednu godinu nakon prestanka obavljanja poslovodne funkcije.

Kako nema zakonske zabrane, ugovorom i statutom dru5tva mole seprosiriti klauzula o zabrani konkurencije. Obicno se proSiruje u ovomsmislu: da se dlanovima, funkcionerima dru6tva (dlanovima uprave,nadzomog odbora, odboru direktora ili direktoru i prokuristima)zabranjuje sticanje takvog svojstva u drugom dru6tvu koje obavlja istuili slicnu djelatnost ili -koje bi moglo biti konkurent na trZiftu" .

Zabranom se, takode, iskljuiuje zaposlenje u konkurentskom dru5tvu.U ugovoru o angaLrnanu sa funkcionerom dru5tva i ugovoru o radu sazaposlenim obavezno se unosi konkurentska klauzula. PrekrS4jzabrane konkurencije povlaei: isklju-enje iz druStva, prekid radnogodnosa ili ugovomog angaLrnarLa, brisanje konkurentske djelatnosti koddrugog druStva i, napokon, naknadu Stete. Un{esto naknade Stete,nekada se predvida mogu6nost da se zahtijeva od prekr6ioca zabrarre daustupi zakljueene poslove dru3tva koje j. pogodeno konkurencijom ililiustupanje imovinskih koristi iz tih poslova i sl.

Ugovorom o osnivanju dru6tva i statutom mo1e biti regulisano pitanjesukoba interesa u vodenju poslova dru5tva (klauzula konfliktnostiinteresa). Radi se, zapravo. o uslovima i procedurama pod kojim semogu zakljueivati odredene vrste pravnih poslova izmedu dru5tva iclanova druStva i drugih lica koja obavljaju odredene duZnosti.Uobicajeno se predvida da: elanovi, funkcioneri i prokuristi moguzakljueiti sa druStvom ugovor o kreditu, garancijanTa,jemstvu, zalozi ihipoteci ili se moZe davati mjeniini akcept, aval, intervencija samopod uslovom prethodnog pisanog odobrenja svih drugih dlanovadruStva, odnosno upravnog i/ili nadzornog odbora. Krug poslova kojise zakljucuju pod tim uslovima rnole se proSiriti.

DruEhro sa ogranidenom odgovornoE1u 173

Zakon o preduzetima uop5te ne reguliSe to pitanje. No, u zakonu obankama i drustvima za upravljanje nalaze se klauzule o sukobuinteresa.

Ostvarivanje zajedniekih interesa teSko se moZe posti6i bez lojatnogponaSanja ilanova u i prema drustvu . Zakonom je lojalnost druStvupredvidena kao obaveza ilanova iije se polje djelovanja preciziradruStvenim ugovorom (ZOP, al. 55). U naj6irem smislu, lojalnost znacivjemost druStvu, odnosno postojan, dobar i po3ten stav premadruStvu, u svim prilikama. eesto se u pravno-tehnidkom smisluodreduje kao zabrana nanoSenja stete dru5tvu. Stoga lojalnost u Sirojvarijanti ukljuiuje zabranu konkurencije i iskljucenje konfliktnostiinteresa. Lojalnost podrazurnijeva yazuman stav i pona5anje premaodluci ve6ine, korekciju odluka veiine, odnos prema manjini(minoritetu), pristanak na izmjenu druStvenog ugovora saglasnoizmijenjenim okolnostima, neotudivanje udjela u slueajufinansijskih teSko6a za dru6tvo, neiskoriStavanje sopstvenihpreimu6stava na Stetu drustva ili njegovih elanova. Lojalnost kaoprincip i kao obaveza ilanova doprinosi uravnoteLenju odnosa udrustvu i smanjenju rizika.

9. Imovinskopravna odgovornost druStva i ilanova

Drustvo sa ograniienom odgovomosti je trgovadko dru6tvo i za svojeobaveze odgovara cjelokupnom svojom imovinom, osnovnomglavnicom i ostalom imovinom (ZOP, al. 50, 126). Dakle, za svojeobaveze stvorene u prometu ,jarnci samo dru6tveni fond"to) paiskljueivo dru5tvo mole biti za to tuleno. S ciljem naplate svojihpotraZivanja od dru5tva, povjerilac mole preduzeti mjere prinudnogizvrSenja (egzekucije) pljenidbom novianih sredstava na liro ideviznom raiunu, pokretnih i nepokretnih stvari, potraZivanja teudjela koje drustvo ima u nekom drugom druStvu. OdgovomostdruStva je pravno neogranieena jer odgovara svojom imovinom. Zailana druStva se to pojavljuje kao poslormi rizik.

DruStvo odgovara za obaveze drugih druStava ako je na bazi posebnogugovora preuzelo takvu odgovornost (ZOP, el. 126).Ona mogu poticatiiz osnova zajednickih ulaganja, kortzorcijalnog nastupaqja, davanjajemstva, garancija i drugih prawrih poslova. Uvijek se radi oindividualno preuzetoj odgovomosti, bilo u pogledu subjekta iliodredene wste/ a obaveze.

"" StraZnicky dr Milorad, op.cit.str.174

r74 Dru1tvo sa ogranidenom odgovornoEtu

Za obaveze u prometu koje je druStvo steklo kao ilan druStva neodgovara. Ne rnoLe biti tuZen. Isto tako, on nije legitimisan (aktivno)da podigne tuzbu protiv nekog lica za ispunjenje obaveza koje to liceima prema dru5tvu. Sa prednjim ne treba mije3ati drugu situaciju. Akoje dru5tvo dalo garanciju, aval ili zalogu tre6em licu za obavezu ilanadru5tva ili preuzelo jemstvo ili zajedno sa ilanom palo u odnospasirme solidarne obligacrje, u svim tim slucajevima ono €,e odgovaratiza clana dru5tva kada se steknu uslovi iz konkretnog pravnog odnosa.No, takva odgovornost nije po osnovu ilanstva u druStvu (generalnaodgovomost), nego po osnovu konkretnog ugovora (pojedinainaodgovornost).

Postoje sluiajevi kada clanovi dru5tva odgovaraju za obaveze uprometu. Ako osnivaii dru5tva, prije njegove registraclje, zakljueeodredene pravrle poslove i preduzmu radnje u pravnom prometu scijem osnivanja dru6tva, tada 6e solidamo odgovarati za nastaleobaveze. U momentu nastanka obaveze druStvo nrje postojalo.Nadalje, ako clan druStva nije uptatio svoj ulog u cijelosti, a doSlo jedo steeaja druStva iz crj" steiajne mase se ne mogu namiritipotraLivanja povjerilaca, za iznos neizwSene uplate rnoLe odgovaratitaj elan ili svi clanovi solidamo.

ilI zRESTAxAK CransrvA. pRoMJEnA IBLIKADRUSTVA I PRESTAIIAK DRUSTVA

L Prestanak elanstva u druStvu sa ogremiienomodgovornosti

elanstvo u dru6tvu rnoL,e prestati iz ovih razlogaz voljnih, nevoljnih ismrtu, odnosno prestankom postojanja samoga dlana. Uporednaprava najcesie ureduju prestanak clanstva istupanjem i iskljutenjemilana iz druStva. Zakonom o preduze€,ima ta materija je u cijelostiprepustena dru6tvenom ugovoru i statutu (ZO?,41. 55,54). Tim aktimapotrebno je regulisati uslove, postupak i pravrle posljedice istupanja iiskfjuienja clana (npr. kada se moZe i4aviti istupanje, kako i kome,otkazni rok, ko donosi odluku i kako, kada se dlan rnoLe iskljuiiti teko i kako donosi odluku o iskljucenju).

lskljuieni elan, odnosno elan koji je istupio iz druStva, ima pravo nanaknadu procijenjene (trZiSne) vrijednosti uloga u momentu istupanja,odnosno isk[jucenja. Kao momenat istupanja ili iskljueenja i,lana

DruEhro sa ograniienom odgovorna1cu 175

smatra se dan kada je odluka o tome postala konaina, odnosnoPravosnalna. Pravilo je da ilan druStva prvo ispuni svoje obavezePrema drustvu, a potom drustvo isplatuje vrijednost uloga. Ako jeilan napustio dru3tvo pnje okonianja postupkaistupanja/isklju-enja, to niSta ne utice na stvar. sve dok postojiulog kao konstitutivni dio osnovne glavnice, postoji i ilanstvo u drustvu.

2. Promjena oblika druStva sa ograniienomodgovornosti

Promjena oblika trgovackog dru5tva predstavlja jedan od nacinaprestanka drustva, ali bez tikvidacije. I-lijenja se forma druStva i onaprilagodava zakonskim pravilima. lnaie, trgovaika dru5tva sufleksibilne forme organizacije poslovnih organizacija.Transformacija druStva rnoLe nastati odlukom elanova, odnosnoskup5tine ili ex lege.

elanovi drustva iti skupstina, ako je formirana kao organ upravljanja,mogu donijeti odluku o promjeni oblika druStva sa ogranicenomodgovornosti. Da se transformi5e u visu formu kao sto je akcionarskodru5tvo, Sto je i najie5de sluiaj, ili u niZu formu ja'rno trgovaikodru5tvo. Odluka se donosi jednoglasno ili veiinom na naiin i popostupku koji su utvrdeni statutom drustva. Pri tome se mora izwsitisaobraZavanje osnovne glawrice zakonskirn zahtjevima za tu novu formudru5tva, organizacija upravljanja i dr.

Drustvo sa ograni-enom odgovomosti se nekada mora preobrazitisilom zakonske naredbe. To ie biti slu-4j kada se broj 6lanovadru6tva svede na jednog (ZOP, el. l5l), dakle, ilanstvo padne ispodzakonskog minimuma ilanova. Ni za jedno, pa ni za ovo druStvo, zakon nijeodredio ro|r. za obavljanje ove promjene.

Promjena oblika druStva, na osnovu odluke organa ili po osnovuzakona, upisuje se u sudski registar. Promjena oblika trgovaikogdruStva uvijek povlaei univerzalnu sukcesiju. DruStvo koje je nastalopromjenom oblika ranijeg druStva preuzirna (sljeduje) njegovu imovinu,ali i obaveze koje su nastale u prometu do momenta upisa promjene usudski registar.

5. Prestanak druStva sa ogranieenom odgovornosti

Na prestanak dru6tva sa ograniienom odgovomosti primjenjuju seopsta pravila o prestanku trgova-kih druStava, po5to zakon ne sadrZi

t76 Dru1hro sa ograniienom odgovornaS1u

posebna pravila za ovaj tip druStva. Op5ti naiin prestanka trgovaakihdru5tava jeste ste-aj i redorma likvidacija. Statusne promjeneuslovljavaju prestanak druStva bez likvidacije, kao i promjenu oblika.Takode, druStvo rnoLe prestati i odlukom ilanova, odnosno skupstine,ako je formirana. Dru5tvo mora prestati, prema uporednim pravima,kada se osnovna glawrica smanji ispod zakonskog minimuyrTa, a nrjenamirena, niti je donesena odluka o promjeni oblika dru3tva. U tomsmislu nema odgovarajudih odredbi u pozitivnom zakonodavstvu.

G r A v " I DruStvoiednog lica

5 n s r A | (i.dnoilano, inokosno drustvo)

PoJAM, osArlvANJE I sPEctruCNosrl

I . Pojam dru1tva jednog lica

Pretrra zakonu, dru5tvo jednog lica (djl) predstavlja oblik dru3tva saograniienom odgovornosti koje je osnovano i, u principu, vodeno odjednog lica za -ije obaveze njegov jedini vlasnik ne odgovara, osim uslueaju stvaranja privida pravne lienosti. Kra6e, to je druStvo u svojinijednog lica, jedinog vlasnika. Spada u red ,,zatvorenih" firmi koje sumaf e ili srcdnj e razvijene.t "

U uporednim pravnim sistemima odavno je poznat princip ,,one mancolnpany".Njegova pravna forma jeste druStvo sa ograni-enomodgovornosti ili akcionarsko drustvo, jedna ruka drZi udjele, odnosnoakcije drustva. lskustvo je pokazalo da insistiranje na viSe ilanova, upojedinim slueajevima, rnoLe se pretvoriti u iisti formalizam, bezekonomske ipravne suStine. Naroiito kod akcionarskog dru5tva, ulrotne se iskljuiivo odlu-uje na bazi veliiine udjela eiji je prenossfobodan. ViSe ilanova mtole imati minorne udjele sa nerelevantnimueeSienr u upravljanju druStvom (npr. njih osam drZi po dvije akcije, ajedan, deveti elan. 5.OOO aKcija). Zakon o preduzetima ne dozvoljava

I

llrtnl Ct. Hcntt. op.crt. slr. -50|i

174 Dru1hro jednog lica

da jedno lice formira akcionarsko drustvo ili stekne sve akcije dru5tva,Sto je u svijetu uobieajena pojava.

2. Karakteristike druStva jednog Iica

Osnovne karakteristike druStva jednog lica koje predstavlja varijantudrustva sa ograniienom odgovornosti su ove:

a) OsnivaA i vlasnik dru*tva je santo jedno lice, pravno ili fizieko,dontaie ili strano (ZOP, e|.5,59). Ako se proSiri krug lica, druStvodobije santo jednog clana, ono mijenja svoj oblik (ZOP, a|. I5l );

b) Odluka o osnivanju drustva je osnivatki i organizaciono- pravni aktpoSto statut drustva nije obavezan;

c) Zakonski ntininlun osnovne glavnice iznosi I .OOO DM koja moZebiti uplatena u dontaioj valuti obracunata W trZiSnont deviznomkursu na dan donosenja odluke o osnivanju (ZOP, i|. 6O);

d) DruStvom upravlja jedini vlasnik, a odlukom o osnivanju vodenje(poslovodstvo) rnoZe biti poujereno jednont licu ili kolektiwtomorganu;

e) Raspolaganje udjelinta je slobodno;f) Za svoje obaveze drustvo odgovara cjelokupnom intovinom, ali ie

vlasnik drustva odgovarati solidarno neograniceno ako ,,probije"pravni subjektivitet druStva i stvori privid priwednog identiteta(zoP, el. 62).

3 . Osnivanje druStva jed nog lica

Za osnivanje druStva vaLi normativni sistem, a kada je osnivaistrano lice, pod uslovima faktiikog reciprociteta. Vec je rei,enoda je osnivae jedno lice.

Osnivaeki akt je odluka o osnivanju koja ima karakter privatno-pravnog akta j"r se ne zahtijeva nikakva ovjera, osim potpisaosnivaca. Odluka obavezno sadrZi: ime osnivaia; firmu isjedistedru5tva; djelatnost druStva; iznos osnovne glavnice,' poslovodni organ,'unutraSnju organizaciju; trajanje i prestanak dru5tva; naein izrnjena i

dopuna odluke te druga pitanja zna(ajna za poslovanje druStva. Poredobaveznih, odluka sadrZi i fakultativne elemente za koje se odluiiosnivae. Odluka se prezentira registracionom sudu prilikomrcgistracUe.

DruEhro jednog lica t79

Kao i kod ostalih druStava, osnivaekim aktom se odreduje ukupaniznos osnovne glavnice, izraLen u DM ili domacoj valuti. Taj iznosne moLe biti nili od zakonskog minimuma ( l.ooo DM iliprotuvrijednost u domacoj valuti). PoSto je jedan osnivai i ulagai,iznos osnovne glavnice predstavlja i iznos pojedinainog, jedinogu l oga.

Prema stanoviStu nase sudske prakse, osnivaiki ulog mora bitiiskljuiivo u novcn, za razliku od drugih tipova trgovaakih dru3tava. NemoLe u naturi, stvarima i pravima. Sud je striktno protumaeiozakonsko pravilo (ZO7, al. 6l) koje kaLe da odluka o osnivanju sadrZiodredbu o ,,osltovnoj glavnici (ukupan iznos, razloLen po vrsti i nacinuuplate)". Ako bi jedno lice u odluci o osnivanju odredilo osnovnugfavnicu od 60.000 DM Leleii da unese svoju opremu, ma3ine iostalo, to ne bi bilo moguie. Novi ulozi, po misljenju suda, mogu bitiu naturi.

Odlukotrt o osnivanju odreden iznos osnovne glavnice mora bitiupf acen u cijelosti prije registracije druStva jer se dokaz prezentirasudu. Da bi druStvo moglo po-eti obavtjati poslovnu djelatnost,rrrora pribaviti odgovaraju6e dozvole o zadovoljavanju higijenskih,tehnie kih, ekoloSkih i drugih uslova.

Osnivai nije u obavezi da donese statut. Stoga odluka o osnivanjutreba da obuhvati sva pitanja i njihovu razradu, koja se inaie uredujustatutom kao osnovnim unutrasnjim organizaciono- pravnim aktom. Ukasnijoj fazi razvoja dru5tva, unutraSnje organizacione strukture iposlovnih funkcija donosenje statuta se ukazuje kao neophodno.

4. specifienosti imovinskih odnosa kod dru1tva jednoglica

lzloLitemo samo specifiean aspekt pravnih odnosa kod druStva jednoglica po kojim se ono razlikuje od opSteg tipa druStva sa ogranicenomodgovornosti.

a) Osnovna/tenteljna glavnica i ulog. Osnovna glavnica, kao sto je veireCeno, konstituiSe se iskljuaivo uplatom u novcu, Stoga nenlaprociene uloga niti njihove naknadne revizije. Cjelokupni iznososltovne glavnice eini jedan ulog i jedan udjel, ako se prihvatisistent stalnog jedinstvenog udjela (osnovna glavnica : ulog).DruStva iednog lica sa pogodna fornta za povezivanje viEeposlovnih subjekata, na bazi kapitala, putem stvaranja holdinga

b)

c)

rao DruShro jednog lrca

bez finansijskih opfereienja njihovog vlasnika. UIog u iednontdrustvu rnoZe ciniti ulog u drugom i tako nekoliko puta stvarajuiilanac drustava, onda su sva ona pod kontrolont Prvog drustva. 5citjent ocuvanja pravne sigumosti i interesa pujeilaca u prontetu,zal<on bi ntorao predvideti odrcdena ogranieenja (da Ii se jedan udiou druStvu rtroZe u cijelosti vise puta ulagati u druga drustva, pitanjedjelintianih udjela i njiltovih ulagania i dr).

Lieni angazntan jedirtog vlasnika drustva jc veonta prisutan. Zato susprcdne cinidbe i dodatne uf,ate, koja ne ulaze u osnovnu glavnicudrustva, izraz4jnije nego ltod drugih tipva drustava.

Raspotaganje udjctirtta. Ifao Sto postoii iedan ulog, tako postoii isanto jedan udjel, vlasnika druStva. Raspolaganje tint udjelont jeslobodtto i prcpuSteno je njegovoj odluci. Udjel se ntoZetransferisati u cijelosti na drugo lica (prodaia, cesiia, poklon,leasing). No, u sustini to predstavlja Prcnos ciielog drustva nanovog vlasnil<a, osirtt u dueaju laasinga. DjelirniCan prenos udjelane dotazi u obzir, osint ukoliko se ne Zeli pronrijcniti oblikjednoctanog drustva. Nasuprot tonte, povlaAenie crielog udielajcdrtostavno ne dolazi u obzir jer to znaCi prcstanak drustva.Moguce je djalintiAno povlacenje udjela do zakonskog nrininlunraglavnice, ako slt se stel<li uslovi predvide ni u odlttci o osnivaniudruStva.

d) Dobit, poslovtti rizici igubitak drustva. Dobit drustva, kao prvo, LI

cijclosti pripada vlasniku druStva. PoSto je lie ni angaZntan prisutan,jcdan od t<riterija ntogLt biti ,,ol<olnosti sluCaja,,. Poslovni rizikdrustva posredno utice na visinu uloga jedinog ulagaAa u drustvo.

U TM>zINSKzPRAVNA oDoovoRNosrDRUSTVA I JEDINOO VLASNIKA DRUSTVA

I . Imovinskopravna odgovornost druStvaiednog lica

Drustvo jednog lica za stvorene obaveze u prometu odgovaracjelokupnom svojom imovinom, kao i ostali oblici trgovaikih druStava(ZO? , al. l 26). lmovina druStva, osnovna glavnica i kapital steienposlovanjem odvojeni su od liine imovine vlasnika dru5tva. CinjenicaSto postoji samo ulagae ijedan vlasnik, za razliku od drugih tipovadrustva, pravno nista ne n'rijenja na stvari. Sa stanovista opStegprincipa odgovornosti, pojaiana veza izmedu drustva i njegovogjedinog vlasnika ima iskljuiivo poslovni karakter.

Druihro jednog lica tat

2 . I ntovi nskopravna odgovornost jedi nog vlasnikadruStva

Opsti princip odgovornosti, ipak, moLe u odredenim slueajevima bitiproSiren i na odgovornost jedinog vlasnika dru5tva, 6to ne postoji koddruStva sa ogranieenom odgovornosti opSteg tipa. Vei,a je mogu6nostda jedini vlasnik druStva, jer ne postoje drugi ilanovi, zloupotrijebisvoj status na Stetu drustva i povjerilaca. Nerna uticaja, reakcija i

oponiranja drugih elanova. Stoga je pravni subjektivitet druStva jednoglica veoma ,,transparentan", pa ga je lakse ,,probiti", navodi se uteoriji. Upravo je zato nastala teorija privida privrednog identiteta(privida pravne liinosti).

Pretna zakonu, probijanje pravnog subjektiviteta dru5tva vlasniktrtoZe uiiniti ,,svojim radnjama ili mijeSanjem svoje imovine i imovinedrustva" (ZOP ,al. 62). Nadalje. ako je zloupotrijebio drustvo da biostetio njegove povjerioce,' ako je za svoje liine poslove protupravnolroristio jemstvo, garancije, aval, zalogu, hipoteku i druge nacineoptered,enja imovine druStva te ako je smanjio imovinu drustva usvoju liinu korist. ProSirenje odgovornosti jedinog vlasnika dru5tvaogleda se u torne sto on, pored druStva, za obaveze u prometuodgovara, po zaKonu, liinom imovinom neogranieeno isolidarno(zo?, e|.62).

GrAvA Akci o n arsko/di o ni iko d ruStvoSEDMA

I PIJAM. ZNACAJ. KARAKTERISTIKE IPRAVNA PRIRODA

L Pojam akci onarskog/d i oni ekog druStva

ZaLeci akcionarskog/dioni-kog druStva (ad ili dd) seZu u XIV, a Ponekim autorima u XV vijek, -ija je kolijevka ltalija. Kasnije, a Posebnou XIX vijeku, svoju punu ekonomsku i prarmu afirmaciju ovaj tiptrgovae kog drustva doZivljava u razvijenim zernliama trZi5neekonomije. Danas se u uporednim pravnim sistemima susreie Podrazlieitim nazivima: Aktiengesellschaft, Societe anonyme, Societe parazioni, Company limited by shares, Stock corPoration (private,public).72) Pravo koje je ranije valilo na podruiju na6e zernlie i

susjedn ih zernalja poznavala su akcionarska/dioniiarska druStva koja

"' Pennington R.Roberl: "Contpanv Law", Butterwofihs, London, Dublin dnd Edinburgh,f 990, slr.l5l-ll ?; Harry G. Henn, op.cit.str 107-503; Barnes-Dworkin-Richards: "Law forlrusiness". IRWIN, Homewood, 1987, str. 508-552; Giuseppe Ferri, op.cit.str.237-342;StraZnick' dr Milo'ad, op.cit.str.l07-156; Vasil.ie'i6 dr Mirko, op.cit.str.64l88; Sultanovi6

Aziz, Trifkovii dr Milo5, Sinri6 dr Mili6: "Privredno pravo dio [". Ekonomski fakultet,Sarajevo, I99 l, str.345-435

ra4 Akci o n a rsko /d i o ni iko d ru Shro

su se na'zivala "bezimeni ortakluk".Tt' U pravnoj teoriji su oznai,avanakao "bezimen a", "anonimna" ili "kapitalistieka druStva".74)

Akcionarsko drustvo predstavlja dru5tvo kapitala, Sto se ogleda i unjegovom pojmovnom odredenju. To je tip trgovaikog drustva(poslovne organizacrje), koji ugovorom formira najmanje pet lica(pravnih i/ili fiziikih), iija je osnovna glavnica unaprijed odredena ipodijeljena na dijelove (units) koji su yeprezentovaniakcijama/dionicama, kao hartijama od vrijednosti, a za obaveze uprometu drustvo odgovara cjelokupnom svojom imovinom. U vei,inipravnih sistema ovaj tip dru5tva je poslovna organizacijaltrgovae kodruStvo po svolne postanku i obliku, bez obzira na predmetposlovanja/djelatnost. Veoma je rasirena forma poslovne organizacije-ijem osnivaqju, poslovanju, poslovnim transakcijama sa dionicama,upravljanju i prestanku trgovaeki i drugi zakoni daju izuzetan zna-aj.Stoga su u uporednim pravnim sistemima predmet veoma detaljnepravne regulacije.

2. Znae aj akcionarskog/dioniekog druStva

Razvojem i zna-ajern akcionarskih drustava detaljnije se baviekonomska teorija, posebno u savremenim uslovima prate6i razvoj i

rast svjetske privrede i rnultinacionalnih kompanija, -iji su jedan odosnovnih stoLera dionicarska druStva. Za ra'zvoj ovog tipa druStvavef iki znacaj ima era liberalnog kapitalizrna. Razvoj proizvodnih snagai sloboda preduzimanja poslovnih aktivnosti, ukljueujuci i ugovornuautonomiju volje, zahtijevali su razvoj poslovnih subjekata koji 6eomogu6,iti koncentraciju kapitala, predu zimanje poslova velikevrijednosti, izgradnju kapitalnih objekata, uz ogyanieeni polovni rizikulaga-a. Zbog svoje pravne prirode i ogranieenih resursa drustvapersonalnog tipa nisu mogla zadovoljiti narasle potrebe i zahtjevepravnog prometa i privrednog Livota (ograniieni izvori finansiranja,neograniien poslovni rizik ulaga-a, ogranicenja u raspolaganjukapitalotn ).

'" TZBiH dl. l5 l-2-t-1, HUTZ iz 1875. STZ i Ztkon o akcionarskinr druXtvinra iz 1896."' Gierke von Julius: "Handelsrecht und Sehiffahrts;recht", Walter de Gruvter CO, Berlin,l949,str.f l8; Hernrrurn Hunrnrerle, op.cit.str.360; Rado.iidii Spa-soje: "Osnovi trgovadkog

1)r'i-rvit". Beograd. I 899. str.66

Akci o n a rsko,/ d i o ni iko d ru Shro ta5

Pribavljanjelsticanje kapitala izdavanjem (emisijom) negocijabilnih(prenosivih) hartija od vrijednosti u vidu akcija/dionica omoguiilo jestvaranje krupnih ekonomsko-pravnih subjektiviteta kakva suakcionarska dru5tva. Akcionarska dru6tva su ubrzala razvojproizvodnih snaga jer su orrlogucila ,,pretvaranje aktivnog kapitaliste uprostog dirigenta, upravitelja tudeg kapitala, a vlasnika u prostevlasnike, proste noveane kapitaliste".Ts)

U akcionarskom dru3tvu koncentriSe se kapital vise stotina i hiljadaulagaia (kontributora) kojim upravljaju lica sa posebnim znanjem,iskustvorn i vje5tinom (menadZeri). Upravljanje kapitalom odvojeno jeod prava vlasnistva nad kapitalom, kapital se koncentriSe, aupravljanje centralizuje. Ulagaci su poslovni subjekti,institucionalizovani oblici kapitata (banke, osiguravajuca dru5tva,investicione kompanije, holding-kompanrje, razni fondovi), ali i Sirokapublika. pojedinci. Poslovanje druStva je izlo1eno javnosti, posebnokada akcije imaju redovnu kotaciju /te1aj na berzama. Zbog togadru5tva irnaju otvoren i lakSi pristup finansijskim izvorima kapitala, aliistalni pritisak na menadLment da bolje radi. Pitanje uticaja krupnih i

sitnih dionicara i distribucije mo6i u akcionarskom druStvuaktuel iziranoj" u uporednoj pravnoj teoriji.T")

Akcionarska dru5tva su, sa druge strane, privla-na za same ulagaee,pravna ifizieka lica. Njihova preimu6stva ogledaju se u sljedei,em: nemor4ju imati status trgovaca niti ispunjavati odredene specijalneusfove koji se obiino traLe kod ostalih drustava; mogu se bavitisvojom profesijom neovisno od akcionarskog druStva u koje su uloZilikapital; rizik ulagaia je ogranicen jer obuhvata samo ulog; postojivelika rnogui,nost da se poslovni rizik disperzuje (stvaranje portfolia)77), liena svojstva ulagaea nisu relevantna (zato se i nazivdu anonimnim,bezirneni-); ulozi ne moraju biti veliki (nominalna vrijednost akcijemoLe iznositi nekoliko dolara ili desetina maraka); prihod u vidudividende je varijabilan i neizvjestan, Sto predstavlja odreden izazovza ulaga-a; udjeli u druStvu koji su predstavljeni akcijama slobodno i

jednostavno se prenose. Akcionarska druStva daju mogu6nost daveolrla Sirok krug lica postanu "mali investitori", iime se Siri kultura

' Kru'l Marks: "Kapital". Prosveta, Beograd, 1912. str. -170"' lnteresuntna.ie teori.ia itali.ianskog profesora Guiseppil Ferri-it. vid.ieti u: Krul.j dr Vrleta

"Pnn'ni reZinr ioblici koncenlraci.ie u privredi", Sitvrenrena adnrinistraci.ja, Beograd. 1978.srr'. l8-10

'N4arkou'irz H. "Portfolio Seleclion". Journal of Finitnce, 7, str.JJ-() l, 1952

I/'$.fr'I

ta6 A kci o n a rsko,/d i o ni i ko d ru Shro

investiranja, trajnog ulaganja. No, rizik ulaganja uvijek postoji, anaroeito ako se kupe akcije loseg akcionarskog drustva.

3. Pravne karakteri stike akcionarskog/dioniekogdruStva

Osnovne pravne karakteristike po kojima se akcionarsko dru5tvorazlikuje od ostalih tipova druStava su ove:

a) Broj osnivaea je redovno veti nego kod ostalih tipova trgovaikihdruStava, ntada uporedna prava dozvoljavaju princip one nlancompally. Zakon nikada ne odreduje ntaksimalan broj ilanova,tal<o da neke anteriake kont panije imaju i po nekoliko stotinahiljada dioniiara. U naSem pravu ntinimalni broj osnivaia je pt,bilo da su fizieka ili pravna Iica (ZOP, Cl. I4). Specijalnim zakonintataj broj ntoZe biti drugaeije odreden.

b) Visina osnovne/tenteljne glavnice utvrduje se osnivaikint aktont(ugovoront), ali zakon uvijek odreduje najmanji iznos ispod kogase dru9tvo ne ntoZe osnovati , niti postojati . Zakon, takode,odreduje uslove i nacine povecanja i smanjenja osnovne glavnice.Ptenta Zakonu o preduzeiinta, ntinintalni iznos osnovne glavniceje 2O.OOO DM ili protivwijednost u domaioj valuti, od ieganajntanje 25o1o nlora biti ulog u novcu (ZOP, Al. b). Za finansijskeirtstitucije taj cenzus je daleko viSi: za banke, najmanje 5 milionaIfM (ZOB, el.20), a za dionicka druStva u osiguranju: I milion DMlrada su prednret poslovanja poslovi osiguranja Zivota, a 2 milionaDM al<o dru*tvo obavlja viSe vrsta osiguraryja ili obavlja poslovereosiguranju.'"' Za osnivanje drustva za upravljanje fondovimaosnovni kapital je I ntil. I{M.

c) Osnovna/tenteljna glavnica podijeljena je na dijelove, jedinice(units) koji slt predstavljeni akcijama/dionicama, a one suinvesticione hartije od vrijednosti. Jedno lice moie intati vise tihpapira koje skupa iine njegov udio u akcionarskont druStvu. Zbirnonrinalnih vrijednosti akcija svilt klasa i serija, svih dioniiara, iiniul<upn iznos osnovne glavnice druStva (OQ: ukupan broj akcija (svihl<lasa, rodova) x njihova noninalna wijednost).

d) Prenos (transfer) akcija je, po pravilu, slobodan jer se radi onegocijabilnonr ifungibilnom (zan{enjivom) papiru. Prenosontal<cija prenosi se dio ili cijeli udio sa jednog na drugo lice, sa

*' Trifkcrvii dr MiloI, Sinrii dr Mili6. Sultanovic Aziz: "Poslovno pravo", Sahinpa^{ii,S;.tr';-tievo, 1997, str. r87

Akci o n a rsko,/di o ni iko dru SLvo la7

dotadasnjeg na novog clana drustva. Promet akcijama je pravilo, av6i se na berzama, drugim organizovanint trZiStima kapitala ili ustobodnoj i neposrednoj pogodbi. Tako se ostvaruje trgovinaudjelima ili dijelom udjela, a da to uop4te nema uticaia na dru1tvoIroje normalno obavlja svoje poslovanje (proizvodnju automobila,aviona, brodova, v6i prevoz putnika i stvari, obavlja industrijskudjel atn ost, gradevi nsku. turisfi eku).

e) Zakon izriiito zahtijeva da se u akcionarskom drustvu organizujeupravtjanje i vodenje poslova druStva, fomtiraju organi upavliaryia,kontrole i poslovodstva. Bilo od ilanova (akcionara) ili naprofesionalnoj osnovi, Sto je redovno u praksi. PoloZaj, djelokrug,nacin rada i odgovornosti organa zakonom su definisani, posebnou pogtedu zabrane konkurencije, iskljueenja konfliktnosti interesa iIojalnosti drustvu. IJ pravljanj" u akcionarskom dru1tvu postavljenoje na princi pu koji podrazuntijeva odnos izmedu: prtncipala(akcionara) i agenta (uprave druStva).

O Za svoje obaveze stvorene u pravnom prometu, dru9tvo odgovaracjetot<upnonl imovinom, jednako kao i druStvo sa ogranieenomodgovornosti. Ulagaii srTose ogranieen poslovni rizik, do visinesvoga uloga, u slue aju sntanjenja osnovne glavnice ili steiaiadruStva. (Jpravo, radi oganieenog poslovnog rtzika akcionarskodrustvo je isto kao i druStvo sa ograniienont odgovomosti prtdaenafomta organi zacije poslovni h organ izacUa.

g) Pored osnivaekog akta, akcionarsko drustvo obavezno mora imatistatut koji se deponuje kod suda, Sto nije sluiaj sa drustvimaWrsonalnog tipa. Prvi statut novoosnovanog druStva donosiosnivaAka skupStina, a kasnije skupstina dioniiara (ZOP, al.57).

4. Pravna priroda akcionarskog/dioniearskog dru1tva

Pravna teorija je jedinstvena u stavu da je akcionarsko druStvo, u svimpravnim sistemima, po svojoj pravnoj prirodi drustvo institucija,legalno pravno lice ili entitet (entity). Jedinstveno miSljenje je i u tomeda je akcionarsko dru6tvo dru5tvo kapitala ili kapitalni tip druStva.Razlozi koji se istiiu u prilog druStva kapitala su, izmedu ostalih,sfjede6i: akcionari nisu ili ne moraju biti vezani za drustvo kao sto jesluiaj kod ostalih tipova; zakonski minimum osnovnog kapitala jerelativno visok,' uslovi i naein poved,anja ili smanjenja kapitala suzakonom regulisani; nacin sticanja kapitala emisijom i prodajomvlastitih akcija karakteristika je samo ovog druStva,' emisija akcija stojistrogo pod kontrolom nadleLnog drzavnog organa,' promjena imaocaakcija (akcionara) nema uopSte nikakav uticaj na poslovanje druStva,pa je stoga promet udjela slobodan,' drustvo obavezno ima statutkojim se utvrduje unutraSnja fizionomija druStva; drustvo obavezno

laa A kci o n a rs ko /d i o n i iko d ru Shro

ima organe upravljanja, vodenja i kontrole. Posto druStvo, u pravilu,svoj kapital stiee uz _javno obrad,anje publici, ono predstavlja"otvorenu" kompaniju. Clanom druStva moLe postati svako lice kojeima imovinski interes da trajno investira u njega kupovinom akcija napritnarnom ili sekundarnom trZistu kapitala.

il osrll wANJE AKCIz NARSKIz/DIz NICARSKIIDRUSTVA

I . Osnivaei akcionarskog druStva

Akcionarsko druStvo mogu osnovati fizieka, pravna i gradanskopravnalica, domaea i strana. Osniva- je svako lice koje potpiSe ugovor oosnivaqju iuplati (otkupi) osnivaeke akcije/dionice, te time postajeakcionar, odnosno e lan drustva. Akcionari koji kasnije pristupedruStvu, kupe akcije narednih emisija, nisu osnivaii, iako su elanovi.Mogu biti razli-ita prava osnivaea i ilanova koji kasnije pristupe.

PoSto je akcionarsko druStvo druStvo kapitala, zakonodavac naj-esceodreduje najmanji broj osnivaia. U uporednim sistemima postojinroguinost da i jedno lice osnuje dioniiarsko druStvo ("korporacijajednog iovjeka"). Prema op5tim pravilima Zakona o preduze6ima,druStvo rnoLe osnovati najmanje pet osnivaia (ZO? , e l. I 4).Maksimalan broj se uop5te ne odreduje jer je povoljnije da drustvoima sto vi5e elanova. Zakonom o stranim ulaganjim regulisana su pravilapod kojirn stranci, uopSte, mo{Ju osnivati poslovne subjekte.

2. Uslovi za osnivanje akcionarskog drustva

U pogledu sistema osnivanja dioniiarskog druStva vaLi sve sto jereeeno kod osnivanja poslovnih subjekata, uopSte. U uporednimpravima prevladava normativni sistem (sistem slobodnogosnivanja) , rr'ada se u nekim zeyrl ljama kod osnivanja akcionarskihdruStava primjenjuju odredena pravila prethodne sudske iliadtninistrativne kontrole, kao ostaci koncesionog sistema (sistemadozvole).

NaSe pravo usvqja normativni sistem, kao osnovni, kod osnivanjaakcionarskog druStva. lzuzeci postoje u zakonom odredenimsfuiajevima. Dozvolu za osnivanje poslovne banke ili za otvaranje

A kci o n a rsko / d i o ni iko d ru SLvo t89

organizacionog dijela strane banke u zemlji (filijale, afilijacije,ekspoziture) daje Agencija za bankarstvo,' odobrenje za rad dioniekogdrustva 'za osiguranje daje Ured 'La nadzor, odnosno Ministarstvofinansija. ako je ulog stranog osnivaea ve6i od 5Oo/o osnovnog kapitala;l{omisija za vrijednosne papire daje odobrenje'za osnivanje drustva zaupravljanje investicionim fondovima i osnivanje investicionih fondovaa za stvarnog ulaga-a i da moze stei.i preko I Oolo dionica u druStvu.Ttr)

U svirn sluiajevima osnivaci treba da prethodno pribavedozvolu/saglasnost za osnivanje druStva, odnosno ispune posebanuslov. lnaie, registarski sud ce odbiti upis druStva u sudski registar.Inaie, dva su opSta uslova koje osnivaci treba da ispune da biosnovali dioniiarsko drustvo, a to su: zaklju-enje ugovora o osnivanjudru5tva u pisanoj fonrri i drugi opsti uslov, obezbjedenje osnovneglavnice za osnivanje irad dru5tva, saglasno osnivaikom aktu druStva, aline ispod zakonskog minimuma.

DruStveni ugovor sastavlja se u pisanom obliku jer predstavlja jedanod dokumenata na osnovu koga se vrSi upis drustva u registar suda.Akt potpisuju osnivaii i nije potrebna nikakva ovjera ili protokolacijahod drZavnog ili drugog organa fiavnog notara). Osnivaeki akt imakarakter privatno-pravnog akta, a ne javnobiljeZniekog akta kao uuporednim pravnim sistemir-na. Ujedno on je ugovor statusnopravnogkaraktera na koji se primjenjuju opSta pravila ugovornog prava.

Osn ivaiki akt obavezno sadrZi sljedei,e elemente: imena osnivaia,'flinnu i sjediste drustva,' djelatnost dru5tva; ukupan iznos osnovneglavnice (dio u novcu, dio u naturi), nacin procjene uloga, poveianje i

smanjenje osnovne glavnice,' uee5i,e u osnovnoj glavnici, odredbe oosnivaikoj skupstini, ovlastenjima osnivaia do osnivaike skupstine;troSkove osnivanja; pravne posljedice neupisivanja ili neupla6ivanjaakcija; sadrzaj javnog poziva na otkup akcija (prospekta); uslove i

naiin utvrdivanja ipodjele dobiti, te druga pitanja znacaina zaosnivanje i poslovanje drustva (ZO?, el.l7). Ugovor o osnivanju rnoLesadrLavati i fakultativne elemente koje u njega unesu osnivaei.

Zakon ne predvida kao obavezan sadrzaj osnivaekog akta odredbe oakcijanr a/dionicama, nego to prepusta statutu drustva koji se donosi uroku od 60 dana nakon upisa druStva u registar suda. Prvi statutdru5tva donosi osnivaika skupstina. Sljedeci princip ugovomeautonor-nrje nema zakonskih srnetnji da se odredbe o dionicama

' zots. il.7-tL).zoto. dl. ll i ll,zoDlF, dl.8 i t0

19() Akci o n a rs ko,/di o ni iko d ru Shro

razrade vei, u osnivaikom aktu druStva. Time bi osnivaii u samomstartu znali pravila o dionicama, kljuinom pitanju funkcionisanjaakcionarskog druStva. U protivnom, nacrt statuta bi trebao da budeprezentiran uz osnivaiki ugovor.

Drugi op5ti uslov, kako je reieno, jeste obezbjedenje osnovrlegf avnice drustva. OpSti zakonski minimuyn za osnivanje akcionarskogdruStva jeste 2O.OOO DM ili protuvrijednost u domacoj valutiobraiunata po trZiSnom deviznom kursu na dan zakljuienja ugovora(ZO?, al. I 5). Jedna eetvrtina (l /4) osnovne glavnice mora bitiupla6ena u novcu. Prema tome, prilikom osnivanja dru5tva osnivaiinrordu obezbijediti osnovnu glavnicu u iznosu kako je odredenougovorom o osnivanju, s tim da taj iznos ne moLe biti ispodzakonskog rninimuma. Kada ie biti konstituisan ukupan iznososnovne glavnice predviden ugovorom o osnivanju, zavisi da li jenjime predviden simultani ili sukcesivni naein osnivanja dru5tva, oeemu ce biti rijeei kasnije.

U pogledu obezbjedenja osnovne glavnice osnivae i, dakle, mogupostupiti na dva naeina. Prvi, da u cijelosti uplate osnovnu glawricukako je predvideno ugovorom o osnivanju (npr. IOO.OOO DM uplatepnje upisa druStva u registar, od toga | /4 u novcu). Drugi naiin jekomplikovaniji. Ako je dru5tvenim ugovorom predvidena ukupnaosnovna glavnica od IOO.OOO DM, osnivaii: mor4ju uplatiti na imeosnovne glavnice ndmanje 2O.OOO DM (114 u novcu), a da se ostatak odBO.OOO DM uplati kasnije, u rokovima odredenim ugovorom o osnivanju,bilo bez ili uz javni poziv (zatvorena prodaja ilijavna ponuda dionica).

Da bi dru5tvo moglo otpoeeti obavljanje poslovne djelatnosti za kojuje registrovano, mor4ju se ispuniti dodatni uslovi, zavisno od prirodedjelatnosti. Oni ne utieu na osnivanje druStva, nego na pocetak rada.Radi se o obezbjedenju odgovarajucih ekoloskih, tehniekih, sanitarnihi drugih uslova koje provjerava nadleLni drLavni organ (opStine, grada,kantona).

3. Naeini osnivanja akcionarskog druStva

Pravna teorija poznaje dva naiina osnivanja akcionarskih druStavakoji su poznati kao simultani i sukcesivni naiin osnivanja. Zavisno odnaiina osnivanja, neka uporedna prava odreduju razliiiti iznososnovne glavnice (npr. kod sukcesivnog osnivanja znatno viSi), Sto nijeslueaj u nasem pravu. Zalnon o preduzetirna poznale oba naiina, alinije dovoljno regulisao tu materiju. U uporednim pravima je obrnutasituacija.

A kci o n a rsko,/d i o ni iko d ru SLvo t9l

a) Simultani (istowemeni) naiin osnivaqia. Akcionarsko druStvose osniva na sintultan naein kada osnivaei @jih najviSe 40) ifiodreden krug kupaca ili grupa do najvise 40 kupaca, bezupucivanja javnog poziva za upis i uplatu akcija, izvrSesupskripciu i preuzmu sve akcije druStva koje se osniva.Sntatra se da su osnivaii preuzeli svoje akcije u trenutkupotpisivanja ugovora o osnivanju drustva (ZOP, il. I 8). Kodsintultanog osnivarla nrje potrebna prethodna dozvola Komisijeza vrijednosne papire jer se radi o emisiji dionica putemzatvorene prodaje (ZOV, il. 131.'t"t

Dionice se uplacuju u novcu, ulaganjem stvari iprava, kao ikodostalih tipova dru5tava. Prije upisa dru5tva u registar, osnivaci suduZni uplatiti iznos osnovne glavnice koji je odreden ugovorom oosnivanju, ali ne manji od zakonskog minimuma (2O.OOO DM).Preostali dio, do iznosa iz ugovora, osnivaei 6e uplatiti u rokovimaodredenim u osnivaikom aktu druStva, n4jee5ce u nekoliko rata(dvije, pet, deset).

U uporednim pravima se obiino predvida da su osnivaii duLni, doupisa druStva u sudski registar, upisati sve dionice, s tim da seuplati najmanje | /4 svake od njih, plus aggio, ako se prodaju iznadnominalne vrijednosti. Ulozi u stvarima ipravima, kako predvidanaSe iuporedna prava, unose se u cijelosti prije upisa druStva uregistar.

U ekonomskom pogledu, simultani naiin osnivanja se praktikuje priosnivanju manjih isrednjih firmi, odnosno u sluiaju kada zaosnivanje i poietak rada druStva nije potreban veliki kapital. lli, kadaje potrebno da kapital postepeno pritiee, a ulaga-ima nUe velikofinansijsko optereder{e. Postupak osnivanja akcionarskog druStva jejednostavan i brz, pa se eesto koristi u praksi, a kasnije se ide najavnu emisiju dionica. Kada odredena lica imaju slobodan kapital zaplasman (banke, investiciona dru5tva, poslovne organizacUe), onaprilaze osnivanju druStva na ovakav nacin kako bi relativno brzouloZili i oplodili svoj kapital.

Simuftani naiin osnivanja rnoLe biti veoma neprihvatljiv za lica kojakasnije steknu akcije (kasnije emisije). Simultano osnivanje nepodrazumijeva prisustvo javnosti fiavno drLanje akcija kod publike).Upravljanje i vodenje drustva j" , krugu osnivaia koji, obieno, imajusteeene pogodnosti i preimui,stva. Osim toga, osnivaci ne odgovar4ju

*"'ZC)\2, il. lrl. DruItr.,o nroZe u toku poslovanja enritovati dionice putenr zatvorene produiezrt ko.ju ni.ie potrebno prethodno odobren.je Konrisi.ie zt vri.jednosne papire.

t92 Akci o n a rsko /d i o ni ika d ru Etvo

kasnijim ilanovima druStva za oyganizaciju i upravljanje druStvom. U

suStini, simultani naiin osnivanja omoguiava da se akcionarskodrustvo florm ira kao " zatvoyena" kom pan ija koja je kontrolisana oduzeg kruga lica.

b) Sulrcesivni (postepeni) naiin osnivaqia. Dioniearsko druStvo seosniva rla sukcesivan naCin kada osnivaai upuiuju publici(anonintnoj ntasi upisnika) izvod iz prospekta ijavni poziv za upis iuplatu dionica, Lrz prethodno odobrenje Kontisije za vrijednosnepapire (ZOV, CI. 30 i 5l ). Osnivaii upisuju i preuzimaju dio akcija.a za preostali dio (ntoZe biti veci ili ntanji) obraiaju se javnosti, paakcije upistju i preuzintaju lica l<oja izraze imovinski interes datrajno ulo2e u to dioniCarsko druStvo. Osnovna glavnica druStva sekonstituise iz uloga osnivaCa i uloga drugih lica koja su prihvatilaprospekt ijavni poziv. Kod osnivanja drustva, zakoni redovno traieda jedan dio akcija obavezno upiSu i preuznru osnivaAi, ne moguse sve osnivaike akcije ponuditi javnoj prodaji. Kasnije emisijedionica nlogu se u cijelosti nuditi javnosti.

Sukcesivni naiin osnivanja je znatno sloZeniji i skuplji jer se emisijadionica vrsi putem javne ponude (ZOV, al. l3-29). Postupak obuhvataprethodno dobijanje odobrenja Komisije za vrijednosne papire, azatim, objavljivanje izvoda iz prospekat ijavnog poziva. Uz zahtjev zadobijanje odobrenja Komisiji treba prezentirati: ugovor o osnivanjudruStva. nacrt statuta, prijedlog prospekta koji ukljuiuje iziavu oinvestiranju i infonracije o riziku i faktorirna rizi|na, ispravu o upisuosnivaia u registar Konrisije te dokaz o uplati takse za odobrenjecr-nisije .

Zakonorn je detaljno odreden sadrLaj prospekta koji je neSto kra6i kodosnivanja druStva. Prospekt obave zno sadrLi podatke o: dionici kaovrijednosnom papiru (broj, nominalna vrijednost, Prava, mjesto i

vrijeme upisa, pravo preie kupovine, limitacije u kupovini i prometu,depozitar i dr); pravnom statusu i vlasnistvu osnivaea,' djelatnostikojorrr 6e se drustvo baviti (ovisnost o licencama i znacajnimugovorinra, mogucnost zamjene z,a papire drugih pravnih lica).Prospekt sadrli potpisanu izjavu osnivaca arji je sadrzal utwdenzakonom (ZOV , e l. 23). lnae e, za tae nost podataka u prospektuodgovar4ju osnivaei, odnosno lice odredeno ugovorom o osnivanju,kao i lica koja su saeinila prospekt.

l{ornisija r.a vrijednosne papire, nakon prijema zahtleva isvihdokumenata, ntole izdati dozvolu La emisiju dionica ili trazitiodredene dopune ili zahdev odbiti. Sve u roku od 50 dana po prijemuzahtjeva.

A kci o n a rs ko,/ d i o n i iko d ru Stvo t93

Nakon dobijanja rje5enja Komisije o odobravanju emisije objavljujese javni poziv za upis i uplatu dionica u,,sluZbenim novinamaFederacije Bill" i najmanje jednom doma6,em dnevnom listu. Jarmipoziv je strogo formalan akt iiji sadrLaj propisuje zakon (ZOV, al. 50).Ovo radi toga Sto iz njega proizlaze jasne pravne posljedice zaosnivaee, odnosno druStvo, kao i posljedice za upisnika akcija.SadrLaj javnog poziva, za razliku od prospekta, znatno je kraci. Ja'rnipoziv mora sadrLavati: odluku o emisiji, odnosno izvod iz ugovora oosnivanju, podatke o mjestu gdje se moZe dobiti prospekt.n") uz javnipoziv objavljuje se izvod iz prospekta ili prospekt, koji rnoLe biti uvidu bro5ure dostupne na teritoriji Federacije. Odredbe zakona oprospektu ijavnom pozivu su irnperativne prirode.

Dru5tvo obavezuje sve ono sto je sadrZano u prospektu i javnompozivu. Ograniienja koja nisu sadrLana u njima ne obavezuju drustvokao i upisnika akcija.

Supskripcija akcija vrSi se potpisivanjem pisane izjave koja se nazivaupisnica. lzjava se moZe dati neposredno, liino ili preko zastupnika uzpolaganje punomo6,i. Obieno izjava o upisu akcija (ispisnica) sadrZisljedei,e elemente: broj, vrstu i klasu akcija koje se upisuju, te njihovenominalne vrijednosti; izjavu upisnika da 6e cijenu upisanih akcijaupf atiti (otkupiti) u rokovirna iz javnog poziva; izjavu upisnika da 6eodreden iznos svake akcije ukljuiujuci i aggio uplatiti odmah,odnosno do upisa druStva u registar (npr. da 6e uplatiti odmah l/4svake akcije plus aggio); izjavu da je upoznat sa sadrZinomprospekta, ugovora o osnivanju, kao i da ih prihvata; potpis upisnikaakcija, odnosno njegovog ponomo6nika i ovlastenog lica poslovnebanke. Prijemom pism ene izjave (upisnice) od strane banke zasnovanje obligacionopravni odnos izmedu upisnika akcija i osnivaia druStva,j.t dru5tvo joS nrje registrovano. Poslovna banka deluje u ulozizastupnika osnivad.a.

c) Pravna priroda prospekta, upisnice i pravnog odn<lsa izmeduosnivaia i upisnika akcija. L) pravnoj teoriji je naroeito spornapriroda izjave upisnika akcija, od eega zavisi prtroda zasnovanogpravnog odnosa, kao i trenutak zasnivanja. Razja1njenje ovogproblema je vaino tint prije Sto se radi o odnosima koji u sebi noseiawto poujerenje i zakljueuju sa velikinr brojem subjekata, kupacaal<cija.

." U postupku privatizaci.je to.je odredeno Pravilnikom o postupku proda.je imovine idionica ili ud.iela preduzeia (Sl. novine FBiH bro.j l9l98) diji sadrZaj.je drugadiji.

1e4 Akci a n a rs ko,/ d i o ni iko d ru Stvo

Javni poziv, ukljueujuci prospekt, predstavlja op5tu, generalnupon udu. pnjedlog za zakljue enje ugovora, koji je ue injenneodredenom broju lica, a sadrli sve bitne elemente ugovora -ijem jezakljuienju namijenjen (ZOO, al. 55). Ponuda sadrLi ovlastenje zaupisnika-ponudenog da u okviru postavljenih uslova iz prospekta i

javnog poziva izvrsi odredene upise na naein kako se to traLi, ali senijedan uslov ne moLe mijenjati. Istovremeno, njegova izjava ne moLepre6i ovlaStenja i pravni okvir utvrden u prospektu osnivaea dru5tva.Dato ovlaStenje upisniku akcija i jeste causa, neposredan razlog zapravno obavezivanje.

Upisnica, kao pisani dokumenat, atji je sadrzaj redovno odredenzakonorn, a koji popunjava upisnik aKcija jeste izjava o prihvatanjuusf ova iz opste ponude. Stoga ona ima znaeaj prihvata ponude. Upisikoje u nju unosi upisnik akcija (broj. vrsta, klasa. iznos koji pristaje daplati do rnomenta registracije druStva) temelje se na ovlaStenjimaponudioca (osnivaia) koja su sadrZana u prospektu-ponudi. lzjavalroju upisnik daje u upisnicu u bitnim dijelovima treba da sadrLi izricitprihvat elemenata datih u prospektu-ponudi (prihvatanje osnivaikogakta, statuta, prihvatanje osnivanja dru5tva). Njihovo neprihvatanje,bez obzira na eventualno druge prihvadene elemente, ima zaposljedicu odbijanje prospekta-ponude, odnosno nevaZnost izwSenihupisa akcija. Da bi upisnica imala karakter prihvata, orla morapotvrdno odgovoriti na sve elemente iz ponude. Ponuda se u cijelostiprihvata ili odbij a. Zbogjavnog karaktera prospekta-ponude, kojim seneodredenom broju lica pod istim uslovima nudi upis i kupovinaakcija, nema mjesta individualnim dogovorima, izmjenama ponude ilikontraponudi. Cijela operacija tada ne bi ispunila svoj ekonomski cilj,pribavljanje dijela osnovne glavnice za dru5tvo koje se osniva.

Predajom potpisane izjave (upisnice) ovla5tenom licu banke, kaozastupniku osnivaea, zakljueen je ugovor o ortakluku izmedu osnivaiai upisnika akcija. Sa dru5tvom n lje zakljue en ugovor jer jo5 nUeupisano u registar, n Ue osnovano. Nrje zakljueen ugovor in favoremtertii jer on ne podrazumijeva stvaranje obaveza za tre6e lice, ovdjebudu€,e drustvo (ZOO, al. 149). Zakljucen je ugovor o ortakluku kojimje stvorena jedna pravna zajednica gradanskopravnog karaktera,izmedu svih osnivaea isvih ueesnika akcija (ortaka). Trajanje tezajednice (ortakluka) je privremeno, do mornenta registracije dru5tva,jer je ona i formirana sa ciljem da se izvrsi konkretan poslovnipoduhvat, formiranje akcionarskog druStva. Obaveze osnivaea (ortaka)su da izvrse sve radnje, pravne i faktieke, koje se traZe po zakonu zaosnivanje dru6tva, a upisnika akcija (ortaka) da izvrse svoje preuzeteobaveze i to do momenta registracije drustva (uplate iznose kako supreuzeli u izjavi o upisu akcija). Ta ortacka zalednica procjenjuje se

Akci o n a rs ko,/ d i o ni i ko d ru Ehr o t95

prema pravilima gradanskog prava. Osnivaii odgovar4ju solidamoneograniieno svojom imovinom, do momenta upisa druStva u registarsuda.

Prema opStim pravilima gradanskog prava,It2) ortakluk prestaje "sampo sebi kad se svr5i preuzeti posao ili kad se ne moLe dalje voditi"(ACIZ, par. l2O5). Registracijom akcionarskog druStva prestaje ortaklukpoSto je to i bio njegov cilj. ?reuzeta prava i obaveze iz orta-kogodnosa prelaze na registrovano druStvo, tako da sada ono ulazi upravni odnos sa svakim upisnikom akcija (ve6, sada ilanom dru5tva).

Odgovornost osnivaca iz ranijeg ortaikog odnosa prest4je akoosnivaika skupstina u cijelosti prihvati izvjeStaj o osnivaju drustva.Medutim, njihova solidarna ineogranieena odgovornost ne prestajeako osnivaeka skupStina ne prihvati izvjestaj ili dio izvjeStaja oosnivanju druStva jer su ueinjeni propusti (nemogu6nost raspolaganjaunesenim stvarima i pravima, propusti kod upisa dionica, steeaj nekogod upisnika akcija). PoSto su prava i obaveze sa ortakluka presli naregistrovano druStvo, dru6tvu sada solidarno neograniieno odgovar4jusvi osnivaei ili satno oni kojima se ti propusti mogu upisati u krivicu.Ti odnosi redovno se procjenjuju prema pravilima trgovaikog prava,bez obzira na to Sto su oni zasnovani pnje registracije dru6tva.

d) Kvalilikovano osnivarlie. Pravna teorija spominje i kvalifikovaninacin osnivanja al<cionarskog drustva, ntada se istowemeno isfieeda to nije poseban naCin osnivanja, j"r simultani i sukcesivni naiinosnivanja nlogu biti kvalifil<ovani. I{valifikovano osnivanje druStvapostoji onda kada osnivaii ugovore (omoguce) da svi ili neki odupisnika, untjesto novccnl, svoje akcije plati ulogom u naturi(unoienjem nta9ina, postrojenja, oprenle, nekretnina, pravaindustijske svojine idr). Zakon o preduzeiima dozvoljavakvalifikovano osnivanje do najviSe 5/4 osnovne glavnice (ZOP, d. I5).

Kvalifikovano osnivanje moLe biti nepovoljno za budude akcionare(kupce akcija narednih emisija). Posebno ako su prilikom osnivanjautvrdene naroeite pogodnosti za osnivaee ili pojedine kategorijeupisnika akcija prilikom osnivanja dru5tva. Obiino je to sluiaj vezanza sticanje preferencijalnih akcija prilikom osnivanja drustva ili uce56eu upravi ili nadzornom odboru, te drugim povlasticama i prioritetimau odnosu na druge kategorije kasnijih akcionara.

"- R.ieien.iu Austri.iskog er;rd;-rnskog zukonika opntvnit llruvila. uko su u skladu sa ustavninrobf i-srtcioninr odnosinra - Sl.list RBiH. br.2192.

ortakluku prinr.jenjuju :ie u nir{em pravu kaosistenronr (Zakon o preuzimanju Zakona ot3le3 i t3le4)

196 Akci o n a rs ko,/ d i o ni iko d ru Ehr o

4. Upis (supskripcija) akcija

Upis dionica vrSi se kod banke (depozitara) koju angaluju osnivaei,bilo da se radi o simultanom ili sukcesivnom osnivanju (ZO?, el. 19,ZOV, al. l4). Pitanje upisa akcija mnogo je znaLajnrj. kod sukcesivnogosnivanja jer je ukljue ena javnost.

lzrrredu osnivaia i banke sklapa se poseban ugovorni aranzman.Banka moLe da preuzme: informisanje javnosti, obavljanje radnjiupisa akcija, promotivne aktivnosti, distribuciju dionica. Banka jezastupnik osnivaca inaplacuje proviziju za svoj rad. Medutim, ulogabanke ntoLe biti pojaiana. Banka ntoLe preuzeti na sebe obavezu daupise ipreuzme preostali dio akcija koje ne budu upisane, eirneosnivaeu garantqje osnivanje dru5tva. Radi se o jednom vidu garancijeLa uspjeh poduhvata, tako da banka naplacuje posebnu proviziju(garantnu). Poslovna banka kod koje se vr5i upis akcija snabdjevenaje potrebnim brojem prospekata ijavnih poziva, ugovora o osnivanju,izjava o upisu (upisnika), a po lnogutnosti i projektom statutadruStva.

Lica koja upisuju akcije ispunjavaju upisnicu u nekoliko primjeraka, n4jee56etri, jedan za upisnika, a dva za dru5tvo. Upisnica ima dokaLrlu snagu obieneprivatnopravne isprave. Upis akcija se vr5i na mjestima i u vrijeme kojeje odredeno u javnonr pozivu. Odredivanje roka upisa stvar je samihosnivaea (dan poietka i zavr5etka upisa akcija). Ekonomski sm isaocjelokupne operacije jeste da se upis obavi u sto kra6em vremenu.Zato osnivaii i angaLuju banke sa "velikom apsorpcionom mo6,i".

Upis i uplata akcija mogu biti okoncani pnje isteka roka, bilo da sevr5i simultano osnivanj e (zatvorena prodaja) ili sukcesivno osnivanje(javna ponuda akcija) . Zalnonom su predvidena dva slueaja: prvi, kadaje ukupan broj dionica upisan pnje utvrdenog roka (npr. rok upisautvrden do SOjuna, a sve dionice upisane do 5juna) i drugi, kada jepodnosilac zahtjeva (osnivaii) donio odluku o prekidu upisa i uplate,sto je unaprijed utvrdeno ugovorom o osnivanju druStva (ZOV, il. 14,32, 37).

Po isteku roka za upis dionica, odnosno okoncanja upisa prUe roka,osnivaii kod zatvorene prodqje, a depozitar kod javne ponude,dostavljaju pisani izvjeStaj Komisiji za vrijednosne papire. lzvjestajsadrzi broj upisanih i uplad,enih akcija. Komisija donosi rjesenje kojimse proglaSava da je javna ponuda uspjela ili javnu ponudu progla3avaneuspjelom.

Prema zaKonu, javna ponuda je uspjela u sljedetim slucajevit-na: kadasu upisane sve ponudene akcije; kada je postupak upisa prekinut na

A kci o n a rs ko / d i o n i iko d ru 1tv o t97

legalan naein i kada je upisan manji broj od ponudenih akcija (ZOV,af . 32,33). ZaKon ne dozvoljava preupisivanje putem javne ponude.Ako dode do upisa i uplate akcija u veiem broju od utvrdenog,Komisija za vrijednosne papire ce takvu javnu ponudu proglasitine uspjelom (ZOV, al. 55).

Rje5enje Komisije o uspjeloj ili neuspjeloj emisiji akcija se dostavljaRegistru vrijednosnih papira u Federaciji Bil-{ i osnivaiima. Osnivaei sudulni objaviti izvjeStaj o uspjeloj emisiji (ukupan broj upisanih i

upla6enih dionica). lsto tako, objavljrju izvje5taj o neuspjeloj emisijiuz podatak o naeinu i roku povrata izvr5enih uplata.

Upisane dionice sa uplatama se evidentiraju (registruju) kod Registravrijednosnih papira koji obavlja iposlove euvanja i odrZavanjapodataka o dionicama, kao i poslove prenosa. Registar, inaie, poslujekao poseban pravni su bjekt u obliku dionie koglakcionarskogdru5tva."'-) Upisi i uplate dionica, koje Registar vodi unetnaterijaliziranom obliku (elektronski zapis) imaju pravna dejstvaprelrra dioniikorn druStvu momentom upisa osnivanja dru5tva usudski registar.

5. Uplata (otkup) akcija

Uplatu akcija vr5e lica koja su ih upisala. Kod simultanog osnivanjato su iskljuiivo osnivaii, a kod sukcesivnog osnivaii ilica koja suse odazvala javnonr pozivu, dala izjavu o upisu akcija. Uplataalrcija vr5i se kod banke kod koje je i obavljen upis (ZOP, el. l9).Inaie, uplata se moZe izvr5iti lieno ili putem zastupnika.

Ceneralno pravilo je da se akcije moraju otkupiti, u cjelini i od svakogupisnika, u roku ili rokovima koji su odredeni osnivaikim aktom, akod javnog upisa, prema prospektu i javnom pozivu. U odredivanju tihrokova osnivaii su, naeelno, slobodni. Postoji ogranieenje: doodr'Zavanja osnivaeke skup5tine mora biti upla€,en iznos koji jeunaprijed utvrden i objavljen, a koji ne moZe biti ispod minimalnogiznosa osnovne glavnice (2O.OOO DM op5ti minimum, odnosno kodreosiguranja 2 miliona DM).Zato se u ugovoru o osnivanju,prospektu ijavnom pozivu odreduje: da se odreden iznos svakedionice. ukljueujuci iaggio, uplati prilikom upisivanja akcija ili unekom kratkom roku do odrlavanja osnivaike skupStine dru5tva.Ostatak bi se uplatio prema utvrdenim rokovima nakon registracije

"' Zukon o resistru vri.ieclnosnilt pupint (Sl. novine FBiH bro.i 39/98)

r9a Akci o n a rs ko,/ d i o ni iko d ru 1tv o

druStva. Razumije se, pored uplata u ratama (obrocima), dionice semogu otkupiti odjednom.

Na izvrSene uplate dionica, pnje registracije dru5tva, banka, kaozastupnik osnivaea, izdaje potvrde, koje imaju karakter prostogdokaznog sredstva. Prije registracije druStva one predstavljaju ispravekojim se dokazuje potraZivanje prema osnivaeima dru3tva. Njihovimimaocima odgovaraju osnivaei solidamo. Medutim, poslije registracijedrustva, ako se uplate dionica vr3e u ratama, akcionarima se moguizdav ati privremene akcije (privremenice).

Akcije se uplad,uju ulozima koji rnogu biti u novcu, ulaganjem stvari i

prava (ZO?, a|. l2). Nije dopuSten ulog u izvrsenom radu ili uslugama,kao u nekim uporednim pravima. Vrijednost uloga se iskazuje u DM ilidoma6oj valuti, pa ikada se uplata vrsi u nekoj drugoj stranoj valuti(dolarima, flrancima, jenima). Ovo zbog toga Sto se vrijednost osnovneglavnice, po zakonu, izraLava u DM ili domacoj valuti. Preraiunavanjese vrSi prema trZiSnom deviznom kursu, na dan kako je odredenodeviznim propisima.

Noviani ulog se uplacuje u gotovom (fiducijarnom) novcu iliefektivnim sredstvima placanja (cek, mjenica). Ulozi u novcu morajuiznositi najmanje | /4 osnovne glavnice koja je odredena ugovorom oosn ivanju druStv a (ZO? , al. I 5) .

Kada se akcije uplacuju (otkupljuju) ulaganjem u naturi (stvari, prava),ti ulozi moraju biti u cijelosti uneseni do momenta registracije druStva(ZO?, al.2l). Smatra se da su stvari iprava uneseni u drustvo ako onontoLe sa njima u potpunosti, slobodno i trajno raspolagati. Zakon,dakle, traLi i predaju u posjed, odnosno mogu6nost njihovogkori5tenja. Na nekretninama i evidentiranim pravima prenos je izvr3enna druStvo kada je prenos upisan u javnu knjigu (registar). Da bi seizvrSio prenos vlasnistva nad nekretninama u zemljiSnim knjigama(gruntovnici), pravni osnov o prenosu mora sadrZavati clausuluintabulandi. Prenos pokretnih stvari (oprema, alat, automobil) vrsise prostom predajom, a hartija od vrijednosti zakonitim prenosomkoji vaLi za njih (cesija, indosament, traditio).

tJlozi mogu biti u pravima pa se akcije mogu otkupiti njihovimuno5enjem u druStvo koje se osniva. To moLe biti: pravo na patent,licencu, Lig,model, uzorak, flirmu, know-how, imovinsko autorskopravo, pravo zalnupa, leasinga, udio u drugom druStvu, po pravilu, nepersonalnog tipa idr. Nekim od tih prava koja imaju obligacionikarakter daje se stvarno pravno dejstvo upisom u javnu knjigu

Akci o n a rs ko,/ d i o n i iko d ru Ehro r99

(dugoroeni zalnup, leasing). [naee, obligaciona prava mogu bitipredmet ulaganja.

U slueaju osnivanja druStva ulog za uplatu akcija ne bi mogao biti uobliku konverzije duga, po prirodi stvari. Takode, ne bi se mogledionice uplad,ivati na bazi kompenzacije, niti putem novacije. CesijompotraLivanja na drustvo mogle bi se uplacivati dionice, ako kupac akcija(cedent) preuzme odgovomost prema druStvu (cesionaru) za naplativostprenesenog potraLivanja (ZOO, al. 443).

Nenoviane uloge (stvari , prava) procjenjuju specijalizovaneorganizacije ili struinjaci (ovlaSteni procjenitelji), kako ne bi do5lodo precjenjivanja ili potcjenjivanja vrijednosti uloga (ZOP, el. 22).Procijenjena vrijednost uloga u naturi iskazuje se u DM ili domacojvaluti.

6. Ostala pravila o uplati (otkupu) akcija

Cilj uplate akcija jeste konstituisanje osnovne glavnice dru5tva u

obimu kako je odredeno ugovorom o osnivanju, a objavljeno uprospektu i javnom pozivu, kao i sticanje prava ucesia akcionara u takofon-niranonr dru5tvu. Stoga su imperativna pravila trgovaekih zakronausmjerena na oiuvanje integriteta unaprijed odredene osnovne glavnice(osnovnog kapitala), posebno u f azi osnivanja drustva. Navestemoosnovna pravila, iako su neka vec spomenuta:

a) L/ptata noveanih uloga, novtanog dijela osnovne glavnice, vrSi sena privrenteni rae un za deponovanje uplata jer drustvo joS nUeosnovano. Niko nenla pravo raspolaganja sa tim iznosima, niosnivaAi, sve do upisa druStva u registar. Nakon upisa, kapitalse stavlja na vtastiti racun drustva isa njime moZe raspolagatilice ili lica koja su ovlastena od osnivacke skupstine.

bl Ako upisrtici akcija ne uplate , odnosno ne unesu svoie uloge ili diouloga u roku odredenont ugovoronl o osnivanju (do odrZavanjaosnivaeke skupstine ili upisa drustva u registar) ili zakasne, snoseodgovarajuie intovinske sanl<cije. Plaiaju, vei prema ugovoru:kanratu, Ltgovornu kaznu, a mogu biti odgovorni i zaprouzrokovanje stete koju su osnivaii pretrpjeli (odgovornost izortaCl<e zajednice - OOZ, et. I I9l). Nakon osnivania dru1tva, zaneizvrSene ili neuredno izvrsene uplate akcija, akcionariodgovaraju drustvu.

c) IJ postupku osnivanja akcionarskog dru*tva, dionice se ne nlogupodavati ispod njihove nontinalne vrijcdnosti (npr. dionice od IOODM nontinalne vrijednosti da se prodaju za 95 DM). Tinte se

20o Akci o n a rsko,/ d i o n i dko d ru Shro

neposredno naruSava integritet unaprijed odredene osnovneglavnice. Isto pravilo vrijedi i za dionice narednih entisija: kodprodaje akcija "iz prve ruke" od strane drustva njihova cijena nentoZe biti ispod nominalne vrijednosti. Medutim, kupljenedionice njihov vlasnik kasnije mo)e kod prodaje "iz druge isvake naredne ruke" prodavati ispod nominalne vrijednosti.DruStvo je, zapravo, u prvoj prodaji nantirilo predvideni iznososnovne glavnice.

dl Ako zakon i ugovor o osnivanju drustva predvidaju, upisnikuakciia, odnosno akcionaru se ntoZe odgoditi uplata ili uno1enjeuloga, ili se on moie, tr principu, osloboditi placanja ili unoSenjacrjelog ili dijela upisanog uloga. Sve akcije, kao reprezentantiudjela, ntorale bi biti uplaiene, u cijelosti, u rokovima i nanaein kako je utvrdeno aktom o osnivanju druStva, a kodsukcesivnog osnivanja i javno objavljeno.

e) Ako se akcije prodaju iznad njihove nontinalne vrijednosti (npr.dionice od IOO DM nominalne vrtjednosti prodaju se za I05 DM),dakle, iznad pari sto je dopusteno, tada upisnik akcija plaia tajiznos, aggio.On se uplacuje zajedno sa uplatom akcije ili dijelanominalne vrtjednosti akcije, do osnivaCke skupStine ili registracijedrustva. Vrijednost aggio ne ulazi u osnovnu glavnicu drustva nitije osnov za konstituisanje udjela, nego ulazi u rezerve druStva.

0 Aktont o osnivanju druStva ntogu se predvidjeti dodatne uplate, Ll

vidu novianih davanja, za osnivaie i ostale upisnike. Vrijednost tiltdavanja ne ulazi u osnovnu glavnicu dru1tva, pa ne utiee na visinuudjela elana drustva.

7. Osnivaeka skupStina

Osnivaei su duZni sazvati osnivaeku skupStinu u roku od l5 dana poisteku roka koji je u ugovoru o osnivanju odreden za upis i uplatuakcija (ZO?, el. 23).Zakon o preduze6ima nrje odredio pravneposljedice nesazivanja skupStine. Prema uporednim pravima, akoosnivacka skup5tina nije sazvana u predvidenom roku, smatra se daosnivanje dru6tva nije uspjelo. lzuzetno, sud moLe produZiti vrijemeza odrLavanje osnivaike skup5tine na zahtjev osnivaia.

Prije odrLavanja osnivaike skup5tine, osnivaii su duZni upisnicimaomogu6,iti razgledanje: statuta dru5tva, izvjeStaja o upisu i uplatidionica izvje3taja o troSkovima osnivanja druStva, ugovora koji suzaklju-eni u svrhu osnivanja dru5tva i ostala dokumenta vezana zaupis i preuzimanje akcija od osnivaia i drugih lica.

A kci o n a rsko,/ d i o n i iko d ri Stvo 201

Osnivacka skupstina moLe punovaZno da radi i donosi odluke ako jojprisustvuje onaj broj upisnika akcija koji yeprezentuju najmanje 5Oo/o

upisane osnovne glavnice (ZO? , e l. 25). Zakon ne trazi da je i

uplaceno 5oo/cr osnovne glavnice. Sta ako nema potrebnog kvoru:ma zarad skup5tine? Treba prihvatiti da se tada odluke donose vedinomglasova prisutnih, nakon ponovnog sazivanja. Na osnivaikoj skup5tinibira se predsjednik koji rukovodi radom skupStine, lica koja verifikujurnandate prisutnih i zapisniiar.

Osnivaika skupStina naroeito: utvrduje da je osnovna glavnicaupisana iupla6ena u skladu sa ugovorom o osnivanju ijavnimprospektom; usvaja izvjeStaj o procijenjenim ulozima u naturi i da lisu oni uneseni; usvaja izvjeStaj o troSkovima osnivanja druStva,'donosi statut drustva erji nacrt je dostavljen Kornisiji za vrijednosnepapire, ako se emisija dionica vr5i javnorn ponudom (sukcesivnoosnivanje); bira upravni i nadzorni odbor druStva; odobrava ugovoreosnivaea koji se odnose na osnivanje, a zakljuieni su do danaodrLavanja osnivae ke skupstin e (ZOP, al. 24).

Ako osnivaika skup5tina usvoji predloZene dokumente, tada se mogupreduzeti radnje za upis dru5tva u sudski registar (registraciju). U

protivnorrl, ide se na provjeravanje izvjeStaja, svih dokumenata i

reviziju cjelokupnih ili dijela dokumenata. Obiino se formirajukomisije sastavljene od struinjaka koje i,e izvrsiti te radnje i

prezentirati izvjestaje osnivaikoj skupstini.

OpSte je pravilo da se na osnivae ku skupStinu primjenjuju pravila kojavaLe za rad skup5tine akcionaya, ako odredena pitanja nisu posebnoregulisana zakonom. Nas zakon o torne niSta ne govori, ali logikanalaZe primjen u analogUe.

B. Statut akcionarskog druStva

Akcionarsko drustvo , za razliku od drustava personalnog tipa,obavezno ima statut. Prvi statut prilikom osnivanja druStva donosiosnivaeka skup5tina (2O7, a1.25). Njegove izmjene i dopune, odnosnonovi statut, usvaja kasnije skupStina dionicara.

tako prvi statut donosi osnivaika skupstina druStva, taj pravni akt nijeuslov za upis drustva u registar suda, Sto nlje logieno. Time jezakonodavac i ovdje ostao na principu jedinstvenog akta kodregistraclje. Statut koji je usvojila osnivaika skup5tina prezentira se i

deponuje kod suda u roku od 15 dana po odrZavanju skup5tine.Kasnije izmjene i dopune kao i novi statut obavezno se dostavljaju

2o2 Akci o n a rsko,/ d i o n i iko d ru Shro

registratorskom sudu. Statut nema karakter javnobiljeZniikog ak.:tanego privatno-pravnog. Radi pravne sigurnosti bilo bi potrebno Lrz

statut priloZiti sudu dokaz o tome da je statut usvojen od skupStine navjerodostojan naiin.

Statut je osnovni organizaciono-pravni akt akcionarskog druStva.Otuda iveliki broj pitanja koja se obavezno moraju regulisatistatutom. U sluiaju kolizije statuta sa ugovorom o osnivanju,smatramo da prednost treba dati rjeSenjima statuta. Razlog leLi ueinjenici Sto je akcionarsko drustvo po svojoj pravnoj prirodi druStvo-institucija, odnosno drustvo kapitala e rja je pravna fizionomijadetaljno oblikovana statutom (osnovna glavnica, formirana nakonodluke komisije o vrijednosnim papirima dionice, upravljanje i

vodenje drustva). Autentiena tumaeenja u primjeni statuta bi trebaloda daje upravni odbor drustva, kao organ upravljanja izmedu dvazasjedanja skupStine akcionara.

Prenra zakonu, statut akcionarskog dru5tva obavezno sadrLi: firmu,sjediste i djelatnost druStva; iznos osnovne glavnice, uloge, te njihovuuplatu i uno5enje, kao i procjenu; dionice u kom smislu naroiito: vrstu,klasu i seriju, prava pojedinih kategorija akcionara, prioritete, limitacije uprenosu dionica, sopstvene dionice, te povlaeenje dionica,' povei,anje i

srrranjenje osnovne glavnice; nacin i rokove objavljivanja javnog poziva(prospekta) za upis i uplatu akcija; posljedice zaka5njenja i propuStanjauplate; podjelu dobiti i dividende; unutrasnju organizaciju dru3tva,'upravljanje druStvom, poslovodni organ, rukovodenje; obavjeStavanjeakcionara.' zaStitu r-nanjine (minoriteta); participaciju zaposlenih uupravljanju; statusne promjene druStva,' osnivanje i rad unutraSnjearbitraze; naiin izmjena i dopuna statuta, te druga pitanja znacalna za radi posfovanje druStva (ZO?, a1.26).

Statut obiino sadrZi i fakultativne elemente koje skup5tina odluei daunese u statut kao sto su: upravljanje poslovanjem, donosenjeprograma razvoja, zabrana konkurencije, klauzula o konfliktnostiinteresa, lojalnost druStvu, poslovna tdna, osnove o radu zaposlenih,zastita okoline i dr. Fakultativni elementi uneseni u statut imajuobavez uj ui,i karakter.

A kci o n a rs ko / d i o ni dko d ru Stvo 203

NI AKCIJE/DIzNICE

I . Pojam i pravne karakteristike akcije/dionice

Akcija ili dionica je hartija od vrijednosti arji izdavalac moLe bitiakcionarsko/dioniearsko dru5tvo ili komanditno druStvo na akcije.Ostali tipovi trgovaikih druStava kao ifizieka lica mogu sticati i

trgovati sa akcijama.

Op5ti pojam vrijednosnog papira glasi: to je pisana isprava iliefektronski zapis hoji sadrZi prava i koja se bez istih ne rnogu niostvariti ni prenositi (ZOV, al. 2). Kao Sto zakonska pravila vrijede zaostale hartije od vrijednosti, ona vaLe i za akciju/dionicu.*"') No zasvaku hartiju, pa tako i za dionicu, postoje posebna pravila kojaproizlaze iz njene funkcije i prirode. Sadrlana su u Zakonu ovrijednosnim papirinra (ZOV), propisima Komisije La vrijednosnepapire, aktima berze i samoregulacionih organizacija,rj'5) uklju-ujucistatute dioniikih drustava.

a) Znaienje pojma akcija.z n aCc nj a poj nt a al<c ij a."' "funl<cija i obiljeZja.

U pravnoj literaturt susrecu se tri osnovnaSvako od njih naglaSava neku od njenih

Prema prvolrl znaeenju, koje u prvi plan istiie imovinsku sadrZinu,dionica je dio. jedinica (unit) onog dijela imovine drustva koji senaziva osnovnotn glavnicom. Lice koje je upisalo i uplatilo neki iznosu drustvo kao trajni ulog ima u druStvu dio, odnosno akciju, jednu iliviSe. Akcija je nedjeljivi dio i sa tirn dijelom akcionar uiestvuje uitnovinskinr interesima druStva. PoSto akcija irrra nominalnuvrijednost, ona predstavlja kvantificirani i unaprijed odreden imovinskiinteres akcionara u osnovnoj glavnici. U poslovnim knjigama, akcije seevidentiraju i vode po nonrinalnoj vrijednosti, pa predstavljaju jednustavku u bilansu drustva. Samo oni ulozi lica eija vrijednost predstavljadio osnovne glavnice dru5tva su akcije.

.' O1r(irniic vitl.ieti: Trifkovi(: dl 54;|oi. Sinrii'dr Milict. Sultanovic Aziz, o1.r. cit"'Zlkor.r o Konrisi.ii za vri.icdnosr-rc papirc (Sl. novinc FBiH br.39/98)t'" Flcr.nrlnrr Hanrnrerle. o1-r.cir.str'. .519-.513; Ciiuscl.rPc Fcrri. o;-r.cit.str'. 1.5-5-1.58; Rado.iidiiSpuso,je, oJ.r.cit. stl'. 69-7 |

204 Akci o n a rsko,/ d i o n i i ko d ru Stvo

Drugo znaeenje pojma akcija jeste repre'Lentovanje ilanstva u druStvui prava koja proi'zlaze i'z akcije. prava koja ona nosi svome imaocu(akcionaru). Zato se akcija i naziva korporativnim papirom. ?rava kojanosi (daje) akcija zakonitom imaocu su: ir-novinska prava (imovinskiinteres), pravo na upravljanje i druga prava, saglasno statutu dru5tva.Neke akcije daju samo imovinska prava (dividendne). Kako i druga licairnaju viSe ili manje akcija u istom drustvu, vi5e ili manje kvantificiranihprava, to se prava po osnovu akcija izraLavaju kao odreden stepen"uieS6a" (pafticipacije). elanstvo u drustvu, a posebno pravo naupravljanje, ne daje nitijedan drugi vrijednosni papir.

Po tredem znaeenju, akcija je vrijednosni papir i on moze bitipredstavljen pisanom ispravom ili elektronskim zapisom. U klasiinomobliku. dionica je predstavljena pisanonr ispravorn (certifikatom), a unovije vrijeme koristi se elektronski zapis. Bez obzira na to iime jedionica predstavljena (isprava, clektronski zapis), suStina po ovomshvatanju jeste u totrre da su u njih inkorporisana odredena pravadioniiara. ?rava na ispravu ili zapis i prava iz njih su nerazdvojnopovezana. Bez isprave ili elektronskog zapisa (evidenclje u registru) nerrrogu se prava ni ostvariti niti se dionica moLe prenositi.

b) Pravne karakteristike dionice. Dionica se razlikuje od drugihItaftija od vrijednosti (obveznice, ntjenice, ieka, robnih haftija).I{aral<teristil<e ove hartije proizlaze iz njene funkcije l<aokorporativnog papira, a ogladaju sc tt sljedcient:

l. Izdavalac (entitent) vlastitih akcija ntoie biti iskljuCivoakcionarcl<o druStvo ili l<ontanditno druStvo na akcije kadajc upisano u sudslti rcgistar. Ostali tipovi trgovaakihdrustava l<ao i fiziCka lica ntogtt sticati al<cije dioniearskih il<ontanditnilt druStava i sa njinta trgovati (prodavati,ust u pati . pol<l anjati, zalagati ).

Za izdavanje akcija potrebno je prethodno odobrenje drZavnog organaKomisije za vrijednosne papire, koju imenuje Parlame nt (Zakon, -1. 5)lroja ispituje postojanje uslova 'za izdavanje akcija. lzdate akcije sekasnije registruju kod Kotnisije i registra vrijednosnih papira, kod kogase vode racuni vlasnika dionica. Kao berzanski papir, sama akcija,Irao i njen i'zdavalac, podvrgnuti su ocjeni "podobnosti" od straneberzanskih organa kada se vr5i kotiranje na berzi.

2. Akcija je dugoroCni investicioni papir iija je ekononrskafunl<cija al<untttlacija kapitala. Njonte sc zasniva Clanski(dioniearcki/akcionarslsi) odnos izmadu drustva i trajnogulagaCa. Trajni ulagat l<oji postaje al<cionar je investitor u

Akci o na rsko /di oni iko dru Shto 205

druStvo i na bazi toga akcionarski odnos obultvata:irttovinskopravni odnos u koji je ukljuCen poslovni fizik iupravljaiki odnos, ueeSte u upravljarlu i kontroli druStvont,saglasno veliCini udjela. Zasnivanjem ta dva osnovna pravnaodnosa akcionar stiCe prava nad drustvont "kao vlasnik"."7)Na bazi ostalih hartija od vrijednosti silee seobligacionopravni odnos (obveznica, mjenica). Dividendnadionica daje sanlo obligaciona prava.Al<cija je papir koji nosi varijabilni prihod (dividendu,superdividendu), za razliku od obveznice koja, u principu,rtosi filrsni prihod. Prihod akcionara zavisi od zaradedruStva. Logilsa lcZi Lr cinjcnici sto akcionar inta pravouCeSta u upravljanju ikontroli drustva, Sto inra status"vlasnil<a" I<oji ttvije I< snosi odreden stcpn rizika za objektevlasniStva. Ifauza (consideration) kod akcionarskog odnosaje u ovonrc: akcionar se obaveztje da plati cijenu al<cije(nontinalnu, trZisrtu) uz drugc naknade (aggio) zato sto sediortiCko drustvo (izdavalac al<cije) obavezuje da ntu ustupiClanstvo u druStvtt koje donosi itttovinska prava, pravoupravljanja i l<ontrola, te druga prava, saglasno statutudruStva.Akcija je, pored obveznice, tipican trgovaeki papir, trgovaekie fel<at. Masovno se izdaje u serijanta (serijski papir) ipredstavlja jedan od osnovnih prednteta poslovanja berzetrgovaCkih efekata. I{ao i sval<i trgovaAki efekat. tako i akcijainra svoju trZisnu vrijcdnost koja zavisi od niza faktora. Kodp'odaje "iz ple ruke" na pintamont tfiistu kapitala ne ntoZesa prodavati ispd nontinalne wijednosti, dok je to ntoguie nasekundanlont triistu, kod prod4je "iz druge i svake narednenllfe".Dionica je pranosivi (nagocijabilan) papir l<ojinr se vrsirttobilizacija kapitala. Akcija glasi na inte i prcnosi sczal<ljucerjent pravnog posla o prenosu vlasnistva o ccntul<u pac izujeStava rcgistar. VlztsniStvo na dionici se stiCedanont upisa prenosa vlasniStva u ragistru dionica antitenta(zvP.ct. t t).Al<cija jc zan{enjiva (fungibilna) haftija od vrijednosti.InaCe, zanlcnjivost je conditio sine gua non sval<ogprcdrncta berzanskog pronteta. I{upcu akcija sasvinr jesvejcdno koje te al<cijc dobiti (senju i kontrolni broj), akoprin{erci l<oji tTtu se isporuce daju vrstu iobint prava koja jeott kupio od izdavaoca ahcija, dionitarskog druStva.

5.

4.

5.

6.

. Ilurr-r,(1. Herrn. op. cit. str, f79

2o6 Akci o n a rsko / d i o n i d ko d ru Etvo

Akcije iste klase izdate u serijama moglt se, na zahtjev iotrosl<tt intaoca al<cija, sjediniti u jednu ili vi9e, ali se ntogu ipodijeliti u vise prin{eraka manje nominalne vrijednostispajanje i podjela.Dionica je ncdjeljiva haftija od vrijednosti. Prava iz nje nernogu se dijeliti na vise lica. u slueaju nasljedivanja. Akovise lica naslijedi akciju, nasljednici ntoraju odrediti jednolicc, l<ao svoga punomotnika, koje ic u njiltovo inte vrSitiprava iz dionice.

2. Bitni sastojci akcije/dionice

SadrZaj dionice utvrduje se ugovorom o osnivanju drustva, a za akcijekasnijih emisija odlukom o izdavanju. Sastojci dionice moraju bitinavedeni u prospektu koji se dostavlja Komisiji za vrijednosne papire ijavno objavljuje. Elektronski zapis kod registra vrijednosnih papirasadrLi te sastojke, odnosno oni su evidentirani (upisani) u njemu(ZOV, a1.2, Zakon o kornisiji za vrijednosne papire, el.l2). PromjenusadrLaja dionice mole da vrsi nadlelni organ dru5tva u skladu sapravilirna koja utvrdi Kornisija za vrijednosne papire.

Dionice se vode na raiunu vlasnika kod registra koji vlasniku izdajecertifikat. Certifikat sadrLi: itrre i prezime, odnosno naziv vlasnikaraiuna, na'ziv, sjedi5te i adresu emitenta, klasu, broj i nominalnuvrijednost dionica (ZOV, el.B).

E,lementi koje treba da sadrZi elektronski zapis i predstavljaju bitnesastojhe dionice su ovi:

a) Oznaka da se radi o diorticib) Oznal<a l<lase, redni broj entisije, serijski brojc) finna i sjediste entitentad) Nontinalna vrijednost al<cijae) Firnta odnosno inrc i prebivaliSte vlasnika akcije0 Datunt sticanja dionicag) lvljcsto i datunr izdanja dionicah) Drugi elententi utvrdani odlul<ont o entisiji

Prednji podaci. ukljuiujuci jo5 neke, upisuju se u dioniiku knjigu(knjigu akcionara) koja se vodi u druStvu.

7.

B.

A kci o n a rs ko,/ d i o n i iko d ru Stvo 207

3. Obaveze i prava akcionara/dionie ara

OpSte pravilo uporednih prava jeste da se svojstvoakcionara/dionitara stiee upisom u knjigu akcionara (glavnu knjigu,dionieku knjigu, imatrikulu), a u nasem pravu upisom vlasnistva nadionicama u registru dionica emitenta. Od tog momenta zasnovanaprava iobaveze su akcionarski. Ranije nastala prava iobaveze su nabazi pravnog odnosa izmedu: upisnika akcija i osnivaia do momentaupisa dru5tva u registar suda, a od toga trenutka izmedu upisnikaakcija i samog akcionarskog druStva.

SadrZaj akcionarskog odnosa eine obaveze i prava druStva i akcionara.Postoje razliiite akcije koje nose razlieih prava za akcionare, odnosnoobaveze za druStvo, kao i obratno. Teorija uporednih prava priznajestandardne obave'ze i prava i posebne obave'ze i prava.

a) Standardne ob,aveze i prava akcionara/dioniiara. Podstandardnint (norntalnint) obavezanta i pravinta podrazuntijevajuse obaveze i prava koja inta svaki al<cionar, odnosno upisnikal<cija, bcz obzira na vrstu i klasu (rod) al<cija koje inta ili koje jeupisao. Standardne obaveze i prava proizilaze iz prirodeakcionatskog odnosa.

Standardne (nonrralne) obaveze akcionara su:

I . uplata cijelog iznosa nontinalne vrtjednosti akcije ili uplatau ratanta, na naein i u wijente kako je odredeno ugovoromo osnivanju ili odlukonr o enrisiji dionica,

2. uplata odrcdenog iznosa (o/o) Lt cijelosti prtlikont upisaakcija, al<o sc one prodaju ,,iz prve ruke" iznad nontinalnevrijednosti (aggio),

5. ttnosenje uloga u cijelosti u stvarinta ipravinra (naturalnittlozi) prije upisa druStva u sudsl<i rcgistar, odnosno prijeupisa povacanja osnovnc glavnice u sudski rcgistar,

4. prijava sticanja vlasnistva na al<cijanta registar vrijednosniltpa pira,

5. prihvatanje l<onverzije, dcnontinacije. spajanje ili podjeludionica, ako o tonte drustvo donese odluktt koju odobrtIiorttisija za vrijednosne pa pi rc,

6. Cuvanje poslovne f ajne infonnacija / ili isprava koje sLIoznaiene ili saopstene kao poujcrljive .

U slu-aju da akcionar ne izvrSi ili neuredno izvr5i svoje obaveze, moLedoci pod udar odgovornosti. Sankcije se mogu sastojati u plat,anjukarrrata ili ugovorne kazrte, a u nekim situacijama i naknade stete,

204 A kci o n a rsko / d i o n i dko d ru Eb,ro

ukoliko su te sankcije predvidene ugovororrl o osnivanju dru5tva iliodlukoral o emisiji ili statutom. Prema uporednim pravima, sankcije selnogu ogledati u gubitku ve6 izvr5enih uplata dionica ili da se izvr5eneupfate vrate uz odgovarajuce umanjenje za potrazivanje drustva.Razdijeljene akcije r-nogu da sc poniSte (nulifikacija). Taj postupak senaziva kaduktni ili kadukcioni i precizno je regulisan zakonskitnnonrama koje drustvo lrora prirnijeniti.

Ugovorolrl o osnivanju druStva, odlukom o ernisiji istatutom mogu bitiutvrdene i druge obaveze, kao Sto su: vrSenje povremenih uplata odstrane dioniiara; obavljanje odredenih obaveza ili usluga za druStvo,'dostavljanje ponude za prodaju akcija putern dru5tva; ograniienjeprenosa dionica ako je ulog u stvarima ili pravima; ogranieenjeprcnosa dijela dionica dok se obavlja odredena funkcija u druStvu ilinelnoguinost podizanja dijela dividende dok se obavlja operativnaduZnost u drustvu (elanstvo u organu dru5tva), te respektovanje drugihlinritacija utvrdenih odlukom o enrisiji. Ogranieenja moraju bitisadrZana u prospektu koji se prezentira Komisiji za vrijednosne papire(zov, at. l9).

Standardna (nonnalna) prava koja akcionar ima mogu se svrstati udvijc grupe: prava ue esca u upravljanju dru5tvom (upravljacka) i

inrovinska prava. U teoriji ima i drugae ijih ltlasifikacija.

Upravlja-ka prava obuhvat4ju :

l. pravo glasa po principu: jcdna dionica daje (nosi) jedangl as,

2. ucc1ia u radu iodltriivanju u skttpstini druStva, liCtto iliputcrtt pLt llotTtocrt i ka,

5. prcdlaganjc kandidata za Clanove upravnog/nadzornogodbora i pravo da se bude izabran u taj organ,

4. infornrisanje o radu i poslovanju drustva i bitnintAinjenicanta vezanint za svakog Clana organa upravlianiadrustva,

5. uvid tt isprave i doktnttenta druStva o poslovanju,6. pobtjanje odluka skupstine druStva,7. sticanje certifikata na dionice u vlasniStvu koje su

cvidentirane l<od registra vrijednosnih papira, te uvid LI

vlastiti raC un dioni ca.

Inrovinska prava

ucesce u podjcli dobiti druStva (pravo na diuidendu).srazntjerno uCcSiu akcije u osnovrtoj glavnici druStva,

ukljuiuju:

A kci o n a rsko,/d i o ni iko d ru Stvo 2o9

2. ucesce u podjeli ostatka (neto) steCajne iti tikvidacionen1ase. u slttcaju stecaja ili lil<vidacije drustva,

5. l<upovinu. prodaju i davanjc u zalog dionica.

OpSte je pravilo dioniekog prava da standardna prava daju (nose)obicne (redovne) dionice i one su mjera za ocjenu tih prava. Sa vrstomprava nc treba mijesati obim. Dionice vece nominalne vrijednosti (vei,iudio u drustvu) daju i veci obinr prava. I vice versa.

b) Prava lznad standardnih (normalnih) prava. pravilo jeuPoradnih i avropsl<ilt prava da se akcionarinra u druStvu podicdnakinr uslovinta obezbijedi jednat< tretntan. tj. jednaka prava.Dozvolicno jc sticanje vecih prava od standardnih, u smislu vrste il<valitcta tih prava. Njihovo sticanje vezano jc za ispunjenjedrugacijih ttslova (kondicija) koja kontrolise Komisija zavrijednosne papira. I to za svaku crtrisiju dionice posebno.

Pravni osnov za sticanje dioniearskih prava iznad strandardnog nivoalnoZe biti: postojanje vec zasnovanog akcionarskog odnosa izmedudrustva i lica (irna u vlasniStvu dionice ranije emisije).. status kupcaakcije (npr. pololaj uposlenika u druStvu); dionie ko druStvo ima za ciljda plasira dionice sa tim pravima (tu seriju) odredenoj kategorijilrupaca (npr. institucionaliziraninr investitorima) i napokon, dionice savecinr pravima se prodaju pod stroZijim uslovima (npr.placanje ucijelosti po upisu ili placanje u gotovini).

Ve otna je Sirok krug prava koja na takav naiin sticu akcionari. UsuStini, ona daju odredena preimudstva, bilo u pogledu imovinskih iliupravljaekih Prava. Zato u teoriji postoji stav da dioniiari jednogdrustva ne predstavljaju harrnonienu cjelinu, nego veomaizbalansiranu cjelinu u kojoj postoje akcionari sa veoma razliiitimkvalitetom prava, tnoci i uticajeln."") U legislativi se ona obiinoodreduju kao: prioritetna (preferencijalna) prava i prava zaposlenih,ruposlenika.

Prioritetna (preferencijalna) prava imqju akcionari koji posjedujupovlaStene akcije - kutnulativne iti participativne. Statutom iodlukomo clrlisiji moZc biti predvideno da akcije jedne vrste, ali druge klase,daju odredena posebna prava (npr. akcije lll emisije). Prioritetna ilipovlastena Prava mogu se izrazavati u sljede6em: prvenstvo u naplatidividende; prvenstvo u naplati iznosa iz ostatka likvidacione ili

" .\ Bcrlcurrcl. (j.(1.('(). l9+0. str'. (r(r-77;

l)rtt'is. I9.5 l.9l idrl.ic

N4clns:Il i 1-le r1

"Thc l\4oclcrn Corproration andCi.: "Lcs itspects .juridiques du

privatc pl-opcl1\,", MacMillancapitalisnrc nrodcrne", 2 cd..

2lo Akci o n a rsko,/ d i o n i iko d ru 1tv o

steiajne mase,.prvenstvo u naplati kumuliranih, a neisplai,enihdividlndi; Pravo na superdividendu (superprofit); pravo pre-ekupovine novih akcija ili kupovina uz odreden popust ili pravo na

gratis dionice; pravo na konverziju obveznica (konvertibilnihobveznica) u dionice; pravo konverzije obi-nih u prioritetne dionice:pravo na vi5e glasova (pluralni votum); Pravo predlaganja ilanovaupravnog i/ili nadzornog odbora.*"')

Status zaposlenog (uposlenika) moLe imati odraza na sticanje i vrstu

dioniiarskih p.rL, jednostavniji i brLi naein sticanja Kroz emisijuputern zatvorene proOrl.; sticanje dionica uz popust ili besplatno iz

imovine drustva; garancija da 6e druStvo otkupiti njegove akcije PotrZiSnoj cijeni, rti najmanje po nominalnoj vrijednosti; dobijanjedionici po osnovu potia Livanja od dru5 tva iz osnova rada (zaposlenja)

i dr. No, kategorija zaposlenih rnole imati zakonska ograni-enja u

pogledu ,u"pol-tsanja dionicama ili prestanka Prava ex lege'"")

c) ?rava ispod nivoa sfandardnih (normalnih) Prava' Uporedna

prava, kao inaie, dozvoljavaju konstituisanie akcionarskogodnosa uz niZi nivo prava od standardnih. Redovno se radi o tonteda dionieari nentaju pravo glasa pa sticu nevotiraiuCe dionice(dividendne dionice). LJvijek intaju standardna imovinska Prava.

4 . Entisrja akciia/d i oni ca

Emisija akcija predstavtja jednu od najsloZenijih pravno-finansijskihopericija, fi"j" stoji p"d kontrolorn posebnog drZavnog tijelaKomisijt za vrijeOnosne papire Federac'rje BiH (krai,e: Komisija).Koprisija je fopnirana zakonom i ima velika ovlaStenja i odgovornostiu ovoj initeriji,"" odnosno dugoroenih vrijednosnih papira. lngerencijaKorrriii;e pr6itluti iz pravno-ekonomske prirode odnosa koji se

uspost"avlja: kupci dionica su investitori koji ulaLu u druStvo svojkapital (Jloge) uz rizik; emisijom dionica emitent stiee kapital 'La

obavljanje svoje poslovne djelatnosti, bez obaveze vra6anja, ali kupci(vtasnici) dionica ocekuju prihod u vidu dividende. Osim toga,

kupovinom dionica njeni vlasnici stiiu pravo uieS6a u upravljanju,koje j" , sustini cijena za preuzeti rizik ulaganja. I'z toga dalje slijede

rie) M;.ulursko prlrvo predvida izdavan.je clionica koie da.iu pruvo na kantatu unaPri.ied

o6redene yisine (ne snri.iu pre6i l0tl'b osnovne glavnice). uz prllvo n;t naplatu diVidende -

Zttkon o pt'ivredninr druitvinra ( 1988). il- 145t"" Mudar'rki zakorr. dl. l4-t"r'Zrkon o Korrrisiii za vri.iedrlosne 1;lrpire - kntce: 'ZKVP (Sl. novine FBiH bro.i -19l98)

Akci o n a rsko /di o ni iko d ru Ehro 2tlpravna obiljeZja akcije, koja se ogledrj, r', tome da je ona: dugoroini,masovni (serijski) i berzanski papir, tipiean trgova-ki efekat,

"u ko3int

se trguje na organizovanim trZistima kapitala. Pored obveznice dionicaje jedan od osnovnih materijala trZista kapitala , berzi eflekata. Stoga jeona, nuLno, papir povjerenja.

Postoje dvije vrste emisije akcijaprodaja (ZV?, al. l5). lzbor vrstecifjeva koje Zeli postici emisijom(investitora).

ito: javna ponuda izatvorenaemisije vr6i emitent zavisno odi lica koja 6e kupovati dionice

Javna ponuda dionica je prodaja koja se obavlja na osnovu javnogpoziva za upis i uplatu akcija, a koji se javno upucuje Sirokorn krugulica, publici (anonimnoj rnasi upisnika). Ne smatra se javnomponudom kada emitent svoje dionice ponudi: samo licima eija jeredovna djelatnost kupovina, drLanje, upravljanje ili raspolagh"jeulaganjima, bilo sanrostalno ili z4jedno sa drugim licima 1trpt.investicionim fondovitna),: postoje6im akcionarima po osnovu pravapreee kupovine; koje su emitovane u svrhu podjele ili konverzije ili poosnovu isplate dividendi, kao i u posebnim okolnostima koje odrediKornisija. U ovirn slueqjevirna nrje potrebno prethodno odobrenjel{om is ije. "')

Et-nisija akcija putem zatvorene prodaje jeste prodaja toga papiraunaprijed odredenom kupcu, investitoru, ili grupi od najvise 40kupaca. Ovaj naiin emisije je znatno jednostavniji, brLi ijeftiniji.E,tnisija dionica obavezno ukljuiuje:

donoSenje odluke o emisiji;odobrenje Kornisije kod javne ponude, a kod zatvorene prodajeKomisija se obavjeStava o emisiji,.zaklju-ivanje ugovora izmedu emitenta iregistra vrijednosnihpapira u FBil-l;

./ zaklju-ivanje ugovora izmedu emitenta i banke (depo zitara)- koje se izvrSav4ju obaveze prema vlasniku akcija,.

putem

,/ otvaranje privremenog raeuna za deponourrl.j" uplata prilikomkupovine dionica,.

,/ objavljivanje prospekta ijavnog poziva za upis i uplatu akcija, akoje enrisija putenr javne ponude, dok kod zatvorene prodaje to nijepotrebno,.

''-' Zlkon predvida.ioX dva izuzetk'. (ZYP. dl. l3-1.134). Sntatra.iu se dionicanra enritovanim1)trten) .irtvrre porrude: dionice ko.ie su enritovitne pri.je 13.10. l9()(). godine i dionicect.ttitovittre u postupku privutizaci.ie preduzeia i banaka. po speci.jalninr propisima opriv at izac i ii.

./

./

./

/f

2t2 Akci o n a rsko,/ d i o ni iko d ru 1ht o

,/ objavljivanjeprodaje ne;

rezultata javne ponude dionica, a kod zatvorene

,/ upis dionica u registar etnitentadionice kod registra vrijednosnih

kod Komisije i na raeun kuPcapapira u FB|H.

Odluku o emisiji donosi skupStina dru5tva. Kod osnivanja, ugovor oosnivanju dru5tva predstavlja ujedno i odluku. Zakonorn su odredeniobavezni elementi odluke, a to su: naziv, sjedi5te i oznaka emitenta u

registru kod Konrisije; naziv organa koji je odluku donio i datunr;oznanada se radi o dionicatna iklasa dionica; redni broj emisije (nPr'

tre6a emisija) iukupan broj emitovanih dionica iste klase (nPr.

participativnitr preferencijalnih); broj i nonrinalna vrijednost dionica;prava

'troja sadrZi dionica; naein prodaje; vrijerne po-etka i zavrsetka i

irrjesto za upis i uplatu; zadrLavanje prava etnitenta na prekid upisa i

,ilot., ano je predvideno,' lice ispred etrritenta ovla5teno za emisiju tedruge informacije u skladu sa Propisitna Komisije (ZV?, al. l5).

6omisija La vrijednosne papire u FBil-{ obavezno daje prethodnoodobrenje. Ona n'toLe odobriti ernisiju ili traLiti dopune zahtieva iliodbiti eprisiju. Uz zahtjev 'La enrisiju dionica emitent je obavezanpodnijeti: odluku njegovog organa o emisiji; statut ili nacrt statutadru5tJa; ispravu o upisu emitenta u registar kod Komisije; prijedlogprospekta o dionicar-na koje se emituju te dokaz o uplati takse. Bankaifi osiguravajuce druStvo podnosi i nrisljenje organa nadleZnog 'La

nadzoi njihovog poslovanja (agencije, ureda). Jedan od najznaeajnijihdokurlenata jesie prospekt aiji je sadrlai odreden zakonom. Taidokumenat sadrZi podatke o: dionicama koje se emituju, Pravnomstatusu i vlasnistvu emitenta, djelatnosti, zatim poslovanju, imovini,zadu1enosti, dobiti ili gubitku te odgovornim licima. Prospektobavezno sadrZi izjavu o investiranju kapitala i informacije o riziku i

faktorim a riz|na (ZV P, al . lB'24).

Ep.ritent je obavezan zakljueiti ugovornc aranZmane sa registromvrijednosnih papira u FBiH koji ce voditi evidenciju o dionicama(euvanjc iprenos) ibankom koja izvrSava obaveze Prema kupcima.Uplate akcija se vr6e na privremeni raiun koji emitent otvara.

Objavljivanje javnog poziva predstavlja bitnu karakteristiku emisijepri.tt1 javne ponude, koji u su5tini i jeste ponuda. Javni poziv se

objavljuje u,,SluZbenim novinatna Federacije BiH" i najrrranje u jo5jednom doma6em dnevnom listu. On obavezno mora da sadrLi:odluku o emisiji, podatke o mjestu, roku inacinu upisa iuplatedionica te podatke g-dje se wtoLe dobiti prospekt. lnaie, izvod iz

prospekta objavljuj" se zajedno sa javnim pozivom ili posebno u vidubroSurc (ZVP, al. 50,5 I ).

A kci o n a rs ko / d i o n i dko d ru Stvo 213

Nakon isteka roka za upis i uplatu dionica ili okonianje upisa prueisteka roka ili prekida upisa iuplate, banka dostavlja Komisiji izvjestajo rezultatima. Komisija, u odredenom roku, dostavlja rje3enje ouspjelosti ili ne javne ponude dionica i to emitentu i registruvrijednosnih papira u FBiH radi evidenciaje. Emitent je duzan objavitirezultate javne ponude dionica. Akcije koje nisu prodate ili ako jejavna ponuda progla5ena neuspjelom, ne mogu biti u Pravnomprometu niti proizvoditi pravna dejstva.

Akcionarsko dru5tvo obavezno vodi knjigu dioniiara (glavnu, matiinuknjigu) u koju se unose podaci o: dioniiaru, broju, klasi, seriji i

nominalnoj vrijednosti dionica, ueesi,u dionieara u ukupnom iznosu(%) svih izdatih dionica injegovom uie5€,u u ukupnom broju dionicasa pravom glasa. Knjiga dionie ara se vodi na osnovu podatakadobijenih iz registra vrijednosnih papira u FBiH.

5. Promet dionica

Akcije su transferabilni papiri pa se sa njima moLe trgovati. Jediniusfov jeste da su registrovane kod Komisije, bez obzira na to da li suemitovane putem javne ponude ili zatvorene prodaje. Neregistracija ilineuredna registracija kod registra vrijednosnih papira u FBil-l nljeuslov prometa, ali se vlasnik i kupac izlaLu riziku nepostojanja ilirnanjkavosti takve registracrje.

Pojarn prometa dionica Siroko je definisan. On obuhvata:

,/ kupovinu, prodqju i davanje u zalog dionica,./ konverziju i

./ spajanje ipodjelu (ZY?, aL 59).

Ugovor o kupovini, prodaji i zalaganju akcija je formalne prirode. U

pogledu prenosa vlasnistva ima stvarnopravna dejstva j"r sevlasni6tvo stice danom zaklju-ivanja pravnog posla. Ugovor o davanjudionice u zalog, naprotiv, proizvodi pravna dejstva upisom ograniienjau raspolaganju u registar vrijednosnih papira (ZV?, el. 40,41).

Kupovina dionica moLe se vr5iti putem tender ponude - direktnepismene ponude kupca vlasnicima dionica. Osnovne karakteristiketender ponude jesu:

,/ prijavljuju se Kor-nisiji,./ Kom isija utvrduje uslove davanja,

tender ponude,objavljivanja i provodenja

2r4 Akci o n a rs ko,/ d i o n i i ko d ru Stva

./ zakonom odreden sadrLaj tender ponude i

./ javno objavljivanje.

Konverzija, denominacija, spajanje ipripajanje akcija vrSi se naosnovu odluke emitenta dionica uz odobrenje Komisije. Propise otome donosi Komisija, a ove operacije vrSe se o troSku emitenta.

Konverzija akcija predstavlja povlaeenje svih akcija jedne klase injihovu zamjenu novim akcijama druge klase. Dakle, zamjena svihakcija jedne za drugu klasu (redovnih dionica za participati'rnepreferencijalne). Denominacija, pak, predstavlja operaciju kojom sevrsi povlaeenje svih dionica jedne nominalne vrijednosti i njihovazamiena jednakim brojem novih dionica iste klase, uz srazmjernosrnanjenje nominalne vrijednosti. Ne mijenja se klasa niti broj dionica,nego se postoje6e zamjenjuju za druge sa manjom nominalom(redovne dionice od po I OO KM zamjenjuju se za isti broj novihredovnih dionica sa nominalom od po 90 KM).

Spajanje dionica je operacija koja podrazumijeva emisiju novihdionica s ciljem zamjene viSe postojecih zajednu novu, ali iste klasesa ve6om nominalnom vrijednosti ili zamjena vise kvotnih dionica zajednu novu kvotnu dionicu sa ve6im ueesdem (npr.zamjena sredovne dionice od po 50 KM zajednu redovnu od l50 KM ili zamjenalO kvotnih sa uie56em od po l/IOOO za jednu kvotnu sa uieS6em odl/lOO u osnovnoj glawrici). Podjela je operacija sa suprotnim efektima,emisija radi zamjene jedne postoje6e dionice za vi5e novih iste klase, alisa manjom nominalnom wijednosti (zamjena jedne redovne dionicenominale l50 KM za tri redovne dionice od po 50 KM).

Sprovodenje tih operacija vrSi se pod ovim uslovima:

obavije5tenost: svi dioniiari se obavjeStavaju u roku od B danabrzina operacije: zamjena se provodi u roku od Jo do go danaracunaju6i od dana dono5enja odluke emitentajavnost: objavljivanje operacije u ,,SluZbenom listu Federacije Bill"i nqjmanje jednom domaiem dnevnom listuoe uvanje integriteta osnovnog kapitala i fonda rezervi: ovekategorije se ne mogu mijenjatinepromjenjivost prava dioniiara: prava dionieara ne mogu bitiumanjena, osim u slueaju spajanja kvotnih dionicanernogu6nost isplate: dionice povu-ene prilikom provodenja ovihoperacija ne mogu se ispla6ivatidejstva stei4ja ili tikvidacije emitenta: operacije se ne moguprovoditi nakon otvaranja postupka steiaja (zv?, ar.44-sl).

./,/

./

./

J

./

,/

A kci o n a rsko,/ d i o ni iko d ru Stvo 2ts

6. KIase i serije dionica

NaSe pozitivno pravo, po ugledu na anglosaksonsku teoriju i pravo,"'')razlikuje klase iserije dionica. Klase se odreduju Prema sadrZini Pravakoja nosi dionica. Dionice koje sadrLe ista prava pripadaju istoj klasi.Tako akcije jedne klase sadrLe jedan odreden i krug Prava,upravljaekih iimovinskih (npr.standardna prava), dok druga klasasadrZi prava iznad standardnih (specijalna prava), a tre6,a klasadionica sadrZi prava ispod standardnog nivoa. Ugovorom o osnivanjudrustva ili odlukom o emisiji istatutom druStvo odreduje klase svojihernitovanih akcija koje treba da odobri Komisija. Dru5tvo moLe imati i

istowemeno emitovati jednu ili vi5e klasa dionica. Male kompanijeobiino imaju jednu klasu. Ako je drustvo emitovalo dionice kojesadrLe ista prava, tada se radi o dionicama jedne klase i to redovnimili obienipr dionicama, makar bilo oznaieno da su preferencijalne."")

Elektronski zapis dionice kod registra obavezno sadrZi klasu dionica(ZV ?, al.6) . Zakon o vrijednosnim papairima nrje odredio klaseakcija/dionica, niti je utvrdio kriterije za njihovo razwstavanje. Premateoriji anglosaksonskog prava,"t) dionice se dijele na sljedei,e osnovrleklase koje se oznaeavaju kao:

./ obiene ili redovne dionice (common shares)

./ preferencijalne, odnosno prioritetne dionice (preferredshares)

,/ dionice bez prava glasa ili dividende (non voting shares),/ dionice zaposlenih ili radniike dionice.*"')

Kljueni kriterij za odredivanje klasa dionica jeste sadrLai Prava kojainraju akcije odredene klase. U pravno-tehniikom smislu, dioniceodredene klase oznaiavaju Se kao ,,Klasa A", ,,Klasa B" itd. AkCijekoje daju pravo na preferencije (u distribuciji dividende ili u netoimbvini stecajne, odnosno likvidacione mase, ili oboje) najiesi,e noseozn aku,,?r ef er en cij aln e " ili,,Pr eferen cij a" .

a) I{tasa obiinih (redovnih) dionica. Ova klasa sadrZi, P pravilu,standardna (normalna) prava, o eemu je bilo rtjeii raniie. Medutim,

"'' N,lodel Business Corporation Act (1969). dl,23,16.16.4.60; General Corporation Law ofDelurvare, dl. l5 l: Robert R.Pennington: "Conlpan]- Law", London, Dublin and Edinburgh,

1990, str, 105-2,11; Hurr-r' C-i. Henn. op. ci1. str. ?07-f l4')rr Hlu'r')' Ci. Henn. op. cit. str. J l,l"''RobertR. Pennington. op. cit. str,20-l-f3J; Harrt'G. Henn. op. cit. ZOI-216,660-665'"" Madulski zakon 11988). il. l-t4; U zenrl.ianra trZiine ekononri.ie. prinrjen.iuje se tzv' ESOP

nrodel (Enrplovee Stock Ou,nership Plan) kao poseban oblik penzijskog plana na nivouclruitva.

216 Akci o n a rs ko,/ d i o n i i ko d ru Stvo

sve obiine akcrje jednog drustva ne ntoraju sadrZavati puni nivoPrava (full rights). I u okviru te klase ntoZe biti diferencijacije,1tozakon dozvoljava (ZVP, d. Ig), ako se to odredi u prospektu idobiie odobrenje Komisije za vrijednosne papire. Tako npr. mogubiti ograniienja za neke redovne dionice (odredene sertjQ upogledu prava preie kupovine ili ograniienje obinta toga prava.

b) Oeneralno, klasa preferencijatnih (prioritetni h, povlaStenih) dionicasadrZi posebna (specijalna) prava, prvenstveno imovinsl<a, koja suveCa od prava sto ih sadrZi l<lasa redovnih dionica. Preferencije seobieno odnose na: pioritet u naplati dividende iti iznosa iz netosba4jne, odnosno likvidacione n1ase, uiesie u naplatisuperdividende, konverziju ili druga alternativna prava. Inaie,rnoZe biti Sirok krug preferencija sa veonla raztiiitirtt obimomPrava. Stoga trgovaCki zal<oni koriste najcesce jedan od sljedecihntetoda: lintitiraiu obint entisije ove l<lase dionica za dru1tvo (npr.do I/5 osnovne glavnicc - ZOP. CI.2S) ili zakon odredi minimumpitania u pogledu kojih se lle nroie ogranieifi ili iskljuCiti pravoglasa vlasnika preferencijalnih dionica (statusne prontjene,sntanienie osnovne glavnice, odluAivanje o izntjenanta idopunanta statuta idr). U ostalint pitanjinta ntoie se odlukont oemisiji ograniiiti ili iskljuciti pravo glasa.

U okviru klase preferencijalnih dionica, pravna teorija vrSi daljerazvrstavanje dionica, prema vrsti ili obimu preferencija koje onemogu sadrZavati. Tako postoje: preferencijalne kumulativne ipeferencijalne nekumulativne, a zatim preferencijalne participativne ipreflerencijalne neparticipativne te dionice sa drugim specifienimpravima (aukcijske, indeksne). Kada u okviru klase preflerencijalnihdionica postoie razlike u preferencijarna, za koje se dobije odobrenjeKonrisije za vrijednosne papire, te hnika njihovog razvrstavanja(razlikovanja) vrsi se uz o'znacavanje ,,?rva preferen cija", ,,Drugapreferen cija" ili ,,Prioritetna preferen cija" i s|."7) specifiinostipreferencijalnih dionica (preferencija). najkrace reeeno, izraLavaju sekroz: vrstu ili obim inrovinskih prava, naein njihovog odredivanja ikroz prvenstvo (prioritet) u ostvarivanju imovinskih prava.

Preferencijalne kumulativne dionice sadrLe pravo prvenstva (prioritet)u naplati dividende, zaostale i tekuce za cijeli fiskalni period, uodnosu na isplatu dividende na dionice ostalih klasa dionica drustva(klasu obiinih i preferencijalnih nekumulativnih). U novije vrijeme,prioritet se redukuje na naplatu tekuCih dividendi, a zaostalih uodredenom procentu. Preferencijalne nekumulativne dionice daju

''' Harry G. Henn. op. cit. str. 208. respektabilno

A kci o n a rs ko,/ d i o ni i ko d ru 6tvo 2t7

ostala prioritetna prava (specijalna), a u pogledu naplate dividendiiskljuiivo z.a tekudi fiskalni period.*"')

Preferencijalne participativne dionice, u suStini, daiu pravo na ve6udividendu, u odnosu na dionice ostalih klasa. Obiino se kaZe da dajupravo na superdividendu ili superprofit. Pravno-tehnieki, uee5ie u

superdividendi moLe biti odredeno tako da: vlasnici ovih dionicauiestvuju zajedno sa vlasnicima obienih dionica u podjeli dijeladobiti, ali ueestvuju i u po.djeli dijela dobiti koji je odlukom o emisijiutvrden iskljuiivo za njih; odlukom o er-nisiji odredi se obim zarade6oja se dijeli na vlasnike ovih dionica, ali ne ueestvuju u dijelu dobiti6oja se dijeli na vlasnike obienih dionica. U ovom slui4ju, odluka oerrrisiji sadrLi klauzulu ,,? ne viSe". NajieSce se Po tomeprcferencijalne dionice razlikuju da li su ,,participati\rne" ili su

,,neparticipativne". Neparticipativne dionice redovno uiestvuju u

pod]eli dividende poslije isplate prioritetnih dionica.*"') Ceneralno,participativne dionice ne daju prioritete (prvenstvo) u naplatidividende, pa n'toLe biti odredeno da se dividenda isplaCuje:istovrenreno ili poslije isplate dividende na redovne ikumulativned ion ice.c) Dionica bcz prava glasa (dividende) daju isl<fiue ivo pravo na

naplatu dividende ine d{u pravo glasa. Vtasnici ovilt dionica neucastvuju u upravljanju, a u nel<int pravinta se i ne sntatraiuClanovinta druStva. Zato se i t<a2e da inraju potoiai obiCnih stedi9a's tint Sto je za razliku od Stednje ovdje poiaean poslovni rizik.I\jinta se, u sustini , zasniva obtigacionopravni odnos izntedudruEtva i vlasnika al<ciie.

d) posnratrajuci uporedna prava, dionice zaposlenih (radnika)prcdstavljaju Wsebnu klasu jer se razlikuiu od ostalih u pogleduuslova inaeina sticanja, subjel<ata koji ih t'trogu steii (zaposleniradnici druStva) i naCina njittovog raspolaganja (pronteta).Razuntije se, tu sLt u pitaniu i citiavi entisiie (motivacUa,produt<Tivnost) I<ao i karaktar entisijc dionica (zatvorena prodaia'naAin otplate uz kraditnu podrsku i st). To ie jedan od naAinasircnja radniCkog al<cionarstva iti radnieke pafticipaciie uu pravlj anj u druStvi nt a.

e) Ista klasa dionica (radovnih. preferencijalnih) entituie se u sertiantauz odobrenje ltontisije za vrijednosne papire. Seriia oznaeavarcdni broj entisije dionica iste ktase, tj.dinantiku emisiie te l<lase

dionica. Odlttka o entisiji dionica mora sadriavati pored oznakeItlasa i oznaku serije te klase dionica (ZVP, et. l5). Oznaka seriientoZe biti ,,\eriia I-,,.Seriia II" iti ,,PrVa Seriia",,,Druga Seriia" is|.Ista klasa dionica ntoZe imati visc seija, ako drustvo entituie vise

[{errn. op. cit. slr. (160

Henn. op. cit. str'. 6(rJ

' ^' I I urr'-r' (l .

'"'' H ltrr_r' (l .

2ra Akci o n a rsko,/ d i o ni iko d ru Ehro

puta dionice te klase (npr. klasa redovnih dionica emitovana 1999.godine nosiie oznaku ,,Serija I", z ista ta klasa koja ie se entitovati2OO2. godine oznaku ,,Serija II" itd). U starijoj literaturi, dionicel<asnijih serija nazivaju se ,,ntladice".

7 . Vrste akcija/dionica

Pored klasa, Zakon o vrijednosnim papirima poznaje i vrste akcija,kao nae in njihove klasifikacije (ZV? , e l. 20), sto takode morasadrZavati prospekt o emisiji. Dionice se rnogu sistematizovati urazlieite vrste zavisno od kriterija.roo) Pozitivno pravo izriiito ukazujena dva osnovna kriterija, a to su: naiin odredivanja vrijednosti dionicei vrste uloga (2O7, al. 17,26, ZV?, el. 6, 47,51).

Prema naiinu odredivanja evidentirane vrijednosti dionica postojedvije vrste: dionice sa nominalnom vrijednosti i kvotne dionice.Dionica sa nominalnom vrijednosti sadrZi upisan (evidentiran) novianiiznos na koji ona glasi (npr.50 KM, IOO KM).E,lektronski zapis kodregistra obavezno sadrZi upisan nominalni iznos dionice. Dionice nenrorqju imati istu nominalnu vrijednost, pa ni u okviru iste klase.Obiino se trgovaekim zakonom odredi iznos nominalne vrijednostidionice (npr. u njenraekom pravu 5O DM). U svijetu je praksa da seenrituju dionice sa veoma niskom nominalnom vrijednosti. Inaee,norrrinalna vrijednost enritovanih dionica se rnoLe smanjiti (operacijadenominacije ili podjele dionica) ili poveiavati (operacija spajanjadionica). Nominalnu vrijednost dionice ne treba poistovje6ivati sanjenonr trZiSnom, berzanskom vrijednosti.

Kvotna dionica ne sadrZi upisanu nominalnu novianu vrijednost(Without par value) nego upisan iznos uces6a te dionice u osnovnojglavnici druStva. lto obieno u vidu razlomka (npr. l/IOO.OOO osnovneglavnice). Ova vrsta akcija nije mnogo ra5irena iz slijedecih razloga:postoje specifiinosti u njihovoj emisiji; jedan broj berzi ne dozvoljavazvanienu kotaciju ovih dionica,' ve€i su porezi kod prometa. "")

Prema vrsti uloga dionice se dijele na: gotovinske inaturalne.Cotovinske akcije su one koje se otkupljuju uplai,ivanjem novca, bilou dotnadoj ili stranoj valuti. Naturalne dionice vlasnik stiie unoSenjemuloga u naturi - stvarima ili pravima. Nas zakonodavac ne dozvoljava,kod osnivanja dionickog drustva, da ulozi u cjelosti budu u naturi,nego najvise 75o/o od vrijednosti osnovne glavnice (ZO?, al. l5).

ro,j \/idi oplirni.ie. dr Mili6'"' ' ()r,;.r vrsta dionica prvi

Sinri6. op. cit. srr. 68-71put.ie dozvol.jena u N.fu.iorku 1912. godine

Akci o n a rs ka,/ d i o n i i ko d ru Stvo 219

IV PIVECANJE I SMANJENJE ISNOVNEoLAVNTCE (OSNOVNOO KAPITALA)

I . Povecanje osnovne glavnice

Poveeanju osnovne glavnice akcionarskog dru5tva uporedna pravaposvet,uju naroiitu paLnju regulisuci ovu materiju preteZnoimperativnim norrnama. Zakon o preduzecima je istu u cijelostiprepustio statutarnom uredenju (ZO?, a|.26). lnaee, povei,anje kaoismanjenje osnovne glavnice neposredno utiie na finansijskustrukturu dru6tva, a mogu uticati na promjenu uspostavljenihodnosa izmedu akcionara. Zato Zakon o vrijednosnim papirimasadrLi pravilo da se koriStenjem prava pre-e kupovnih dionica noveemisije ne smiju narusiti dotadaSnji odnosi ueesd,a u osnovnomkapitalu (ZV?, al.7).

Qeneralno posmatrano, kod poveianja osnovne glavnice veliki jeznaeaj sudskog registra jer se u njega upisuju relevantne einjenicevcLane za poveCanje: svrha povei,anja, iz kojih izvora se vrSipovetanje (rezerve, dobit, novi ulozi), izvrsena konverzija obveznica,realizovana prioritetna prava akcionar i dr. Povei,anje osnovneglavnice povlaei izmjene u statutu, te javno objavljivanje. Teorija i

zakonodavstvo prizn4ju nekoliko nacina povecanja osnovne glavnice.

a) Pove6aqie osnovne glavnice novim ulozima. Ovo ie standardninaCin povecanja osnovnog kapitala. Odlul<u o povecanju osnovneglavnice, emitovanjent novih akcija po osnovu novih uloga, donosiskupstina druStva veiinom koja je odredena zakonom i statutom.ObiCno se traZi da za odlul<u glasaju oni koji predstavljajunajntanje 5/4 osnovnog kapitala zastuplienog u skup,1tini.t"''Ako postoje akcije vise klasa, potrebna ie saglasnostdionicara svake klase (class nreeting). Odluka o poveianiuosnovne glavnice, odnosno enrisiji dionica podlijeZe reZimudozvole Komisije za vrijednosne papire, koji je ranije izloZen.Poveianje osnovne glavnice, nakon provedene i uspieSnozavrsene zakonske proced ure upisa i uplate dionica,registruje se kod suda sjedista drustva.

I(rr) Uputstvo o obavezninr elenrentinra privrenrenih pruvila dionidkog druXtva (Sl. novineFBiH broi 16198)

22o Akci o n a rs ko,/d i o ni iko d ru Shro

Re dovno zakroni daju moguCnost postojet,im akcionarima pravaprvenstva upisa novih akcija (Z??, el. 7). Ponudu stavlja nadzorniodbor druStva , yla koju akcionari treba da odgovore u odredenomroku. U teoriji se to naziva pravo opcije i ne predstavlja obavezuakcionara, on mtoLe ili ne, iskoristiti pravo opcije. lnaie, sa pravomopcije se trguje na berzama. SkupStina moze iskljueiti pravo prvenstva(opcije) akcionaritna, ali je potrebno takvu odluku detaljnoargumentovati. Ukoliko bi bilo povrijedeno pravo prvenstva, optant(akcionar) rnoze podici tuLbu, a ako su akcije vei, upisane od stranetre6ih lica, tada moze traLiti od drustva naknadu stete. Pravoprvenstvenog upisa novih akcija u odredenim slucajevima obiino sepredvida za zaposlene kao i za imaoce konvertibilnih obveznica.

Novi ulozi mogu biti u novcu i ulaganjem stvari i prava. Pravilo je dasu novi ulozi u novcu. Kada se ulaZu stvari, odluka mora biti u tomestrrislu precizna (koji predmeti se unose, oznalna ulagaea, nominalnavrijednost akcija koje se upi5u na bazi naturalnih uloga). Na ostalapitanja pove6anja osnovne glavnice shodno se primjenjuju pravilaizlozena kod osnivanja akcionarskog druStva (o prospektu, upisu iuplati akcija, upisnicima, procjeni uloga u naturi, neuspjelom upisu,sankcijama u zakasnjenju ili neuptati akcija).b) Uslovno pove6aqie osnovne glavnice. Llslovno poveianje j" po

svollte obirtru uie, jer sc obavlja isl<ljucivo radi zadovoljenjaodredenih ciljeva koji su, najCeSte. izriiito zakonom odredeni. Ticiljevi mogu biti: ostvarivaryje prava intalaca konvertibitnihobveznica; ostvarivanje prioritetnih prava akcionara kod kupovinenovilt akciia, tal<o sto se njihova novCana potraZivanja po osnovudividende uratunavaju l<ao ulozi; tt dueaju spajanja vi1e drustava;konvcrzija potraZivanja trecih lica u trajne uloge; konverzijanoveanih potraiivanja zaposlenih u uloge i njihovo sudjelovanje uu pravlj anj u d ruSt vont .

Odluhu o uslovnom pove6anju osnovne glavnice, takode, donosiskup5tina u kvorumu koji je predviden, a to je najceSce izjasnjenjemn4jrnanje 3/4 predstavnika osnovne glavnice zastupljene na skup5tini.Odluka treba izrieito da sadrZi ciljeve uslovnog pove6anja. Za emisijuakcija potrebna je dozvola Komisije 'La vrijednosne papire. Ovaj vidernisije dionica najie5de ide u obliku zatvorene prodaje gdje jeprocedura jednostavnija (ZV?, l5). Ulozi su redovno u novcu, ali mogubiti i u naturi, s tim sto odluka treba da sadrzi detaljne odredbe otorne (predmet koji se unosi, lice koje ulaze, nominalni iznos akcije).Ako je cilj uslovnog upisa bio konverzija obveznica ili realizacijaprioritetnih prava akcionara, onda se zahtijeva da na kraju svakeposfovne godine drustvo o tome pruLi dokaze sudu, uz njihovode ponovanje.

Akci o n a rsko,/ d i o n i iko d ru Etv a 221

c) Povetaqje osnovne glavnice Po osnrrvu odobrenog lrapitala'Ovdjc sa radi o poiednostavlienont naiinu povacania osnovnogkapitala Roji ja priiutan u pravu cvroryke kompanrje i u nekintnacionalnirit

- pravima. Odluku o povecaniu kapitala donosinadzorni odbor drustva na osnovtt ovlaStenia iz statuta ili odlukeskttpstine. [Jslovi koji se po int perativnim pravilinta trale sur-adovno ovi: staf ut ili odluka skttpstine daje ovlastenje za

povacanje kapitala; iznos do koga se ntoZe povetati osnovna'glavnici je 'unaprijed

odrede n (odobreni, ovlasteni kapital);"por".onje

trena izvrsiti najt<asnije u rol<tt od 5 godina po osnivaniudrustva; povatanje osnovne glavnice ntoie biti najvise do I /2iznosa osnovne gtavnicc koii ie postoiao u trenutku donoSenia

statuta, odnosno odlut<e sltupstine. Nadzorni odbor ne ntoZe

prcl<oraciti, niti u iednont elcntcntu, data ovlastenia.

Na ovolTl naiinu povecanja osnovnog kapitala zasnivaju se obienoelrisije (druga, treca) nePosredno nakon osnivanja drustva. I kod ovogpove|anja .1.;roLe se isklju-iti pravo prvenstva ako je cilj otvaranjei.otr',pot"ti;. (ulazan novih akcionara). U svemu se primjenjuju pravila

Iroja su izloLena kod osnivanja drustva.d) Povedaqie osnovne glavnice iz kapitala drustva (kapitalne

dobiti, rezer]vi, nerasporedene dobiti). SpecifiCnost ovog naeina

povccal'ja ogteda se u izvorinta iz kojih se vrci poveiatle' Ti izvori'su nafitatia dobit drustva, niagove rezerve (zakonske ilistatutarne) i zadrzana, a nerasporedena dobit. Tai l<apital drustva" prcbacuie- se u pravni rc2ittt osnovne glavnice' Da bi se

pou"runj" osnovnog kapitata ntoglo vrsiti iz rezervi ' sanl zakonpredvidi Xoii to najnranii iznos rezerve ntor4iu da dostignu (nPr.

I/lO ili tliO vrijednosti osnovnog kapitala), te da drustvo nUe

poslovalo sa gribitttorr. Odtttci skupstine prethode finansiiskiizujastaji o poslovarliu, zatint racun dobitl<a i gubitl<a.

2. Sntanjenie (redukciia) osnovne glavnice

t srnanjcnje osnovne glavnice predtnet jc pret eLno imperativnih normi

zaKona. Naime, postoje odredeni razlozi zbog kojih se vrsi redukcijaosnovnog kapitala diuStva, Sto tnoZe uticati na Pravnu sigurnostpotraZivor.rjr povjerilaca drustva ili na ve6 uspostavljene odnoseiztnedu akcionara, bilo u strukturi osnovnog kapitala ili uiescu u

upravljanju. ZaKon o preduzecitna predvidio je zastitu povjerilaca i

postup""Jl sa sopstvenim akcijama u sluiaju smanjenja osnovneglavni.. iZOP, el . 29,5O), dok je ostalu matertj, , cijelosti prepustiostatutarnoj regulati vi.

222 Akci o n a rsko /di o ni dko d ru Etvo

VaLno ie istaei da se prilikom smanjenja osnovnog kapitala on nernole smanjiti ispod zakonskog minimuma (2o.ooo DM).Dakle,stnanjenje se odnosi na umanjenje osnovne glavnice koja je odredenaugovororn o osnivanju, odnosno statutom. Smanjenje osnovneglavnice upisuje se u sudski registar. Postoji nekoliko naiina redukcijeosnovnog kapitala.

a) Redovno smaqieqje osn<rvne glavnice. Odtuku o snranjenjudottosi skttpstina drustva u kvoruntu koji je odreden za povecanjeosnovne glavnice. Ako postoji vise klasa akcija, svaka klasa dajesvoiu saglasnost. ZnaCajno je obezbjedenje poujeritaca drustva ial<cionara. Pa se predvida javno objavljivanje odluke o smanjenjuosnovne glavnice, Ltz poziv poujeriocinta da prtjave potraZivanja(dospiela i nedospjela). DruStvo prvo ntora izv6iti isptatu dospjelittpotraZivania, a za nedospjela pruZiti odgovarajuie garancije, uprotivnont, sud neie dozvoliti ttpis sntanjenja osnovne glavnice(ZOP. el. 3O). I akcionarinta ,sc pruia obezbjedenje, ati nakono b e z bj ed e nj a po uj e ri I ac a.

Tehnika redovnog smanjenja osnovne glavnice vrsi se operacijompovlaienja ili denotninacijom dionica. U javnom oglasu poziv4ju seakcionari da podnesu izvjeStaje sa raiuna kod registra. Poslije seobavlja operacija povlacenja ili denominacije, o kojima je bilo ranijerijeei. Prilikom smanjenja osnovne glavnice, prvo se povlacesopstvene akcije (Zo? , al. 29). lzuzetno, dozvoljava se smanjenjeosnove osnovnog kapitala ispod zakonskog minimuma, pod ustovomda se istovretrreno provodi njcgovo povecanje, po pravilu, ulozima unovcu. Smanjenje osnovne glavnice upisuje se u sudski registar i

javno objavljuje. Upis se ne tnoZe izvr5iti dok se povjeriocima neisplate potraLivanja ili ne pru2e valjane garancije, odnosnoobezbjedenje.b) Pojednostavljeno smanjenje osnovne glavnice. Radi se o

icdnonr sl<raienoltl postupku koji se preduzinta ako se smanjenjeosnovne glavnice vEi u svrh u pokrivanja gubitka ili prenosal<apitala u rezerve drustva. Odluka st<upstine treba da sadrii ciljsntanjenja l<apitala. Ako sc pokrivaju gubici, tada se oni prvontoraiu sanirati iz rezervi, iz onog dijeta koji prelazi zakonskuobaveznu rezervu (obiino 5o/o osnovnog kapitata), pa tek ako suone nedostatne, ntoZe se iti na sntanjenje osnovnog kapitala. Zaneizvtsene uplate akcija, ako se otplaiuju u ratanta, ne mogu seal<cionari osloboditi. Iiod sntanjenja kapitala dobit se ne ntoZeisplacivati al<cionarinta sva dok sa ne poknju gubici i ne namiizakonski iznos rezervi druStva. Postupal< snranjenja se provodi kaoi l<od prethodnog nacina.

Akci o n a rs ka,/ d i o ni i ko d ru Etvo 223

c) Smaqieqie osnovne glavnice povlaieqiem akciia. Ovai nacinsntanjenja osnovne glavnice moguce je koristiti sanlo ako ie u

statutu drustva takva naredba upisana (prinudno smanienie) iliako je drustvo stel<lo sopstvene akcije, pa te akcije nUe prodalou zakonsl<otn predvidenorTt roku. Izuzetno, odlukont akcionaraodredene klase mogu se povuci izkcrje te klase, iako nie bilopredvidcno statutont. Iilauzula u statutu o povlaee niu akciiatreba da je upisana (doncsena) prije entisije akciia na koie sepovlaacnie odrtosi.

Odluku o snranjenju donosi skupstina ili nadzorni odbor, ako toovlastenje ipra u statutu. Procedura je ista kao i kod redovnogsrnanjenJa osnovne glavnice. Akcionarima i'j. su akcije povuieneisplaCuj. ". odgovarajuca naknada, ali se ne mogu vrSiti isplate Prljenego 5to se izmire povjerioci. Osnovni kapital se smanjuje za ukupannotninalni iznos povuienih dionica.

3. Sticanje sopstvenih akciia

Akcionarsko dru5tvo moLe ste6i sopstvene dionice, ukupno najvise dolO% osnovne glavnice, sto je praksa i u uPorednim sistemima (ZO7'

af. 29).Uslovi sticanja i raspolaganje sa njima utvrduju se statutomdru5tva (ZO?, a|.26), Prema nasetrr Pravu, sto ukazuie na veliki pravnilibe ralizann neprimjeren u uPorednim pravima.

Sopstvene akcije se mogu steci direktno ili indirektno preko trecih licakoja se nala ze u naroe itom pravnom odnosu sa dru5tvom o e ijinr se

atriijapra radi. Pravila su, u principu, ista. Kao op5ta pravila vaLe ova:

druStvo ne moLe biti supskribijent svojih akcija; steiene sopstveneakcije mor4ju biti upla6ene u cijelosti; ako se stiiu uz naknadu.pf a6lnje se vrsi iz dobiti ili kapitalom iznad zakonske re'LeYve; drustvoi-,-ro1-2 otuditi sopstvene akcije u odredenim rokovima (obiino od I doJ godine). u protivnom ih mora povuci; iz sopstvenih akcija dru5tvune pripadaju nikakva prava (irnovinska niti upravljacka); sopstveneakcije se ne mogu uzimati u zalog. Zakoni preciziraju razloge kadadrustvo moLe steci sopstvene akcije, a to Su, obieno, ovi: radiotklanjanja Stete koja neposredno predstoji; kada se akcije Lele

ponud-iti zaposlenim; kada se akcije stieu besplatno ili je potraZivanjenenaplativo, te u slu-aju pravnog sljedbeni5tva. lndirektno sticanje

"oprtu"nih akcija postoji kada akcije druStva stiee: drugo lice koje radi

u svoje ime, a La raeun drustva (kornisioni odnos); drugo lice koje radiu ime i za raiun drustva e'j. akcije stiie (agenturni odnos),'supsidijarno druStvo ili drustvo u kome postoji ve6insko uceStematiinog druStva -ije se akcije stieu. U svitn tirn sluiajevima, akcije se

224 Akci o n a rs ko,/ d i o n i iko d ru Stvo

tnor4ju otuditi u propisanim rokovirna ili prenijeti na druStvo cije ijesuuz naplatu protuvrijednosti akcija.

PRESTANAK CLANSTVA. PROMJENA OBLIKADRUSTVA I PRESTANAK DRUSTVA

L Prestanak elanstva u druStvu

Ahcije koje su registrovane kod Komisije za vrijednosne papire surePrezentant elanstva u druStvu. Njihov prolrlet je slobodan jer vlasnikprodajom akcije realizuje svoja vlasniika prava. Kada akcionarPravnim poslotx proda ili prenese na drugog subjekta sve akcije kojeitrra u jednom drustvu, cijeli svoj udio, on tada prestaje biti ilandruStva. U nekim pravima, e lanstvo u drustvu se stiie satrovlasniStvom nad akcijama koje drju pravo glasa, odnosno njihovimprenosom prestaje ilanstvo.

S obzirotn na prirodu ovog tipa drustva (druStvo - institucrja) i ne-postojanjem personalnih veza izmedu elanova drustva i sa dru5tvom,kao Sto je slu-aj kod ortaakih druStava, prirnjena instituta iskljueenjaiz drustva se i ne postavlja. Ako do toga i dode, redovno je to ponekonr drugonr osnovu (povreda duZnosti, povreda tajnostiinfonnacija idr), a ne po osnovu ilanstva. Kao ikod ostalih tipova,ilanstvo u drustvu tnoZe prestati smrdu ilana fiziekog lica ili usljedsteeaja, odnosno likvidacije ilana pravnog lica.

Prestanak elanstva u drustvu fiziekog lica, uopSte, ne utiie na samodruStvo i njegov osnovni kapital poSlo je samo izvrSen prenos akcija(udjela) na novog elana, bilo pravnim poslom ili nasljedivanjem. Usluiaju prestanka clanstva pravnog lica prenosom uloga (akcija)Pravnim poslom ita iinjenica ne utiee na drur5tvo injegovu osnovnuglavnicu. Medutim, prestanak ilanstva ste-ajenr ili likvidacUom elanadruStva trtole, u odredenim sluiajevinra, imati odraza na osnovnikapital drustva jer udio steeajnog duZnika u dioniekom drustvu ulazi ustc-ajnu, odnosno likvidacionu lnasu dotadaSnjeg itana druStva.r"'t'E>ez obzira na to iz kog razloga dola zi do prestanka ilanstva u dru5tvunije potrebna nikakva odluka organa akcionarskog drustva.

' ''Z;.tkon o sted:rju i likviduci.ii. cl. -59. l.l9 - krlie: ZSL (Sl. novine FBiH broi2-]/98)

Akci o n a rs ko,/ d i o ni iko d ru Shro 225

2. Pron{ena organizacionog oblika dru1tva

Dionieko druStvo, kao dinamieka kategorija, moLe promijeniti svojorganizacioni oblik i preobraziti se (transformisati) u neki drugizakonom ustanovljen oblik privrednog dru5tva. Transformacija se vr3iodlukom skup5tine, odnosno voljom akcionara (uputstvo, tae . 9).Obavezna promjena oblika bice potrebna ako osnovna glavnicadionickog drustva padne ispod zakonskog minimuma. Transformacijuakcionarskog druStva bi6e praktiino teSko izvesti kada njegovedionice zvanicno kotiraju na berzi. U svakom slueqju, promjena oblikaovog tipa druStva neposredno utiee i na postojanje dionica pa senror4ju pribaviti dozvole i saglasnosti institucija kao sto su Komisija zavrijednosne papire i berza te izvrSiti brisanje odgovarajudih evidencijadionica u registu vrijednosnih papira.

Promjena oblika akcionarskog drustva u neki drugi ima sljededa op5tapravna dejstva: ne dolazi do likvidacije imovine ranijeg dru5tva;provodi se univerzalna sukcesija koja pravno znaci da na novi oblikdrustva prelaze sva dotadasnja prava i obaveze ranijeg dioniikogdruStva, odnosno novo dru5tvo postaje njegov pravni sljednik(transformacija ne dovodi do novacije); odrlavaju se sva steienaprava povjerilaca ranijeg akcionarskog druStva, ukljuiujuei i postoje6egarancije,' organi upravljanja konstitucija osnovrle glarmicesaobraZavaju se novom obliku drustva.

Postoje odredene specifienosti, zavisno od tipa drustva u koje seakcionarsko druStvo transformise. Ako se transformiSe u druStvo saogranieenom odgovornosti, odluka skup5tine ne mora biti jednoglasna(dovoljne su 2/3), jer clanovi novog druStva ne preuzimaju ve€u liinuodgovornost (ostaje ograniiena odgovornost do visine uloga).Medutim, ako se dionieko drustvo preobraLava u komanditno dru5tvoili komanditno druStvo na dionice ili u dru5tvo sa neograniienomsotidarnom odgovomosti, tada je potrebna saglasnost svakog onogilana koji, u novom tipu druStva, preuzirna pojaianu odgovornost(odgovornost cjelokupnom imovinom). Promjena oblika, u svimslueajevima, povlaei zakljueenje novog ugovora, promjenu statuta i

upis novog tipa dru5tva u sudski registar.

Ovdje se postavlja pitanje za6tite manjine: sta ako se neki od clanovaskup5tine izjasni protiv promjene oblika dioniekog druStva ili seuop5te ne izjasni? On tada ima pravo zahtijevati da druStvo otkupinjegove akcije uz isplatu praviene naknade vrijednosti tih akcija(Uputstvo, tai. t5). Rok za podnoSenje zahtjevaje 50 dana od danaodrzavanja skupStine.

226 A kci o n a rs ko,/ d i o n i i ko d ru Shro

5. Prestanak druStva

Akcionarsko dru5tvo, kao iostali tipovi druStva, moLe prestatisteeajem ili likvidactjom, ako su ispunjeni uslovi, s tim da se vr5if ikvidacija njegove imovine saglasno Zakonu o steiaju i likvidaciji.tt''iiDruStvo moLe prestati statusnom promjenom (spajanje, f uzija,cijepanje) kao i transformacijom u drugi tip privrednog drustva, ukojirn slueajevima se ne vr5i likvidacija imovine. Na dobrovoljnulikvidaciju dru5tva odlukom skupstine ili prestanak dru5tva usljedproteka vremena za koje je osnovano primjenjuju se zakonska pravilao likvidaciji (ZSL, il. 155). Izlaganja opstih pravila o steiaju, likvidacijii statusnim promjenama slijede kasnlje. S obzirom na pravnu priroduovog tipa dru5tva, ne postoje posebni osnovi njegovog prestanka kojisu karakteristiini za dru6tva personalnog tipa.

VI oRoANr AKCTINARSKII DRUSTwA

L Teorijski pristup

Organi upravljanja akcionarskog druStva, ukljueujuci i organe vodenjadruStva, lrlogu biti razlieito strukturirani, Sto zorno pokazujelegislativna praksa uporednih pravnih sistema, kao i rjeSenja u naSempravu. I os) Radi se, zapyavo, o tome koji je sistem (model)korporativnog upravljanja primijenjen u zakonodavstvu. Ceneralno, usvijetu danas postoje tri osnovna sistema upravljanja: angloamerieki,njema-ki i japanski, sa svojim varijantama. Bitne razlike izmedu tihmodela ogledaju se u strukturi i sastavu organa upravljanja, uies6uinstitucionalizovanih oblika kapitala, prvenstveno banaka, i u odnosusa sitnim dioniiarima, stepenu otvorenosti dru6tva, naeinuuspostavljanja kontrole druStva i pravilima vezanirn zainformisanle. ""'r

Upravljanje dioniikim druStvitna vrSe ulaga-i kapitala, investitori.Stoga je ono, prima vista, i'zraz vlasniike strukture ,,nad druStvom,,,

l"l' Vicl.ieti opXirni.je c'lilnove 92 - | l3 i 139

"''' Dot'ol.ino .ie uporediti rieierr.ia Zakona o preduze (intt iz 1988. i Zakona o preduze cintt iz1991. sa zakoninra doneseninr lokonr 1998.- Zttkon o bankanru, Zrkon o registru vri.iednosnih papira. Zakon oclrultvinta za uprar'l.ian.jenr fondovinra i o investicioninr fondovinra (Sl. novine FBiH bro,i

-te[)8)r"'" Opiirni.je. Geottrev N4zullo: "Upnrr,l.ian.je dionidkinr druitr.,inra - ul,od u osno\/nekoncepte'". USAID, Sara.ievo, oktobra 1998

Akci o n a rsko,/ d i o n i iko d ru Ehro 227

kao Sto je sluiaj i kod ostalih tipova poslowrih organizacija. U novijevrijeme, pravna teorija ide u pravcu napu5tanja teorije mandata premakojoj je skupStina ,,nqiviSi,, organ vlasti i upravljanja i koja dajerrrandat ostalim organima druStva. Zapravo, klasiena teorija o agencijipolazi od toga da su ulagaii principali, a organi druStva agenti. Teorijakao i zakonodavstva sve su viSe skloni stavu da se zakonom, a potomstatutom, jasno razradi polozaj i ovlaStenja svakog organa dru5tvaizrnedu kojih neCe biti hijerarhije. NapuStanje teorije o pravnojhijerarhiji organa akcionarskog dru5tva podrazumijeva da je svakiorgan ,,n4iviSi,, u okviru svoga zakonom utvrdenog pololaja, pyava,obaveza i odgovornosti. Time se su6tinski otvara prostor zapoja-avanje funkcije menadLmenta, shvatenog u ulem smislu kaoodbor direktora, upravni ili nadzorni odbor.r"7)

2. Sadasnje stanje regulative

Zakonodavni okvir uspostavlja strukturu, sastav, ovlastenja idrugarefevantna pitanja vezana za organe upravljanja i vodenjeakcionarskim druStvom. SadaSnje stanje regulative pokazuje da nijeuspostavljen jedinstven koncept strukture organa upravljanja tako dau dioniekim dru5tvima, zavisno od vlasnieke strukture kapitala(privatna ili mjeSovita), postoje razlieiti organi. To se ogleda uslijede6em: generalni zakonski okvir utvrden je Zakonom opreduzei,ima ( 1995). prema kojem su organi dioni-kog druStva:skupstina, upravni odbor, nadzorni odbor i direktor,'rou) ovaj okvirprimjenjuje se u dru3tvima koja imaju privatnovlasnicku strukturukapitala,' redukovan opsti pravni okvir (sadrZan u posebnimodredbama ZOP, al. 154- I 60) poznaje uprawri odbor, nadzorni odbor i

direktora, jer funkciju skupstine vrSi upravni odbor,' redukovani prawriokvir primjenjuje se na dru5tva koja u cijelosti ili djelimieno imajudrLavni kapital, a koja trebaju da postanu privatna.

Posto nrje donesen novi zakon o poslovnim/trgovaikim dru5tvima,nrje uspostavljen opsti zakonski okvir strukture organa akcionarskogdruStva. No, zakoni (lex spetialis) doneseni tokom 1998. godineukazuju u kojem pravcu ide uspostava nove strukture organadioniekih druStava, a to je: skup6tina, odnosno osnivaei, nadzorniodbor, direktor uz postojanje posebnog organa kontro1..rol;) Identicnarje5enja predvidaju propisi kojirna treba da se uspostavi struktura

"'" Hrrrv C-i, Henn. op. cit. str. 3.13

"''' zoP. dl. -]l-.18. te zoB ( 1998), dl.19t\'\)) Z'L investicione fbndove i registar vri-iednosnihtupr;.n'l.ian.je fondovinra i investicioninr fondovinra i

ko.ii funkcionilu klo dionidka druXtva.

papira vidjeti: Zltkon o druXtvima za

Zakon o registru vrijednosnih papira,

224 A kci o n a rs ko,/d i o ni iko d ru Stvo

dioniikih drustava nakon pravednog procesa privatizacije.rtot Sobzirom na to da projekcija buducih rjeSenja zalnona o priwednimdruStvima ide u istom smjeru, mi iemo u daljim izlaganjima organaprihvatiti tu koncepciju, mada ona nije do kraja izvedena.

3. Skupstina

Ceneralno, skup5tina akcionarskog drustva je obavezan organupravljanja koju eine svi akcionari, kao trajni ulagaci kapitala, i kojaizraLava ukupnost volje akcionarskog druStva. Preciznije, skupitina jereprezentant volje akcionara u kojoj meritorno odluiivanje, u okviruzakona i statusa, imaju vlasnici akcija sa pravom glasa. U starijojpravnoj teoriji, koja istiee princip hijerarhije organa dru5tva, skupStinase definiSe kao vrhovni organ upravljanja, najvi5a vlast, odnosnojedini suvereni organ akcionarskog drustva."') lstina, n praksi ona nefunkcioniSe kao najvaLniji organ, kako bi se oiekivalo prema njenompravnom odredenju. Ovo zbog toga sto se rijetko sastaje, kao i zbognemogu6nosti ili nezainteresovanosti svih elanova drustva da seaktivno uklju-e u rad, a zatim i zbog njihove nedovoljne strucnosti.

Pojnrovno znaLenje skup5tine ukazuje na slijede6e karakteristike:skupStina je obavezan organ dru5tva,' ona je organ svih dionicara jermogu ueestvovati u njenom radu; odluke donose, u pravilu, akcionarivlasnici akcija sa pravom glasa; nadleZnost, funkcionisanje i

odlucivanje skup5tine j" u granicanra 'zakona i statuta drustva, Sto jeu skladu sa teorijom o pravnoj regulaciji (unaprijed) organaakcionarskog druStva.

Postoji razl iiito klasificiranje skup5tina akcionarskog druStva. Osnovnikriterij jeste nacin sazivanja, a rjede i vrste nadleLnosti. Uporednaprava razlikuju: generalnu, redovnu i vanrednu (englesko) ili redovnu ivanrednu (kontinentalno) pravo. Ceneralna skup5tina je, u principu,osnivaika koja se saziva na naiin i u rokovirna preciziranim zakonom.Redovna je ona koja se saziva polugodiSnje ili godiSnje, u normalnimokolnostima za pitanja iz redovne (ustaljene) nadleLnosti."') Vanredna

rrt)t gputstvo o obavezninr elenrentinra privrenrenih pravilu dionidkog dru(tva donesena odLJlrravnog odbora Agenci.ie za,privtttizaci.ju u FBiH (Sl. novine FtsiH bro.i 26198).rrr) Barto( dr Milan: "Privatno pravo", Beogntd. 1934, str. 195; Strezoski dr Strezo:"Trgovr.rc. trgovadko druXtvo i n.jihovo udruZivan.ie u kupitalistidkinr zenrl.janra". Pravnifakuftet. Novi Sad. 19J7, slr. 107; Vrbuni6 dr Jura.j: "Trgovadko zlkonoslar,l.ie", Zagreb,1909. str. 57; Prica dr Rado.ie: "C)rganizacioni oblici direktnih inostranih investici.ia", lnstitutdrultvenih nauka. Beograd. 1976. str. 76

"') TZBiH (1883). dl. l8l-193. sponrin.ie slrnro Gluvnu redovnu skupitinu

A kci o n a rs ko,/ d i o n i iko d ru Shro 229

skupstina se saziva,,prema potrebi", a najie56,e kada iskrsnu iznimnesituacija ili kada se druStvo nade u posebnim okolnostima. Kod oveskup5tine zakonom ili statutom je prosiren krug sazivaLa (nadzomi odbor,akcionari koji zastupaju odreden procenat osnovnog kapitala i dr).

NaSe pravo poznaje tri vrste skupStine: osnivaiku, koju sazivajuosnivaei o pitanjima ve'zanirn za osnivanje dru5tva, o cemu je bilorijeei ranije (ZOP, el. 23,24); redovnu skupstinu, koja se sazivanajmanje jednom godi5nje od strane upravnoglnadzornog odbora,'r''')vanrednu skupstinu, koju mogu sazvati akcionari koji imaju 2Oo/o

akcija u drustvu.r14) Razlozi za sazivanje vanredne skup5tine utvrdujuse statutom dru5tva. Ukoliko razlozi nisu utvrdeni statutom, Premazakonu, razlozi su ovi: da se dopuni dnevni red skup5tine, postavepitanja predsjedavajui,em o stanju i radu dru3tva, odredi vjeStak koji6e pregledati poslovne knjige ili da se postavi zahtjev za likvidacijudrustva, ako postoji zloupotreba prava ve6ine na Stetu manjine,r-ninoriteta (ZO?, e l. 55).

Sastav skupstine (redovne ili vanredne) iine svi dioniiari (ZO7, al. 55),bez obzira na klasu akcija koje im4ju.rr'sr Sastavni dio ,,dioniiarskedemokratije" jeste ueestvovanje dionieara u radu skup5tine. Dakle,osnov elanstva u skup5tini jeste uloZeni kapital u dru5tvo, a nezaposlenje ili angaLovani rad. U sistemima gdje jedno lice moZe drZatisve akcije drustva, funkciju skupStine vr5i taj jedini akcionar. Obienose za ueeSee i odlucivanje na skup3tini zahtijeva prezentacija doKazao vlasnistvu na dionicama odredeno vrijeme pnje odrLavanja (5O,

odnosn o 45 dana). Vjerodostojan dokaz jeste izvod sa vlastitog raiunadionieara koji on ima kod registra vrijednosnih papira.

Dioni1ar moLe u radu i odluiivanju na skupstini uiestvovati licno iliputem punomoinika, Sto je iest slueaj sa sitnim (malim) dioniiarima.Punomot za zastupanje na skup3tini se daje u pisanoj formi, propisnoovjerena, a koja moLe biti data za jedno ili vise zasjedanja skup6tine.Redovno se statutima drustva predvida da punomo€ ne mozesadrLavati obavezne instrukcije ili ograniienja za punomoi,nika, negotreba da sadrLi generalna ovlaStenja.

Za funkcionisanje skupstine relevantna su, izmedu ostalog, slijedecapitanja: sazivanje, obavje5tavanje o dnevnom redu, te mjestu i

I I '' [J putstr,o... tad.6

" '' Pr.nrl Uputstvu (tad.7) pri.iedloglukci.ju sii pravotlr ghsa. Ako nadzornirreposredno.Itrt

1.,; nekinr pravinru (unreridko) dlansn,o u druitvu inutiu akcionari ko.ji pos.jeduju akcije sa

pri.rvonl glrsa.

nrogu dati akcionari ko.ji reprezentu.iu viSe od I0o/o

odbor ne z.rklrte skup5tinu. oni .ie tada mogu zak'azdti

23o Akci o n a rsko,/ d i o ni iko d ru Shro

vremenu odrlavanja, kvorum rada i odlueivanja, rukovodenje radomskupstine, nadleZnosti, glasanje i prigovori na odluke skupStine.

Prvo pitanje odnosi se na sazivanje skupStine. Skupstinu po redormomtoku stvari saziva nadzorni (upravni) odbor, a L) zakonom predvidenimstuiajevima i organ revizije, sud ili likvidacioni upravnik.t"') Kao Sto jereeeno, i akcionari koji predstavljaju odreden procenat kapitala uosnovnoj glavnici takoder mogu sazvati skup5tinu, putem nadzornogodbora, a potom neposredno. TroSkovi odrLavanja skupstine padajuna teret drustva

Drugo pitanje tice se obavje5tavanja elanova skup6tine o dnevnomredu, mjestu, wemenu i po-etku rada skupstine. U principu, skupStinase odrLava u sjediStu druStva. U pogledu obavjeStavanja pozitivnipropis je odredio slijedeie: obavijest o odrZavanju skupStine oglaSavase, najmanje jedanput, u dnevnom listu i to najkasnije 50 dana prijedatuma njenog odrLavanja; dionieari se mogu i lieno obavijestitiputem poSte, telefaksom ili putem elektronske poSte; obavijest morada sadrZi sve tae ke dnevnog reda skupStine j"r one koje nisuobjavljene ne mogu biti predmet odlueivanja; dopune dnevnog redamoraju se pismeno dostaviti, najkasnije B dana pnje odrZavanjaskupstine."t) Statutom drustva ova materija se detaljnije reguli5e.

Treee pitanje odnosi se na kvorum rada i odlueivanja skup3tine. Zarad i odlucivanje na skup5tini potrebna je prisutnost akcionara kojipredstavljaju vise od 5Oo/o akcija sa pravom glasa. Ako po isteku 6Ominuta od za|r.'azanog vremena za poietak rada skupStine ne postojipotreban kvorum, skupStina se odgada. Najranije 15, a najkasnije 50dana od prvobitno zakazanog odrZavanja skupStine, nadzorni odbor jeduLan javno objaviti ponovno sazivanje skupStine. Ako je prilikomodluiivanja postignut jednak broj glasova, ve6ina je tamo gdje jeglasao predsjedavajui,i skupStine. U nekim situacijama, odredenimzakonom ili statutom druStva predvida se dvotrei,inska ve€,inazastupljenih dionica sa pravom glasa (odluiivanje o statutu, prestankui promjeni oblika drustva). Clasanje u skupStini se vrSi putemglasaikih listi6a, za svako pitanje, zaokruLivanjem odgovora ,,2d" ili,,protiv". Svaki glasacki listic sadrLi ime ili firmu akcionara i brojgfasova kojim raspolaLe. Rezultate glasanja utvrduje posebno tijelo -

odbor za glasanje koji imenuje nadzorni odbor.rrt')

rit') Svajcarski zakon o obligaci.janra, tl.6L)L), Njemadki zakon o akcionarskim drultvinra, dl.l2l, Francuski trgovadki zakon, dl. 153rr/) Uputstvo ... tad.3I lt' Uputstvo ... tad.8.10,1 1

Akci o na rska,/di o niiko d ru Stvo 231

NadleZnost skupStine proizlazi iz njenog polozaja, kao organa kojiizraLava ili repyezentuje ukupnost volje ulagaea kapitala, vlasnikadrustva. Stoga ona odluiuje o strate3kim pitanjima koja treba da serealizuju u odredenom periodu, bilo do narednog zasjedanja ili zaduLi period. U uporednim pravima je op5ta tendencija da senadleZnost skupStine smanji, iime se Siri prostor za delovanjenadzomog odbora i direktora (menadLera).

NadleZnost skupStine obiino se dijeli na zakonsku istatutamu.Zakonska nadleZnost obuhvata pitanja koja su zakonom izrieitostavljena u njen djelokrug odlucivanja. Statutarna nadleZnostodredena je voljom same skupStine ne dirajuei samostalne zakonskenadleLnosti drugih organa (nadzornog odbora, direktora).

Prema pozitivnom pravu,"") u zakonsku nadleZnost skup6tine ulaziodluiivanje o sljedecim pitanjima:

I . statutu, njegovim izmjenama i dopunama;2. poveianju i sntanjenju osnovne glawtice (osnowtog

kapitala);3. emisiji dionica postojeee iste klase i/ili emisiji dionica nove

ili novih klasa;god i s nj e m fi n an sij s ko m i zuj eE taj Lt s a i z uj eSt ai i m a n ad zom o godbora i lica i organa za reviziju;raspodjeli i upotrebi dobiti i splati dividende;pokricu gubitaka;spajanju sa drugim druStvima i pripaianiu drugih druStavadioniikom druStvu ili dioniikog drustva drugom druStvu,osint spajanja ili pripajanja supsidiiamog druStva;prestanku ili odjeli druStva;pro ntj e n i o b I i ka ( t ran sfomt acij i ) d i o ni i kog d ruStva ;kupovini, prodaji, zan{eni, uzimaniu u lizing i drugimtransakcijanta sa intovinom, bilo direktno ili psredstvomsupsidijarnih dru1tava u toku poslovne godine, u obimuveiem od 35o/o knjigovodstvene vriiednosti ukupne imovinedrustva;prodaji i kupovini imovine iija je vriiednost izmedu l5o/o i

55o/o knjigovodstvene wijednosti ukupne imovine dioniikogdruStva, ako takva transakciia nUe prethodno odobrenajednoglasnom odl ukonr nadzornog odbora;

12. izboru i raz{eEenju ilanova nadzomog odborapojedinaino;

15. izboru lica i organa za reviziju;

""'ZOP. dl. 37. ZOB. dI.30, Uputstvo ... tad.9 i 1O;TZBiH. dl. 189, Vrbanii dr Jura.i,

op.cit.str. 6l, Strezoski dr Strezo, op.cit.str. 107. stariia literatura

4.

5.6.7.

B.9.I O.

II.

232 Akci o n a rsko /d i o n i dko d ru Ehro

14. osnivaniu, reorganizaciji i likvidaciji supsidijamih druStavate odobravaryju njihovih statuta;

15. naknadama elanovima nadzornog odbora i lica za reviziju:16. drugim pitanjima bitnim za poslovanje druStva u skladu sa

zakonom i statutom drustva, a koja po svojoj prtrodispadaiu u nadleZnost skupStine (emisiji obveznica i drugihdugoroe nih papira, povecanju i smanjenju osnovnogkapitala kontrolisanih druStava, zakljuiivanju ugovora ovladanju, Iizingu drustva, zajedniekoj dobiti i dr).

Jedno od najaktuelnijih pitanja u uporednim pravima jeste zaltitamanjine (minoriteta), matih dioniiara. Pravila o zaStiti manjine upozitivnom pravu ogledaju se, naroeito, u slijededem: pravo zahtijevatida se sazove skupStina; pravo na dopunu dnerrnog reda; pravozahtijevati reviziju vanjskog revizora,. pravo pobijanja i traLenjaponiStenja odluka skupstine, zatim, pravo zahtijevati od druStva daotkupi njegove dionice. Ako je akcionar na skupStini glasao protivodluke, a ona je usvojena, on ima pravo u roku od 5o dana od danaodrLavanja skup5tine, staviti zahtjev da druStvo otkupi njegove akcijepo prosjecnoj trZisnoj cijeni, koja je bila posljednjeg mjeseca. t'")Inaie, specijalni zakoni iz oblasti finansija sadrle niz odredaba ozaStiti in vestitora.t")

Uporedna prava daju mogu6nost fleksibilne organizacije radaskupstin e za velike kompanije. Ako je druStvo emitovalo vise klasadionica, statutom se moLe predvideti organizovanje specijalnihsastanaka dioniiara svake iste klase dionica (class meeting). Onimogu odlueivati samo o pitanjima koja se tieu te klase akcija.r22)

4. Nadzorni odbor

Za organ ili organe upravljanja koje bira i razrjeSava skupstinaakcionarskog druStva ne postoji unificirano rjesenje, niti naziv uuporednim pravnim sistemima. Zapravo, prawri poloLaj ovog ili ovihorgana, u najved,oj mjeri, daje osnovna obiljezja modelima(sisternima) upravljanja koji su danas poznati u svijetu. U odnosu naove organe postoji: jednostepeni ili jednoslojni model u kojemskupStina bira jedan organ (nadzomi odbor, odbor direktora,direktortjum) i dvostepeni ili dvoslojni model (sistem) odbora gdje

ttt" ZOP. dl. 35, Uputstvo ... tad.l5''" ZOY, (1. 109-120, Zakon o konrisi.ji za vri.iednosne papire. dl. ll i l? ko.ja, iznreduostalog. propisu.je standarde z'azu\titu dionidara - tad.20. ZOB, dl.2l. Zakon o druXtvinra zaupravl.janje fondovinta i o investicionint fondovinra. dl. 78 i t20, narodito.'"' Harrv G.Henn, op.cit.str. 370

A kci o n a rs ko,/ d i o n i iko d ru Shro 233

postoje dva odbora (nadzorni i upravni) istovremeno, karakteristiianza njemacko i starije francusko pravo.

U na5em pravu danas uporedo egzistiraju jednostepeni sistem gdje seovaj organ upravljanja naziva nadzomim odboromr2'r) 62s i dvostepeni(dvoslojni) sistem, u kojem se on naziva upravnim odborom,tz'i) po3tou njemu postoji i nadzorni odbor, ali sa bitno razlieitim poloZajem.lzloLicemo nadzorni odbor prema jednostepenom (jednoslojnom)sistemu, poSto se ta koncepcija kao i naziv organa preferiraju de legeferenda.

Kao sto nrje jedinstvena u samom nazivu i koncepclji uporednopravna teorija nije jedinstvena i u definisanju poloLala ovog ili ovihorgana. Tako se smatra da je to organ upravljanja ili organ izvr5enja iliorgan izvrsenja i poslovodstva. r2'5) ?olazeci od pozitivno pravnihrjeSenja moLe se dati sljedei,a definicija nadzornog odbora: on jeobavezan i struean organ akcionarskog druStva koji bira i razrjeiavaskupStina, a koji vr5i funkciju upravljanja druStvom izmedu njena dvazasje danja i donosi meritorne odluke iz domena operativnogu pravljanja i strategijskog poslovodstva.

Osnovna obiljeZja ovog organa su: obave'zanje organ dru5tva; strui,anje organ iiji elanovi nroraju imati odgovarajuca struina i profesionalnaznanja i iskustvo; bira ga i razrjetava skup5tina; upravlja druStvomizmedu dva zasjedanja skupStine; meritorno odluiuje iz domenaoperativnog upravljanja i strategijskog vodenja drustvom,. stoji podkontrolom skup5tine, ali ikontroli5e rad direktora, odnosno upravedru5tva. Nadzorni odbor je samostalan i nezavisan organ u okviruzakonom i statutom utvrdenog njegovog poloZaja i funkcrja.

Redovno se zakonom odreduje minimalni broj e lanova nadzornogodbora, ali vrlo eesto imaksimalan. Statutom druStva, u svakompojedinom sluiaju, odreduje se taean broj -lanova tog organa. Una5etn pravu, nadzorni odbor mora imati najmanje predsjednika i dvailana (tri lica). Skup5tina bira svako lice poimeniino, ali i razrjesavapoirnenicno jer je odgovornost pojedinacna i liina. Statutom dru5tvantoLe biti predviden zamjenik predsjednika ili nacin odredivanja licakoje zamjenjuje predsjednika nadzornog odbora. Predsjednik i clanovinadzornog odbora evidentiraju se kod Konrisije za vrijednosne papire

''"'Zlkon o druitvinraza uprar,l.jan.je tbndovinra io invesricioninr fbndovinra, dl.9; Zakon oregistru vri.ieclnosnih papira, dl.8-12; Uputstvo ...pod d), tad. l-8"" zop. dl. .18--10; zoB. dl. 29 i i0rr)) Dr Hernrann Hainrnrerle, op.cit.str'.554-578; Geoffry Muullo. op.cit.str. l2;Strai,nick1,'drMilorad. op.cit.str.278; BartoI dr Milan, op.cit,str'. 183; Vrbani6 drJurai. op.cit.str,61.

234 Akci o n a rsko / d i a ni dko d ru Etvo

poSto pripremaju i potpisuju prospekt (potpisuju izjavu), ako se wSiemisija dionica putem javne ponude (ZV?, al. 23).

U nadzorni odbor akcionarskog dru5tva moLe biti izabrano lice iz redaakcionara (ulaga-a kapitala) i lica iz reda struinjaka koji nisuakcionari, ukoliko ne postoji konflikt interesa. Sto se tice zaposlenih,neki zakoni izriiito zabranjuju da zaposlena lica budu elanovinadzornog odbora.I 2(;) Radi spreiavanja konfl ikta interesa, predsjedniki ilan nadzornog odbora ne moLe istovremeno biti: direktor dru5tva iliilan drugog organa koji mu daje status lica od uticaja (uticajneosobe), direktor drugog dru5tva, banke, osiguravajuCeg dru5tva,dru5tva za upravljanje ili investicionog fonda. t") Razumrje se, za clananad'zornog odbora ne moLe biti izabrano lice koje je osudivano zakriviena djela protiv imovine ili mu je izree ena mjera zabraneobavljanja ove duZnosti.

l{andidate za predsjednika i clanove nadzornog odbora moLepredloZiti akcionar ili grupa akcionara koji predstavlj"j" najmanje 5o/o

akcija sa pravom glasa.'"t' Ovo treba tumaeiti tako da se ne moLepredf oZiti kompletna lista kandidata za nadzomi odbor. Svakopredf oZeno lice mora dostaviti pisanu izjavu u kojoj prihvatakandidaturu. Prijedlog kandidata mora biti dostavljen akcionarima zaskupstinu.

Kao Sto je vei izloLeno, predsjednik i ilanovi nadzornog odbora bir4juse glasanjem. Svaka akcija sa pravom glasa nosi ukupan broj glasovajednak ukupnom broju e lanova nadzornog odbora koji se biraju,ukljueujuci ipredsjednika. Ukupan broj glasova koji nosi svakiglasaeki listic rasporeduje se ravnomjemo na sve kandidate iija imenasu zaokruZena na glasaikom listiiu (sa ,,2a"). Predsjednik nadzornogodbora je kandidat koji je dobio najviSe glasova, a clanovi su oni kojipo redoslijedu imaju najveci broj glasova. Predsjednik iilanovinadzornog od bora zakljueuju ugovor sa druStvom, koji odobravaskup5tin a.I2tt\

Prerrra valecim propisima, duZina mandata nadzornog odbora jerazlieito odredena: jedna godina ili cetiri godine ili je to prepuStenostatutu druStva. '''") lsto lice moLe biti izabrano za predsjednika ilielana nadzornog odbora vise puta, bez ogranieenja. Uporedna pravadaju mogu6nost kooptiranja jednog broja ilanova, ako je neki od

'-'''' Zukon o <lrultvinla za upravlian.ie fbndovinra i o investicioninr fondovima, dl. l9r'ri ) lJputslvo pod d). tad. -l

'"' lJ1>utstvo pod d). tad. ]"'"ZOP, dl. -l(.); lJpulstvo .. . pod d), tad. I i-]t""ZOP. dl. 16, ZoB, dl.3l, Uputstvo. ...podd), tad. I

A kci o n a rska,/ d i o n i d ko d ru SLvo 23s

elanova prestao obavljati duZnost u nadzornom odboru. Obnoviti sewtoLe samo dio, a ne cijeli nadzorni odbor j.r to onda znaLiuspostavljanje novog organa u drugaiijem personalnom sastavu.Mandat ilana i predsjednika nadzornog odbora rnoLe prestati: istekommandata, ostavkom, odlukom skup5tine, smriu ili nesposobnoStu zaobavljanje funkcije (invaliditet, gubitak poslovne sposobnosti), kao i

razrje5enjem cijelog nadzornog odbora. Uslove za razrjeSenje redovnoutvrduje statut druStva.

U pogledu funkcionisanja nadzornog odbora vaLno je istaci sljede€,e:nad'zorni odbor radi u sjednicama koje saziva injima rukovodipredsjednik; predsjednik sjednice zakazuje na svoju incijativu ili nazahtjev direktora drustva ili na zahtjev najmanje dva ilana nadzornogodbora; sjednice se odrLavaju najmanje jednom u tri mjeseca. t'tt)

Sjednici prisustvuju lica po pozivu.

Nadzorni odbor donosi odluke natpolovienom ve6inom ukupnog brojaelanova, ukljue ujuci i predsjednika. ''") lnkompatibilno je glasanje opitanju koje se lieno odnosi na e lana nadzornog odbora.

Nadzorni odbor akcionarskog drustva: r't'-)

t . nadzire poslovanje druStva;2. nadzire rad direktora;5. usvaja izujestaj direktora o poslovanju po polugodiSnjem i

godisnjent obraCLtnLr, sa bilansonl stanja i bilansom uspjehai i zujeStajent revi zijc ;

4. podnosi skupitini druStva godisnji izujestaj o poslovanjudrustva koji obavezno ukljuiuje izujeStaj revizije, izujestaj oradu nadzornog odbora i plan poslovanja za narednugod in u,'

5. intenuje irazrjeSavasntjernice;

6. predlaZe raspodjelu ipokrtvanja gubitaka;

7. odobrava kupovinu, prodaju, zantjenu, uzintanje u leasing idruge transakcije sa intovinont, direktno ili posredstvontsttpsidijarnih druEtava u toku poslovne godine u obimu odI 5o/o do 33%o knjigovodstvene vrijednosti ukupne intovinedrustva. Ako se radi o prodaji ili kupovini, treba da jepostignuta jednoglasnosnost nadzornog odbora, uprotivnont , odl ultu d onosi sku pstina;

i'r' lJputstvo , . 1;od d). rad. 5rrr' Upulstvo . . . pod d). tad. 5t"'Z()l>. dl. -10. Uputstvo. . . .pod d), txi.6

direktora druStva, daje upute i

nae in upotrebe dobiti i naiin

236 A kci o n a rsko,/ d i o ni iko d ru Stvo

B. donosi opSte pravne akte drustva, osim statuta i aktadirektora;

9. saziva skupstinu druStva:I O. obrazuje stalne odbore i komisije i powemena tijela,

utvrduje njihov sastav i zadatke;I | . brine se za izv6enje odluka skupStine;12. odluiuje o drugim pitanjima, saglasno zakonu i statutu

drustva, koja po prirodi stvari dolaze u nadleZnostinadzornog odbora.

Nadf eZnost nadzornog odbora proizilazi iz njegovog pololaja i odnosaprema skupstini i direktoru, odnosno upravi. lzlozeni djelokrug radautvrden je propisima, kao minimalni okvir nadleZnosti i on sestatutom drustva moLe pro5iriti.

Predsjednik i elanovi nadzomog odbora imaju fiducijarne duZnostikoje proizilaze iz prirode njihove funkcije koju obavljaju. Zato ova lica:inraju duZnost da svoja ovlaStenja i odgovornosti izvrSav4ju u skladusa interesima dioniiara i dioni-kog druStva,' ne mogu obavljati poslovei aktivnosti koje su konkurentne djelatnosti druStva bez obavje5tenja i

saglasnosti svih ostalih elanova nadzornog odbora,' prilikompredlaganja emisije novih ili otkupa vlastitih dionica drustva i drugihvrijednosnih papira, duLna su saopStiti sve bitne informacije koje seodnose na poslovanje dru5tva; duZna su prijaviti nadzornom odborusvaki direktni ili indirektni finansijski interes u drugom pravnom licusa kojim dionieko dru5tvo ima ili namjerava stupiti u poslovni odnos,u kojenr slueaju 6e biti isklju-eni iz odluiivanja; imaju pravo i duZnostzahtijevati od direktora sve in formacije o poslovanju dioniikogdruStva.l''a)

U slue aju neizvr5enja ili neurednog izvrSenja svojih duZnostipredsjednik i ilanovi druStva solidamo odgovaraju za naKnadu Stete,af i se rnoLe utvrditi i pojedinaina odgovornost. Za prekrsaj fiducijarnihduZnosti, takode, postoji odgovornost svakog elana nadzornog odboraiz osnova prouzrokovanja Stete. TuZbu moLe podnijeti direktor u ime i

za raiun drustva ili dioniiari u svoje ime, a za raeun drustva (actio prosocio). Predsjednik i elanovi nadzornog odbora mogu, u odredenimslue ajevima, potpasti pod krivienu odgovornost, ako povrijede svojeduZnosti (kriviina djela protiv privrede i kriviena djela protiv sluZbenei druge odgovorne duZnosti;. I rs' Njihova odgovornost mo/e bitiadrnin istrati vno kaznene prirode, odgovornos t za privredni prestup.''t")

rr'' Uputstvc) . . pod d). tad. 6rtt' Krividni zakon Federaci.ie BiH - glava XXIV. glar,,a

'''" \iicl.ieti npr. ZOV, dl. l)7, 128. ZOB, dl. 6-5.

tuprar'l.ian.ie fonclovinra i o investicioninr fonclovinra. dl.

XXXI (Sl. novine FBiH bro.i 4-ll98)67 nitrodito Zakon o drultvinrJ zLr

t-16.

Akci o n a rs ko,/ d i o n i iko d ru Stva 237

5. Direktor/uprava druStva

OpSti princip akcionarskog prava usvojen u uporednirn pravnimsistemima jeste da, pored skupstine, obavezno postoji organupravljanja (nadzorni odbor, upravni odbor, odbor direktora) kao i liceili lica koja vrse funkciju operativnog vodenja druStva ili menadZmentu uLern sntislu.'t7) Razlicita je pravna organizacija vodstva, odnosnornenadhnenta. ?remajednom sistemu, organ upravljanja imenuje, odsvojih elanova i djelimieno neclanova, izvrSne direktore kojim obiinorukovodi predsjednik organa upravljanja koji je ujedno i predsjednikkotnpanije. Prema drugom sistemu (modelu), organ upravljanja(nadzorni odbor) imenuje direktora, a na njegov prijedlog i izvrsnedirektore, koji eine menadlment druStva, u uZem smislu (uprava).

Manja dru5tva mogu imati jedno lice kao direktora dru5tva. lnaee, ustrulrturi menadLmenta vazno mjesto inraju i druga lica (egzekutivadruStva) kao Sto su sekretar dru6tva, treasurey, raLni opunomo6enici,if i viSa rukovodna lica imenovana iz reda zaposlenih (officers).

ToloZaj ovog organa, u naSem pravu, odreden je op5tim pravilirna kojavaLe za sva trgovaika drustva, kao i specijalnim pravilima koja kazu:preduze6e/druStvo ima poslovni organ koji imenuje organ upravljanjasaglasno ugovoru ili statusu druStva. U akcionarskom dru5tvu,poslovni organ je, po pravilu, direktor koji organizuje rad, rukovodiposlovanjem, zastupa i predstavlja druStvo i odgovara za zakonitostrada. "ttt'

Organizacija vodenja, odnosno poslovodenja drustva, dakle, moZe bitipostavljena tako da: direktor (generalni direktor), kao individualniorgan, irnenovan od organa upravljanja vodi drustvor 5l)) ili da poreddirektora organ upravljanja saglasno statutu drustva imenuje i drugalica (izvrSne direktore) koji na kolektivnoj osnovi, a u okvirurazdijeljenih funkcija, vode dru5tvo (uprava, direktorij i sl). Osnov zalormiranje i postojanje kolektivnog organa j" u statutu dru5tva.

Direktor, odnosno generalni direktor banke, ne moLe biti ilan organaupravljanja banke (ZOB, el. 55).Takode, u dru5tvima u kojima jedrLavni kapital, u cijelosti ili preteZno, on ne wtoze biti ilan organaupravljanja (ZO?, e l. I 59). Obavezan je prisustvovati sjednicama

i{/) [J nrenudZnrerrt strukluru u iirenr snrislu. u oclredeninr sluda.ievinra, ulize: kreditori.dioniduri. pronrotori. lrgunfi i clrugo izvrlno osobl.ie firnre - Harrv G. Henn, op. cit. str. -l4J'"'zop. il. 9. -16 i 1l.zoB. dl. .]J i dal.ieii''rr tJ druilvintt ko.ia inririu nr.ielovilu slrukturu kapitul:.r (drZavni i privatni), direktorlinrcnu.ie orgiln upravl.jlur.ja uz prelhoclnu suglirsnost nitclleZrrog drZavnog organa opXtine.krurtonu. Fecleraci.ie (ZOP. dl. 159).

234 Akci o n a rska,/ d i o n i iko d ru Stvo

nadzornog odbora, davati podatke i informacije, kao i druga Pozvanalica. Organ rukovodenja ili njegov clan mogu biti akcionari, sto je i

najiesci slue aj u praksi. Priroda pravnog odnosa direktora iligeneralnog direktora ili predsjednika kolektivnog organa (uprave) jesporna. Da li je to odnos mandatno-pravne prirode ili sluZbene?Prevladava prvo stanovi5te, pa njegov pololaj i odgovornosti trebaprosudivati po pravnim pravilima o lrlandatu. lsto vrijedi i za clanovelrolektivnog organa (uprave), ako su imenovani od nadzornog odbora.

Karakter i znacaj funkcije vodenja (rukovodenja) odreduje nadleZnostovog organa koja je raznovrsna i sloZena, maksimalno operativna. U

osnovi, ona mole biti zakonska - zakonski okvir nadleZnosti i

statutarna koja razraduje zakonsku nadleZnost. Zakonski djelokrugobuhvata:

I . organizovanie rada u druStvu,2. rukovodenje poslovanjem druStva u konte smislu podnosi

i zujestaie nad zornont odborlt,5. donosi pravna akta koja se odnose na organizovanie rada i

ru kovode nie posl ovanie nt,4. izvrsava odluke skupstine i nadzornog odbora'5. zastupa i predstavlja druStvo, kao zakonski zastupnik,6. ryjesava, u okviru zal<ona i statuta, pitania zaposlenih,7 . odgovara za zakonitost rada druStva i preduzima mjere radi

zitstite zakonitosti,B. odluCuje o svirtr pitanjinta koja nisu u nadleinosti skupstine

i nadzornog odbora.

Za vrsenje svojih funkcija individualni organ rukovodenja, kao i

predsjcdnik iilanovi kolektivnog organa (uprave), odgovorni supojedinaeno i kolektivno. lpak, odgovornost La vodenje druStva je,prima vista, individualna i liina. Odgovornost moze proiste6i u slueajuneizvrsenja ili neurednog izvrsenja duZnosti, a ogleda se Ll, PremadosadaSnjoj praksi, organizaciji vodenja ili poslovodenja druStvapostavljenaoj na individuatnoj osnovi. U tom pravcu idu rje5enjaspecijalnih zakona koja se odnose na banke, osiguravaju6a dru5tva i

druStva za upyavljanje fondovima (ZOB, al. 29, ZUDfl, el. B l). Prematirrr rjesenjinra, nad'zorni odbor imenuje direktora ili generalnogdirektora koji zatirn postavlja druga izvrSna lica (pomo6nike, izvrSnedirektore i sl). kao svoje pomo6,no osoblie. Stoga. ,,kolegij direktora" ili.,kolegij generalnog direktora" nije kolegijalni organ vodenja dru5tva.Direktor ili generalni direktor vrsi funkciju vodenja dru5tva, a ostaliilanovi toga tijela su polnoinici, lica koja obavljaju poslove u okvirunjegove funkcije.

A kci o n a rs ko,/ d i o n i i ko d ru Stvo 239

Definicija ovog organa mogla bi se dati u ovom smislu: direktor,generalni direktor ili uprava drustva jeste obavezan, samostalan inezavisan organ, imenovan na odredeno vrijeme od organaupravljanja koji organizuje rad, rukovodi poslovanjem, zastupa ipredstavlja druStvo i odgovara za zakonitost. ?ravna obiljeZja ovogorgana su: obavezan je organ na temelju zakona; formira se naindividualnoj ili kolektivnoj osnovi, a imenuje ga nadzorni odbor,.inrenuje se na odredeno vrijerne utvrdeno zakonom ili statutom,. stojipod kontrolom nadzornog odbora,' ima zakonsku duZnost daorganizuje rad, rukovodi poslovanjem, zastupa i predstavlja druStvomi da odgovara za zakonitost rada i poslovanja.

Funkciju ovog organa, dakle, moLe obavljati jedno lice ili viSe.Zak'onom ili statutom se odreduje najrnanji broj lica, ako je kolektivniorgan, a to je tri lica. U pogledu mandata, koriste se dva metoda: prvi,zakon odreduje duZinu mandata koji obicno traje eetiri godine, samogucnoS€,u razr.jeSenja pnje isteka mandata idrugi, odredivanjeduZine mandata je prepu5teno iskljueivo statutu druStva. I u ovomsluiqju, praksa redovno predvida mandat od eetiri godine. MogudnostPonovnog izbora lica na funkciju organa rukovodenja je uvedena kaoprincip.

Usfove koje treba da ispuni lice za imenovanje u ovaj organ redovnoodreduje statut druStva. No, ogranieenja utvrduje zakon i ona su istakao za elanove nadzornog odbora (izreiena mjera zabrane vrsenjafunkcije, osuda za odredena kriviena djela i dr), a statutom se mozeproSiriti broj razloga'La ogyanicenje imenovanja. Funkcija imenovanimlicima moLe prestati: istekom mandata, opozivom (,,skidanjem safunkcije"), naknadi prouzrokovane stete, pojedinaino ili solidarno.It'novinska odgovornost moLe proiste€,i iz osnova povrede fiducijarnihduZnosti koje inra poslovodni organ, uklju-ujuci injegove elanove.lnae e, fiducijarne duZnosti ovog organa su iste kao i ilanovanadzornog odbora. Pored imovinskopravne odgovornosti, poslovodniorgan i njegovi elanovi mogu potpasti pod udar krivicne odgovornosti.odgovornost za kriviena djela, kao ,,odgovorna lica", naroiito onaprotiv privrede isluZbene idruge odgovorne duZnosti: povredaravnopravnosti u obavljanju privredne djelatnosti; nesavjesnoposfovanje u privredi ; prouzyokovanje steeaja; o5te6enje povjerilaca;zloupotreba ovla5tenja u privredi ; zakljucenje stetnih ugovora,.nedozvoljena trgovina i proizvodnja; poreska utaja; zloupotrebapoloLaja i ovla5tenja (Clava XXIV i XXXI Krivienog zakona). Drugi vidkriviene odgovornosti jeste odgovomost La privredni prestup iprekrSaj, gdje je odgovornost iesca jer u pozitivnom zakonodavstvuinta veoma veliki broj radnji ipropusta koji se tako kvalifikuju.Posebno je rigorozno zakonodavstvo u oblasti emisije i prometa

24o- A kci o n a rs ko,/ d i o n i d ko d ru Etvo

vrijednosnih papira (ZV?, al. 127-151, ZUDIF , el. 146,147) i poreza(Zakon o poyezu na promet proizvoda i usluga, il. 50-57).

6. Odbor za revizUu

S cifjem zaStite interesa akcionara, ulagaia i povjerilaca, kao i druStvau cjelini, organizuje se vrsenje kontrole u dru5tvima i nad dru5tvima.Kontrola je bitna za yad, poslovanje i upravljanje druStvom, ali i zaostvarivanje privrednih i drugih interesa. Zato se kontrola brganizuje usamom dru5tvu, kao poslovnom subjektu, a isto tako je organizuje i

drzava, i to na nacin predviden, Po pravilu, finansijskim propisima.

Sa organizaciono-pravnog stanoviSta, u druStvima se, kao velikimposlovnim subjektima, vr5enje kontrole ostvaruje na jedan odsljedecih naiina: a) kontrolu vrsi od skup5tine posebno izabran organdrustva, koji je formiran na nae in odreden zakonom i statutomdru5tva, ''i") i b) vr5enje kontrole moze se povjeriti struenoj,profesionalnoj organizaciji koja se inace bavi poslovima nadzora,odnosno posebnim nezavisnim i struinim licima, vanjskimrevizorim a.t/tt) Dozvoljena je i kombinacija ova dva sistema.

Kontrola u druStvu se, dakle, moLe organizovati kao: a) stalna funkcijakoju permanentno obavlja izabrani organ, a lica za svoj rad dobtjajunaknadu, i b) povremena funkcija koja se vrsi od slueaja do sluiaja i

usmjerena je prvenstveno na pregled izvjeStaja o Poslovanju (bilans)drustva, a angaLovani revizor dobija ugovorenu naknadu.

Kada se radi o posebnom organu kontrole koji se formira u dru3tvu,on se u teoriji defini5e kao oryan koji kontroli5e organ uPravliania,t"2)upravu (generalni direktorij), odnosno on je organ kontrole,nadziranja, poslovanja druStvom.

lmajuci u vidu stavove teorije, rnoLe se dati sljedeci pojam odbora zareviziju u na6em pravu. "'t) To je poseban, obavezan, stalan i

kolektivan organ dru5tva, koji vr5i finansijsku kontrolu radaposlovanja, a bira ga skupstina.

t"" ZOP, dl. 120. l28l N.ienrudki zukon o rkc. druXtvinra. dl. 95. i96; Francuski trgovadkizrrkonik. dl. ll8-l-15; TZSJ. d|.309--lll;TZBiH. dl. 109; Zakon o akcionarskinr druitvinraiz 189(r. c-Yl. -19.

"l' Sr,;.ticr-rrski zakon o obligaci.ianra. il. 121; Gorenc dr Vilinr: nltvedeno d.ielo. str. l17;.f;.urkovec dr lvica: navedeno d.ielo. str. l8r'''Biu'toX clr Milan: nuvedeno djelo, str. l9-l: 'l'uuber L.: navedeno d.ielo. str.96; Vrbanii dr.f uriri: nuve<leno d.ielo. slr'. 66; Prica clr Rado.ie: navedeno d.ielo, slr. 79'rr'' [Jputslvo,.. pod c), tud.9, pocl e). titd. -].

A kci o n a rs ko,/ d i o n i i ka d ru Shro 24r

lz ovoga slijede njegove osnovne karakteristike, koje se ogledaju uovome: a) formira se kao poseban organ, nezavisan i samostalan uodnosu na druge organe dru5tva, b) on je obavezan organ, koji postojiu druStvu stalno, permanentno, te vrSi svoju funkciju nadzora,kof ektivno, a ne individualno preko svojih ilanova; e) odbor za revizijuvrsi kontrolu finansijskog poslovanja dru5tva, te urednost i zakonitostvodenja poslovn ih knjiga organa upravljanja i poslovodstva,. c) onpredstavlja organ drustva ili, preciznije, skup5tine. Generalno, odborkontroliSe finansijsku stranu, odnosno poslovanje druStva koje nrjeveLano samo za akte i radnje organa upravljanja i vodenja druStva.

Najmanji broj elanova odbora za reviziju jeste tri, a u svakomkonkretnom slucaju utvrdqje se statutom druStva (ZO?,41. 4l).Clanovi odbora mogu biti samo fizicka lica, struinjaci iz pojedinihoblasti finansija. Odbor za reviziju bira se na isti naiin kao i ilanovinadzornog odbora.

lz poloLaja ovog organa slijedi da ilanovi odboya za reviziju ne mogubiti: ilanovi nadzornog odbora, direktor ili ilanovi uprave, odnosnopot-no6na lica koja uiestvuju u vrSenju funkcije vodenja drustva. Sobzirom na to da je njihova funkcija usmjerena na vr5enje kontroleposlovanja dru5tva, prvenstveno radi za3tite interesa akcionara idruStvene zqjednice, Sto je posebno naglaSeno u engleskoj pravnojteoriji, ilanovi odbora za reviziju ne bi mogla biti lica koja imajustatus zaposlenih. Naime. moLe doci do konflikta interesa. Lica kojasu elanovi organa drugih drustava mogla bi biti ilanovi ovog organapod uslovom da ne postoji konflikt interesa.

Za Llanove organa kontrole vaLi pravilo da svaki elan ima jedan glas iodluke se donose vecinom glasova. Cinjenica da je ilan ovog organaakcionar, koji nrje zaposlen, sa znacajnim ulogom u druStvu nemauticaja na njegov broj glasova (irna jedan glas). Organ kontrole radikolektivno, s tim Sto je naglasena uloga svakog ilana, po5to elanrnoLe izdvojiti mi5ljenje, ako se ne slaze sa stavom i miSljenjemostalih elanova. Potrebno je da tako izdvojen stav bude pismenoizraLen i obrazloLen Tako je skup5tina u moguinosti da se upozna sastavom vedine elanova, ali i sa izdvojenim misljenjem i argumentimajednog od elanova odbora.

Radom odbora za reviziju rukovodi predsjednik koji se bira na naeinodreden statutom. lstim aktom reguliSu se pitanja kao: naein rada,sazivanje, glasanje, poslovna tajna, zabrana rada u drugim organima idrustvima. U uporednim pravima, statutima drustva je veoma detaljnoreguf isana materija ovog organa i, uopSte, pitanja vezana za reviziju.Skupstina jednostavno nede razrnatrati godi5nji izvjeStaj, niti nadzorni

242 Akci o n a rs ko,/ d i o n i dko d ru Stvo

odbor polugodiSnji, ako ne postoji izvjestaj odbora za reviziju ilivanjskih revizora.

NadfeZnost organa revizije obuhvata dvije vrste pitanja: kontrolufinansijskog poslovanja dru5tva, ukljuiujuci pregled godiSnjih i

polugodi5njih obraiuna sa svim njihovim elementima (stavkama) i

pregled poslovnih knjiga da li su u skladu sa kodeksomraiunovodstvenih standarda i racunovodstvenim standardima. Jednood kljuinih pitanja jeste da li ovaj organ moze ocjenjivaticjelishodnost akata nadzornog odbora idirektora/uprave. Trebazauzeti stav da nlje ovla5ten ulaziti u cjelishodnost akata organaupravljanja i vodenja. Organ kontrole, u uporednim pravima, irr.amogud,nost da traLi sazivanje skupStine ili nadzomog odbora, akoocijeni da postoje nepravilnosti, nezakonitosti ili ugroZenost interesaakcionara, ulaga-a ili druStvene zajednice. U funkcionalnom smislu,nadzorni odbor i direktor/uprava dulni su obezbijediti organu kontroleuslove rada i uvid u potrebne isprave i dokumentacrju. Dokument kojiorgan kontrole dostavlja skupstini i nadzornom odboru jeste izvjeltai,sastavljen u pisanoj formi i potpisan od elanova odbora.

Drustvo rrtoLe, pored organa kontrole , angaLovati vanjske revizore,ako postoji potreba. Vanjski ili nezavisni revizori angaLuiu se Pougovoru. Oni svoj nalaz i mi5ljenje dostavljaju u formi izvjestajanadzornom odboru i skupStini.

GrAvA Statusni obli ci povezivanja,OSMA i nstituci o nali zovani obli ci

organi zovan a trZiSta kapital a

I STATUSNI oBLIq P>VEZIVANJA DRUSTVA

L Uopste o formama povezivanja drustva

Bitna karakteristika savremenog privrednog razvoja jeste stvaranjevelikih privrednih koncentracija. Ciljevi tih koncentracija ogled4ju se ukoncentraciji kapitala vi5e trgovaikih druStava (nekoliko desetina, pa istotina druStava) uz centralizaciju upravljanja pod ,jedinstvenomekonomskom upravom". RazliLite su pravne tehnike kojima se postiZuprivredne koncentracije, a one se mogu swstati u statusne i ugovome( kontraktualn e) forme.

NajvaZniji statusni oblici priwednih koncentracija su: fuzije(pripajanja, ukljuiuju6i i spajanja); stvaranje grupacija priwednihdru5tava (ekonomskih interesnih grupacrja) povezivanjem trgovaikihdru3tava iz istih iti razliiitih oblasti ekonomskog Livota (horizontalne ivertikalne integracije), sistem sticanja vei,inskog uie56a u kapitalu iupravljanju, bilo preuzimanjem (takeover) postojecih ili formiranjemnovih dru5tava. Pored povezivanja na bazi sticanja uce6i,a u kapitalu,statusni oblici povezivanja se mogu bazirati i na strukormom, trZiSnomi drugom osnovu povezivanja. Sirok je spektar ugovornih oblikapovezivanja poslovnih druStava koji, za razliku od statusnih, nedovode do statusnih i organizacionih promjena povezanih dru6tava.

i

244 Statusni oblici povezivanja

U uporednim pravima, neki od statusnih oblika povezivanja suimenovani i danas predstavljaju sim bole privredne koncentracije upojedinim zemljama i svjetskoj ekonomiji. Najpoznatije imenovaneforme tih koncentracija su trust, holding i koncern."""

I naSe pravo poznaje statusne i ugovome forme povezivanjatrgovaikih druStava. Osnov njihovog povezivanja su: udes6,e u kapitalu(holding). ostvarivanje strukovnih interesa (poslovno udruZenje) iliostvarivanje trZi5nih i drugih interesa (pul). Ugovome forme povezivanjasu: trenutno udruZivanje, dugoroena proizvodna kooperaclja, poslowtatehnieka saradnja, lnonzoycij, kartel i zajedniiko ulaganje fioint venture).Ugovomim povezivanjem ne stvaraju se novi poslovni subjekti, pravnalica.

2. Holding

Holding predstavlja oblik statusnog povezivanja viSe sanrostalnihtrgovaikih dru5tava, na bazi uee56a u kapitalu i/ili upravljanju. Timejedno druStvo (holding) ostvaruje kontrolu nad vi5e drugih samostalnihdruStava. lzloziiemo holding po modelu engleskog prav?,t/rs' odakleon i vuee svoje porijeklo, a prihva€,en je i u drugim pravima saodreden im specifienostima.' 4")

a) Pojam. ITolding predstavlja takav pravni odnos u konte: jednodruStvo (druStvo ltolding) ima veiinsko uceSte u emitovanomnontinalnont kapitalu drugih druStava (drZi portfelj udjela ili akcija)ili inta vecinsko ueeSie u njihovim organinra upravljanja - direktnal<ontrola ili sve to ostvaruje preko prvog dru1tva koje direktnol<ontroliSe indirektna kontrola, Cinte se stvara grupacijaprivrednih drustava, s tint da sva drustva intaju pravni subjektivitet.U tome sntislu pojant holdinga inta dvojako pravno znaeenje: prvo,pojant,,holding" oznaAava kontrolno drustvo (drustvo tnajku,donrinantno ili subordinirajute drustvo) idrugo znacenje, pojant,.ltolding" oznaeava satnu grupaciju privrednih dru*tavaobultvatajuci drustvo ntajku i njene Clanice, kao ekonomskurealnost. Medutim, gupacija kao cjelina nema status pravnog lica.

rr. Vid.ieti: rr.jenradki zakon o akcion;trskinrgrupaci.ie privrednih interesa (lL)61), Modelzi-tkon o kompani.iama (1985)

'''t' Conrpanies Act ( 1985). dlan 7-16

' ''' Kra.ient 199J. god. FBiH posto.jalo .je

Slu'ujevo. .iul |998.

druitvinri.r (1965). Francuski trgovadki zakon -anreridkog poslovnog zakona ( 1969), Engleski

t holdinga - Bilten Statistidkog zavoda FBiH,

Statusni oblici povezivanja. . . 245

Pravni status i holding veze (odnosi). U ovom statusno-pravnom oblikupovezivanja postoji nekoliko kategorija trgovaekih drustava koja supovezana: prvu kategoriju iinijedno druStvo koje se naziva holdingom(kontrolnim, subordinirajui,im ili druStvom majka), drugu kategorijupredstavljaju supsidijama drustva (filijale, kontrolisana ili dru5tvakceri) i trecu kategoriju obuhvacaju druStva podfilijale koja sukontrolisana od supsidijarnih dru6tava (filijala). l-{olding dru5tvo moLeda ima vise desetina supsidijamih i nekoliko desetina ili stotinadrustava u statusu podfilijala (unuka). Sva kontrolisana dru5tva (k6eri,unuke) imqju status pravnog lica. l-lolding veza (odnos) postoji ondakada kontrolno druStvo (holding): a) sfekne (drZi) preko polovinettontinalne vrijednosti entitovanog kapitala (egutiy share capital)sttpsidijamog drustva, bilo da je on u udjelima ili akcijama, ili b) imavccinu elanova organa upravljanja odnosno kontroliSe organupravtjanja supsidijarnog drustva.t'17'U oba sluCaja radi se ottspostavljanju direktnc kontrole, relacija: kontrolno druStvosupsidijarno druStvo.

Hofding veze mogu se zasnovati indirektno tako sto: supsidijarnodruStvo (filijala) stiee ve6inski udio u kapitalu nekog tre6eg druStva(podfilijale) ili ima vedinu u njegovom organu upravljanja, odnosno istikontroli5e. Kako holding druStvo vei kontrolise supsidijamo, razumijese da preko njega stiie kontrolu ipodfilijale (druStva unuke). U teorijise ova vrsta holdinga naziva piramidalni holding. Ako su i ilaniceostvarile uee56e u kapitalu holding drustva (medusobno uie5ie), tadase govori o cirkularnom holdingu.

Kontrolno (holding) dru5tvo i njegove clanice (supsidijayna drustva)irnaju pravnu strukturu akcionarskog ili druStva sa ogranieenomodgovornosti, pa se na njih primjenjuju osnovna pravila tih tipovadrustava (ZO? , e l. 94). Udjele, odnosno akcije koje emitujusupsidijarna dru5tva, drLi holding drustvo.

b) Nastanak. Do forntiranja holdinga, kao privredne grupacijetrgovaikih druStava, ntoZe doci razlicitint pravnint tehnikanta, kojesu veonta razvijene Lt uporednim pravima. Neke od njih poznqje inase pt'avo (ZOP, Cl. 90, 92). Osnovni naeini su ovi:

I . Osnivanje novih drustava u kojima se stice veiinsko ueeSceLt osnovnonr kapital u (i nvestiranje) ;

"''IJ nekinr prin,inra. po.ianr "zuvisno druXtvo",fe ono drultvo u di.jem osnovnom kapitalu ilipravinra gllusa drugo lice ili druilvo participira, nitinran.ie s.l 25'/o

246 Statusni oblici povezivania

2. Sticanje veiinskog uieSia u osnovnom kapitalu postoieiihdruStava (sticanje poftfelja) kupovinom udjela ili akciia( pre uzi nt anje il i takeover) ;

5. IJtaganje u postojeca dru1tva (investiranje - dokapitalizaciiapostojeiih dru1tava) i, po tome osnovlt, sticanie veiinskoguiesia u dru*tvima - printaocinta kapitala;

4. Povezivanje vise postojecih druStava na bazi niihovogmedusobnog veiinskog uieSia (uzaiamno veiinskouie9ie);

5. Podjeta intovine postojeceg drustva na vise novih dru1tavakoja se osnivaju (kombinacija statusne promjene ciiepaniasa osnivanjem druStava) ;

6. Prenos (transfer) vetinskog dijela kapitala sa postoiecihdrustava na drugo druStvo koje postoji ili se osniva(promjene u strukturi osnovnog kapitala Ltz ili bezosnivanja);

7. Zaktjuiivanjem ugovora o upravljanju ili vladanju (promieneu u pravlj aekoi st ru kt uri s u psi d ii arn i h d ruStava ) .

Svaka od ovih tehnika ima svoje specifi-nosti, tako da proceduremogu trajati i po nekoliko mjeseci, pa i godinama. Osnovni prawriprincipi koji se redovno primjenjuju su ovi: odluke donose organiupravljanja kontrotnog i supsidijarnih drustava, ako ona ve6 postoje;odluke se donose 2/3 ve6inom zastupnika osnovnog kapitala,' vrSi sesaobraLavanje strukture osnovnog kapitala (osnovne glavnice) i

strukture organa upravljanja, ukljueuju6i i uprave,' obezbjeduje seza|tita unutra5njih dionieara (insidera), a naroiito zaltita spoljnihdionieara (outsidera) druStava koja postaju supsidijaYna; osigurava sezaStita minoriteta ulagaia; pyezentiraju bilansi stanja i izvjestajinezavisnih revizora; obezbjeduje informisanje elanova dru5tava,'povjeriocima se pruZaju valjane garancije ili vr5i isplata potraLivania,narocito supsidijarnih dru5tava; provodi obavezno informisanjejavnosti o stvaranju holding veza (odnosa) te vrsi registracija druStavaupisom u jarme knjige i publiciranjem u sluZbenim glasilima.

c) Djelatnost. Djelatnost hotdinga, kao privredne grupacie, ntoZe seposntatrati sa stanovista druStva ntajke i supsidiiamih druStava.Djelatnost kontrolnog drustva moie biti ,,cista" holding dielatnost i,.ntjeSovita- djelatnost. ,,Cista- holding diel.atnost redovnoobuhvata: osnivanje novih druStava, finansiranje cielokupnedjelatnosti grupacije i upravtjanje. ,,MjeSovita", Pak, dielatnostuktjucjuje obavtjanje i drugih djelatnosti kao sto su trgovina naveliko, turtzant i dr.

Supsidijayna dru6tva mogu obavljati razlicite djelatnosti koje su iste ili

Statusni oblici povezivanja. 247

sliene (horizontalni holding) ili djelatnosti koje su medusobnorazlieite, ali predstavljaju reprodukcioni ciklus (horizontalni holding).Uklju-uju poslovne aktivnosti od eksploatacije Leljezne rude, prekoproizvodnje -elika do izrade i prodaje automobila, na primjer. Na tomkonceptu se, u osnovi, razviia koncern njemaikog Prava.

3. Poslovno udruZenje

Poslovno udruZenje (pu) je statusno-pravni oblik koji formirajutrgovae ka drustva radi unapredivanja i uskladivanja privrednihdjelatnosti, kao i zastupanja strukovnih interesa (ZO?, el. 95). Dakle,formira se, pnje svega, na strukovnoj osnovi i nema iskljueivolukrativne ciljeve.

Osniva se ugovorom trgovaekih druStava koja obezbjeduju uslove i

kapital za obavljanje poslova udruZenja. S obzirom na ciljeveosnivanja, poslovno udruZenje ima zastupniika ovlastenja (istupa uirrre i zaracun elanova), Zakon daje mogu6nost da istupa i u svoje imei svoj raiun u okviru poslova koje udruZenje obavlja. PoslovnoudruZenje obavlja poslove, a ne djelatnosti. Osnivaii udruZenja supotpuno autonomni u odredivanju organa sto se reguli5e statutom.Irrrovinsko-pravna odgovornost udruZenja zavisi od nacina istupanja.Ako istupa na bazi zastupniekih ovla5tenja, za njegove obavezeodgovaraju ilanice u ilju korist je istupalo, a kada istupa na bazikomisionih ovla5tenja, odgovomost se utvrduje ugovorom izmeduudruZenja i elanova. lstupanje u svoje ime i za svoj raiun povlaii i

odgovornost vlastitom imovinom (ZO?, al 99). UdruZenje se registrujekod suda. l4tr)

4. Pul

Radi medusobnog informisanja o proizvodnji, razrnjeni patenata iiskustava, uvodenja novih proizvoda iorganizovanja zajedniikeprodaje privredna dru5tva mogu formirati pul, kao poseban statusnioblik, sa svojstvom pravnog lica (ZO?,41. lOl). Osniva se ugovoromizrnedu ilanova koji obezbjeduju sredstva za rad pula. Autonomijavotje ilanova je osnova za uredenje poslova, organizaciie rada i

upravljanja, naeina istupanja i finansiranja pula. Pul je, kao pravnolice, subjekt sudske registracije,r'tr') i ima vlastitu odgovornost.

''*' Kr;.rient 1997. god. u FBiH posto.ialo.ie

' "" Knrienr 1997. god. u FtsiH posto.iuo

Siu';,tjevo. jul I t)t)$.

I r poslovnih udruZen.ia

.ie .iedan pul - Bilten Statistidkog zavoda FBiH,

248 Statusni oblici povezivanja. .

il I NSTITUCIO NALIZOVAN I O BLI C ItrITYAIIs IJ S KO O KA PITALA

L Banke

Banke su finansijske institucije, prvenstveno depozitnog i kreditnogkaraktera, koje se osnivaju iposluju kao dioniika/akcionarskadru5tva. S obzirom na znacal djelatnosti banaka na privredni Livot,zakonom je posebno naglaSena uloga Agencije za bankarstvoFederacije BiH (dalje: Agencija).

Osniva se uz pribavljanje prethodne dozvole od strane Agencije kojaje uslov za upis banke u sudski registar (ZOB, e 1.9). Primijenjen jekoncesioni sistem u svom klasiinom obliku, posto za dobijanjedozvole nije dovoljna uplata kapitala, nego i uvjerenje Agencije da i,ebanka ispunjavati zakonske zahtjeve u poslovanju. Dozvola se daje i

za osnivanje supsidijarnih dru5tava (filijala) kao i predstavniStava.Agencija moLe ukinuti bankarsku dozvolu, ako su ispunjeni zakonskiuslovi ili na zahtjev same banke, Sto je pretpostavka za njenulikvidaciju.

Zakonski minimuyn za osnivanje banke, kao i najmanji iznos kapitalakoji banka mora odrLavati, ne moLe biti niZi od 5.OOO.OOO KM (petmiliona KM). Bez odobrenja Agencije, nijedno fizieko ili pravno lice nemtoLe ste6i ili pove6ati zna-ajnije svoje pravo glasa u banke preko2Oo/o, 33o1o i 50% uee5i,em u kapitalu banke ili u ukupnom broju akcija(ZOB, al. 2O). lsto tako, zakon ogranieava ueeSie banke u drugimpravnim licima.

Upravljaika struktura banke je dvoslojna. Organi su: skupstina,uprawri odbor, nadzorni odbor i generalni direktor. Zakonorn sustriktno odredene nadleZnosti pojedinih organa, koje su uzspecifiinosti banke sliene za dru5tva opsteg tipa. SkupStinu bankeiine dionicari koji posjeduju dionice sa pravom glasa. Upravni odborima nepayar. broj eanova, od 5 do I l, eiji mandat traje ietiri godine samogu6no5€u reizbora. Ceneralni direktor i ilanovi nadzornog odborane mogu biti elanovi upravnog odbora, a elanovi upravnog odbora nemogu prenositi svoja ovlastenja na druga lica. Nadzorni odbor bankeima najmanje pet e lanova, sa mandatom od e etiri godine, uzmogu6nost ponovnog reizbora. Ceneralni direktor banke ne moLe bitielan nadzomog odbora (ZOB, al. 31, 32). Ceneralni direktor seimenuje uz prethodnu pisanu saglasnost Agencije, a ima nadleZnosti

Statusni ablici povezivanja 24e

kao i organ vodenja u druStvima opSteg tipa. Organi rukovodenja i svizaposleni imaju zakonsku duZnost da -uvaju povjerljive informacijekao poslovnu tajnu.

U svom poslovanju banka je duLna: neprekidno odrLavati svojusolventnost, potreban obim likvidnih sredstava, tj. sposobnostpladanja i kreditnu sposobnost i osigurati diverzifikaciju svoje aktiveadekvatnim investiranjem i plasmanima. U svome poslovanju ona jeduLna pridrlavati se stopa ogranieenja i rizika vezanih za bilans ivanbilansne stavke, aktivu iponderisanu aktivu, kapital injegovustrukturu. Stope ograniienja i rizika utvrdene su zakonom i propisimaAgencije. Banka injena supsidijarna druStva moraju imenovatinezavisnog vanjskog revizora koji pregleda godisnji finansijskiizvjeStaj banke i daje svoj izvje5taj. Banka finansijski izvjeStajdostavlja obavezno Agenciji.

Uz saglasnost Agencije banka moze vrSiti statusne promjene koje sevr5e na osnovu elaborata o ekonomskoj opravdanosti iplanaposlovanja: Specifiinosti u likvidaciji i ste-aju banke izloLene su kodizlaganja matenje o steiaju i likvidaciji trgovaikih dru5tava, uop5te.

2. Drustva za osiguranje i reosiguranje

DruStva za osiguranje su pravna lica koja se bave poslovimaosiguranja lica iirnovine iposlovima reosiguranja. Druge poslove izoblasti osiguranja (zastupanje, snimanje i procjena Steta, pruZanjetehniakih idrugih intelektualnih usluga u osiguranju) mogu obavljatiostala pravna i fizieka lica, za osiguravajuca dru5tva.

Statusno-pravni oblici druStava za osiguranje su: dioniiko drustvo zaosiguranje i/ili reosiguranje i drustvo za uzajamno osiguranje.Odredene poslove nadzora vrSi Ured za nadzor, a Biro osiguranjaposfove osiguranja proistekle iz medunarodnih sporazuma po osnovuStete vlasnika motomih vozila. Ured i Biro imaju status pravnih lica(zolL, al. 5 l-65, 96-98).

a) Dionieko drustvo za osiguranje. Za osnivanje dioniikog drustva zaosiguranje potrebno je prethodno pribaviti odobrenje Ureda zanadzor. OsnivaCi ntogu biti pravna ifiziAka lica, dontaia ili strana.Al<o ttlog stranog ulagaia prelazi 5oo/o osnovnog kapitala, potrebnaje saglasnost Ministarstva finansija FBi17. Zakonski minintunlosnovnog kapitala za osnivanje dioniAkog dru1tva za osiguranjeieste: I.OOO.OOO DM, ako se drustva bavi poslovima osiguranja2ivota; 2.OOO.OOO DM, ako se dru*tvo osniva za obavljanje vise

250 Statusni oblici povezivanja

vrsta osiguranja; 2.OOO.OOO DM, ako se drustvo baui poslovimareosiguranja. Kapital se uplacuje u gotovonl novclt, LI DM ilidontatoj valuti. Na dioniika druStva iz oblasti osiguranjaprin{enjuju se opSta pravila o dioniikint drustvima (ZOIL, el. I5).

b) Drustvo za uz4janlno osiguranje. To je pravno lice u kojem ilanovidruStva uplatom uloga ntedusobno jantie da de se na naeelimauzajamnosti i sotidarnosti pokriti Stete nastale ostvare4jemugovorenih rizika (ZOL, el. I7). Da bi se osnovalo ovo druStvo,potrebno je da ugovor o uzajamnont osiguranju od istih rizikazakfiuei najntanje 25O lica, pravnih i/ili fiziikih. DruStvo se nentoZe baviti postovima reosiguranja. Ovaj tip osiguravajucegdruitva mohe se osnovati kao: druStvo za uzajamno osiguranje saograniienint ulogom ili kao druStvo za uzajamno osiguranje saneograniienint ulogom. Ako je u pitanju prva varijanta (druStvo saogranie enim ulogont), zakonski minintunt osnivaikog kapitalaiznosi najmanje 5oo/o kapitala koji se traZi za osnivanje dioniikogdruStva. IJ drugoj vartjanti (drustvo sa neograniienim ulogom),ntinintalni zakonski iznos l<apitala je najmanje 5oo/o od iznosat<apitata koji se zahtijeva za dionicko druStvo. Inaie, u oba dueaiaod e lanova se mogu zahtiievati uplate dodatnog uloga, uzodgovarajuie razlike. Za osnivanje druStva za uzajan'tno osiguraniepotrebno je odobrenje LJreda za nadzor. Na upravljanje drustvontza uzajantno osiguranje shodno se prtmienjuiu pravila oupravljanju druStvinta sa ogranieenom odgovornosti (ZOIL, el. 26).

3. DruStva za upravljanje fondovima

Drustva za upravljanje fondovima su specijalizovani subjekti koji seosnivaju radi prikupljanja finansijskih sredstava, z4jedniekogvisepartnerskog investiranja na osnovama minimiziranja i disperzije rizika(portfolija) te upravljanje flondovima. Ne mo{Ju se baviti drugimdjelatnostima. Postoje dvije vrste dru5tava: druStva za upravljanjeuzqjanrnim i investicionim fondovima i privatizaciona druStva zaupravljanje privatizacionim investicionim fondovima (ZUFIF, el.l, 2).Upravljanje fondovima, osim uzajamnog fonda, dru5tva vrSe na osnovuposebnog ugovora koji zakljueuju sa svakim investicionim fondom.

a) DruStva za upravljanje uzajamnim i/ili investicionim fondovima.Iskljuiiva djelatnost ovih drustava jeste upravljanje fondovima,bilo uzajamnim ili investicionim ili sa obje vrste fondova. Osnivajuse i posluju u fornti akcionarskog ili druStva sa ograniienomodgovornosti, uz primjenu opStih pravila koja wijede za te tipovedruStava, ako specijalnim propisima nUe drugaiije predvideno.

Statusni oblici povezivanja, . , 251

Upisuju se u sudski registar i registar Kotnisije za vrtjednosnepapirc.

Osnivaei dru5tva mogu biti doma6,a ili strana, pravna ili fizieka lica, aodobrenje za osnivanje daje Komisija. Takode, nz odobrenje Komisijestrano lice moLe imati viSe od IOo/o dionica ili udjela u dru6tvu.Zakonski minimum osnovnog kapitala druStva jeste t.OOO.OOO KM,ako upravlja jednim fondom. Za svaki naredni fond kojim upravljamora poved,ati zakonski minimum osnovnog kapitala za 25O.OOO KM.Uplata se vrsi u novcu, u cijelosti, prilikom osnivanja druStva, odnosnouzajamnog ili investiciong fonda. DruStvo se osniva simultanimnaiinom, ako je , formi dionickog drustva, a sve dionice glase na ime.

Prije uspostavljanja svakog uzajamnog fonda ili investicionog fondadru5tvo je obavezno pribaviti odobrenje Komisije, za upravljane timfondom. Komisija moLe, tokom poslovanja, ukinuti dozvolu. lmovinufonda kojim upravlja druStvo drZi kod depozitara, sa kojim zakljuiujeposeban ugovor, saglasno propisima Komisije. S ciljem sprecavanjakonflikta interesa, odrLanja likvidnosti dru5tva, kao i pojaianja nizaspecijalnih pravila (ZUtrlF, el. 26-35).

b) Privatizaciona dru*tva za upravljanje prtvafizacionint investicionimfondovinta. Radi se o institucionalizovanint oblicinta kapitala kojisu u funkciji vlasniikog prestrukturisanja trgovaikih druStava.Zakonski minimunl osnovnog kapitala je isti kao i kod prethodnihdruStava, s tint sto Soo/ct tnora biti uplaieno prtlikom osnivanjaprivatizacionog druStva, a ostali dio najkasnije za dvije godine odupisa druStva u sudski registar (ZUFIF, el. 127). Mogu intati oblikakcionarskog i drustva sa ogranieenont odgovornosti.

4. I nvesticioni fondovi

lnvesticioni fondovi su fleksibilne forme finansijskog trZiSta kapitala. Una5errt pravu, fondovi su privatno-pravne institucije koje osnivaju iliuspostavljaju druStva za upravljanje flondovima. Mogu biti otvorenog ilizatvorenog tipa.

a) Investicion fond. Investicioni fond je pravno lice, organizovan ufornti akcionarskog druStva, eUa je jedina djelatnost prikupljanjefinansijskog kapitala i investiranje u prenosive vrijednosne papire(ZUFIF, el. 69). U sustini, predstavlja klasicni oblik dioniiarskogdruStva koje kapital pribavlja upisont i uplatom dionica na osnovujavne ponude. Jedini osnivai fonda je druStvo za upravljanje kojenjinte i upravlja. Jedno druStvo moZe upravljati sa vi,Se fondova.

b)

2s2 Statusni oblici povezivanja. . .

Dozvolu za osnivanje fonda izdaje Kontisija za wijednosne papire,na osnovu koje se obavlja javna ponuda dionica. Zakonskintinintunl osnovne glavnice fonda iznosi najntanje 4.OOO.OOO KM in",ora biti uplacen, u cijelosti, u novcu prie upisa fonda u registarl<od l{ontisije za vrijednosne papire. Dionice fonda su iste klase.Investicioni fond teguliSe odnose sa druStvottt (osnivaAem iupravljaCent) posebnint ugovoronr. Organi fonda su: nadzorniodbor i direktor.Uzaianrni fond. Za ruzliktt od investicionog fonda, uzajantni fondnenla status pravnog lica, nego prcdstavlja jednu namjenskuirttovinu" kojtt iine prenosivi wijednosni papiri. Intovina je pdijeljenana iednalre dijelove, a fond entituje invcsticione kupne - isprave ovlasnistvu udjela u uz4jamnonl fondu (ZUFI| , e|.36). Uz4jantni fond jeotvore nog tiya. Uz4jantni fond drustvo za upravljanje uspstavlja:usvajanjent pravila o upravljanju fondont, zakljueenjem ugovora satagistronr wijednosnih paptra, zal<ljuCenjent ugovora sa depozituront iprodajont investiciortih ltupona, najmanje u iznosu od I .OOO.OOO KM.Dozvoltt za osnivaryje fonda ianisiju investicionih kupona d4"I{ortrisija. U odnosLt lia vlasnil<e investicionih l<upona, drustvo djelujett ttlozi kontisionara.Pivatizacioni investicioni fond . To je fond zatvorenog tiF,privrctttanog karaktera, l<oji se fomrira u fonni dioniekog drustva. Ciljfonda je omogutavanje lakseg prevodenja procesa pivatizacije uzdisprzrju rizika. Osnowti kapital fonda ne ntoze biti ntanji od 2OOrttiliona KM. Dionice fonda prodaju se putent javne ponude, a ntogltbiti uplatene LI novcu ili ceftifikatinta. Uplata dionica. u cijelosti, trebabiti obavljena pije upisa fonda u sudsl<i registar. Privatizaciorti fondne ntoZe posjedovati vise od Sootb dionica jednog trgovackog druStva isa njint pvezanih lica. Najkasnije do 30.l O.2OO5. godineprovitizacioni fond treba da sc tranfonnisc u investicioni fond, kaotrajnu finansijsl<u instituclju (ZVP, Al. 144).

ilI zRQANIZ>VANA I UREDENA JAVNATRZISTA

I . Berza

Berza je relativno stara institucija trLista kapitala, kako finansijskog,tako itrZista roba, a u novije vrijeme itrZista radne snage (berza rada).?olazeii od organizacUe, naiina rada, poslovnih aktivnosti i

upravljanja, savrelrlena berza predstavlja: prema propisima

c)

Statusni oblici povezivanja 253

organizovano iregulisano stalno mjesto (prostor) na kome se uodredeno vrijeme i na utvrden naiin obavlja kupovina i prodajazamjenjive, tipizirane ili standardizovane robe i upravlja poslovnimtransakcijama. 't") Pod robom se podrazumijeva novac, hartije odvrijednosti, gotovi proizvodi, sirovine, ukljuiujuci i usluge. U odnosuna predmet trgovanja, berze se dijele na: berze efekata, noveane(vaf utne), robne (produktne), berze usluga i mjeSovite. U okviru svakeod tih vrsta mogu biti opSte i specijalizovane.

Prema pravnoj strukturi i odnosu drZave postoje, tri tipa berzi. Prvi tipsu berze organizovane kao privatnopravni subjekti u formi dioniikogdrustva. Drugi tip predstavljaju berze javnopravnog karakteraosnovane aktom drLave koja djelimieno participira u kapitalu berze i

ueestvuje u upravljanju. I treii tip su berze mje5ovitog karaktera gdjesu osnivaci privatnopravna lica, uz obe'zbjedenje nadzora od stranedrLave (odreduje komesara za nadzor).

U na5em pravu cjelovitije je zakonski regulisana materija berzeefekata (hartija od vrijednosti), a djelirniino robna berzat") Berzaefekata se moZe organizovati kao opSta, za promet svih vrsta hartijaod vrijednosti ili specijalizovana, La promet pojedinih vrsta trgovaikihefekata. Berzaje subjekt privatnopravnog karaktera i osniva se u formiakcionarskog drustva. Uz odobrenje Konrisije, berzu moLe osnovatinajrnanje pet lica sa statusorn profesionalnih posrednika (brokera).Upisuje se u sudski registar i registar kod Komisije za vrijednosnepapire (zvtr, el. 7l). ?>erza nrje profitna institucija koja dividendeisplacuje elanovima, nego ih koristi za unapredivanje rada berze.

Zakonski minimulrl osnovnog kapitala za berzu efekata jeste 2OO.OOOKM koji je podijeljen na redovne dionice, na ime, a svaka dionica dajepravo na jedan glas. Dioniiari berze su iskljueivo ilanovi, sa jednakimbrojem akcija, koje ne mogu transferisati (prenositi) dok trajeifanstvo. lnaee, ilanstvo na berzi moLe prestati: dobrovoljno,oduzimanjem dozvole profesionalnog posrednika, iskljuienjem izilanstva i smr6u (ZV?,41. 58).

Berza obavlja sljede6e poslove: organizuje povezivanje ponude i

traLnje hartija od vrijednosti; osigurava informacije o ponudi, traZnji itrZi5noj vrijednosti papira. YloLe obavljati i druge poslove poovf a5tenju Komisije za vrijednosne papire.

i'"' Op(irrriie. Sinrii dr Mili6: "Berze itrerzansko poslovun.ie". Radunovoclslvo iposlovnefirrunsi.je. FEts. Srntjevo. br. -ll9(ri\j z.or. il. lo

254 Statusni oblici pavezivania

Organi berze su: skupstina koju iine svi dionieari (ilanovi berze),nadzorni odbor i uprava, sa nadleZnostima koje inaie ti organi imajukod akcionarskih druStava. Osnovni organizaciono-pravni akt berze jestatut. Pored statuta, pravilima berze utvrduje se njeno poslovanje(zv?, a|.54,72,76).

2. Druga uredena javna trZista hartiia od vriiednosti

Profesionalni posrednici mogu ugovorom uspostavljati druga javnatrLista vrijednosnih papira. TrZiSta posluju po unaprijed utwdenimpravilima koja odobrava Komisija za vrijednosne papire, kojojobavezno dostavljaju izvjeStaje o zakljuienim poslovima. Jarma trliStasu obavezna obezbijediti, u doma6im dnevnim listovima, Puneinformacije o vrijednosnim papirima sa kojima se trguje na njima(ponude za kupovinu i prodaju, podatke o zakljuienim poslovima,broju i cijeni papira) - ZV?, al. 85.

3. Javna trZiSta roba

Pored robne berze, koja se formira kao poseban poslormi subjekat,postoje i druga organizovarla, javna trZiSta na kojima se prodaju robeu neutralnom stanju. Mogu se organizovati kao posebni pravnisubjekti ili dijelovi trgovackih drustava, koja obavljaju i drugedjelatnosti. Zajednieko za sva ova trLista jeste: predstavljaju posebnoodredene i opremljene prostore (mjesta) na kojima se obavljakupovina i prodaja roba i vrse drugi poslovi uobicajeni u prometu;poslovanje se obavlja po unaprijed utvrdenim pravilima (kucni red,pijaini red); saglasnost na pravila daje nadleZni drlavni organ opStine,odnosno kantona (ZOT, a|.22-28).Na nekim od njih trgovina se odvijaredovno (svakodnevno), dok se na drugim obavlja Povremeno.Organizovana trLiSta za Prorr'et roba su:

t . Aukcije: na kojima se iavno i organizovano vnii prodaiarobe na aukciiskim n{estinta, putem nadmetania;

2. TrZnice na veliko itrZnice na ntalo (PUace): na koiinla seprodaju, po pravilu, poliopriwedndPrehrantbeni proizvodi ivrse drugi poslovi , uobiiaieni u prometu (skladiStenie,iznajntljivanje prostora, prevoz). Mogu biti speciializovanena kojima se prodaje odredene vrste roba (rablieniautomobili, teh niika oPrema) ;

5. TrZni centri: su organizovana trZista za prodaiu robe namalo;

Statusni oblici povezivanja... 2s5

4. Sajntovi: sLt povrenleno organizovana trZiSta na kojima sevrci prezentacija roba po sistemu uzorka i vrsi zakljuiivanjeposlova. Organizuju se u skladu sa kalendaront sajmova iuz koordinaciju privrednih kontora (ZOT, al. 22-29).

G r o t o I Specifiini oblici poslovnihD E v E r Al subiekata, druga pravna lica i

' udruZivanje

I JAVNO PREDUZECE I ZADRI.]OA

I . Javno preduzeCe (kompanUa)

Pravn i poloLaj drZavnog fiavnog) sektora aktueliziran je u uslovimakada je on postao znacajan faktor nacionalnih ekonomija nizazernalja. NU. se zadrLao na svom tradicionalnom podrucju javnihdobara,'-')nego se protegao i na druge oblasti i aktivnosti. Zapravo, rl.asve oblasti u kojima je izrazen iavni cilj, kao swha obavljanjadjelatnosti". t53) Vodenje javnih poslova u ostvarivanju jawrog ciljapretpostavlja ukljuiivanje razlie itih nivoa drLavne organizacije(op5tine, grada, distrikta, kantona, drLave). lJz odredenu izmjenudrZavnih fun kcija i samog prava doSlo je do stvaranja specifiinihorganizaciono-pravnih formi ,,vodenja i izvrSavanja javnog posla".Obieno se one nazivajujavnim preduzedima ili javnim kompanijama,rjede javnim sluZbam a. DrLava ie za sebe zadr2ala ,,podruqje korisneintervenclje".

r"' Jilvna dobra se di.jele u tri grupe: opXta dobra, upravna dobra i dobra u opltoj upotrebr .

Ganrs dr Andri.ja: "Osnovi stvarnog prava", Naudna knjiga, Beograd, 1980, str. 20.l)r) W\'iltt W. John: "Business Law - principles and citses'', McGraw Hill Book Conrpaury.

New York. 1966. str. 575.

254

U teoriji ne postoji jedinstvena definicija pojma javnog preduzeda(kompanije),rs"' po5to nema jedinstvene klasifikacije tih subjekata, nitizdednie kog stava oko ,,kompromisa" izmedu stepena drLavneintervencije i potreba ekonomske preduzimljivosti . Za potrebeEvropske unije data je ovakva definicija javnih preduze(.a. To su svaona preduzeca koja se baziraju na ,,sticanju svojine iz tzv.javne ruke i

koja na osnovu finansijskog ueeS6,a, odlueivanja ili davanjasaglasnosti, neposredno ili posredno sprovode vladajudu politiku".rss'Isto pojmovno odredenje jawrog preduze6a vrijedi, u principu, i zana5e pravo.ttt"

Kao osnivaei javnog preduzei,a mogu se pojaviti jedan ili vise oblikadrLavne organizacije (opStina, grad, kanton)) kada je vlasnickastruktura takvog preduze6a drLavnosvojinska. Osnivaei mogu bitipravna ilili fizitka lica, doma6,a ili strana na bazi privatnog kapitala, stim sto tada javno preduze6e ima pravnu strukturu nekog od tipovatrgovaekih drustava. Zatim, osnivaii javnog preduze6a moguistovremeno biti oblici drlavne organizacije (op5tina) i privatno pravnaf ica na bazi mjeStovite svojine i pravnom organizacijomprivrednogitrgovackog dru3tva.rsT) Zavisno od broja osnivaea,osnivaiki akt moLe biti odluka nadleZnog organa ili ugovor. Javnopreduze6e se upisuje u sudski registar kao isvaki subjekt poslovnogprava, sa statusom pravnog lica.

Zakon nrje odredio donju granicu osnovnog kapitala potrebnog zaosnivanje javnog preduzeia, nego je to prepustio osnivaikom aktu(ZOJ? , e l. 4) . Medutim, ako javno preduze6e ima oblik nekog odpredvidenih tipova trgovaekih druStava, tada u odnosu na visinuosnivaikog kapitala vrijede zakonske odredbe o tom obliku dru5tva(doo, dd). I sudska praksa je usvojila takav stav.

Javna preduzed,a se formiraju u komunalnim oblastima, kao i u oblastiprivredne infrastrukture (Leljeznica, PTT, elektroprivreda, putevi).Zakonske odredbe o komunalnim djelatnostima (proizvodnja i

distribucija toplote, vode, gasa, odrZavanje e isto6e u gradovima,pogrebna djelatnost i dr.) primjenjuju se na javna preduzeia

''') Pruiii dr Na.jdan: "Javne korporaci.je u Veliko.j Britaniji". Kultura, Beograd. 1957. str.51.. 53.. narodito'tt' Putner Cunter: "Rukovoden.ie i kontrola nadjavninr preduzeiinla", Gliusnik pravnogfakulteta u Kragu.jevcu, 1987/88. str. )2.

'''"' Kra.jent lL)()7 . god. u FBiH posto.jalo .ie 4l8 .javnih 1>reduzeia (najviIeinfr:.rstrukture i konrunalnih d.ielatnosti 108) --Bilten Statistidkog zavodaI 998.

'"' Zakon o.javninr preduzeiinra. dl. 2 - kraie: ZOJP (Sl. list RBiH. br.33194\

iz obliusti privredneFBiH, Sara.jevo,.jul

4192.21192, 13193.

259

formirana u tim oblastima (naiin finansiranja i obrazovanja cijena,utvrdivanja naknada, ispunjavanje drugih uslova).rsB) Time seingerencija javne vlasti (ruke) u obavljanju djelatnosti ove wstesubjekata znatno pojaiava, bez obzira na statusno-pravni oblik javnogpreduzeca ili vlasniiku strukturu kapitala.

Javnim preduze€em upravljaju osnivaii, odnosno clanovi, srazrnjernouce36u u kapitalu. Zavisno od pravnog oblika, organi javnogpreduzeta su: skupStina, odnosno odbor osnivaia, uprawri odbor idirektor. Skup6tina ili osnivaci biraju ilanove upravnog odborasaglasno uieSi,u u kapitalu javnog preduzeta (najmanje tri elana),upravni odbor imenuje direktora, uz saglasnost nadleLnog drLavnogorgana (ZOJP, al. l5). NadleZnost ovih organa j., u principu, ista kao inadleznost tih organa u privrednim dru5tvima op6teg tipa (dd, doo).Specifi-nost j" u tome Sto se specijalnim propisom ili aktom osnivaeamol,e predvidjeti davanje saglasnosti ili odobrenja drzawoq organa(na planove razvoja, osnove poslorme politike, statut, odredeneinvesticione odluke, finansijske godi6nje izvjestaje, poved,anje ismanjenje osnovnog kapitala, statusne promjene i dr). Dakle, listapitanja i akata za kojaje potrebna saglasnost drlatmoq organa rnoLebiti razliiito odredena, od cega zavisi stepen poslowre i drugesamostalnosti javnog preduzeia. Qeneralno, zakonsko ovlaStenjedrLave postoji u pogledu kontrole ispunjenja jarmog cilja (interesa) odstrane javnih preduzeda. U tome smislu ona moLe preduzimatiodredene mjere kao Sto su: promjene unutraSnje organizacionestrukture, ograni-enja u raspolaganju odredenim sredstvima,ogranicenja u wsenju upravljaakih iti rukovodnih duZnosti, pa i

razrjesenja.

Zakonorn ili osnivaekim aktom utvrduje se distribucija nadleZnostidrZavnih organa prema javnom preduzedu. Tako zanekra pitanja molebiti nadleLna skup3tina (op6tine, kantona), za druga njihov izw6niorgan (vlada), a za treia, funkcioner upravnog urgana (ministarstva) uiiji resor ulazi djelatnost jawrog preduzeia.

Za obaveze stvorene u prometu javno preduze€,e odgovara svojomimovinom koja se formira od uloga osnivaea (ilanova) i iz osnovaposfovanja (ZOJ?, al. 2I). Aktom o osnivanju osnivaii mogu preuzetiodgovornost za obaveze javnog preduzeia. Jarma dobra, prirodnabogatstva kao i dobra u opstoj upotrebi koja javno preduzede koristi,po zakontt, ne mogu biti predmet individualne, niti generalneegzekucije (prinudnog izwSenja), za namirenje obaveza jawrog

''*' Odluka o komunalnim djelatnostima SkupKtina grada Sarajeva, dl. 12-28 (Sl. novinegrada Sara.jeva, br. 2l lL)O)

26o Specifiini oblici poslovnih subjekata, . . .

preduzeia (ZOJP, al. 2l). Prilikom steiaja ili likvidacije ne ulaze ustee4jnu, odnosno likvidacionu masu (izluino pravo).

Osnivaii, odnosno ulagaii kapitala, u-estvuju u podjeli dobiti kojuostvari javno preduzeie, kao i u snosenju poslovnih rizika i gubitakasrazmjerno udjelima u osnovnom kapitalu javnog preduzeta.Osnivaekim aktom istatutom bliLe se reguli5e ova rnaterija. Uposebnom smislu, javno preduzei,e ima isti tretman kao i ostalisubjekti poslovnog prava (porez na promet, posebni porezi, porez nadobit).

2. Zadruga

Danas prevladava stanoviSe da zadruZna svojina nrje dio privatnevf asnieke strukture, niti drLavne, odnosno dru5tvene. ''t') Zadrugarstvokoje je zasnovano na kolektivnoj svojini zadrugara ima, u privrednomsmislu, stanovite specifienosti koje se zasnivaju na principimasolidarnosti, kooperativnosti i ekskluzivnosti zadrugara. Ti principiizraLavaju se posebnostima subjekata zadruzne svojine, naroeito upogf edu njihovog poslovanja, upravljanja i prestanka. r{;o)

?olazeci od pozitivno-pravnih rjeSenja moLe se dati slijede6a definicijazadruge: to je organizacija sa statusom pravnog lica, formiranaugovorom fiziikih lica, u kojoj svaki elan sudjeluje neposredno i

ravnopravno, sa ciljem da na principu uzajamne pomo6i unapreduje i

zaSticuje svoj ekonomski idrugi interes istiee dobit."")Dakle, ciljosnivanja i postojanja zadruge je dvojak: zadovoljavanje ekonomskihinteresa svakog e lana u za6titi i unapredenju njegove imovine isticanju dobiti, ali i u zadovoljavanju drugih interesa, neekonomskogkaraktera. Fundamentalni princip na kome se uspostavljaju i razvijaSuodnosi izmedu ilanovi jeste uzqjamnost, pa u krajnjoj liniji ipostojanje ,,veresij eil .t(;'2) Koji €,e ciljevi imati prevagu , zavisi,prvenstveno, od oblasti i namjene zadruLne irnovine (zanatska,Stedno-kreditna, stambena, ueeniika). U sustini, to ijeste osnovnikriterij za razvystavanje zadruga, njihovu podjelu. "''-'

''"' Sli.tv zluzel na kongresu N'ledunarodne zsdruLne ali.ianse (lCA) - Nadelna i otvorenapitan.ir.t z;.rdluZne svo.jine 1989. str. 10.

"''" Strai,rrickl' dr Milorad. op. cit. str. 157.l"l' Zlkon u iaclruganra. dl. 1- krai.: ZOZ (Sl. novine FBiH. br. 18/97)'"" TZB|H ( 1883). dl. 157. - uposlrofira pitanje "r,eresi.je". kao elenrenta solidarnosti iznreduilitnova zadruge

''''' Kc,ncenr l997.god u FBiH bilo.ie ukupno 156 zudruga, od toga u oblasti pol.ioprivrede-16. poslo"'nih usluga 5-1. gradevinarstva 3l - Bilten Statistidkog zitvoda BiH. Sara.jevo,.iul| 9e8.

Specifiini oblici poslovnih subjekata, . . . 26r

OpSti tip zadruge osniva se ugovorom, n4jmanje tri, a stambene 50,poslovno sposobnih fizickih lica. Za pojedine tipove moze biti i

drugaeije odredeno, kao npr. stedno-kreditne zadruge (ZOZ, al. lO).Ugovor se zakljue uje u pisanoj formi i sadrLi, u osnovi, isteobligatorne elemente kao i ugovor za osnivanje trgovaikog dru5tva.Nakon zakljucenja ugovora o osnivanju i ulaganja kapitala odrzava seosnivaeka skup5tina zadrugara, a potom vrSi upis zadruge u sudskiregistar. Upis ima konstitutivni karakter.

Ugovorom o osnivanju zadruge odreduje se minimum kapitala zaosnivanje zadruge, Sto je jedna od bitnih razlilna u odnosu na drustvakapitala. I za zadrugu vrijedi simultani naiin osnivanja, a ulozizadrugara (osnivaeki inovi) mogu biti u novcu, stvarima ipravima, aline iu radu itakvo rjeSenje ne odgovara samoj prirodi zadruge. U

svolrr poslovanju zadruga moLe koristiti dobra zadrugara, drugih lica i

drZavna dobra na osnovu posebno zakljueenih ugovora (uzimanjedobara u arendu, zakup).

lmovina zadruge formira se na bazi osnivaekih i novih uloga ilanovazadruge, uloga lica koja nemaju status zadrugara, dobiti zadruZnihpreduze6a alji je ona osnivai, le iz osnova poslovanja zadruge.Ugovorom o osnivanju zadruqe utvrduje se vrijeme za koje zadrugarne moLe: raspolagati svojim udjelom ili pojedinim stvarima unesenimu zadrugu, ako je zadrLao pravo vlasni3tva nad njima ili ne rnoLetraZiti povrat uloga, niti diobu zadruZne imovine (ZOZ, al.22). [z ovogasf ijedi da zadruga, po svojoj pravnoj prirodi, predstavlja jednu vrstuortakluka gradanskog prava. Ako se rjesenje odredenih pitanja nernoLe na6i u zakonu ili osnivaikom ugovoru, treba primijeniti pravnapravila koja vrijede za ortakluk gradanskog prava (AQZ, paragraf | 176'r2r5).

Organi zadruge su: skupStina zadruge, nadzorni odbor i direktor.SkupStinu eine svi zadrugari koja: donosi statut, imenuje i razrie*avanadzorni odbor i direktora, odlu-uje o ulaganjima, statusnimpromjenama i prestanku zadruge (ZOZ, el. n). Nadzorni odbor jeorgan kontrole, a direktor organ vodenja (rukovodenja) . Za direktorarnoLe biti imenovano lice izvan kruga zadrugara, ali ne moLe biti clannadzornog odbora.

U pravnom prometu zadruga istupa u svoje ime i za svoj raeun. U

zastupanju interesa zadrugara moLe imati zastupnieka ili komisionaovlastenja. Sto se tice imovisko-pravne odgovornosti zadruge, vaLedva zakonska pravila: prvo, zadruga za svoje obaveze odgovaracjelokupnom imovinom i drugo, postoji ograniiena solidamaodgovornost zadrugara do visine iznosa utvrdenog ugovorom o

262

osnivanju zadruge (solidamo jemstvo), ali iskljuiivo i samo za on4j dioobaveza koje se nisu mogle izmiriti iz imovine zadruge (ZOZ, aI.24).

Zadruga prestaje: odlukom skup5tine (2/3 ve6ina), statusnimprimjen anr1a, ako se utvrdi niStavnost upisa u sudskom registru,steeajem i na drugi naein utwden zakonom i aktima zadruge(ugovorom o osnivanju, odnosno statutom) . Zadruga moLe biti osnivaitrgovaikih dru5tava i drugih organizacija i asocijacija saglasno zakonu,Sto je praksa i u uporednom pravu.

3. Ostala pravna lica

U ovu kategoriju spadaju pravna lica koja 'za cilj svoga postojanjaimaju druge, a ne ekonomske ciljeve (udruZenje gradana, drugeasocijacije, fondacije, zaduLbihe). r';4r Te asocijacije nisuposlovnoprawri subjekti, ali mogu, u pojedinim sluiajevima, potpastipod pravila poslovnog prava. Zakoni dozvoljavaju da se udruZenjagradana, fondacije i zadulbine registruju za obavljanje priwednihdjelatnosti u smislu vodenja privrednih projekata vezanih za obnovu i

razvoj.t';s) Zakljuieni ugovori su ugovori poslovnog prava (ZOO, el. 25).

n UDRUZIVANJE POSLOVNIII SUBJEKATA -KOMORE I SAVEZI

I . Privredne komore

Privredne komore su asocijacije poslovnih subjekata, neprofitnogkaraktera, sa statusom pravnog lica, kao i drugih lica koja obavljajuprivredne djelatnosti.t"") Obrazuju se na teritorijalnom principu kaoprivredne komore kantona (Lupanija) i Privredna komora Federacije.

elanovi komora su priwedna/trgovaeka dru5tva, institucionalizovanioblici finansijskog kapitala, statusni oblici povezivanja druStva,zadruge, individualni trgovci. elanovi komora mogu biti udruZenjagradana, fondacije i zaduZbine kada obavljaju privrednu djelatnost, te

rt") Krajem 1997. god. broj ovih organizaciia.je iznosio 1.958, od toga udruZen.ja gradana798, a ostalih org;rrizaciia 174t) - Bilten Statistidkog zavoda FBiH, Sarajevo. .ful 1998.lt''' Vidieti:Zakon o fondacijama i zakladanra, dl. 2. (Sl. novine FBiH, br. l6/98), Zakon oudruZenjin'ra gradarna, t|.7. (Sl. novine FBiH. br. 6195)

""" Zakon o privrednim komorama u FBiH, il.2. - kraie ZPK ( Sl. novine FBiH, br. 35/98)

Specifiini oblici poslavnih subjekata, . . , 263

drugi subjekti na osnovu uelanjenja (obrazovrle, istraZivaekeinstitucije, interesne asocijacije i dr). Komora vodi registar elanovakoji ima karakter jarme knjige, a izvodi iz registra su jarme isprave(z?K, el. 7).

U vrSenju svojih funkcija komore ostvaruju saradnju s izw3nim i

upravnim organima vlasti na partnerskoj osnovi, narocito u:pripremanju propisa iz ekonomske oblasti, pripremi strategija razvoia,unapredivanju izvoza, zastupanju individualnih trgovaca koddonoSenja odredenih propisa vezanih za cijenu radne snage. Komoreu-estvuju u promociji privrednih subjekata ipriwede u cjelini.Privredna komora Federacije, pored aktivnosti vezanih za koordinacijurada komora (kantonalnih), organizuje izvodenje zajedniekihprojekata, donosi posebne uzanse i uiestvuje u izgradnji normativa i

standarda u odredenim oblastima priwednog Zivota (ZPK, el. B, 9).

Organi komora su: skup3tina, upravni, odbor, nadzorni odbor i

predsjednik. lzbori za organe komore vr3e se na period od eetirigodine.

U okviru komora djeluju sudovi iasti. Sudovi casti vode postupak i

odlu-uju u slu-aju povrede poslovnih obiiaja, ugovora, trgovaekihpravila, uzansi i drugih propisa. Statutom komore se utwduje njihovsastav. izbor, postupak i mjere koje mogu i'zreci (ZPK, al. l6).

U Privrednoj komori Federacije obrazuje se stalni izabrani sudarbitraLa. ArbitraZa je nadlezna za rje5avanje sPorova koji suugovorom ili drugim aktom elanova stavljeni u nadleZnosti (arbitraznaklauzula). Odluke arbitraLe imaju snagu izvrSnog naslova i objavljujuse u sredstvima javnog informisanja. Statutom komore bliZe sereguli5u odredbe o arbitrali, a postupak pred stalnim izabranimsudom posebnim pravilnikom (Z?K, al. 17).

Osnovni izvori finansiranja komora jesu elanarina, kotizacije i drugiizvori neprofitnog karaktera. TroSkove aktivnosti koje provodi komora(edukacije, rad suda iasti, arbitrale i dr) snose ilanovi komore, koji teusluge koriste.

2. Strukovne asocuacUe

Zdxonorn o privrednim komorama je predvideno da, najmanje 50pravnih lica, iz iste ili srodnih djelatnosti mogu formirati strukovne(interesne) asocijacije. Asocijacije, na osnovu zakona, imaju statuspravnog lica i registruju se kod suda (Z?K, el. 5). U okviru funkcija

26,4 Specifiini oblici paslovnih subjekata, . . .

konrora, strukovne asocijacije zastup4juokviru komora mogu se obrazovati(udruZenja,'priwedna vrijei,a, grupacije,organizacija utwduju se statutima komora

3. ZadruZni savezi

interese svojih clanova. Ui drugi oblici djelovanjasekcije). Njihov pololaj i

(z?K, el. 5).

Zadru'Zni savezi predstavljaju asocijacije zadrugara, trgovaikihdruStava, indiviudalnih trgovaca, pravnih ifiziekih lica ilanovazadruga (ZOZ, el. 29.). Organ izuju se na teritorijalnom principu iliprincipu obavljanja djelatnosti zadruga. Kantonaln i (lupanijski)zadruzni savezi i ZadruLni savez Federacije imaju status pravnih lica iregistruju se kod suda. Osnovne funkcije zadruLnih saveza su:uskladivanje poslovnih i programskih ciljeva clanova ; pruzanje.struinei druge pomoi,i,' edukacija kadrova, a ZadruLni savez Federacijezastupa ilanove u medunarodnim institucij ama iz oblastizadrugarstva. Statutima zadruLnih saveza utvrduje se naein njihovogupravljanja i finansiranja (ZOZ, el. iO, J l ).

Promj ene, prestan ak, pravnipromet, atributi registracija

GTAVA U n utraS nj a o rgani zacij a,PRVA statusne promJene

prestanak druStva

I nNUTRASM,q IRzANIZACIJA onuSrvA

L Pojam dijelova druStva

Razliiiti tipovi drustava egzistiraju u razlie itim oblastima privrednogLivota (rudarstvo, preradivaika industrija, gradevinarstvo, transport,trgovina, ugostiteljstvo, finansijsko poslovanje i dr). Naiin obavljanjaregistrovane djelatnosti u tirn drustvinra gotovo je uvijek takav dapostoji potreba organizovanja uLih poslovnih jedinica, dijelovadrustva, u kojima se obavlja odredena vrsta ili vrste poslova. Posebno,ako se radi o ve€,im druStvima sa razvijenom poslovnom djelatnosti ilise delatnost obavlja u vise mjesta. No, i svaka pojedina djelatnostzahtijeva drugaiiju organizaciju i druga-iji radni Proces. lstadjelatnost, kao na primjer proizvodnja, ntoze se obavljati u pojedinimf azama (f azna proizvodnja), zatitn u vi5e mjesta, u razlieitimradionicama, pogonima i sa drugacijom organizacijom procesa rada usvakoj od tih jedinica. U pravnom smislu, jedno druStvo moze bitiregistrovano i obavljati jednu ili vi5e djelatnosti (ZOP, el.l 07), zavisnood njegovih programa razvoja, resursa sa kojim raspolaLe i drugihuslova. Na taj naein strukturira se unutra5nja organizacija jednogprivrednog/trgovaekog drustva. Unutrasnja struktura dru5tva jesteskup organizacionih dijelova, poslovnih jedinica u kojima se obavljajedna ili viSe vrsta poslova iz okvira registrovane djelatnosti dru5tva.Unutrasnja struktura se odreduje statutom drustva (ZO?, a1.26,54). U

I

266 Unu7z1nja organtzacija, stailtsne prcmJene i prestanak drufua

praksi se koriste, najee56e, dva metoda: prvi, statutom drustva seizriiito utwduju dijelovi koji se mogu pojaviti pod razlicitim nazivima(pogon, robna kui,a, poslovni centar, hotel, poslovnica, agencija i dr) i

drugi metod, statut samo utvrduje osnovna pravila (principe) nakojima se organizuju dijelovi, a nadzorni odbor svojim aktima formira,spaja, pripaja ili ukida dijelove dru5tva i odreduje odnose izmedu njih(sektori, sluZbe, referati i sl). Broj i veliiina dijelova razlieiti su oddrustva do dru5tva.

2. Pravni status dijelova druStva

Pravni status dijelova drustva, bez obzira na njihov formalni naziv,karakterizir a s lj ede 6,e :

l. nemaju status pravnog lica i ne mogu tutiti niti biti tuZeni;2. sredstva sa kojima se obavljaju poslovi u dijelovima druStva

su objekti intovine druStva, pa ne mogu biti subiektiprinudnog poravnanja, stecaja niti likvidacije (ZOSL, el. 4);

5. obavljaju jednu ili vise vrsta poslova iz domenaregistrovanog predmeta poslovanja druStva i nemaiu svoiusam ostal n u djel at n ost ;

4. u pravnom prometu: nlogu imati odredena ovlaitenia zaistupanje, ako je to predvideno statutom i taj dio druStvaupisan u registar suda ili ne mogu imati ovlaite4ia zaistupanje u pravnont prontetu (ZOP, e l. I 5B). U sluiajudvojbe, treba zakljuiiti da nemaju ovlastenia za istupanie uprometu;

5. subjekt upisa u sudski registar su samo oni dijelovi dru*tvakoji na osnovu statuta intaju ovlaitenia za istupanie upravnom prometu, ali i tada ne dobiiaiu status Pravnog lica;

6. dio druStva, upisan u sudski registar, istupa u Pravnomprometu pod fimtom drustva i svojim nazivont (ZOP, el.I IS). Dalde, nema svoju fimtu, nego naziv i nema svoiesamostat no sjed iste ; t'

7 . nemaju vlastite organe upravljanja, osint 1to mogu imatirukovodno osoblje (direktora, poslovodu, Sefa centra i sl),ali ne kao samostalne organe poslovodstva (vodenja), negokao pomodna lica poslovodnog organa (uprave) druStva;

B. pozitivni ili negativni finansijski rezultati dijelova dru1tvamogu se iskazivati u poslovnim knjigama odvojeno, ali oni

" M.iesto u konre se nalazi poslovna .iedinica moZe, u

znata.j (kod prodaje -qeneridke robe, pla6ania poreza) -Suf tanov ii Aziz. op.aut.str.42

odredeninr sludajevima inrati pravniTrifkovii dr MiloX. Simi6 dr Milii.

UnuTax-p ogar-taap, Mtusrre gunpre ipffirnkdru#m zG7

ulaze u bilans dru1tva i iskazuju se kao dobitak ili gubitakdru1tva;

9. dijelovi drustva se formiraju, spajaju, pripajaju ili ukidaiuodlukama nadzornog odbora u skladu sa statutom ili ako ietako njime predvideno;

lO. sporove izmedu dijelova druStva rjeSava nadzorni odbor iliunutrai4ja arbitraia formirana statutom druStva (ZOP, el.26).

Organizacioni dio druStva, poslovna jedinica, predstavlja organski diodruStva, koji je tako pravno statuiran da, u cijelosti, dijeli njegovupravnu sudbinu. SkupStina drustva rnoLe donijeti odluku o izdvajanjudijela ili dijelova druStva (fragmentacija) u samostalan pravni subjekatkoji tada dobija status supsidijamog (kontrolisanog) drustva.

n STATUSNE PROMJENE

I . Pojam statusnih promjena

Privredno/trgova-ko druStvo, kao druStvena tvorevina i konstrukcijapravnog sistema, predstavlja jednu dijalektieku kategoriju koja je,saglasno uslovima u tom druStvu ili u okruZenju, podloZna raznimpromjenama. Promjene se odvijaju kako unutar samog dru6tva,njegove unutra5nje organizacione strukture, tako i u cijelom druStvukao ekonomskom i pravnom subjektivitetu - statusne promjene.

Statusne promjene predstavljaju niz pravnih i faktiekih radnjipreduzetih na zakonom propisan nacin koje dovode do univerzalnesukcesije imovine i izmjene pravnog statusa (poloZaja) dru5tva ilidrustava obuhva€,enih tim promjen ama Nastaju izmiene uekonomskom i pravnom identitetu subjekata, Sto ima odraza upravnom prometu. Stoga se te promjene naziva;u ekstemim ilispoljnim2), za razliku od promjena u unutrasnjoj organizacionojstrukturi druStva. Ovim promjenama dolazi do stvaranja ve6ih ilimanjih subjekata jer se spajaju, odnosno prip"j"j" ili cijepaju imovinepostoje6ih pravnih lica. Neki od oblika statusnih pronljenapredstavljaju vidove integracije il koncentracije kapitala (spajanje,fuzija), dok drugi imaju za posljedicu cijepanje postojed,e imovine navi6e i stvaranje mnoLine subjekata u privrednom Livotu (podjela).

!) Jovanovii dr Vladimir: "Privredno pravo", Zavod z.r izdaviurje udZbenika Srbi.ie.

Beogritd. 1961 , str. 262

zot, Unufr-a1nja organizacrja, stafusne promjene i prestanak druilra

Razlozi za provodenje statusnih promjena drustava mogu biti razlieiteprirode. U uslovima trZi5ne ekonomije oni su, prvenstveno,ekonomske i razvojne naravi. Spajanje i pripajanje, kao vidoviposlovne integracije, treba da doprinesu stvaranju ve6ih i ekonomskijacih poslovnih subjekata sa ve6om sposobnosti da uiestvqju utokovima trZi5ne utakmice. Cijepanje, pak, jednog drustva treba daomogu€,i da se njegova razvojna koncepcija, rast i razvoj odvijajudisperzirano, u viSe ekonomsko-pravnih cjelina. Statusne promjenese. nerijetko, javljaju ikao posljedica nemilosrdne konkurentskeborbe na trZiStu. Clobalizacija odnosa direktno dovodi do statusnihpromjena (reorganizacije) poslovnih drustava, dioniikih prvenstveno,u okvirima vi5e zernalja j.r je to jedan od vidova stvaranjatransnacionalnih kompanija (koncentracija kapitala).

Nasuprot pozitiwim efektima, fuzije (spajanja i pripajanja) druStavamtoLe imati za posljedicu ogranieavanje slobodne privredne utakmice,konkurencije. Otuda su ove statusne promjene forma stvaranjamonopolskog poloLala, monopoliziranja trZiSta.'') Kao vid stvaranjarnonopolskih entiteta statusno-pravnog karakteya, ovi oblici integracijepredmet su posebne pravne regulacije istroge kontrole od stranedrLave i njenih pravnih tijela. Posebno kada su u pitanju,,horizontaln e" f uzije druStava iste i l i kor-n pati bi lni h djelatnosti.'')

2 . Zajednieke pravne karakteristike

Zajedniike pravne karakteristike statusnih promjena (spajanja,pripajanja, podjele) izraLavaju se u sljede€em:

l. odlul<e o statusnint prontjenanla u drustvu (podjela) ilidrustvima (spajanje, prtpajanje) donose ulagaii il skupstine,u istoujetnom tekstu, na naein utvrden statutinta tihdrustava;

2. donosenju odluka najvisih organa upravljanja druStavaprethode obinrne radnje l<oje se ogledaju u donosenjuplana reorganizacrje (konsolidacije), sastavljanj u izuje*tajaI ew zora, obezbjedenju garancija poujeriocima,zakljucivanju raznih ttgovora i sl;

5. spajanje ili pripajanje razliiitih tipova druStva (akcionarskogi drustva sa ogranieenonl odgovornosti ili druStva saograniCenont odgovomosti i kontanditnog) uvijek povlaei

'' Opiirni.je. Trifkovii dr MiloX, Sinrii dr Milii. Sultanovii Aziz. op.cil.str.4l7 idalie' [Jporedna prirvLt oclredu.iu principe ipntvila od ko.iih se nrora polaziti u procjeni da li biizvt'Xenit fuzi.ju dovelu do slvarim.j;.t nronopolskot poloZ;-ria. odredu.iu organe kontrole i

srtrrkci.ie ko.ie se nlogu izre(i, u sludaiu povrede pravila fuzi.ie

Unttualnp aganiaap, MhlsrE WmFre ipffirakdru#m 269

dvije sloZene operacije: transformaciju, tj. pronrjenu oblikapostojeceg druStva i statusnu pron{enu. Te promjene nemogu pravno izntijeniti polozaj clanova druStva tako da onidodu u teZi poloZaj (poloZaj IiAno odgovornih Clanova), beznjihove saglasnosti;provodenjem statusnih prontjena dolazi do univerzalnesukcesije (preuzimanja svih prava iobaveza) ipravnogsljedovanja. Za obaveze pravnog prednika (spajanje,cijepanje) ili druStva koje se pripaja, a koje su stvorene prijeupisa prontjene u sudski registar, po zakonu, odgovarajudruStva na koja je intovina presla, kao pravni sljednici;u ekonomskont pogledu provodenjent statusnih pron{enarle dolazi do likvidacije inrovine, posto se ne provodizakononr predviden likvidacioni postupak, nego ta imovinanastavlja svoj Zivot u novont ili rtovint pravnim subjektinta(druStvinta);statusne prontjene zahtijevaju osiguranje i zastitu dioniCara,odnosno clanova dru1tva, kao idrustava obuhvaienihpro mj e n onl, u klj ui uj uc i i z aSti t u pouj eri I aca ;pravila i pravni akti koje donose organi upravljanja drustavaobultvaienil't statusnom prontjenont (ugovori, diobnibilansi) intaju isklue ivo interna dejstva za vodenjeregresnog postupka, ali nentaju pravna dejstva ineobavezuju poujerioce;statusne prontjene proizvode pravna dejstva nrontentomupisa u sudski registar kada se briSu iz registra druStavakoja su prestala statusnonl pronlenonl.

3. Vrste statusnih proniena

Pravna teorija i zakonodavstvo poznaju osnovne vrste statusnihprornjena: spajanje, pripajanje i podjela, sa njihovim varijantama. Zaspajanje i podjelu koristi se tremin ,,fuzije", za pripajanje joS i

,,adopcija" ili ,,apsorpcija", a za sve vrste promjena i termini,,rekonstrukcija" ili,,reorgan i zacija" .5:

Spajanje, kao oblik fuzije, jeste statusna promjena kojom dolazi doprestanka dva ili viSe drustava od kojih nastaje jedno novo druStvo.Dakle, postojeda spojena dru5tva se gase, nestqju, a umjesto njihformira se, kreira, jedno novo. lmovina spojenih dru5tava prelazi nanovo druStvo, koje je njihov pravni sljednik. Tako od vi5e dru5tava i

''Corulr-tnies Act (1985), dl.425-i1-l0F; Model Business Corporation Act (1069), tl.7l-13:Hrtrr-r' Ci. Herrn. o1;. cit. str.816-83-l

4.

5.

6.

7.

B.

27o UnuTaEnja organizaaja, sta1-tsne prDmJene i prestanak druffira

njihovih imovina nastaje jedan jaii i ekonomski snaZniji subjekt. Zaobaveze spojenih drustava, koje su nastale do momenta upisapromjene u sudski registar, po zakonu i neograniieno povjeriocimaodgovara druStvo koje je nastalo spajanjer-n.

Spojiti se mogu druStva istog tipa (viSe akcionarskih) ili razliiitihtipova (dva akcionarska, jedno sa ogranicenom odgovornosti i jednokomanditno druStvo). Bez obzira na tipove spojenih druStava, u obzirdolazi primjena dvije vrste pravila: prva, zakonska pravila koja seodnose na statusnu promjenu spajanja kako bi se izwsilakonsolidacija viSe osnovnih glavnica u jedan osnovni kapital druStvakoje je nastalo spajanjem (vlasniika prava ilanova u novom druStvu,zaStita povjerilaca i dr) i druga vrsta pravila, ona koja se odnose naosnivanje (instaliranje) novog druStva, zavisno od njegovog tipa (dd ilidoo).

Kao sto je ranije nazna(.eno, postavljaju se dva pitanja: zaStita elanovaspojenih druStava (akcionara) i zaStita povjerilaca tih druStava. Zaltita-lanova je posebno vaLna kod druStava .rj" hartije od vrijednostinemaju redovnu kotaciju na berzi (akcije i obveznice). U obzir dolaziprimjena pravila o zaltiti manjine (minoriteta), koja su u na6em Pravupredvidena kod akcionarskih dru6tava, ali se koristenjem analogijelegis mogu protegnuti ina ostala dru6tva. Naime, clan dru5tva ilidioniiar koji je glasao protiv odluke o spajanju imao bi Pravozahtijevati od druStva da otkupi njegov udio (akcije) uz isplatu njegovetrZisne vrijednosti.")Kao manjina on ne mole sprijeciti dono5enjeodluke o spajanju, ali moze zaStiti svoja trenutna prava. Neovisno odtoga, on bi mogao koristiti pravo pobijanja odluke skup3tine, ako jesmatra nezakonitom i uz ispunjenje drugih zakonskih uslova.

Pitanje za5tite povjerilaca spojenih dru5tava (zakonskih, ugovomih,vanugovornih) izuzetno je vaLna po5to moLe do6,i do spajanjasof ventnog sa insolventnim druStvima. Uporedna Prava, zato,predvidaju razlicite pravne tehnike ; pruLanje povjeriocima garancijada 6,e obaveze biti izmirene , nz upis u sudski registar ili saglasnostvfasnika obveznica na posebno organizovanoj skupStini ili odvojenoupravljanje aktivom spojenih druStava od imovine novog drustva svedokfe novo dru5tvo ne izmiri obaveze ili ne pruLi valjane garancije zanjihovo ispunjenje. U na3em pravu, ova materija je nedovolinoregulisana sa stanovista zaStite interesa povjerilaca i prarmog prometa(ZO? , e l. | 42- | 49). Tim pnje sto kod javnih preduzeia, osnivaeiskljucuje svoju odgovornost za formirana ili statusnom promjenomobuhva6ena javna preduze6a.

Upulstvo. . . pod c), tad.l5

Unu?-asnp ogantaap, #h-tsre WmprE ipffirakdru#m 27r

Pripajanje je, takode, oblik fuzije koji je mnogo iesci u praksi. Ovomstatusnom promjenom jedno ili viSe dru5tava pripaja se nekomdrugom druStvu, pri eemu pripojena druStva prestaju postojati kaosamostalni pravni iposlovni subjekti. Ona se asimiliraju, njihapsorbuje druStvo kome su se pripojila. Ovdje se, za razliku odspajanja, pravno ne kreira potpuno novo druStvo. DruStvo koje jeapsorbovalo druga pripojena druStva zadrLava svoj pravni status, saneSto izmijenjenom imovinskom strukturom. Naime, imovinepripojenih drustava ulaze u njegovu imovinu, einedi jedno imovinskojedinstvo mnogo jace i snaZnije. Time dolazi do koncentracije kapitalaismanjenja broja subjekata u privrednom Zivotu. Pripojena dru5tvanestqju, brisu se iz sudskog registra, a njihov pravni sljednik jedruStvo kome su se pripojila. Stoga ono odgovara 'La njihove nastaleobaveze pnje pripajanja, kao univerzalni sukcesor (ZO?, aL.143, l4B).

Pripajanje se rnoLe izvrsiti izmedu dru5tava istog tipa ili razlieitihtipova. U prvom slue4ju, primjenjuju se samo pravila koja se odnosena pripajanja, jer se ne osniva novo dru5tvo, za razliku od spajanja.Medutim, ako se pripajanje vr5i izmedu druStava razlicitih tipova(akcionarskog i druStva sa ogranicenom odgovornosti), tada dolazi uobzir i primjena pravila o transformaciji organizacionih oblikadrustava. Tek nakon transformacije pripojenih drustava moLe se pricikonsolidaciji osnovne glavnice, na naiin utvrden planom konsolidacijekako predvidaju uporedna prava. Ako se radi o akcionarskimdrustvima, obavljrju se odredene operacije sa dionicama (povlaienjepostojecih, izdavanje novih, konverzija i sl).

I ovdje se postavlja pitanje zaltite akcionara i za6tite povjerilaca. Morase voditi raiuna o zastiti: akcionara i povjerilaca dru3tava koja sepripajaju (nestaju) iistovremeno o zaStiti akcionara ipovjerilacadruStva kome se ona pripajaju. Pripojena dru5tva mogu bitiinsolventna ili u finansijskim teskodama, kao i obratno. Na ova pitanjase primjenjuju pravila koja su izloLena kod statusne promjenespajanja.

Podjela ili cijepanje je takva statusna promjena gdje podjelom jednogdruStva nastaje viSe manjih i to novih druStava. Dru5tvo koje se dijeliprestaje postojati jer njegova imovina (aktiva i pasiva) u odredenimobimima prelazi na novonastala sruStva. Time se, takode, vrSiuniverzalna sukcesija i nastala druStva su pravni sljednicipodijeljenog druStva. Za razliku od pripajanja i spajanja, ovdje dolazido dekoncentracije kapitala i nastanka viSe manjih poslovnihdrustava. Ovo j" , teoriji poznat ,,eisti" vid podjele. Medutim, podjelase moZe kombinovati sa prethodne dvije statusne promjene. Tako kod,,podjele - spajanja" cijepa se jedno drustvo, a potom njegovi dijelovi

272 Unu?nlnja organizaaja, statusne prDmlene i prestanak druffin

sa drugim drustvima ili njihovim dijelovima. Kod ,,podjele - sp4janja"dijelovi podijeljenog druStva se pripajaju ve6, postojecim druStvima. U

oba posljednja slu-aja, dijelovi podijeljenog drustva ne nastavljajuLivot kao sanrostalna dru5tva. Stoga se na njih primjenjuju pravila opodjeli kao i zakonska pravila o spajanju ili pripajanju.

Laitita povjerilaca podijeljenog drustva je obezbijedena na sljedecinaiin: drustva koja su nastala od podijeljenog druStva, po zakonu,odgovaraju solidamo i neogranieeno za ranije obaveze podijeljenogdruStva koje su nastale prije upisa statusne promjene u registar suda(ZO?, al. | 49). To je pravilo primijenjeno i u nekim uporednimpravima. S tim Sto naSe pravo, u interesu zaStite povjerilaca i prometa,ne dozvoljava ugovorno ograniienje ili iskljueenje te odgovornosti.

ilI PRESTANAK POSLOVNIII SUBJEKATA

I . Pojam i razlozi prestanka

Prestanak su bjekata poslovnog Prava moLe se posmatrati uekonomskom i pravnom smislu. Ekonomski prestanak znaci da tajsubjekt prestaje da obavlja poslovnu djelatnost. U Pravnom smislu,prestanak oznacava gubitak pravnog subjektiviteta i brisanje i'z

sudskog registra, bez obzira na to da li ili ne njegova imovina i daljeostaje u funkciji. Prestanak u ekonomskom ipravnom pogledu se, popravilu, podudara, osim u slu-aju statusnih promjena ili promjeneorganizacionog oblika druStva (transformacija).

Razlozi prestanka, pokretaii postupka kao i sam postupak prestankapravnih lica utvrdeni su prinudnim (imperativnim) normama. Razloziza prestanak mogu se, u osnovi, svrstati u tri grupe: ekonomski, pravniitehniaki.''

E,konomski razlozi za prestanak poslovnih subjekata mogu se daljepodijeliti u dvije podgrupe. U Prvu podgrupu spadaju ekonomskira'zlozi koji izraLavaju objektivnu nemoguinost obavljanjaregistrovane djelatnosti. Nastaju onda kada prestanu da postojeprirodni i drugi uslovi za vr5enje privredne djelatnosti (ZO?, el. 152,ZSL, al. 155).") U nekim oblastima kao sto su rudarstvo, eksploatacijanafte, prirodnog plina, mineralne vode idr, prirodni uslovi su

' Srrltitnovi( Aziz. Trifkovi6 drt'Zukcrn o steda.ju i likvidaci.ii -

MiloX. Sinrii dr Milii, op. cit. str. l9-]kraie ZSL (Sl. novine FBiH l3l98)

Unufra*lp agantacip, ffitsre Wmprre ipffirakdrufin zzz

odlueujuci za formiranje, ali i za prestanak poslovnog subjekta.Pretpostavlja se da je aktiva ve6,a od pasive pa se provodi postupaklikvidacije.

Drugu podgrupu ekonomskih razloga predstavljaju uzroci trLiSne,finansijske i poslovne prirode zbog kojih je dalji opstanak poslovnogsubjekta neodrliv, i zbog njega samog i zbog povjerilaca. Ti razlozipostoje onda kada je poslovni subjekt trajnije nesposoban zaplacanje, a to je, u naielu, onda kada u periodu od 50 dananeprekidno ne izmiruje sve svoje dospjele noveane obavezeinsolventnost (ZSL, el. 5). U sirem smislu, insolventnost postoji uvijekkada: duZnik obustavi svoja placanja ili je izmirio, odnosno mozeizmiriti potraLivanja nekih svojih povjerilaca, bez obzira na to sto jeaktiva ve6a od pasive.*') Ako su se stekli ovi ekonomski razlozi, provodise steiajni postupak.

U drugu grupu razloga dolaze oni koji imaju pravni karakter, a to supravne iinjenice ili pravna stanja u koja je do6ao poslovni subjekt.Juridie ki razlozi koji utie u na prestanak subjekata su: statusnepromjene, nemogudnost provodenja procesa privatizacije na zalnonompredviden naiin, sudskom presudom utvrdena nistarrnost upisa usudski registar (ZO?, al. 152, ZSL, al. 155).

Treia grupa razloga ima tehnicki karakter i posredno mogu uslovitiprestanak poslovnog subjekta. Oni se svode na nepostojanje ili naprestanak postojanja posebnih uslova (dodatnih) za poslovanjesubjekata. Naj-e56e su ti uslovi utvrdeni podzakonskim aktima(uredba, pravilnik, uputstvo). Ukoliko se ne ispune ti uslovi,administrativnu mjeru zabrane vrSenja rada i djelatnosti donosinadleLni drLavni organ.

Razlie iti razlozi koji mogu usloviti prestanak poslovnog subjektadeterminisu ra'zlicite pravne tehnike (postupke) prestanka. U daljemizlaganju zadrLai,emo se na op5tim pravilima o prestanku poslovnihsubjekata, prvenstveno, dru5tava ito u vidu sumarnog pregleda.lnaie, postupci su sloZeni, posebno, kada se radi o steiaju.

2. Stee aj

Ste-aj predstavlja zakonom utvrden postupakprezaduZenog poslovnog subjekta (steeajnogposebnim od suda imenovanim organima koji

po kome se imovinaduZnika) povjeravaunoveavaju imovinu

1964. str.29l. ZSL. dl. 3Vid.ieti. Pravni leksikon. Savrenrena adnrinistraci.ju Beograd,

274 Unu7aEnja organizacija, stah-tsne prDmlene i prestanak drufua

(steeajna masa) radi skupnog namirenja njegovih povjerilacapodjelom prikupljenih sredstava. Subjekti steiajnog postpuka suprivredna drustva, statusni oblici povezivanja privrednih dru5tava idruga pravna lica koja obavljaju privrednu djelatnostr"t i imaju sjediStena podrueju Federacije BiH. Posebnim zakonima se utwduju odredenespecifienosti koje se odnose na subjekte u pojedinim oblastima.")Steeajni postupak se provodi nad duLnikom u dva slu-aja: prvi, ako jetrajnije nesposoban za placanje i drugi, kada je prezadu Len,ukljuiuju€,i i druge sluiajeve odredene zakonom. '') Smatra se dapostoji nesposobnost za plaianje ako duZnik u periodu od 50 dananeprekidno ne izmiruje sve , svoje dospjele noviane obaveze.einjenica da izmiruje, djelomicno ili u cijelosti , potrazivanja nekihpovjerilaca ne znaei da je sposoban za placanje. PrezaduZenost, pozakonu, postoji onda ako imovina duZnika ne pokriva njegoveobaveze (pasiva ve6a od aktive).

Steeajni postupak vodi kantonalni (Zupanijski) sud na eijem podruejuje sjedi5te stecajnog duZika. Obavezni organi stecajnog postupka su:steeajno vijede, ste-ajni sudija i steiajni upravnik, a fakultativni odborpovjerilaca. Svaki od ovih organa provodi odredene radnje iznadleZnosti zakonom utvrdene (ZSL, el. l4 - 56). Ste-ajno vijei,e jenajvisi organ jer rnoLe, po sluZbenoj duZnosti ili po prijedlogu iliprigovoru, mijenjati odluke steiajnog sudije i ste-ajnog uprarmika, akoutvrdi da su one nezakonite.

Postupak provodenja stee aja je, po zakonu, hitan, a njegovespecifienosti su u sljededem: ne rnoLe se traZiti vra6,anje u predaSnjestanje, niti podnositi prijedlog za ponavljanje postupka; nije dovoljenpravni lijek revizije, ako se propusti rok; rokovi su kratki, na Zalbu upravilu B dana, a na zaklju-ak tri dana; 2alba i prigovor ne odgadajuizvrSenje, u naielu. Odluke se donose u obliku rjeSenja ili zakljueka(zsL, el. 8- l5).

Za pokretanje steeajnog postupka potrebno je staviti prijedlog.Prijedlog mogu dati: povjerioci isam poslovni subjekt (duZnik), alikvidacioni upravnik ako se u postupku provodenja likvidacije utvrdida postoje uslovi za provodenje steiaja. Prema specijalnim propisima,samo Agencija za bankarstvo moLe podnijeti prijedlog za pokretanjeste-aja banke (ZOB, el. 59).

r0) Privredne dielatnosti su sve one ko.ie su utvrdene Odlukonr o standardnoi kla^sifikaci.iid.jelatnosti (Sl. novine FBiH 28/98)"'zoB. dl. 52 i dalietrr U pogledu likvidacije i steda.ja banaka idrultava za upravl,jan.je fondovima, ukl.judu.iu6i i

fondove, vid.jeti speci.jalne zakone o tinr instituci.iant d - ZOB, tl. 52 - 61. ZDUFIF, dl. 6.64

UnubnErp aganiacip, ffitsrn pwnpre ipffirmkdrufin zzs

Ste-ajni postupak je veoma sloZen i obiino se dijeli u nekoliko fazakoje se u literaturi razliiito odreduju.'") Slijedei,i zakonsku logiku isistematizaciju postoje sljedeie faze: a) prethodni pstupak, b)otvaranje steiajnog postupka, c) prtjavljivanje i ispitivanjepotraZivanja, dl konverzija dugova ili prodaja steiajnog duinika, elunoviavanje imovine, Il namirenje poujerilaca podjelom diobnemase i gl zakljuienje steiajnog postupka i upis u sudski registar.

a) Prethodni postupak. Cilj prethodnog pstupka jeste utwdivanjeekonomsko4nansijskog stanja duZnika, odnosno da li postojeuslovi za otvaranje steiaja. Stoga se ovaj postupak (faza) moZezavrsiti donoSenjem rjesenja o otvaranju steeaja ili rjeSenjem oobustavi postupka. Ske4jno vijeie, s ciljem saniranja stanja,ntoZe: postaviti priwemenog steiajnog upravnika; zabranitiraspolaganje imovinom duZnika ili da se raspolaganje obaulja uzprethodnu saglasnost steiajnog sudije ili priwemenog steiajnogupravnika; zabraniti ifi priwemeno odobriti individualne egzekucijena imovini duZnika; zabraniti isplate sa raiuna duZnika. Njuinauloga je priwemenog steiajnog upravnika koji, izmedu ostalog,ima duinost da Etiti i odriava imovinu duZnika i da vodi drustvo@teeajnog duZnika). Ograniienja u raspolaganju imovinom jawtose objavljuju i upisuju u sudski registar (ZSL. i|.39 -46).

Na posebnom roiistu, koje zakazuje stecajno vijei,e, rnoLe do€,i dopreuzimanja duga stecjanog duZnika uz ili bez jemstva, ali se ne rnoLezakljue iti prinudno pora'rnanje u ovoj f azi. Ako nrje do5lo dopreuzimanja duga, a na osnovu izvje5taja priwemenog steiajnoguprarmika i, po potrebi, mi3ljenja vjeStaka finansijske struke, steiajnovijede donosi rjesenje o otvaranju ste-ajnog postupka.

b) Otvaranje steiajnog postupka. Steiajno vijece donosi odluku ootvaranju stueaja u formi rjeSenja koje se objavljuje u ,,SIuibenimnovinanta Federacije Bil7" i sluZbenom glasniku kantona(Zupanije). RjeSenje se dostavlja: predlagatelju, steiainomduZniku, instituciji koja vodi poslove platnog prometa i javnomtuZilastvu. Inaie, prouzrokovanje steeaja inkriminisano je kaoposebno krtviino djelo.'4) Cinjenica otvaranja steiaja upisuje se u

't' \/irsilievi6 dr Mirko: '?oslovno pravo", Savremena administracifa d.d., Beogritd, 1997, str.329

"' Prenra KZ (il. 257), krividno djelo prouzrokovamja steda.ja dini: "Odgovomo lice u

preduzeiu ili drugom pravnom licu ko.ja, znaiuii za nesposobnost pla6turja preduzeia,neracionalninr troXenjem sredstava ili niihovim otudivanjem u bescjenje, prekomjemimzaduZivan.jenr. preuzimanjem nesraznr.jemih obaveza. lakomislenim zakliudivznjem iliobnaval.ian.ienr ugovora sa licima nesposobnint za plaianje ili propultaurjem blagovremenogostr,ilrivan.ia potraZivan.ia prouzroku.ie stedaj preduzeia kunide se zatvorom od Xest mjesecido pel godina."

276 UnuVzEnja organzaaja, stafusne prDmFne i prertanak druEhra

javne knjige: sudski registar, zemljisne knjige i registar pravaindustrijske svojine. Poujerioci, koji se obaujeStavaju putem javnogoglasa, duZni su u roku od 3O dana do dana objavljivanja oglasa usluZbenom glasilu Federacije i kantona izvr1iti prijavljivanje svojihpotraZivanja. Pravne posljedice otvaranja steiajnog postupka, uprincipu, nastupaju poietkom dana kada je oglas o otvaranjusteCajnog postupka istaknut na oglasnoj ploii (tabli) suda. Danomof varanj a steiaj n og postu pka :

I . prestaju prava poslovodnog organa (direktora, uprave),zastupnika (prokuratora, generalnih i pojedinainih) i organaupravljanja (nadzornog odbora, skupStine, ulagaCa) i u tefunkcije uvodi steiajni upravnik;

2, prestaju radni odnosi zaposlenih radnika steiajnog duZnika,osim onih koje zadrZi sbeajni upravnik;

5. obrazuje se steiajna masa koju eini cjelokupna imovinasbeajnog duinika, osim posebne steeajne mase (imovinana kojoj je steieno razlueno pravo);

4. gase se raiuni duZnika i prava lica ovlaitenih naraspolaganje imovinom sa raiuna, otvara se novi raeun nakoji se prenose noviana sredstva sa ugaienih raiuna;

5. u firmu duZnika dodaje se oznaka ,,Lt steeaiu";6. potraZivanja poujerilaca prema skeajnom duiniku koia nisu

dospjela smatraju se dospjelint;7 . povrenlena davanja (iinidbe), novCana i nenoviana,

pretvaraju se u jednokratna noviana ptraZivania;B. prestaju teii kantate na potraZivanja koja se izmiruju iz

steeajne nlase;9. prekida se zastarjelost potraZivanja od duZnika (danom

prijavljivanja potraZivanja), a zastarjelost potraZivaniasteiajnog duZnika po osnovu njegovih potrazivania ne tecegodinu dana od dana otvaranja sbeaia;

lO. ne moZe se protiv sbeajnog duZnika dopustiti individualnantjera obezbjedenja, niti indi vid ual nog prt n udnog i zvrsenja;

I L. vn4i se prinudna kontpenzacija duZnikovih potrazivanja sapotraZivanjima poujerilaca, osint u dueajevint izriiitozakonom predvidenih;

12. za izvrcenje dvostrano teretnih ugovora zaliljuienih prijeotvaranja sbe ajnog postupka vaZe speciialna pravilapredvidena u elanu 72. ZSL;

| 3. prestaju nalozi sbeajnog duZnika koji se odnose naintovinu koja eini sbeajnu nlasu;

14. prestaju ponude uiinjene duZniku ili ponude koje je duZnikueinio treiint licima, ako nisu pnhvaiene do dana otvaranjasteednog postupka;

Unu7adrp aganimap, MtusE Wmpre ipffirakdrufin 277

15. prodavac ili komisionar mogu zahtijevati da se robaisporuiena sbeajnom duZniku vrati, ako duZnik nUe ucijelosti platio cijenu, a robu duZnik nrje preuzeo do danaotvararyja stueaja (pravo na potragu).

U vezi sa dejstvom otvaranja steeaja postoji mogu€,nost pobijanjapravnih radnji steeajnog duZnika koje su preduzete prlje otvaranjasteeaja, tj. u posljednjoj godini prije dana otvaranja steiaja. Aktivnulegitimaciju imaju povjerioci i steeajni upravnik, a pasivhu lica premakojima je radnja preduzeta, kao i steiajni duZnik. TuLba se moLepodnijeti u roku od dvije godine od dana otvaranja stecaja, anajkasnije do zakljuienja steiajnog postupka (ZSL, al. 76).

U stecaju se pojavljuje kategorija razluenih iizlucnih Prava. Onadaju mogu6nost odvojenog namirenja iz irnovine steiajnog duZnikaili iz stvari . Razlueno pravo jeste Pravo povjerioca ilie jepotralivanje obezbijedeno najkasnije 6O dana prlie otvaranjasteeajnog postupka. Obezbjedenje se sastoji u hipoteci, zalozi napokretnim stvarima (kolateral), potraLivanjima, pravu retencije ilipravu prvenstvene naplate (npr. komisionar). lz imovine steiajnogduZnika formira se posebna ste-ajna masa za namirenjepotraLivanja ovih povjerilaca. lzluena prava jesu Prava tre6ih licana osnovu kojih ona mogu traliti da se odredene stvari (ne prava ilinovac) izluie ili izuzmu iz stecajne mase. Radi se o stvarima koje i

ne pripadaju steiajnom duZniku , ali su se na6le u njegovojimovinskoj masi (tre6e lice vlasnik odredene stvari, prodavaczadrLao praVo svojine, poslugodavac, zakupodavac, davalacleasinga, ostavilac).

c) Prijavtjivanje i ispitivanje potraiivanja. Svoia ptrazivaniapoujerioci prijavljuju pismeno navodeii u prijavi iznos potrazivaniai pravni osnov. Prijavljuju se potraiivanja po koiima se vodiparniini postupak. Razluini i idueni poujertoci, takoder, prtiavliuiusvoja potraZivanja, kao isolidarni duZnici iientci.

Prijavljena potraLivanja ispituje steeajno vije€,e, uz uie6€esteiajnog upravnika, povjerilaca i drugih lica koja mogu pruZitirelevantne podatke o postojanju i visini prijavljenih potrazivanja.Steiajni upravnik se mora precizno izjasniti o svakom prijavljenompotraZivanju: da li ga priznaje ili osPorava. Takode, ipovjeriocimogu osporavati prijavljena potralivanja. Utvrdeno je samo onopotraLivanje koje prizna steiajni upravnik, a ne ospori niti jedanprisutni povjerilac. Povjerilac iije je potraZivanje osPoreno rno'zeisto dokazivati u posebnom sudskom postupku (parniinom) ilidrugim organom.

27A UnuTaEnja otgantzacija, stafusne prcmJene i prestanak druffin

dl Konverzija dugova ili prodaja steiajnog duZnika. Na osnovuprocjene i plana konverzije dugova, prethodno pribavljenjesaglasnosti poujerilaca i miSljenja steiajnog upravnika ie odluiiti:

I . da se izvnii pretvaranje potraiivanja u trajne uloge ili2. da se duZnik kao pravno lice proda.

Prodaja duZnika se ne moLe obaviti dok se prethodno povjerioci nei:ijasne o konverziji dugova. Prodaja se, inaie, obavlja javnomdraLbom ili neposrednom pogodbom. Sredstva koja se dobijuprodajom duZnika ula:ze u steeajnu masu. Prodaja na ovakav naiinduZnika ne utice na prava razlutnih i izluenih povjerilaca.

e) Unoviavanje imovine. Unoviavanje imovine steiajnog duZnikamoZe se wiiti prodajom dijelova imovine, pojedinainom prodajomimovine. Ako se na ovakav naiin wsi prodaja, onda se ona, popravilu, obavlja javnim nadmetanjem, ali moie i neposrednompogodbom. Imovina koja iini funkcionalnu cjelinu prodaje sezajedno - zgrada i zemlji1te. Prije izlaganja javnoj prodaji procjenuv6i ujestak (postrojenja, uredaji, te pojedinaine stvari). Poietnacijena ne moZe biti ispod I/2 procijenjene wijednosti. Ako se neproda imovina po toj cijeni, tada: stueajno vijece odobrava niiucijenu, ne bude Ii ni tada prodata, odreduje se nova procjena; akose i tada ne proda, imovina se pojedinaino prodaje poujertocima,a u krajnjoj liniji poslije namirenja troskova postupka imovina sepredaje ulagaiima ili zakonont odredenom organu. Ako su upostupku prod4je imovine powijedena njihova prava, poujertociimaju pravo pobijati ugovore.

f) Namirenje poujerilaca podjelom diobne mase. Steiajna masa kojase dijeli poujeiocima naziva se diobna masa. Nju iine: novianasredstva duZnika na dan otvaranja steiaja, noviana sredstvaostvarena prodajom imovine duZnika te naplaiena potraZivanja utoku postupka steiaja. Tro,Skovi stee4jnog postupka ne ulaze udiobnu masu i oni se izdvajaju iz steeajne mase prije diobe. Utroskove ulazi iznos zagarantovanih fienih dohodaka zaposlenihkoji nisu isplaieni do dana otvaranja steiajnog postupka,ukljuiujuii Stete iz osnova poweda na radu.

Steiajno vije€e na prijedlog ste6,4jnog upravnika odobrava nacrt planaza glavnu diobu . Potralivanja povjerilaca ispla6uju se sraznljerno izdiobne mase (ZSL, el. I O5). U slucaju steeaja ili likvidacije banke

UntnaEnp aganiacip, ffi-tsrn Wmpre ipffirakdrufin zzg

isplata obaveza se vrsi po redostijedu prioriteta, '') 6to predstavljaodstupanje od op6tih pravila. Nakon odrlane rasPrave za glavtrudiobu, rasprave i prigovora povjerilaca, stecajno vijete donosi rje6enjeo glavnoj diobi. Kada rje5enje postane pravosnaLno, stei4ini upravnikvrSi isplatu povjeriocima iznosa koji su utwdeni u toj odluci suda.YloLe se obaviti i naknadna dioba, ako u prvoj sva imovina duZnikanrje razdijeljena. Preostali dio, ako pretekne, dijeli se ulagaeima(dioniearima) srazmjemo njihovom uiesCu (neto steiajna masa).

g) Zakljueenje steiajnog postupka i upis u sudski registar. Poslijeglavne diobe, steeajni upra'rnik podnosi steeajnom vijeiu izvjeStajo tome da su svi poslovi vezani za stei4j okoneani. Steiajnovije6,e donosi rjesenje o zaklju-enju stectinog postupka koje seobjavljuje u ,,SluZbenim novinama Federacije BiH" i u sluZbenomglasniku kantona (Zupanije). Rje5enje o zakljucenju steiajnogpostupka upisuje se u sudski registar i danom njegovog upisasteeajni duZnik se brise iz registra i prestaje postojati (ZSL, el.I l6).

3. Prinudno poravnanie u steeaiu

Prinudno poravnanje je zakonom utwden postupak koji provodisteiajno vije€e u toku trajanja steiajnog postupka, na prijedlogpovjerilaca ili duZnika. Prijedlog se moLe staviti u periodu od danaotvaranja steeajnog postupka do roiiSta za rasPravu po nacrtu zagf avnu diobu (ZSL, al. I l7). Cilj prinudnog poravnanja u steiaju jesteda se ne provodi steiajni postupak (obustavi) i da stee4ini duZnikostane, s tim da se povjerilac namiri u odredenom iznosu. Dakle, dase sae uva od propadanja insolventan poslormi subjekt. Postupakprinudnog poravnanja provodi stecajno vije€,e.

Prijedlog za prinudno porarmanje, narocito, sadrLi Procenat koji sepovjeriocima nudi za namirenje njihovih potraZivanja i rokoveplacanja. U tome smislu zakonska pravila su ova: a) najmanie 55o/o

iznosa potraZivanja, ako ie placanie u roku od iedne godine; b)najmanje 5oo/o od iznosa tra'Zbine, ako je placanie u roku od dviiegodine i c) ako je placanje potrazivanja u punom iznosu, rok zaisplatu ne moie biti duZi od tri godine (ZSL, d. I I9).

r')Redovi prioriteta su sliede6i: t isplatni red - dugovi banke po osnovu zajmova datih banci

sfvoreni tokom privremene uprave; lt isplatni red --potraZivanja osiguranih kreditora do

vri.iednosti osigurania; III isplatni red - depoziti fizidkih lica, najvi5e 5.000,00 KM po

deponentu; lV isplatni red - ostali depoziti, ukl.juduju6i depozite fizidkih lica iznad iznosa od

5.000,00 KM po deponentu; V isplatni red - potraZivanja ostalih kreditora i VI isplatni red -potraZivan ju dionidara (akcionara) biurke (2O8,61.63)

2AO UnuVaEnja otganzacija, stafr;sne prDmJene i prestanak drufua

O predloZenom poravnanju povjerioci odlu-uju glasanjem. Ne moguglasati: povjerioci koji svoja potraLivanja nisu prijavili u odredenomroku, ako se steeajni duZnik na njih nije mogao izjasniti; povjerioci, uobimu priznatih razluinih prava. Prinudno poravnanje je prihva€enoako za njega glasaju povjerioci eija potraLivanja iznose vise od 5Oo/opotrazivanja onih povjerilaca koji imaju pravo glasa i kada takoporavnanje odobri steeajno vije6e (ZSL, al. 122). Zaklju-eno prinudnoPoravnanje (rjesenje ste-ajnog vijeia) ima pravno dejstvo prema svimpovjeriocima, osim razluenih i izlucnih povjerilaca te na potraZivanjapovjerilaca prema jemcima, solidamim duZnicima i regresnimobveznicima steeajnog duZnika. PravovaZno rjesenje o prinudnomPoravnanju objavljuje se u ,,SluZbenim novinama Federacije Bifl" i usluZbenom glasilu kantona (Zupanije). RjeSenje o poravnanju seupisuje u sudski registar.

Svaki povjerilac koji je ucestvovao u prinudnom poravnanju ima pravostaviti stei4jnom vije6u zahtjev za stavljanje van snage prinudnogporavnanja. Rok je Sest mjeseci poslije isteka roka za izvrsenjeprinudnog poravnanja. Ovo pravrlo sredstvo se moZe koristiti samo uslucaju ako je duZnik u moguC,nosti izmiriti potralivanje u veiemiznosu od onog koje je utvrdeno {e5enjem o prinudnom poravrlanju.

4. Likvidacija

Likvidacija je naiin prestanka solventnog poslormog subjekta pozakonom utvrdenom postupku usljed postojanja zakonom utwdenihrazloga."') Kod likvidacije imovina je redovno ve6a od obaveza pa nedolazi u pitanje namirenje povjerilaca. Medutim, ako se u tokuprovodenja likvidacionog postupka utvrdi da to nije sluiaj, nego da suse ispunili uslovi za stecaj, likvidacioni upravnik je dulan podnijetiprijedlog kantonalnom sudu za otvaranje stecaja (ZSL, el. l4o).Postupak likvidacije provodi se:

l. ako je prema poslovnom subjektu (druStvu) rjeSenjemnadleZnog drLavnog organa izretena tr4jna mjera zabranerada ili obavljanja djelatnosti;

2. ako su prestali postojati prirodni uslovi za w5enje poslowredjelatnosti;

5. ako su prestali postojati ekonomski uslovi za rad;4. ako je pravomoCnom odlukom suda utwdena niStarmost

upisa u sudski registar,.

r()) Sultanovii Aziz, Trifkovi6 dr MiloX, Mili6 dr Sinri6, op.cit.str.295; Postoje specifidnostiu pogledu bi,uraka (ZOB, dl. 53 - 64)

Unu7asnp aganiaop, #tusre Wmpre i pffirak drufia 2Ar

ako se privatizacija ne moLe provesti na nacin i poduslovima utvrdenim zakonom,'' t)

u drugim sluiajevima utvrdenim zakonom (ZSL, al. 155).

Prijedlog za pokretanje postupka likvidacije dru5tva mogu podnijeti:osnivac, vlasnik, duZnik, povjerilac, nadlezna agencija za privatizaclju,a kod banke Agencija za bankarstvo Federacije BiH. Za otvaranje iprovodenje postupka likvidacije mjerodavan je kantonalni (Zupanijski)sud. Organi za provodenje toga postupka su likvidaciono vijede il ikvidacioni upravnik.

Na postupak likvidacije primjenjuju se shodno zakonske odredbe kojese odnose na steiajni postupak, osim odredbi o odboru povjerilaca,razluene povjerioce, vrSenje radnji i roeiSta za glavnu diobu. I ovde sevrSi unoviavanje imovine druStva i formira likvidaciona masa iz kojese namiruju troSkovi postupka i povjerioci. Likvidaciono vijeCe donosirjeSenje o glavnoj diobi likvidacione mase. Odluka se objavljuje na istinaiin kao i kod stecaja, a po pravosnaZnosti dostavlja registarskomsudu radi upisa. Danom upisa rjeSenja u sudski registar briSe sedruStvo i ono prestaje postojati, kao prav'no lice.

5.

6.

' 'Zttkon o privatizaci.ji preduzeia, dl. ll - l8 (Sl. novine FBiH 27197\

Gr,AVA Pravni promet, zastupanjeDRUGA i odgovornost

I PRAVNI PRzMET I IM>VINA

I . Pojam prometa

U privrednom Zivotu poslovni subjekti ucestvuju u ekonomskom ipravnom prometu. Pod ekonomskim prometom podrazumijeva seprenos stvari koje imaju ekonomsku (novianu) wijednost sa jednogna drugi subjekt. Cilj toga transfera jeste iskori5tavanje upotrebnihvrijednosti prenesenih stvari, odnosno njihovo ekonomskoiskoriStavanje.

Pravni promet je nadgradnja nad ekonomskim. On oznacava transfersubjektivnih prava, prvenstveno stvarnih, sa nosioca (titulara) na drugisubjekt. SuStina pravnog prometa jeste u tome Sto se ne prenosi samofaktieka, fizicka vlast sa jednog lica na drugo, kao Sto je slucaj kodekonomskog prometa, nego se prenosi i ovlastenje, odnosno pravnavlast koju objektivno pravo prizn4ie titularu na toj stvari.Iu) Prawrimprometom postiZe se zaStita i obezbjeduje sigumost ekonomskerazmjene. Stoga je potrebno u pravnom sistemu odrediti koja ovla6tenjaima subjekt prometa kako bi se, u svakom pojedinom slui4ju, moglo'znati i koja ovla5tenja on prenosi u prometu na druga lica.

1Y' OpXimi.je vidjeti: Sultanovii Aziz, Trifkovii dr MiloX, Mili6 dr Simii: navedeno djelo.str.ll'l . i Z82.narodito

zg,4 Pravni promet, zastupanje i odgovornost

2. Subjekti poslovnopravnog prometa

Subjekti poslovnopravnog prometa su sva fizieka i pravna lica kojimapravni poredak (objektivrlo pravo) priznaje status subjekta poslovnogPrava. To su, kao sto smo videli, registrovani subjekti e iji je ciljekonomske prirode. Razliiiti su oblici tih subjekata koji se formirqju usvim oblastima (gradevinarstvo, Sumarstvo i dr).

Svi oni u okviru svoga zakonom utvrdenog poloLaja mogu biti nosiociposfovnopravnog prometa. Zaklju-uju ugovore i odgovaraju za njihovoneizvrSenje ili neuredno izwsenje, pla€aju poreze, carine, odgovar4juza privredne prestupe i prekr6aje.

Kao subjekti poslovnog prava,r") nosioci prometa su:

I . individualni trgovac, preduzetnik ili samostalni privrednik(imalac rad4je, profesionalni posrednik na trii9tu kapitala)koji u vidu registrovanog zanintanja obavlja profesionalnudjelatnost;

2. prtvredna/trgovaeka druStva svih zakonont utvrdenih tipovakoja su osnowti nosioci poslovne aktiwtosti i priwednogZivota jedne zemlje, ukljueujuci i supsidijama (kontrolirana)druitva. Za razliku od ranije, njihova ce uloga biti ldjuina uobl asti trZiSna kapital a;

5. javna preduzeia (kompanije);4. druStvena preduzeia, dok se u procesu privatizacije

svojinske transformacije ne preobraze u neki od tipovaprivrednih drustava (dd ili doo)

5. statusni oblici povezivanja prtvrednih/trgovae kih dru9tava,prvenstveno onih koja se fomtiraju na bazi kapitala(h olding, koncern, investicioni fond )

6. ostali oblici pravnih lica kao sto su udruienja, fondacUe,zadruge, razlieite organizacije (asocrjacUe)

U pravnom prometu mogu se pojaviti i dijelovi privrednih/trgovaikihdru5tava (poslovni centar, hotel). Iako je ueesnik u prometu, ako jeupisan u registar suda, dio drustva, nema status subjekta prometa.Jednostavno on nema status pravrlog lica, niti svoju imovinu, pa nemoLe tuLiti niti biti tuLen. Prava i obaveze sted,ene njegovimistupanjem su prava i obaveze druStva kome pripada. Zato istupajupod firmom druStva.

re) Na kraju 1997. god. u Federaci.ii BiH.ie bilo registrovi.mo: privreclnih drultava l9.2ll.clruitvenih preduze6a 101. .javnih preduzeia ztl8, sti-ttusnih oblika povezivitn.ia 2). zadruga156, ostalih oblika 1.951 - Bilten Statistidkog zavoda FBiH, Saritjevo,.iuni 1998.

Pravni promet, zastupanje i odgavornost 245

3. Pravni instrumenti prometa

U pravnom prometu subjekti poslovnog prava koriste razli(ita pravnasredstva koja se iesto nazivaju instrumentima poslovnih transakcija.Najveci znacaj imaju ugovori, i drugi jednostrani pravni poslovi,vrijednosni papiri, ali i komercijalni papiri, legitimacioni papiri i drugepisane isprave i dokumenta kojima se dokazuje nastanak i sadrlajposlovne transakcije ili imaju snagu obiinog dokaznog sredstva. Naosnovu njih (ugovora, vrijednosnih papira) poslovni subjekti stieuimovinu i vrse promet imovinskih dobara (prodaja, zalaganje, zakup,posluga i dr).

Odnosi u prometu izmedu poslovnih subjekata ureduju se i putemrazlieitih ugovora koji imaju u sebi elemente trajnijeg povezivanja,zajedniekog nastupaqja na trZiStu, zajedniikog ulaganja isl. Poredobligacionopravnog karaktera, takvi ugovori iesto sadrLe razliciteelemente kojima se tangira status poslovnih subjekata, upravljanje,odnosi na trZi5tu i drugo.

4. Imovina

lmovina je klju-na kategorija za odvijanje pravnog prometa, pa tako i

poslovnopravnog prometa, a nastala je i egzistira u uslovima robneproizvodnje. Ve6, je naprijed kazano sta predstavlja imovinuukupnost imovinskih prava koja pripadaju subjektu poslovnog prava(druStvu, statusnom obliku povezivanja) izrazivih u novcu.'") Ona sekonstituise prilikom formiranja poslovnog subjekta (osnovnaglavnica), a kasnije uve6,ava poslovanjem dru5tva. Inate, imovinucine: stvarna prava, obligaciona prava, imovinski dio autorskih pyava,prava industrijske svojine, udjeli u drugim poslovnim subjektima.

Op5te je pravilo poslovnog prava da je imovina poslovnog subjektaodvojena, ,,razdjelita", od imovine njegovih ulagaia elanova druStva.Ulog, u stvarima, pravima i novcu, ulazi u imovinu druStva u koje sevrsi ulaganje (investiranje). Taj princip je konsekventno proveden koddru5tva sa ogranieenom odgovornosti i akcionarskog druStva. Zato zaobaveze u prometu odgovar4ju svojom imovinom, a ne i ilanovi.Medutim, kod drustava personalnog tipa taj princip nlje dosljednoproveden kada se tiee imovinskopravne odgovornosti jer postoji i licnaodgovornost ilanova drustava.

-"' Obi.rveze predstavlia.iu teret naVedrii dr Martin i dr: "Gradansko

inror,'ini. odnosno rra odredenintpravo" Narodne novine. Zagreb,

sub.iektivninr pr;n'inra -1996. str.78

246 Pravni promet, zastupanje i odgovornost

il ZASTUPANJE I PREDSTAVIJANJE

I . Pojam i pravni osnov n'ast4janja

Poslovne organizacije (druStva, statusni oblici povezivanja) su subjektiekonomskog i prarmog prometa, s tim sto ne mogu davati izjave voljekao sto to iine fizicka lica. lzjave volje, u njihovo ime i za njihovrae un, daju odredena fizicka lica fiavni partneri, komplementari,direktor, elanovi uprave, prokuristi i dr). Dakle, za poslovne subjekteprava stiiu i obaveze pyeuzimaju lica koja jednim imenom nazivarnozastupnicima. Zastupnik djeluje u tude ime i zatudi raiun.

Ranije smo na odredenim mjestima rekli da je zastupanje prawriodnos (pravna ustanova) na osnovu koga fiziiko lice (zastupnik)sklapa posao ili obavlja neku pravnu radnju, tj. daje izjavu volje zaprivredno dru5tvo, holding, koncern (zastupanog). Prarma dejstva(ueinci) iz takvog odnosa ili radnje prelaze idejstvuju premaposlovnom subjektu, odnosno zastupanom. Ugovor koji zakljucizastupnik obavezuje neposredno i tre€,e lice (ZOO, e1.85). Ekonomskiefekti iz tako zakljueenog ugovora, pozitivni ili negativni, ticu seimovine zastupanog (dru5tva, holdinSa). Razumije se, sve dokzastupnik radi u granicama svojih ovla5tenja (ZOO, eI.85), uprotivnom, nastaju drugi prarmi odnosi jer je doSlo do prekoraienjagranica ovlastenj a (ZOO, e l.B7).

Ovlastenja za zastupanje u savremenim pravnim sistemima, kao i udonra6em pravu, zasnivaju se na zakonu (ex lege), statutu dru5tva itiugovoru o osnivanju, ugovoru o zastupanju (punomo6stvu), te aktusuda - rjesenju suda za steiajnog ili likvidacionog uprarrnika.'') Pravniosnov nastajanja zastupniStva predstavlja jedan od kriterija zaklasifikaclju. "'

Nasuprot zastupanju, predstavljanje jeste istupanje u ime poslowrogsubjekta bez stvaranja imovinskopravnih obaveza. Predstavnik dajeizjave volje koje ne proizvode imovinskopravne uiinke za dru3tvo, uprotivnom, onda se radi o zastupanju. S obzirom na to da se ne

-'' Stari.ja koncepci.ja zi.ustupniitva koja potide iz rinrskog prava obuhvatala .ie ugovomozastupan.ie. Novi.ja koncepci.ia, prvo uvedena u nienradkonl pravu. znatno .ie Xira jer obuhvatai druge osno\/e nirstanka ovog instituta.tt' 5ir. r,id.jeti: Sultanovii Aziz, Tlifkovii dr MiloI. Sinrii dr Mili6, op. cit. str. J28.

Pravni promet, zastupanje i odgovornost 247

stvaraju imovinskopravna dejstva za dru5tvo (poslovni subjekt),predstavljanje se najee5i,e odvija kroz vodenje prethodnih kontakata,Yazgovora, ud,eS6e u diskusijama ili radnje manifestacionog karaktera.Ipak, i predstavnik poslowrog subjekta rnole preduzimati i prawreradnje (zastupanje) samo ako je izncito ovla3ten na zastupanje (ZOP,el.l55). Dakle, zastupnik moze uvijek djelovati i kao predstavnik,zavisno od faktiike situacije, dok predstavnik ne moLe preduzimatiakte zastupanja, ako nije izricito na to ovla5ten. SloZenost odnosa uprocesu privredivar{a zahtijeva da se, u svakoj pojedinainoj situaciji,odredi jasna granica izmedu izjava koje znaee zastupanje i izjava kojeimaju karakter predstavljanja.

2. Slobodno i vezano osoblje

Tradicionalno se kod poslovnih subjekata zastupnici dijele naslobodno i vezano osoblje. Cilj ove podjele jeste bolje razumijevanjeosnova nastanka zastupniekog odnosa, granica ovlastenja i duZnostizastupnika. Neko rno'Ze biti elan druStva (akcionar), ali mu status elanane daje automatski ovla5tenje za zastupanje druStva.

Slobodno osoblje cine fizicka lica koja na osnovu zakona ili iz prirodedruStva ili akta suda imaju ovlastenja za zastupanje poslovnogsubjekta. Mogu preduzimati aktivnosti usmjerene prema tre6,im licima,u ime i za raiun druStva. To su: direktor (generalni direktor),predsjednik uprave dru5tva, ilanovi drustva sa neogranieenomsolidarnom odgovornosti e lanova (javni drugari), komplementari testeiajni i likvidacioni upravnik. Svoje fiducijarne duZnosti izvrSavaju i

odgovaraju drustvu, elanovima dru5tva ili organima upravljanja i sudu,koji ih je imenovao.

Vezano osoblje (officers) su lica koja imenuje i razrjeSava (uklanja)direktor (generalni direktor) ili predsjednik uprave ovla5ten napreduzimanje izvr5nih i administrativnih radnji u okviru dobijenihovlaStenja. U tu kategoriju dolaze izvrSni direktori, pomo6nicidirektora, punomoinici - generalni i specijalni zastupnici, rukovodnoosoblje svih rangova, punomo6nici po zaposlenju. Sami statuti drustvaiesto izricito odreduju koja lica ulaze u kategoriju vezanog osoblja:tipieno su to predsjednik, jedan ili vise potpredsjednika druStva(kompanrje), treasurer i sekretar dru5tva. '5)

Ufogu zastupnika privrednog/trgovaikog druStva mogu vr5iti fizickafica, Po osnovu ugovora, koja su kao profesionalna registrovana za

zaa Pravni promet, zastupanie i odgovornost

obavljanje odredenih poslova na trZistu kapitala (profesionalniposrednici). To su brokeri, investicioni savjetnici i depozitari.'") Pravnalica if i dijelovi pravnih lica (predstarmiStva, afilijacije) registrovani zaposfove trgovinske agenture (zastupanja) mogu, takode, u ime i zaraeun nekog druStva preduzimati aktivnosti iz domer'a zastupa4ja.")

5. Zakonski i statutarni zastupnici

U clvu kategoriju spad4ju lica eijt ovlastenja na zastupanje tj.preduzimanje aktivnosti prema tre€im licima, izviru iz samog zakona istatuta dru5tva, ukljuiujudi ugovor o osnivanju (druStveni ugovor). Pri

tome je potrebno voditi raeuna o kome tipu trgovaikog drustva se radi.

Zakonsko zastupanje, ex lege, ulazi u domen vodenja drustva(poslovodenja). Ne moZe se drugim prarrnim aktom iskljuciti ili ograniiiti.Lice koje obavlja tu finkciju jeste zakonski zastupnik drustva. Ex legezastupnici su direktor (generalni direktor) ili predsjednik uprave dru5tva.Ceneralno, dru5tvo ne moLe postojati bez zakonskog zastupnika postosud ne6,e izvrSiti registraciju. Imenovanjem drugog lica na funkcijudirektora ili predsjednika uprave dolazi do promjene lienosti zakonskogzastupnika, sto se obavezno upisuje u sudski registar ijawro objavljuje u,,SluZbenim novinama Federacije BiH". SadrLaj ovlaStenja zaposlenogzastupnika jeste zakljueivanje ugovora i vrsenje drugih pravnih poslova i

radnji (ZO?, el. I 25).

Kod druStava personalnog tipa postoje prezumptivini zakonskizastupnici. A to su svi javni partneri (drugari) kod druStva saneograniienom solidarnom odgovornosti ilanova i komplementarikod komanditnog drustva. Svi oni su zakonski zastupnici, akougovorom o osnivanju neki od njih nisu to svoje Pravo zastupanjaprenijeli na druge javne partnere, odnosno komplementara u drustvu.U nekim pravima, ilanovi uprave (odbora direktora) su zakonskizastupnici druStva (izvrsni direktori), ali sa ograniienim mandatomsamo u okviru poslova i u obimu koji svojim aktom utvrdi predsjednikuprave (generalni direktor).

t" Po,|"n., "prof-esionalni posrednik", kako.ie definisur u dl.8.l ZOVP, inra Xire znadenje od

lradicionalnog pravnog po.inra "zl,ustupnika" u niL\enr pravu. Obuhvata i kategori.iu dilera kojikupu.iu i proda.iu vri.jednosne papire u svo.ie inre i za svo.i rttdun (akciie, obveznice.dugorodne certifikate. investicione papire).r''Zi-rkcrn o vitn,jskotrgovinskom poslovanju, d1.35 i36 (SI. novine FBiH, br. l/95), Zttkonolrgovini (Sl. novine FBiH. br. 2/95), Uredba o zustupan.iu stranih lica (Sl. list RBiH, br.+r)6)


Pojam ,,statutarni" zastupnici je pravno-tehnieki izraz za sva lica kojasu na osnovu statuta ili ugovora o osnivanju druStva ovla5tena zazastupanje drustva. Krug tih lica moZe biti uLe ili Sire odreden, mogu bitiiz reda vezanqJ ili slobodnog osoblja. Statutami zastupnici mogu imatizajedni-ka ovlastenja ili, pak, da svaki od njih ima samostalna, uzrazgranieenje njihovih ovla3tenja. Statutarna ovla5tenja za zastupanjemogu imati: predsjednik nadzomog odbora, predsjednik druStva,predsjednik skupStine dru6tva, pomo€nici direktora, sekretar dru5tva,rukovodno osoblje odredenog ranga, rukovodioci dijelova druStva.

Odnos zakonskog istatutarnih zastupnika dru5tva treba tumaiiti utome pravcu: da se njihova ovlaStenja dopunj,{r, , ne iskljueuju, i dazakonski zastupnik koji vrSi funkciju poslovodenja (direktor,predsjednik uprave) koordinira rad statutarnih zastupnika, u okvirunjihovih ovla5tenja. e

OvlaStenja zakonskog i statutamih zastupnika mogu biti neograniienaitada u sudskom registru piSe ,,bez ogranicenia". No, statutom se onamogu iograniaiti, sto se takode, upisuje u sudski registar (nPr.ograniienje na zakljueivanje ugovora do 5O.OOO KM ili druga-ijaklauzula o ogranieenju zastupanja). lnaie, statutarna ogranieenjamogu se odnositi na zakljueenje ugovora odredene ili odredenih vrstaili do odredene vrijednosti, zatim, na vr5enje odredenih radnji (nesvih), te na zakljuienje ugovora ili vrSenje pravnih radnji uz saglasnostnadzornog odbora (npr. ugovor investicionog karaktera). Ako je usudskom registru upisano da je potrebna saglasnost nadzomogodbora, onda se ta saglasnost moZe dati prethodno, istovremeno ilinaknadno. Ngknadna saglasnost druStva (ratihabitatio) ima, uprincipu, povratno dejstvo. U slueaju nedavanja ratihabitacije, smatrase da ugovor nije ni zakljuien, a savjesno trede lice ima Pravo napravicnu naknadu od druStva. lsta pravila vaLe kada je statutompredvideno ,,da zastupnik moZe zakljuiiti neki ugovor samo zaiednosa odredenim organom" (ZOO, 41.55).

4. PunomoCnici

Zakonski i statutarni zastupnik druStva rnoLe, u okviru svojihovla5tenja, prenijeti (delegirati) na drugo lice dio svojih ovla6tenia zazastupanje druStva, tj. opunomod,iti drugo lice. Sam taj pravni odnos,kao i formalni akt, naziva se punomot ili punomod,je iliopunomoi,enje. Prema zakonu, punomo6, je ovla6tenje za zastupanjekoje vlastodavac (zakonski ili statutami zastupnik) pravnim poslomdaje svom punomotniku (ZOO, al.Bg). Na taj na-in punomo€,nik svojaovfaStenja izvlu,ei iz pravnog posla i u granicama takvog ovlastenja, a

29o Pravni promet, zastupanje i odgovornost

ne iz zakona ili statuta dru5tva. Razumije se, primjena ove pravrletehnike je moguta samo ako zakon i statut dozvoljavaju prenosovlaStenja.

Za punomo6 u poslovnom pravu vrijede ova pravila: punomot, se dajeu pisanoj formi; punomo6nik moLe biti pravno ili fizieko lice;punomocnik moLe preduzimati samo one poslove i pravne radnje nakoje je ovla5ten i u granicarr'a ovla5tenja; ako je punomoi,nik dobioopSte (generalno) punomo6je, moLe preduzimati samo poslove kojidolaze u redovno poslovanje drustva , i'znad toga mora traliti posebnoovla5tenje; zakronje predvidio u kojim slueajevima punomoenik moraimati specijalno (posebno) punomocje za preduzimanje svakepojedinaine radnje; 2") statutom moLe biti predvideno da je za davanjepunomo6,i potrebna saglasnost organa upravljanja ili zakonskogzastupnika (ZO?, al.I28, ZOO, al.). Na prestanak i prekoracenjaovla6tenjaiz punomo6i primjenjuju se opSta pravila o zastupanju.

Zakonom je predvideno nekoliko tipova punomoti, a to su: poslovnapunomo6, punomoe profesionalnih posrednika na trZistu kapitala,punomoi, trgovinskog putnika i punomo6 po zaposlenju.

a) Poslovna punomo6. Poslowra punomoC je ovlastenje poslovnogsubjekta ili individualnog trgovca (preduzetnika) dato drugomfiziekom licu da sklapa ugovore i obavlja ostale poslove koji seuobiiajeno v6e. u okviru registrovane djelatnosti . Ona se neupisuje u sudski registar. Oranice ove punontoii vec je zakonodredio. Nainte, poslovni punontotnik ne ntoZe otudivati ifiopteretiti nekretnine, preuzeti n{eniene obaveze ili obavezejemstva, niti uzeti zajam ili voditi spor (ZOO, e|.95). Da bi preduzeote radnje, mora imati posebno ovlastenje. Pored zakonskogogranicenja, vlastodavac moZe ograniiiti poslovnog punomoinika- na vrsenje odredene ili odredenih vrsta poslova, Sto znaei da sentoZe izdati u vidu generalne ili spcijalne poslovne punomoii.

Pravifa koja se odnose na poslovnu punomo€, drustva u svemu vaLe iza poslovnu punomoi individualnog trgovca. Kod njega je specificnostu tome Sto punomoi, ne prestaje smriu individualnog trgovca (imaocaradnje), niti u sluiaju da bude li5en poslovne sposobnosti (Zoo,ar . e6).

r"' U ,ntisluZOO, dl.9l speci.jalna punonro6. za svaki konkretni sluda.i, treba kod: izdavan.iaakceptiran.ia. avaliran ja i indorsiriur.ja nr.jenice, intervenci,je kod nr.jenice. preuzinran jajemstvai sr.'ih vrsta garancija, sklapania poravn;.ur.ia (sudskog ili vansudskog), oprosta duga, cesi.je sacausa donandi, intercesi.ie, zusnivanfa realnih tereta na intovini (zaloga, hipoteka), kododludivan.ia o izabranom sudu (arbitraZi), odrican.ja od tuZbenog zaht jeva u pamici i dr.


b) Punomo6 profesionalnim posrednicima na trZi5tu kapitala.Ovaj tip punomoii iskljuiivo je vezan za poslove trZi*ta kapitala.MoZe se dati licima koja se profesionalno, i u vidu registrovaneaktivnosti, bave specijalnim poslovima na trZi9tu kapitala. Fiziikalica moraju posjedovati dozvolu i biti upisana u registar ovla,Stenihlica koji vodi Komisija za wijednosne papire, te ispunjavati drugeuslove propisane zakonom i aktima Komisije (ZVP, il.B4-l02)

U svojstvu punomo€nika (ugovomog zastupnika) djeluju: dru5tva zaupravljanje fondovima, brokeri (ne i dileri), depozitari, investicionisavjetnici, subjekti koji mogu preduzimati poslove osiguranja emisijevrijednosnih papira, poslove poravnanja i druge poslove u prometuvrijednosnih papira (wednovanje wijednosnih papira, revizyaposlovanja, konsalting i informisanje i dr).

Za punomo€ sa ovim subjektima, u principu, vaLe ova pravila:punomo6 mora biti data u okviru poslova (specijalnosti) kojima sepunomodnik bavi (npr. broker), na osnovu zakona i propisa Komisijeza vrijednosne papire; ovlaStenja punomoi,nika i granice ovlaStenjasu, dakle, utvrdene imperativnim normama,' punomo€,, u principuobuhvata i davanje instrukcija punomoCniku; punomo€, se moLeprenijeti na drugog profesionalnog posrednika, ako je predviden ili jeto u interesu vlastodavca, uz njegovu saglasnost (ZV?, el. 84-89).

c) Punomod trgovinskog putnika. Trgovinski putnik je ovlaStenpreduzimati samo one poslove koji se odnose na prodaju robenavedene u punontoii. Ovlaitenje na zakljuiivanje ugovora trebada je nesumqjivo, inaee se pretpostavlja da moZe samo prtkupljatiponude, porudZbine. Ova punontoi uvijek sadrZi: ovlaitenjeftgovaekog putnika da prima reklamacije na pravne i materijalnenedostatke robe; prtma izjave u vezi sa izwsenjem ugovorazakfiuAenog njegovint posredovanjem te da u ime vlastodavcapreduzima potrebne mjere radi oiuvanja njegovih interesa iz togugovora. Iako je ovlasten da prodaje robu, trgovinski putnik nUeovlasten da naplati cijenu, niti da proda robu na kredit. Za teradnje mora imati posebnu (specijalnu) punomoC (ZOO, il. 97).

d) Punomod po zaposle4iu. Punomoinik po zaposlenju je prawto-tehnicki termin za punomoi lica koja u drustvima rade na takvimposlovima eije je obavljanje vezano za zakljuiivanje i izwsenjeodredenih ugovora (prodavci u prodavnicama, zaposleni kojiobavljaju odredene usluge u ugostiteljstvu, turizmu, zaposleni naposlovima salterske sluZbe u poSti, banci. javnim preduzedima idr). Da bi jedno lice bilo punomoinik po zaposleryju, nie potreban


poseban ugovor o punomoistvu ") . Dovoljna je faktiika cinjenicarada na jednom specifiinom ntjestu i zakonsko priznanje tefaktieke iinjenice. Treia saujesna lica mogu se potpuno osloniti nate fakte, 1to potwduje i sudska praksa.'")

Obim ovla5tenja punomo6nika po zaposlenju takode se odreduje naosnovu fakticke situacije. Pri tome je mjerodavan karakter radnognljesta, "" a potom poslovi koji se po redovnom toku stvari uobiiajenovr5e na tom radnom mjestu, '") kao i poslovi koji sluZe kao logiinadopuna redovnim poslovima odredenog radnog mjesta.

5. Prokura

Prokura se u teoriji obieno definiSe kao najSire trgovacko punomoi,je,iiji su sadrLaj i obim ovlaStenja usmjereni na ,,sveukupno poslovanjegospodaya",'') odnosno poslovnog subjekta (trgovaekog drustva).Dosta je star institut trgovaekog/poslovnog prava koji svoje porijeklovodi iz njemackog prava. Danas je usvojen u sistemima koji su poduticajem geffnanskog pyava, dok je nepoznat u romanskom i

anglosaksonskom.

Prema naSem pravu, prokura je pisana punomo6 upisana u sudskiregistar koja, na osnovu zakona, sadrZi ovla5tenja prokuriste(prokuratora) za zakljuiivanje i obavljanje pravnih poslova i radnji uvezi s poslovanjem trgovaekog dru6tva i statusnog oblika povezivanja,osim zakljueivanja ugovora koji se odnose na osnovna sredstva (ZOP,al.l29). Dakle, prokurista moLe preduzimati sve radnje zastupanja, uime i za raiun privrednog druStva, kao principala, koje su iz okvira

- GoldXtajn dr Aleksiurdar': "Privredno ugovorrro pravo", lnfomrator. Zagreb, 1967, str.114.lt' Direklor kadrovskog sektora ovl$ten.ie, kao punonrocnik po zaposlen.iu. da zakljudiugovor o Xkolovan.iu kadrova i druga ugovoma slrana ni.ie duZna da prov.jerava da li .je to.j

osobi slatutont ili intemint pravilnicinra ogranidena punonro6. Prekoraden.je ovlir(tenja nentoZe uticati na pravoval.janost zakljudenog ugovora - Presuda Vrhovnog privrednog suda,Sf . br. 3169.Zbirka sudskih odluka. XX-1, str.2l31"" Rrkovodilac gradililta nroZe se pojaviti kao punonroinik gradevinara po zaposlen.iu sanlopo pitan.jinra vezanint za gradiliite ko.ja proizil'aze iz n jegovo-{ poloZa.ja - Zbirka sudskihodluka, XIII-3, odluka 426t"' Konl.,'ci.jalista zadruge ne nroZe se snratrati punonroinikonr po zaposle n.iu za zakl.judenjeu.govora o proda.ji ve6e kolidine robe - Zbirka sudskih odluka. II-2, odluka 532'' ' StraZnicky dr Milorad. op. cit. str. 66; "Pravna enciklopedi.ja", Savrenlena administracija,Beograd, 1964. str. 7 44


qjegove djelatnosti. YloLe preduzimati, prema nekim autorima, i

pravne poslove koji su neuobiiqjeni."')

SadrLaj ovla3tenja i ograniienja prokure iskljueivo utvrduje zakonskanorma.") Statut ili ugovor u osnivanju dru5tva to ne mogu. Ako bi,ipak, oni sadrzavali neku klauzulu kojom se ogranieava prokura, takvaodredba ne bi mogla proizvoditi pravna dejstva prema tre6im licima uprometu jer je contra legem. Nikakva statutarna ogranicenja prokuresud neie upisati u trgovaiki registar (npr. da je uslovljena, odnosi sena vr3enje odredenih poslova, vrijeme vaLenja, ogranicena zaodredeno podrucje isl). Dakle, sadrzaj oval3tenja prokure ne zavisi odvolje principala (trgovaekog druStva), odnosno autonomnih rjeSenjastatuta, nego isklju-ivo od naredbe zakonodavca.

Sada5nje rjesenje zahona (ZOP, al.I29), prema kome prokurista nemtoLe zaklju-ivati ugovore koji se odnose na osnovrla sredstva jeveoma restriktivno, sto nije sluiaj u uporednim pravima. Kategorija,,osnovna sredstva" , kao raeunovodstveni pojam , ima izuzetno Sirokozna-enje jer u osnovna sredstva ulaze i ona materijalna dobra kojanemaju veliku vrijednost."") Time se ovla3tenja prokure nedopustivosuZavaju i ona svodi na nivo obiine punomo6i, sa znatno manjimovla5tenjima iod poslovne punomo6i (ZOO, al.95). U uporednimpravima i ranijem na3em pravu,"-) ogranicenja prokure se odnose naoptere6enje i prenos nekretnina i to pod uslovom da principal nije upogledu nekretnina dao posebno (specijalno) ovla5tenje prokuristi.

Za razliku od uporednih prava, na5 zalnon nije rije5io pitanja: da li seprokura data za sloZeni oblik kapitalnog povezivanja (holding,koncern) odnosi samo na taj oblik ili i na supsidijarna (kontrolisana)dru5tva u okviru njega, zatim, da li prokura data za trgovaiko druStvo(akcionarsko, npr.) obuhvata i njegove dijelove (podruZnice,afilijacije)? Za prvi sluiaj ne bi se mogao dati pozitivan odgovor jer susupsidijarna druStva pravna lica, dok je za drugi slucaj odgovorpozitivan.ttt)

U pogledu davanja prokure vrijede ova zakonska pravila: prokuru d4iedirektor (generalni direktor), odnosno uprava druStva; daje se upisanoj formi; prokura ne moze sadrZavati nikakva ogranitenjazasnovana za statutu, ugovoru o osnivanju ili odluci organa

''-' Gorenc dr Vilinr. op.cit. str.l52.tt'U n.l.nradkonr pravu. nepotpuni ili nrali trgovac (Miderkaufnrann) ne nroZe dati prokuru,ali uko.ie i izda. onda.ie to obidna punonto6." Vicl.ieli rudunovodstvenu literaturu o ovoj nrateri.jit''zoP. dl.144 a) iz 1988. godinet" Vicl.leti izluganja o pravnonr poloZa.ju di.ielova dru(tva

2s4 Pravni promet, zastupanje i odgovornast

poslovodenja; prokura je neprenosiva (netransferabilna); ona seupisuje u sudski registar ijavno objavljuje u sluZbenom glasilu.

Prokurista (prokurator) rno1e biti: fizicko lice, ne i pravno,' lice koje jepunoljetno i ima punu poslovnu sposobnost; lice iz reda slobodnog ilivezano{J osoblja (officers); lice kod koga ne postoji konflikt interesa uodnosu na priwedno druStvo i, najzad, struino lice koje poznaje trZiste.

Za prestanak prokure vaze op5ta pravila o prestanku ugovornogzastupniStva, odnosno punomoi,ja (ZOO, el. 94), uklju-ujudi steiaj ilikvidaciju principala kao iopoziv. Prestanak prokure upisuje se usudski registar i javno publikuje. Danom upisa u sudski registarprestaju i ovla5tenja prokuriste.

U teoriji su poznate dvije wste prokure koje poznaje i naSe pravo. Tosu: pojedinaina (samostalna ili individualna) i zajedniika (skupna ilikolektivna). U nekim pravima mogu6,a je i njihova kombinacija.

Pojedinacna (individualna prokura) postoji onda kada je data jednom ilivi5e lica, s tim da svaki od njih djeluje samostalno. Ovla5tenja svakogprokuriste su nezavisna, te svaki djeluje posebno, odvojeno od drugih.Ako je pojedinaina prokura data vei,em broju lica, svaki od prokuristaima sva ovlastenja koja po zakonu sadrLi prokura (nema cijepanjaovfaStenja). ZnaLi, ovlaStenja prokurista se medusobno ne iskljueuju.

Zajednicka (kolektivna, skupna) prokura je takva vrsta kod koje seprokura daje najmanje dvjema osobama i to zajedno. Kod zajedniekeprokure (samo ime kaLe), pravni poslovi i radnje su punovazni kadapostoji saglasna izjava volja svih prokurista (zajednicka voljaprokurista). I to je pravilo ako su u pitanju akti'rne radnje, d. davanjeizjava volje u ime i za raiun principala (npr. sastavljanje i slanjeponude za prodaju nekog proizvoda akcionarskog dru6tva). U pogledupasivnih radnji pravilo je drugaiije. Primanj e izjava volja od tre€,ih lica(npr. prihvat ponude) ili saop5tenja od njih smatraie se punovaLnimkada su dati i samo jednom od prokurista. Dakle, u ovom slu-ajutre6e lice svoju volju ne mora saop3titi svim prokuristima, nosiocimazajedniike prokure . Zato neka prava zahtijevaju da se zajedniikaprokura izricito naznaci kako ne bi dolazilo do nesporazvma inesigurnosti u pravrlom prometu.

6 . Prekoraeenje granica ovlaltenja

Prekora-enje granica ovlastenja od strane zastupnika moZe dovesti doniza sloZenih pravnih situacija u kojima se nalaze zastupani (dru5tvo),


zastupnik i trece lice, poslovni partner. Neizvjesna je sudbina pratmogposla (ugovora), a i pitanje odgovornosti moze krenuti drugim tokombitno razlicitim od redovne ugovorne odgovornosti. Najprije, kadazastupnik prekora-i granice svojih ovlastenja, tada je zastupani (drustvo,statusni oblik povezivanja) obavezan iz takvog odnosa samo ukolikoodobri prekora-enje (izvr5i ratihabiciju). Odobrenje se rnole datiiskljueivo za cijeli posao, ne i za njegove dijelove.sT) Naein davanjaratihabicije pravno je irelevantan i moLe se dati usmeno ili pismeno.NuZno je da odobrenje bude u-injeno u roku koji je po redovnom tokustvari potreban da se ugovor takve wste razmotri i ocijeni (ZOO, al.B7). Usuprotnom, smatra6e se da je odobrenje odbijeno od strane zastupanog.

Kakve ie pravne posljedice prekoraienje ovlaStenja proizvesti, nezavisi samo od ponaSanja zastupanog nego i treCeg lica. Pri tome jerelevantno utvrditi da li je ono bilo namjerno ili savjesno (nije znaloniti je moralo znati za prekoraeenje ovla3tenja). U sluiaju da je bilosavjesno, tre6e lice moLe, ne -ekajuci izjasnjenje zastupanog, izjavitida se ne smatra vezano ugovorom. Ako je pretrpjelo neku Stetu, imapravo na nadoknadu po op5tim pravilima.

I napokon, ako zastupani odbije ili bezuspjesno protekne vrijeme zadavanje ratihabicrje, tada su zastupnik i zastupani solidarno odgovomitre6em licu za prouzrokovanu 6tetu. Razumije se, opet Pod uslovomda je tre6e lice bilo savjesno, nrje znalo niti je moglo znati zaprekora-enje ovlaStenja od strane zastupnika.

IN oDOOVORNOST POSLOVNITI SUBJEKATA

L Pojam i vrste

Pravni pojam odgovornosti, uop6te, mole se definisati kao podloZnostprekrSioca dispozicije pravne norrne odredenoj sankciji. tli, Sto je isto,kao pravni odnos izmedu subjekta koji je prekr6io dispoziciju (pravilopona6anja) i organa koji treba da primijeni sankciju. Odgovomostimovinskog prava jeste obligacioni odnos izmedu lica koje imasubjektivno imovinsko pravo da zahtijeva popravljanje Stete i lica kojeje duLno da tu Stetu popravi.

t-' Vizn., clr Boris: "Konrentar zakona o obvezninr odnosin't,l',Zdgreb, str. 4O3. i 4O4.


Vei, smo vidjeli da poslowri subjekti (druStva, statusni oblicipovezivanja) u pravnom prometu zasnivaju prava i obaveze. Njihzasnivaju istupanjem u svoje ime i za svoj raeun, u svoje ime a zaraeun drugog (komisiona ovlaStenja) ili istupanjem u tude ime i za tudiraeun (agentuma ovlastenja) . lz tako nastalih prawrih odnosa dolazido odgovornosti poslowrog subjekta, kao samostalnog pravnog licactja je egzistencija realnost. lndividualni trgovac (samostalnipriwednik), kao subjekt poslovnog pyava, potpada pod reLimodgovornosti. U krug subjekata odgovornih po pravilima poslowrogprava ulaze ielanovi nekih tipova druStava kao istatusni oblicipovezivanja na bazi kapitala, iz naslova odgovornosti za drugesubjekte (npr. druStva eiji su planovi). Osnov odgovomosti poslowrogsubjekta nalazi se u radnjama fiziekih lica koja obavljaju odredenedjelatnosti (fiducijarne) u ime i za raLun poslovnog subjekta (npr. nijeizvr5en obraeun i plad,anje poyeza na promet, isporu-ena roba samaterijalnim nedostacima, uprava druStva javno ne objavi prospekt oemisiji dionica ili obveznica).

Odgovornost u poslovnom pravu rnoLe se klasificirati na yazne nadine,Sto zavisi od kriterija klasifikacrje. DosadaSnja izlaganja pokazuju daje uputno odgovornost poslovnih subjekata sistematizovati prema:

l. pravnom osnovu nastanka odgovornosti;2. subjektu kome odgovara druStvo ili statusni oblik

povezivanja;3. subjektu za iije radnje (propuste) se odgovara;4. vrsti sankcija koje se mogu izreci i5. vrsti obligacije koja nastaje iz konkretnog pravnog odnosa.

a) Odgovornost prema pravnom osnovu nastanka. Odgovornostposlovnog subjekta moZe proisteii iz: zakona (zakonskaodgovornost), ugovora o osnivanju drusf va ili statusnog oblika(volje osnivaia), statuta (odluke organa upravljanja) i jednog odizvora nastanka obligacija (ugovora, jednostrane izjave volje,prouzrokovanja *tete, neosnovanog obogaienja, neovlaStenogwse4ia tudih poslova). S ciljem zaStite integriteta poslowtogsubjekta, pravnog prometa i interesa njegovih uiesnika, trsawemenim prawtim sisteminta, veoma je uoiljiva tendencijasirenja zakonske odgovomosti trgovaikih druStava (odgovomostkod dru9tava prsonalnog ti pa, odgovomost prema druStvenojzaiednici, odgovomost za obaveze supsidijamih druStava i dr). Ovaodgovomost se pojavljuje kao donja granica iznad koje seodgovomost pojaiava aktima osnivaia ili organa upravljanja ilipjedi n aini m ugovori ma.


b) Odgovornost prema suhjektu kome se odgovara. Priwednodruitvo ili statusni oblik povezivanja mogu odgovarati: ilanovimadruStva, druStvenoj zajednici (drZavi, ili ueesnicima u pravnomprontetu). Odgovomost prema ilanovima druStva izloZena jedetaljno kod pojedinih tipova drustva i statusnih oblika, dok zaodgovornost prema uiesnicima prometa (poslowtih transakcUa)upuiujemo na odgovarajuiu Iiteraturu.'"'; Odgovomost premadruStvenoj zajednici neposredno slijedi.Odgovornost za iqe radqie poslovni subjekt odgovara. Onaobuhvata odgovornost za sopstvene (vlastite) radnje i obaveze iuzajamnu odgovomost - odgovornost za druge subjekte i drugihlica za sam poslovni subjekt (fuzija ili odgovomost elanovadru,Stava personalnog tipa ili holdinga za supsidijarno dru9tvo). Oovonte ie, takode, biti izlaganje kasnije.Odgovornost prema wsti sankcija koje se mogu izrediposlovnom subjektu. Najprije, tLr dolazi u obzir imovinskasankcija koja se n4jeesce izraiava u popravljanju 1tete. Medutint,veoma je Sirok krug radnji zbog kojih se poslovnonl subjektu moZeizreCi sankcija kriviinopravne prtrode u vidu noveane kazne zaprestup i prekrSaj (propusti u placanju cartna, poreza, taksi,prometu hartijama od vrijednosti i dr). Sankcija prema poslovnomsubjektu moZe biti i u izrtcanju zastitne ntjere (oduzimanjeintovinske koristi).Odgovornost prema wsti obligacije koja nastqie izkonkretnog odnosa. U prvont redu ovdje se misli na solidarnuodgovornost koja nroZe poticati iz pasivne solidame obligacije ilisolidamog jentstva (ZOO, el. 414-424, IOO4), Kako iz naslovastvaranja druStva (ortakluka), tako i clanstva (odgovornost javnihdrugara i koplementara), te pojedinae nih ugovora. U naSentpozitivnom pravu, postoji zakonska pretpostavka solidarnosti kadase radi o ugovorima poslovnog prava. I{od ugovora poslovnogprava, ako na duinie koj strani postoji viSe subjekata, svi oniodgovaraju poujeriocu solidarno, osim ukoliko izrieib nisuotl<lonili solidarnu odgovomost (ZOO, el. 415). Odgovomostposlovnog subjekta proizilazi iz osnova prouzrokovanja stete kojusu prouzrokovala treiint licinta zaposlena ili angaZovana lica.

c)

d)

e)

'*' Kn.ligu autora: Trifkovi6 dr MiloX,ci.jelosti. tretira nrateri.ju odgovornostikonkurenciie.

Sinrii dr Milii. Sultanovii Aziz. r,iXe puta citiranit u

iz po.iedinih vrsta ugovora, vri.jednosnih papira i prava


2. Odgovornost prema drustvenoj z4jednici

Svaki subjekt poslowrog pyava, ukljuiuju6i i individualnog trgovca,odgovoran je prema druStvenoj zajednici (drZavi). U uslovima privatnesvojine, prawri osnov odgovornosti nije u pravu vlasnistva, kao ranije,nego u povredi vrSenja registrovane djelatnosti povredi pravilaprivrednog i finansijskog poslovanja. Propusti u obavljanju operatiwrihaktivnosti uslovljavaju nastanak odgovornosti subjekta poslovnogprava (neplaianje carina, pore'La, taksi, izlaganje prodaji pokvarenerobe). U Sirem smislu, osnov odgovomosti se moLe nalaziti u za5titiosnovnih drustvenih vrijednosti kao Sto su 'zaStita zdravlja ljudi i

zastita okoline.

Obaveze prema drustvenoj zajednici preteLno imaju fiskalni karakter(pladanje poreza, carina, posebnih poyeza, taksi i drugih javnihdavanja). Neizvrsenje obaveze (nepla6anje poyeza na prometproizvoda ili usluga) ili neuredno izvrsenje (plaeanje sa zaka5njenjemifi na pogreSan raeun) izaziva intervenciju odgovaraju6eg drZavnogorgana (poreske uprave ili finansijske policije). Pri tome dolazi doprinudne naplate obaveze (skidanje ili blokada raeuna), a potomsankcije prema poslovnom subjektu: odgovornost za prekr6aj i

placanje zateznih kamata (O ,2o1o 'za svaki dan zakasnj€nja).rgtlmperativne nolrne postoje i u pogledu plad,anja poreza na dobit,posebnog poyeza na visokotarifnu robu (alkoholna pi6a, kafu,duvanske preradevine, naftu i naftne derivate), poreza na platu i dr. '"')

Nepridrlavanje carinskih propisa povlaci odgovornost za carinskiprestup ili prekrsaj.

Odgovomost prema druStvenoj zajednici proizilazi i usljed powedepravila privrednog i finansijskog poslovanja, kao sto j", powedazakonskih pravila Komisije za vrijednosne papire prilikom emisije i uprometu hartijama od vrijednosti (dionicama, obveznicama,investicionim papirima); povreda raiunovodstvenih propisa i

raiunovodstvenih standarda,' povreda propisa o finansijskomposlovanju poslovnog subjekta i dr."')

Odgovornost poslovnog subjekta prema druStvenoj zajednici (drZavi) usebi sadrLi kriviinopravnu sankciju, ako je takva radnja (povreda)

''' \/id.ieti: Zakon o porezu na pronret proizvoda i usluga. dl. 26-526195, 25191), te prate6i propisi pravilnik o visini kanrutne stope

(Sl. novine FBiH, br.i naredba o uplatninr

ritd un inra .iavn ih prihoda.r'" Zakon o porezu nadobit preduzeia (Sl. lisr RBiH, br.5/95. ()lL)5,33/95), Zakon o porezuna plulu (Sl. novine FBiHH, br. f6196,21191. 12198) i odgovaraiuii zakoni o posebnonrporezu na visokotarifne robe

"'Vicl.ieti: ZOVP. dt 126-128. te zakon o radunovodstvu i propise o finansi.jskonr poslovaniu


zakonom predvidena kao naroeita vrsta delikta - priwedni prestup iliprivredni prekr3aj (nazivaju se jos i carinskim ili poreskim prestupma iprekrSajima). Sankcija se ogleda u plad,anju zakonom odredenenoviane kazrle4zt iizricanju za5titne mjere, koje se mogu izrecikumulativno. ZaStitna mjera moLe se ogledati u: zabrani obavljanjadjelatnosti odredeno vrijeme , zabrani uvoza ili izvoza, oduzimanjuimovinske koristi, oduzimanju robe, javnom objavljivanju sudskepresude, zabrani odgovomom licu obavljanja odredene djelatnosti.Kao posebna vrsta delikta, prestup (poreski, carinski, finansijski,raeunovodstveni) jeste druStveno opasno, protivpravno i u propisuutvrdeno djelo poslovnog subjekta ilili odgovornog lica koje se sastojiu povredi pravila privrednog sistema zernlje ili finansijskog poslovanjai prouzrokovalo je iti je moglo prouzrokovati teLe posljedice.l'''Privredni prekrSaji su istovrsni delikti , ali za razlik.u od prestupa, onipredstavljaju manju dru5tvenu opasnost.

Za odredeni prestup ili prekrSaj, pored poslovnog subjekta, redormoistovremeno odgovara i fiziiko lice - odgovoma osoba u tom druStvu.Njegova sankcija se ogleda u placanju novi,ane kazne, a u nekimsluiajevima se i prema odgovornom licu izri(u zastitne mjere(zabrana vrSenja odredenih poslova neko vrijeme , zabrana obavljanjaduZnosti u druStvu ili uop5te u privredi). Ako se radi o radnjama kojeiine bi6e odredenog krivicnog djela (6tetno zakljueenje ugovora,nesavjesno poslovanje u privredi , prouzyokovanje stee4ja, o5te€,enjepovjerilaca, ugroLavanja zdravlja ljudi i okoline), odgovorno lice moZepotpasti pod krivicnopravnu odgovornost, gdje je predvidena sankcijaliSavanje slobode (zatvor).

3. Zakonska odgovornost za sopstvene obaveze

Osnovno pravilo u poslovnom pravu jeste da svaki oblik poslovnogsubjekta, za svoje obaveze, u prometu odgovara svojom imovinom.Odgovornost se zasniva momentom nastanka obaveze i traje donjenog ispunjenja. Poslovni subjekt odgovaya za zakonske ugovornevanugovorne i obaveze nastale na osnovu jednostrane izjave. lstiprincip vrijedi i za individualnog trgovca.

Njihova odgovornost je zakonska, potpuna i neogranieena.Konstituisana je zakonom i nijedan subjekt ne moLe svojim aktom(statutom, izmjenom ugovora o osnivanju) iskljuiiti ili ograni-iti

''-'Zr pojedine poreske prekrXa.ie zapri.je6ena.ie novdana kazna do 150.000 DM/KM''t'Dord.vi6 dr Miroslav: "Privredni prestup". Naudna kn.jiga. Beograd. lL)J4, str.3zl.; Zakono privrednim pri.jestupinra, dl. 2 (Sl. novine FBiH, br. 6/95).

5()() Pravni promet, zastupanje i odgovornost

odgovornost. Ne moLe je iskljueiti niti ograniciti u pogledu imovinekojom odgovara, niti u pogledu vrste ili vrsta obaveza, niti u pogledupovjerilaca. Jednako odgovara domaiim i stranim licima, odnosnopravnim ili fiziekim, neovisno od pravnog osnova nastanka i visineobaveze (osim kod banke u sluiaju njene likvidacije).

Zakonska odgovornost obuhvata cjelokupnu imovinu poslovnogsubjekta (osnovnu glavnicu i ostalu imovinu), bez obzira na priroduobjekata imovine (zgrade, oprema, potrazivanja) i osnov njihovogsticanja. Predmet individualne egzekucije (izvrSenja) su svi dijeloviimovine (subjektivna imovinska prava). Objekti imovine (stvari) nemoraju se fiziiki nalaziti kod poslovnog subjekta. Oni mogu bitidrugom licu dati u zakup, leasing, poslugu ili na ostavu. Zato jeodgovornost potpuna.

Odgovornost poslovnih subjekata za vlastite obaveze je ineograniiena. Privredno dru5tvo odgovara svakom povjeriocu zasvaku njegovu punovaLnu tralbinu i do iznosa cijele traLbine i kolikije njegov obim (iznos), te iz koga osnova su poticale (zakonske,ugovorne, van ugovorne).

lako je sopstvena odgovornost poslovnog subjekta potpuna, trebaimati u vidu cinjenicu da, u odredenim slucajevima, individualnaegzekucija (izvrSenje) trpi odredena pravna ogranieenja. To je situacijakada na odredenim predmetima imovine postoje obligaciona prava sastvarnopravnim dejstvima (trajni najam poslovnog prostora upisan uzemljiSne knjige u korist zakupca) ili kada sam'zakron predvidaogranieenja pojedinainog prinudnog izvr5enja na odredenimobjektima imovine (npr.opreme koja je nulna za obavljanjedjelatnosti drustva za odredeno vrijeme). Prednja ograniienjaizvrSenja ne postoje kada se provodi steiajni postupak nad poslovnimsu bjektom (generalna egzekucija).

4. Zakonska odgovornost za druge subjekte (lica)

Op5te je pravilo imovinskog prava da jedno lice, pravno ili fiziiko,pored odgovornosti za sopstvene obaveze, u odredenim slueajevima,na osnovu zakona odgovara i za radnje i obaveze drugih lica. Radi seo odgovornosti za ,,drugog". Postoji nekoliko slueajeva kada poslovnisubjekt (druStvo, holding) odgovaya za obaveze ili radnje drugih lica,bilo pravnih ili fiziekih. RazlogleLi u einjenici Sto se privredno dru6tvonaSlo u takvoj pravnoj situaciji ili pravnom odnosu sa drugim licemkada zakon predvida njegovu odgovornost za to drugo lice.

a)

Pravni promet, zastupanje i odgovornost 3()1

Odgovornost, kod statusnih pro4iena. Zajednieke karaffiertstikeodgovornosti kod statusnih prontjena (spajanja, pripaiania ipodjele) su: odgovornost nastaje po osnovu pravnog sljedniStva(univerzalne sukcesije); odgovornoSiu su obuhvaiene sanloobaveze nastale do ntontenta statusne prontjene; odgovomost jepotpuna i neograniiena (kod podjele i solidama) i ne moZe seaktont autonomnog prava iskljuciti niti ograniiiti.Odgovornost kod prorqiene organizacionog oblika (tipadruStva). Promjenom organizacionog oblika (transformacijom)prestaje postojati dotadasnje dru*tvo (doo) i nast4je novo (dd).Istina, nUe doslo do likvidacije njegove imovine. Za ranije obavezedrustva koje se transformisalo (preobrazilo) odgovara dru*tvo kojeinta novi organizaciono pravni oblik (u naient sluiaju dd).Odgovornost kontrolnog za supsidiiarno druStvo. Uuporednint pravima, kontrolno (dominantno, vladajuie, ieono)drustvo tipa holdinga ili koncerna odgovara u prometu za obavezesupsidijamog (kontrolisanog, potCinjenog) druStva i to samo zaobaveze koje su nastale po osnovu izvrsavanja instrukcijavladajuceg druStva. Osnov odgovornosti leZi u iinjenici stol<ontrolno drustvo (holding), na bazi veiinskog ueeSia u kapitalu,inta zakonsko pravo izdavati supsidijarnom druStvu uputstvavezana za upravljanje i njegovo poslovanje. U osnovi, ovdje se radio vert i kal noj od govorn osti .

Odgovornost dru5tva za Stetu koju proutzrokqie 4iegovorgan. Radi se o odgovornosti iz osnova gradanskopravnogdelikta, prouzrokovanja Stete. Organi ili ilanovi organa druStvarade u ime iza raiun drustva pa iz takvih njihovih radnji mogunastupiti Stetne postjedice za treia tica. Steta ntoZe nastupiti uvrsenju ili u vezi sa vrce4jent funkcije (direktora, izvrsnogdiret<tora). Priwedno druStvo obavezno je nadoknaditi stetu treiemlicu, s tint Sfo se ntoZe regresirati od Stetnika (organa ili elanaorgana), ako je steta skrivljena nantjerno ili krajnjont nepaZnjont(zoo. ct. t 72).Odgovornost dru5tva i individualnog trgovca za Stetu kojuprouzrokqie zaposleno osobfie. Kao i u prethodnont sluiaiu, iovdje se radi o deliktnoj odgovomosti. Ako zaposleno iliangaiovano lice, na redu ili u vezi sa radom, prouzrokuie stetutreienr licu, drustvo ili individualni trgovac su obavezni naknadititako prouzrokovanu stetu. O1teieni inta pravo zahtijevati naknaduStete neposredno od zaposlenog, ako je on djelovao nantierno(zoo. ct. t 70. I7 t ).

b)

c)

d)

e)

3o2 Pravni promet, zastupanje i odgovarnost

5. Zakonska odgovornost drugih lica za druStvo

lako je odgovomost privrednog druStva za vlastite obaveze u prometuzakonska, potpuna i neograniiena, postoje slueajevi kada na osnovuzakona i druga lica odgovaraju za obaveze dru6tva. Povjeriocu dru5tvastoji na raspolaganju viSe imovina radi namirenja njegove traLbine -

imovina samog druStva (duZnika) i imovina lica koja po zakonuodgovaraju. Pravni razlog takve odgovornosti jeste u faktu da umateriji imovinskopravne odgovomosti nrje pravno razdvojenaimovina dru6tva od imovine njegovih elanova, odnosno jedinogvlasnika dru5tva. Postoje dva slucaja ovakve odgovornosti.

a) Odgovornost ilanova dru5tava personalnog tipa. Javni drugart(paftneri) i komplententari, kod obiinog komanditnog dru*tva ikomanditnog druStva na akcije, imaju zakonsku potpunu,neogranieenu i solidamu odgovomost za obaveze druStava iiji suclanovi. Predmet odgovomosti i pojedinainog prinudnog izvrsenjaje njihova neunesena imovina, ona koja je izvan druStva iiji suclanovi. Interesi pravne sigumosti prometa i poujertlaca zahtijevajuovaj sistem odgovornosti, kako u naSent, tako i u uporednompravu, s tim da u nekint pravima ona nUe solidarna, negosupsidijarna.

b) Odgovornost jedinog vlasnika dru5tva (dru5tva jednog lica).Vlasnik dru1tva jednog lica odgovara poujeriocima zajedno sadrustvonl, po zakonu, potpuno, neograniceno i solidarno u sluiaiul<ada kod treiih Iica stvara,,privid privrednog identiteta sadrustvom" (ZOP, el. 62). Privid privrednog identiteta postoji ondaako vlasnik drustva svojim radnjama ili mijeSanjem svoje imovine(neunesene) sa intovinonl drustva stvara priwedno jedinstvo. Ovajproblem je poznat i u uporednint pravinta. U teoriji se razmatral<roz kategortju,,probijanja" pravne licnosti dru*tva (,^skrivenogpreduzetnika" ili,,prozimosti, transparentnosti,, pravne Iiinostidrustva). Zato Sto je jedini vlasnik druStva, on se mohe lakie,^skrivati" iza pravnog subjektiviteta druStva, pa svoje liene pslovevoditi ,,pod firmont drustva" ugroZavajuci interese poujerilaca idrustvene z4jednice (izbjegavanje ili smanjenje poreza, carina,koristenjem stimulacija predvidenih za poslovne subjekte).

(GIAVATRECN

Atributi i registracijaposlovnih subjekata

I ATRIBUTI

I . Pojam i vrste atributa

Atributi poslovnih subjekata su obiljeZja koja sluZe njihovojindividu alizaciji s ciljem Sto sigurnijeg odvijanja prometa, njegovezaStite i zaStite tre6ih lica. Svaki poslovni subjekt, uklju6uju6i iindividualnog trgovca (samostalnog privrednika) mora, po zakortu,imati bar one atribute koji su dovoljni da omogu€,e njegovorazlikovanje od drugih ueesnika u prometu. Javni interes koji u sebiatributi sadrZe uslovio je i njihovo regulisanje prinudnim propisima,kako kod nas, tako i u svijetu.4'tt

Brojni su i raznovrsni atributi koji se pojavljuju kod poslovnihsubjekata. Prema znacaju i obaveznosti, oni se mogu podijeliti naobavezne i fakultatirme. Obavezni su oni koje mora imati svakisubjekt privredivanja, a to su: firma (ime), sjediSte, delatnost(predmet poslovanja) i drzavljanstvo (nacionalna pripadnost). ImamiSljenja da u ovu grupu spadaju i 2ig i poslovne knjige.

U fakultativne atribute dolaze oni koje pojedini subjekti im4ju da bi seon ili njegov proizvod, odnosno usluga bolje razlikovali od drugih te

"' lsto, Sultanovi6 Aziz, Trifkovii dr MiloX, Simii dr Milii. op.cit. str. 516

304 Atributi i registracija poslovnih subiekata

izgradio poslovni imidZ. Tu spadaju robni i usluZni Zigovi (markaproizvoda), uzorci, modeli koji su materija prava industrijskesvojine.''-) Ovdje 6,emo izloLiti od atributa samo firmu, sjediSte,djelatnost ijedinstven matieni broj (JMB).

2. Firma

Firma (ime) predstavlja individualnu oznaku pod kojom jedanposlovni subjekt, ukljucujuci i samostalnog privrednika, imaju pravo i

obavezu da posluju i da se u svom poslovanju tako potpisuju. Kao Stoje naprijed reieno, dijelovi privrednih dru5tava ne mogu imatiposebnu firmu. Ako istupaju u prometu, ti dijelovi nastupaju Podfirmom druStva isvojim nazivom (ZO?,41. I lB).

Firma se odreduje aktom o osnivanju (odlukom, ugovorom oosnivanju), unosi u statut i upisuje u sudski registar (ZO?, cl. 17, 26,55, 54, 61, 69, 78, 94, I OO, lO2). Firma Pod kojom poslujeindividualni trgovac utvrduje se rjeSenjem o osnivanju samostalneradnje (ZOS?,41. 23).Promjena elemenata (sastojaka) firme kao i

promjena firme upisuju se u registar suda ijavno objavljuju u

,,SluZbenim novinama Federacije BiH".n"'

a) Naiela firme. Naeeta fimte jesu principi koji ntoraju biti postovanipritikont odredivanja itokont upotrebe fimte. Niih ima viie, aobradiie se ukratko naivainUu.o''

Naeelo istinitosti ogleda se u tome Sto svi sastojci (elementi) finne trebada odgovar4ju stvamom stanju, te kako su upisani u sudski registar.NajvaZniji domen primjene ovosl naeela jesu obligatomi elementi. Akoposlovni subjekt ne koristi firmu onako kako je upisana u registar suda,odnosno opstine (samostalni privrednik), tada eini prekr3aj.

Naielo obaveznosti firme. Ovo naielo se izraLava na vi5e nacina.Prvo, svaki tip druStva, statusnog oblika privredivanja, kao i

samostalni privrednik, mora imati finnu, drugo, firma mora bitiozna(.ena u aktu o osnivanju, statutu i upisana u sudski registar, apotom istaknuta na poslovnim prostorij arrla i tre6e, u svomposlovanju i poslovnim komunikacijama poslovni subjekt je moraupotrebljavati.

''' Jlur.jii dr Miodrug: "lndustri.jska svo.jina i autorsko pravo". SluZbeni Iist, Beograd, 1973,

str. 232.r"' Zakon o postupku zi.r upis u sudski registar. t1.61 - kraie ZPUSR (Sl. novine FBiH, br.

6/es)r" [J teori.ji se navodi od detiri do sedanr nadela firnre (Virsilievi6. Velinrirovii i dr)

Atributi i registracija poslovnih subiekata 5()5

Naielo javnosti (publiciteta) firme. Firma je atribut koji je uvijek i zasve vrijeme poslovanja izlozenjavnosti kroz: isticanje na Prostorijama,unoSenjem u poslovnu korespondenciju i najbitnije, upisom u registarsuda i publikovanjem u sluZbenom glasilu. Sve izmjene u firmipodlijeZu nai,elu publiciteta.

Naielo posebnosti firme (naielo distinkcije). Postojanje firme irna zacilj da se poslovni subjekt oznaci posebno, razliiito od ostalih, kakobi mogao biti identifikovan. Stoga u sudski registar, istog suda, nemogu biti upisana dva subjekta sa istom ili sliinom firmom, a kojaobavljaju istu ili srodnu djelatnost (ZO?, al. I l4). Sud na tu iinjenicugleda po sluZbenoj duZnosti.

Naeelo stvarnosti firme. Firma i njeni elementi ne samo Sto moraju bitiformalno istiniti (odgovarati statutu i upisima u registru) nego treba dasu i materijalno taini i vjerni -injenic arr'a iz Livota, praktienomdjelovanju. Formalna ispravnost ne bi trebala da odudara od stvamogstanja jer bi se time stvarala zabluda kod tre€,ih lica (npr. u firmi stojida se druStvo bavi gradevinarstvom, a ono stvarno vrSi transportnudelatnost).

b) Sastojci (elementi) firme. Prema odnosu sa javnim interesomelementi firme mogu se razvrstati na: dopuStene, uslovnodopustene i nedopuStene. Dopu1teni sastojci se dalje diiele naobavezne ifakultativne. Prvi ulaze po sili zakona, a drugi odlukomosnivaia (elanova).

Obavezni elementi firme su:

t. oznaka koja upuiuje na djelatnost koiom se poslovnisubjekt bavi (proizvodnia maSina, gradevinarstvo 'fi n ansijsko posred ovanje ) :tt't

2. oznaka kojom se precizno odreduje identifikaciia poslovnogsubjekta (,,lkea" , Felix" , ,,I{rtvaja" , ,,UNIS" ) kod druStavat<apitala. Kod druStava Personatnog tipa, ovai dio firrne sesastoji od imena iednog, dva ili vise iavnih drugara(partnera), odnosno kontplementara, uz oznaku ,,i ostali" ilisliCne izvedenice;

'*' N. ntoZe se koristiti riied "banka" ili izvedenice te riiedi u snrislu oznake d.jelatnosti,

proizvoda ili usluga bez dozvole ili ovliu{ten.ja Agenci.ie za bankarstvo Federaciie BiH.lzrtzev. ako .ie takva upotreba dozvol.jena posebninr zakononr ili ntedun;rodnim sporitzumomili iz konteksta u kojenr se koristi rijed "banka" jirsno proiziltui da se ona ne odnosi na

bankarske djelatnosti - ZOB. dl. 2. Firrna druitva za upravl.janje fondovinta (investicionim,uzitianrninr. privatizacionim) nlora sadrZavati ri.iedi: "DruItvo za upravliirn.ie fondovinla" -ZDUFIF. dI.8).

306 Atributi i registracija poslovnih subjekata

5. oznaku sjedi9ta, uliljuiujuii i adresu;4. oznaku oblika organizovanja poslowtog subjekta, koja moZe

biti u vidu skraienica koje je zakon odredio (dd, doo, dil,kd, kdd, dno, h, pul, pu). Individualni trgovci koristeskraienice kao sto su SUR, STR i sl.

Danom otvaranja steiaja ili tikvidacrje, u firmu se upisuj e oznak'a ,,Lr

ste-aju" ili ,,u likvidaciji", kako bi se istakla statusno pravna situacria ukojoj se nalazi poslormi subjekt.

Poslovni subjekt, Sto je eesta praksa, moLe imati i skrai,enu oznakufirme, koja mora sadrZavati oznaku oblika organizovanja. Skra6enaoznaka firme, takode, upisuje se u sudski registar.

Fakultativni dopuSteni elementi firme sluZe boljoj individualizaciji i

isticanju svojstava poslovnog subjekta. Mogu biti izraleni kao crtel,slika, boja, izgled slova, ukras ili godina osnivanja.

Usformo dopu5teni sastojci firme su oni koji ulaze po posebnomodobrenjrl, a tu spadaju rije-i: BiH, Federacija, naziv kantona, grada,op5tine ili njihove izvedenice ili skraienice. Odobrenje daju nadleLnaministarstva pravosuda. Imena odredenih liinosti (istorijske,znarnenite, koje nisu clanovi drustava) mogu se unijeti u firmu, vznjihovo odobrenje ili njihovih zakonskih nasljednika. Sud 6e izbrisatiuslo'rno dopu5tene elemente iz firme na zahtjev organa, lica ilizakons kih naslj ednika.

Nedopusteni elementi firme su svi oni elementi koji se na osnovuzakonske zabyane, ni pod kojim uslovima, ne mogu unijeti u firmu.Tako se u firmu ne mogu unositi: oznake ili rijeii protivne zakonu,usluZni i robni znakovi drugih pravnih ili fiziikih lica, sluZbeni simboliili znakovi , nazivi ili simboli stranih drLava ili medunarodnihorganizaclja, kao i rijeei ili znakovi koji bi mogli kod tre6ih lica stvoritizabunu u prometu, zamjenu ili dovesti do povrede drugih lica.

c) Pravna zailtita firme. Poslovni subjekt ima pravo na zaititu svojefirnte (imena). NadteZan sud za zaititu firme jeste on4j sud naerjem se podruiju nalazi siediste poslovnog subiekta.'t:') Prawtazastita firme postoji u postupku registracije i nakon postupkaregistracie.

Razlog pravne zaStite firme u postupku registracije jeste opSti interesza nesmetano i sigurno odvijanje prarmog prometa, te za1tita interesa

t"' ZPUSR , tl. l'7, uz odstup:rnja kada se radi o statusnim promjenama

Atributi i registracija poslovnih subjekata 3(J7

savjesnih tredih lica. Zato za6titu wsi registarski sud po sluZbenojduZnosti (ex officio). U pogledu ove zaStite vaze slijedeca pravila: podistom ili sliinom firmom sud ne€,e upisati dva poslorma subjekta kojiobavljaju istu ili srodnu djelatnost na podrucju toga suda (npr. neieupisati pod istom firmom dva hotela, dva gradevinska dru6tva),' ,usvakom pojedinom slu-aju sud cijeni da li je prijavljena firma(napisana u prijavi za registracrju) ista ili slicna sa firmom poslovnogsubjekta koji je ve€, upisan u registar toga suda,' ako su u upis iste ilisliene firme prijavu podnijela dva subjekta, prioritet ima onaj koji jepnje dostavio prijavu sudu. U postupku ispitivanja prijave za upis uregistar sud ee cijeniti da li prijavljena firma sadrZi nedozvoljeneelemente, odnosno da li su pribavljena odobrenja za uslowrodopu5tene elemente firme.-")

Pravna zaltita firme postoji i nakon postupka registracUe. Ona seprovodi isklju-ivo po zahtjevu (tuZbi) poslovnog subjekta koji smatrada je njegova firma povrijedena, a ne po sluZbenoj duZnosti suda.Osnovna pravila kod ove pravne za6tite su: aktirmu legitimaciju (pravona podnosenje tuZbe) ima poslovni subjekt eija je firma powijedena,'pasivnu legitimaciju (da bude tuzen) ima on4i poslormi subjekt koji jesvojom firmom powijedio firmu drugog lica (koristio isti ili slieansadrlaj njegcve firme); rok za podno5enje tuZbe (zaStitu) jeste trigodine raeunajud,i od dana upisa u sudski registar firme protiv koje setraLi zaltita; tuLba se moZe podnijeti sudu sjedi6ta tuZitelja ili sudugdje je sjediSte tuZenog (forum generalis). Dakle, pravna zaStlta firmeposlije registracije provodi se na podrucju cijele Federacije BiH. Upostupku zaStite oSte€eni poslovni subjekt moZe traziti: da se drugomlicu zabrani upotreba takve firme i da se ona bri5e iz sudskog registrakao i naknadu prouzrokovane Stete (lucrum cessans), a u nekimpravima i javno objavljivanje presude.

Kazf og za zaStitu firme jeste postojanje opravdanog interesa na stranioSte6enog poslovnog subjekta (tuLitelja). Za opravdanost zahtjeva zazaStitu firme, prema stanovi3tu sudske prakse, dovoljno je da je uprometu do6lo do zamjene ili da postoji mogu€,nost zamjene firmi,zbog njihove istovjetnosti (identiinosti) ili slienosti, kod tre€,ih lica(potroSa-a, klijenata, poslormih partnera),' da je stvorena ili da semoLe stvoriti zabuna u privrednom prometu na Stetu drugog subjektakoji to obiljeZje (firmu) odranije koristi u svom poslovanju. Mogu€nostzamjene ili zabune ne smije biti apstraktna,s') nego konkretna i realna.

'"'ZPUSR, dl. 30-38i1 ' Vidjeti presude VPS: Sl.br. 906/58 - Zbirka sudski odluka, knjiga IV, sveska II i Sl. br.1164159 - Zbirka sudski odluka, kn jiga V, sveska I


lstovjetnost firmi se cijeni prema ,,cjelokupnom utisku" koji firmaostavlja.-2'

Pravna zaStita firme regulisana je i u materiji prava konkurencije. ?rernaspecijalnirn zakronima,'-) jedan od imenovanih slucajeva djela nelojalnekonukrencije jeste neovla5tena upotreba tude firme, ako se time stvara ilimoLe stvoriti zabuna na trZiStu.-"' Koristenje tude firme u namjeri obmanekupca ili korisnika usluga predstavlja krivieno djelo.

3. SjediSte

Ceneralno, sjedi3te oznaiava neko geografsko mjesto u zemlji. Prawroodredivanje sjediSta poslovnog subjekta nrje jednostavno. U

uporednom pravu, postoji nekoliko kriterija za odredivanje sjedi6takompanije: mjesto generalne direkcije, mjesto i sud registraclje,mjesto koje je upisano u statut kompanije, mjesto eksploatacije(obavljanja djelatnosti) te mjesto gdje se nalazi lice koje kontroliSeveiinu kapitala odredenog poslovnog subjekta.

U nasem pravu vaLe dva pravila: prvo, sjediste poslovnog subjekta,ukljuiuju6i i individualnog trgovca, jeste mjesto u kojem se obavljadjelatnost tog subjekta (mjesto eksploatacije) i drugo pravilo, ako sedjelatnost obavljr u vise mjesta, sjediStem se smatra ono mjesto kojeje utvrdeno statutom, odnosno aktom o osnivanju (odlukom,ugovorom). Kada samostalni privrednik ne koristi poslovne prostorijeza obavljanje djelatnosti (dopunska djelatnost) ili djelatnost obavljt uvi5e mjesta, sjedi5tem se smatra mjesto u kojem on ima prebivaliSte(domicil).

Aktom o osnivanju odreduje se sjediste, koje se unosi u statut druStvai upisuje u sudski registar, odnosno registar samostalnih privrednikaopstine. lsti upisi vaLe i kada se vr3i promjena sjediSta.

Sjedi5te ima visestruki pravni znacaj. Za njega pravni poredak veLezna1ajne pravne posljedice administrativnog, finansijskog, poreskog i

drugog karaktera. ?rema sjedistu se odreduje: mjesna nadleZnostsuda, nadleZnost upravnih organa, organa kontrole, nadleZnost uizmirenju poreskih, carinskih i drugih obaveza javnog karaktera,mjesto zakljucenja i izvrsenja ugovora, ako nisu ugovorom odredeni

tt'Jo.,anovii dr Vladinrir, op.cit. str. I l7

'r'Zakon o trgovini, dl. 43 (SL novine FBiH 2195)'rt Oplirni.ie: Trifkovii dr MiloI, Sinrii dr Milii. Sultanovii Aziz, op. cit. str. 432,respektabilno

Atributi i registracija poslovnih subjekata 5()9

mjerodavno pravo u odnosima privatnoulaganja (domai,e ili strano).

4. Djelatnost

pravnog karaktera, Karakter

Djelatnost (predmet poslovanja) poslovnog subjekta 6ine, u skladu sazakonom, utvrdene poslovne aktivnosti kojima se on bavi radiostvarivanja svojih ciljeva i koje su upisane u sudski registar. Poslowrisubjekt moLe obavljati djelatnosti u doma6,em i u spoljnotrgovinskomprometu.

Djelatnosti koje poslowri subjekti obavljaju u doma6em prometuzakonom su utvrdene i razradene podzakonskim aktima.-t)Klasificiranu su u: podruija, potpodrueja, odjeljke, razrede ipodrazrede. Utvrdena klasifikacija djelatnosti sluZi za potrebestatistike, planiranja i istraZivanja, finansijskih poreskih carinskih idrugih evidencija. Oblast spoljnotrgovinskog poslovanja koja ej takoderegulisana zakonom obuhvata spoljnotrgovinski promet i obavljanjepriwednih djelatnosti u inostranstvu. U spoljnotrgovinski promet ulazizizvoz i uvoz roba i usluga,' priwemeni izvoz i uvoz; posebni oblicispoljnotrgovinskog prometa (ugovor o dugoroenoj proizvodnojkoopelaciji, kompenzacioni poslovi, malograniini promet); vr5enjeusluga u spoljnotrgovinskom prometu (izvodenje investicionih radova,medunarodni transport robe i putnika, agencijske usluge, uslugeistra2ivanja, pruLanja i koristenja informacija i znania, uslugefaktoringa, finansijski inZenjering i druge usluge); pribavljanje iustupanje prava industrijske svojine i znanja i iskustva (know-how).O bavljanje privredn ih djelatnosti u inostranstvu podrazumijevavrSenje proizvodnih, trgovinskih, usluZnih , istralivaeko-razvoinih,bankarskih i drugih poslova, preko preduzeda, banaka, osiguravajucihdru5tava, filijala, predstavni6tava formiranih u stranoj zernlji, kao iulaganje kapitala."")

Djelatnost poslovnog subjekta, ukljuiujuci individualnog trgovca,odreduje se aktom o osnivanju, unosi u statut i upisuje u sudskiregistar, kao i firma. Osnivaii, odnosno ilanovi druStva, slobodni suu odredivanju djelatnosti poslormog subjekta, u okviru zakona.Kapital, raspoloZivi resursi i ciljevi razvoja, u osnovi, opredjeljuju izbordjetatnosti. U tome smislu, naielno, isti je tretman doma6,ih i stranih

tt'Z"kon o stitndardno.f klirsitikaci.ii d.jelatnosti u Federaci.ii BiH (Sl. novine FBiH, br.6/95),

Odluka o standardno.j klasifikaciji d.jelatnosti (Sl. novine FBiH, br. 28/98)

"" Zakon o spoljnotrgovinskonr (vanjskotrgovinskonr) poslovanju, tl. 9-79 (Sl. list RBiH,br. 20/95)

3to Atributi i registracija poslovnih subjekata

lica, odnosno prawrih i fizidkih. Ipak, pravna ograniienja postoje upogledu obavljanja djelatnosti iz oblasti naoru Zanja i vojne opreme, uodredenim zonarna propisom odredenim te ograniienja kod stranihulaganja (oblast leljezniikog i vazdu6nog saobra64ia, veza i

telekomunikacija).")

Poslovni subjekt mora da ispuni uslove za obavljanje one ili onihdjelatnosti za koje hode da se registruje. Za odredene djelatnostipropisani su posebni uslovi koje treba ispuniti prtje nego Sto se dobijedozvola, saglasnost za osnivanje ( bankarska, djelatnost osiguravaju6ihdru6tava, dru6tava za upravljanje fondovima, javni pyevoz, djelatnostiiz oblasti zdravstva, trgovine i dr). Ovdje se ne radi o pravnimograniienjima, nego o ispunjavanju posebnih (stroZijih) uslova zavrSenje djelatnosti.

Poslorrni subjekt moLe registrovati i obavljati jednu ili vi6e djelatnosti,ako ispunjava propisane uslove. Isto vrijedi i za individualnog trgovca.Medutim, poslorrni subjekt moLe obavljati i djelatnosti koje nisuupisane u sudski registar, pod nekim od sljeded,ih uslova: ako se w6eu manjem obimu, a one sluZe registrovanoj djelatnosti ili ako seuobieajeno wSe uz registrovanu djelatnost u manjem obimu ilipowemeno i, napokon, ako doprinose potpunijem iskoriStavanjukapaciteta i materijala koji se upotrebljava za vrSenje registrovanedjelatnosti (ZOP, el. I lO).

U okviru registrovane djelatnosti poslovni subjekt moLe zakljucivatiugovore i druge pravne poslove i oni su pravno valjani. U teorijipostoje razlicita shvatanja o sudbini pravrlog posla kojeg poslowrisubjekt zakljuii izvan svoje registrovane djelatnosti. t sudska praksa jebila kolebljiva."o) Klasiena ultra vires teorija anglosaksonskog pravastoji na stanoviStu da je takav pravni posao iregularan, mada jemodema teorija statuta korigovala taj stav.s") Drugi smatraju da jeugovor niStavan ako je u pitanju dvostrana zabrana (oba subjekta suzakljuiila ugovor izvan svojih registrovanih djelatnosti), tre€,i stoje nastanoviSu da ni3ta'rnost postoji, ako se takvim ugovorom remetiredovan tok prometa ili se wSi monopolistieko djelovanje."") PremanaSem pozitivnom pravu, pravni posao zakljucen izvan registrovanedelatnosti je pravrlo valjan pod uslovom da je druga strana bila

t" zsu, dl. lo-*' Prema odluci Vrhovnog suda SRS, Rev. 84/80 ugovor .je niStavan a prema odluci

Privrednog suda SRS, P>.-1232183 on ie pravovaliaur

"" op5i,'.rije: H;urz G. Henn, op. cit. str.352-357

"'r" OpXimije: Simi6 mr Mili6: "sudbina pravnog posla zakljudenog izvan registrovaned.jelatnosti", Zbomik radova Ekonomskog fakulteta, Sarajevo, 1981, str. 193-ZO7

Atributi i registraciia paslovnih subiekata 5l I

savjesna , nlje znala ili nrje morala znati da je njegov kontraktorzaklju-io ugovor izvan registrovane djelatnosti (ZOP, el. I I O).

Djelatnost poslovnog subjekta je dijalekticka kategorija koja se moZepromijeniti i redormo se mijenja tokom postojanja subjekta. Promjenu

delatnosti wsi organ upravljanja iti skupStina time 6to se mijenjasiatut drustva. Prawro posmatrano, promjena delatnosti jeste:prosirivanje, sulavanie ili zamjena premeta poslovanja. Do promjenedolazi iz prirodnih, trZi5nih, tehnieko-tehnolo5kih i drugih razloga.Pro5irivanje djelatnosti jeste zadrzavanje postoje6e uz uvodenje novih,a suZavanje je brisanje iz registra nekih dotadaSnjih djelatnosti.Zamjena predmeta poslovanja jeste uvodenje, u cijelosti, novihdjelatnosti uz napu3tanje (brisanje) postoje6ih, najieSde prestankomprirodnih uslova (sirovine iscrpljene).

5. Jedinstven matiini broi (JMB)

Bitan atribut identifikacije poslormog subjekta jeste jedinstven matienibroj (JMB), pod kojim se svaki subjekt vodi kod Statistidkog zavodaFederacije BifI, drZavnih organa i njenih pra'rnih tijela i institucija.

il REzISTRACIJA POSLOVNIII SUB,]EKATA

I . Pojam i subjekti registraciie

Registracija je, po propisanoj proceduri, dokumentovan upis zakonomodiedenih cinjenica i prarmih stanja poslovnog subjekta u sudski ilidrugi registar. lndividualni trgovci upisuju se u registar samostalnihprivrednika koji se vodi u opStinama. NadleZna ministarstva (federalnai kantonalna) vode registre u koje se upisuju udruZenja gradana,humanitarne i druStvene organizactje, zaduLbine i fondaclje, kaon eprofitn e organizacije.

Sudski registar ima zna1aj jarme knjige. Podaci upisani u sudskiregistar su javni i svako ih moZe razgledati, prepisivati i zahtiievati damu se izda ovjeren izvod iz sudskog registra. Upis u sudski registarima pravno dejstvo prema tre€,im licima od dana upisa. Svako on4i kose u pravnom prometu, postupaju6i savjesno, pouzda u u podatkeupisane u sudski registar ne moze snositi stetne Pravne posljedicekoje iz toga nastanu (ZPUSR, el.5).


Subjekti upisa u sudski registar su:

l. svi tipovi privrednih drustava (dd, doo, djl, kdd, kd, dno);2. javna preduzeia (kompanije);5. svi oblici statusnog povezivanja (h, pul, pu);4. institucionalizovani oblici kapitala (banke i druge finansijske

i nstitucije, osi gurav4j uca i reosiguravaj uia druStva, dru,itvaza upravljanje fondovima i investicioni fondovi);

5. institucije trZista kapitala (berza, registar wijednosnihpapira);

6. zadruge i zadruZne organizacije.

Dijelovi priwednih trgovackih druStava (podruZnice, pogoni,ekspoziture idr), iako nisu pravna lica, upisuju se u sudski registar,ako imaju odredena ovlastenja za istupanje u pravnom prometu(ZPUSR, al. 2). Nakon upisa u sudski registar, vrSe se upisi u statistiikei carinske evidencije, te evidencije spoljnotrgovinskih organizaclja,ako se subjekt upisa bavi izvozom i uvozom roba i usluga.

2. Predmet i postupak upisa

U registar suda upisuju se pravna stanja (situaclje) statusno pravnogkaraktera u koja dode poslovni subjekt tokom njegovog postojanja odosnivanja do prestanka. Upisuju se ova pravna stanja: osnivanje,promjena statusnog oblika (transformacija), statusne promjene(spajanje, pripajanje, podjela), otvaranje steeajnog postupka,otvaranje likvidacionog postupka iprestanak (brisanje). Pravno,subjekt upisa prestaje danom njegovog brisanja iz sudskog registra, anast4je danom upisa u registar. Ekonomski i pravni momenatnastanka i prestanka poslovnog subjekta, dakle, ne moraju sepodudarati.

u sudski registar upisuju se podaci, ukljuiujud,i i njihove izmjene,(pravno relevantne iinjenice), koji su znaiajni za odvijanje pravnogprometa, a to su:

I . firma i sjediSte subjekta upisa, te naziv i sjediste njegovihdijelova;

2. naziv i sjediSte osnivaea;5. djelatnost odnosno poslovi za dijelove;4. poslovi spoljnotrgovinskog prometa;5. ukupan iznos osnovne glavnice i pojedinaini ulozi osnivaia

(ilanova);6. ovlastenja u promete i odgovomost za sopstvene obaveze,

Atributi i registracija poslavnih subjekata 313

kao i odgovornost za druge subjekte, ako su preuzete;7 . imena lica ovlaStenih za zastupanje i granice njihouih

ovlaStenja;B. imena lica ovlaStenih za zastupanje u poslovima

s polj n otrgovi nskog prom eta i gran i ce nj i h ovi h ovl aste nj a ;9. fimta i sjediSte statusnih odnosno ugovomih oblika

povezivanja;lO.broj i datum akta o osnivanju, povezivanju ili

preorganizovanj u;| | .druge iinjenice odrcdene spcijalnim a (ZPUSR, el. 22).

Upis u sudski registar predstavlja posebnu vrstu vanpamiinogpostupka koji je hitan i formalan (ZPUSR, al. l, 7). Pokre€e sepismenom prijavom ovla5tenog lica (osnivaia, direktora) ili posluZbenoj duZnosti, kada je to zakonom predvideno. U ravnopravnojupotrebi su bosanski i hrvatski jezik, a sluZbeno pismo latinica. Uzprijavu se prezentiraju odgovaraju€,e isprave kojim se potwdujupodaci upisa, dokazuje ispunjenje opStih i posebnih uslova (osnivaikiakt, uplata osnivackog kapitala, odobrenja i saglasnosti, izmireneporeske obaveze, ovjeren potpis ovla5tenog lica idr). Sud vrSiispitivanje da li su ispunjene formalne i materijalne pretpostavke zaupis. YloLe traZiti dopunu prijave, dopunu dokaza ili njihove ispravke.O upisu subjekta sud rje5ava rjeSenjem, a procesno pravna pitanjazakljuikom. Pravni lijekovi su zalba i zahtjev za za6titu zakonitosti(ZPUSR, et. 51,59).

3. Vrste upisa

Upisi u sudski registar se mogu razvrstati po razlieitim kriterijima.NajeeSce se odreduju prema pravnim dejstvima upisa i dijele se na:konaene, privremene (uslovne) i obavje5tavajude.

Konaeni upis je takav upis kada se u registar unose iinjenice koje subezuslovne i konaene, bez wemenskog ogranieenja. U ovu vrstu upisaspada: upis osnivanja, promjene oblika organizacije (transformacrje),upis statusnih promjerla, upis statusnog povezivanja te upis prestankaposlovnog subjekta. Konaeni upisi mogu se brisati samo na osnovuzahtjeva ili tuZbe lica koje ima opravdan interes, koje se podnose uroku od 60 dana, odnosno tri godine od dana izvrSenog upisa (ZPUSR,et.60-64).

Uslovni (privremeni) upis je uslovljen i privremen upis iinjenica. Usu5tini, to je prednotacija koja ima za cilj obezbjedenje uslova zakonaeni upis, s tim da trebaju biti ispunjeni odredeni uslovi u nekom

3r4 Atributi i registracija poslovnih subjekata

roku, koji sud odredi. Predbilj eZbom se upisuju odredena pravrlastanja u kojima se subjekt upisa nalazi i koja se mogu kasnijeizmijeniti (otvaranje steiajnog postupka ili postupka likvidacije,ograniienja prava steiajnog duZnika u raspolaganju imovinom,zakljueenje prinudnog poravnanja u steiaju). Kada se steknu uslovi zakonaeni upis, sud ex officio briSe predbiljeLbe.

Obavje5tavajudi upis (zabilje1ba) ima za cilj obavje5tavanje drugih licao refevantnim iinjenicama vezanim za poslovni subjekt ili njegovaodgovorna lica. Adnotacija ima deklaratomi karakter, a obuhvataupise vezane za, zabranu bavljenja odredenom djelatnosti, odnosnoposlovima, upis priwemenih mjera zaltite izrecenih prema subjektu iliovla5tenim licima, upis ogranieenja u prometu. Kada istekne vrijemeza kojeje upisana adnotacija, sud istu briSe po sluZbenoj duZnosti.

4. Naeela upisa u sudski registar

Nacela na kojima se zasnivaju upisi poslovnih subjekata u registarsuda ima vise. Pravna teorija u tome nije jedinstvena."') Analizomzakonskih rjesenja i provedbenih propisa mogu se izdvojiti sljede6a.

Naielo obligatornosti (obaveznosti) znaci da se, po zakortu, sviposlovni subjekti obavezno upisuju u registar. Ostali se upisuju udruge registre i kod drugih organa. Ovo naeelo jasno pokazuje da jedosljedno proveden subjektiwri sistem (njemaiki) u odredivanjusubjekata poslo\r'nog pyava, 6,ime se obebzjeduje ve6i stepen pravnesigurnosti prometa i njegovih ucesnika.

Naielo legaliteta (zakonitosti) dopunjuje princip obaveznosti. Usustini, ono izvire iz normativnog sistema osnivanja poslowrihsubjekata. Zakonitost podrazumijeva: upisi u registar suda se wSe naosnovu postupka koji je utwden zakonom i na zakonu zasnovanimaktima (uredba, pravilnik) i da se upisuju pravna stanja i podaci kojeje zalnon odredio."') Sud na to pazi po sluZbenoj duZnosti. Provodenjenaiela legaliteta je obezbijedeno principom dvostepenosti jer postojimogudnost ulaganja pravnih lijekova (zalbe i zahtjeva za za3tituzakonitosti), kao i instituisanjem prava da se traLi poniStenjeneosnovanog upisa (zahtjev, tuLba).

"" Neki autori navode tri (Velinrirovi6), drugi Xest (Barbii), tre6i sedam nadela (V.rsil.fevii,l

".' Cari6 dr Slavko istide da bi sub.fektima upisa trebalo dozvoliti upis drugih din.jenica, ii.ko

inra.ju i dokaZu opravdan interes - "Pravni poloZaj organizaci.ja udruZenog rada", 1981. str.218.

Atributi i registracija poslovnih subiekata 3t5

Naielo oficijelnosti (sluZbenosti) obuhvata sljede€,e: registarski sud nemoLe odbiti uredno zatraLeni upis (prijava), a poslije podneseneprijave cijeli postpuak sud vodi po sluZbenoj duZnosti. Naeelooficijelnosti, dakle, djeluje kako prema subjektima upisa, tako i premasudu. Subjekti upisa moraju podnijeti prijavu za upis sa dokazirna i

ispravama, a sud vr6i upis ako su ispunjeni zakonski uslovi. Sudradnje upisa obavlja bez ueeS€,a ovlaStenih lica subjekta upisa(poslovnog subjekta).

Naielo pismenosti (formali zma) zastupljeno je tokom cijeleprocedure upisa. Prijava, koja predstavlja zahtjev u materijalno-pravnom smislu, zatirn dokazi i isprave moraju biti prezentirani upisanoj formi. Uopste se ne provodi saslu6anje svjedoka, odgovornihlica niti bilo koji dokazi usmene naravi. Takode, radnje koje sud vrsiprema subjektima upisa i u samom registru (javnoj knjizi) su u pisanojformi.

Naielo dokumentovanosti znaci da se upisi u registar suda vr3e naosnovu prezentiranih dokumenata i isprava u kojima se dokazuju-injenice relevantne za upis. To su: akt o osnivaqju, akt o promjenioblika, akt o statusnim izrnjenama, saglasnosti, odobrenja, dokazi ouplati, odnosno unoSenju uloga i dr.

Nacelo prioriteta (prvenstva) podrazumijeva prvenstvo onog subjektakoji je ranije zatraLio upis u registar, d. eiju je prijavu sud ranijeprimio. Irelevantan je sam momenat upisa. VaLi stari pravni princip:prio tempore, potior iure - prvi u wemenu, jaci u Pravu. Ovo nacelodolazi naroiito do izrahaja kod zailtite firme u postupku registracije.

Naeelo konstitutivnosti znaci da se fakticke einjenice momentomupisa pretvaraju u pravne. Poslovni subjekt pravnu i poslovnusposobnost sticu danom upisa u registay, a iste gubi danom brisanja.?ranma dejstva (uiinci) prema tredim licima nastupaju od dana kada jeizvrsen odgovaraju€i upis u javnu knjigu suda.

Naielo istinitosti podrazumijeva da su podaci uneseni u sudskiregistar taini i istiniti, u formalnom i materijalnom smislu. Da susaglasni sa iinjenicama koje postoje u ostalim pravnim aktima i

ispravama, kao isa stvarnim stanjem. Stoga svako ko se u Pravnomprometu, postupajui,i savjesno, pouzda u taenost i istinitost podatakau registru suda, ne rnoLe snositi Stetne posljedice koje iz togan astanu.

Naielo publiciteta (iavnosti) ima dva aspekta. Prvi, sudski registar jejavna knjiga i svako je rnoLe razgledati, prepisivati i iz nje traliti


izvode. Drugi aspekt, podaci upisani u registar suda objavljuju se u,,SluZbenim novinama Federacije BiH". Ostali subjekti (pravna i fiziikaf ica) mogu se upoznati sa podacima koji su za odredeni poslovnisubjekt upisani u registar suda, bilo da im sluZe kao infomracije ili zapreduzimanje odgovar4jucih pravnih radnji.

Pored sudskog registra, postoje i drugi registri u koje se vr6e odredeniupisi vezani za poslorme subjekte. U zemljiSne (gruntovne) knjigeupisuju se stvama prava (svojina, hipoteka, sluZnost) i odredenaobligaciona prava (dugorocni zakup, pravo preie kupovine) nanepokretnostima poslovnih subjekata. Za dugoroene vrijednosnepapire (dionice , obveznice, dugoro-ne certifikate, investicione papire)evidencije i promet vodi Registar vrijednosnih papira u Federaciji BiH.Komisija za wijednosne papire u Federaciji BiH vodi, takode, registaremitenata dugorocnih hartija od vrijednosti.

Liter atura(citirane knjige)

Antonijevid dr 7,oran = "Privredno pravo", Savrenlenaadnrinistracija, Beograd, 198 1

Barbid dr Jak5avaizoin . lg()7

Barto5 dr Milan = "Privltno prAvo", Beograd, 1933

Berleand A., = "The Modern Corporation and PrivateMeans G.C property", McMillan CO, 1940Dimitr[ievit dr = "Llvod u pravo", Slvrenrena adnrinistracija,Momiilo Beograd , 7L)J 4Ellison John,Bedingfield Jim, = "Business Law", Business Educationlfarrison Tom publishers Ltd, 1994Dordevi6 dr Jovan

Beograd, 197 5

Fornsworth D. Allan = "Uvod u pravni sistenr SjedinjenihAnreridkih DrZava", Savrenlenaitdnrinistracija, Beograd, 797 3

Ferri Giuseppe = "Manuale di diritto conrnrerciale", UTET,Torino, 1968

Foley J. Bernard = "TrZiIta kapitala", Mate doo, Zagreb, 1993

Barnes-Dworkin- = "Law for Business", IRWIN, Hontewood,Richards 1987Gaber dr Stevan = "Teorija na drZavata i pravoto", Kultura,

Skopje, 1973Gams dr Andrija = "Llvod u gradansko pravo", Naudna knjiga,

Beogracl, 196,1

Gold5tqjn dr = "Privredno ugovorno pravo", lnforntator,Aleksandar Zagreb, 196lGrinhut, dr K.S. = "Dru(tvo sa ogranidenonr odgovornoliu po

austrijskonl pravu", KnjiZara ErnestaAjnXeta nrl, Beograd

fliimmerle Hermann = "Handelsrecht", Verlag Styria, Graz, Vien,K(iln, 1960

5laHarry G. flenn = "Hanclbook of The Law of Corporations and

Other Business Enterprises", West Publishingco, 1970

Ililferding RudolfJatr5i6 dr Stevan = "Obligaciono pravo", V. Masle$a, Sarajevo,

1 960Joviievid dr Miodrag = "O ustavu - teorijsko konrparativna studija",

Savrenrena adnrinistracija, Beograd,, 1977

Jovanovi6 dr = "Privredno pravo - privredne organizacrje",,Vladimir Zavod zaizdavanje udZbenika NR Srbije,

1961

Kelzen Hans = "OpXta teorija dr|ave i prava", Arhiv za

pravne i drultvene nauke, Beograd,7973Ko5utid dr Budimir = "sudska presuda kao izvor prava",

Savrenrena adnrinistraciia, Beograd, 797 3

Kru[ dr Vrleta = "Pravni reZint i oblici koncentracija u

pri vredi", S avrenrena adurini stracija,Beograd, 1978

Loza dr Bogdan = "Obligaciono pravo", Donr S1n11rpe, Zenrca,,

Sarajevo, 1981

Luki6 dr Radomir = "Uvod u pravo",, Naudna knjiga, Beograd,1979

Beograd, 1958

= "Metodologija prava", Naudna knjiga,Beograd, I979

Mratovid Vefiko 3 "Problenri ustavit i denrokratije u savrefirenojdrLavt", Naprijed, Zagreb, 1971

Muhi6 dr FuadPennington R. = "Conrpany Law", Butterworths, London,Robert Dublin, Edinburg, 1990Peri6 dr Berislav :; "struktura prava", SNL, Zagreb, 1918Perovi6 dr Slobodan

Beograd, 1980Prica dr Kadoje = "Organizacioni oblici direktnih inostranih

invJsticija", [nstitut drultvenih nauka,Beograd, 1976

Pupi6 dr Borivoje = "Llvod u pravne nauke", Savrenrenaadnrinistracija, Beograd, 1 980

319

Kadoj-i6 Spasoje = "Osnovi trg,rvadkog prav1", KnjiZamic,aGece Kona, l3eograd 1919

Rene David = "Uvod u privittno pravo Engleske", lnstitutza Llporeclno pnlvo, Beograd, 1960

Ripert Georges = "Les lspec:ts juricluques du capititlisnrerrroderne", F)aris. 1951

Strezoski dr Strezo = "Trgovac, trgovirdko drultvo i nlihovoudruZivanje u kapitalistidkir-rr zenrljanra",Pravni fal<ultet, Novi Sad, 1977

StraZnick5r dr - "Predavit nja iz trgovadkog prava",Milorad bibliografski zavod d.d, Zagreb,, l()26

= "Tunrad trgovadkog zakona" ( 19'37), Zagreb,I 939

Smith - KobertsonCode", lVest Publishing Co,, l9Jl

Sultanovti Aztz -) "Osnoyi privrednog pravl i pravni poslovi u

privrecli", Sv.jetlost, Saritlevo, 1969Sultanovti AztzTrifkovit dr Milo5, obligacionog pr1v1", V. Masle5a, Slrajevo,Simi6 dr Mili6 1984

= "Privreclno pravc" dio I, E,konottrski takultet,Sarajevo, 1991

Simi6 dr Mili6 - "Dionidko i r-lrultvo sit ograniienonrodgovornosti u rlonradenr pravrr", M[TCentar, Sarajevo. 1998

Tauber L- = "UdZbenik trgovadkog prava", Geca Kon,Beograd, 1928

Trifkovid dr Milo5, = "Poslovno pravo - Llg,ovori, vrijednosni papiriSimi6 dr Mili6, i pr.itvo konkurencije"i Sahinpalii, Sarajevo,Sultanovre Azrz lgglTrifkovit dr MiloS = "P1rv9 konkurenci.je", Svjetlost, Sarajevo,

1e8 IVasiljevid dr Mirko = 'iPoslo\/no pravo - trgovinsko pravo",

Sirvlenrena udrtrinistntcija, Beograd,, 1997Vilus dr Jelena :3 "OltIti uslo,u,i {'ontrularnili ugovorut",

Sitvrenrenlr :tdnr ini strucija, Beogracl 197 6Vedri5 dr Marijan

1996Viskovi6 dr Nikola = "P11-ju1r pravit", Pravr-ri fuktrltcr, S p|it, 1976

32o

Vizner dr Boris

Vrbanid dr JurqiVukovid dr Mihailo

Wyatt W. John

==

"Konrentar zakonit o obvezninr odnosifita",Zagreb,, 1982"Trgovadko zakonoslovlje", Zagreb, 1909

"Opii dio gradanskog prAva", I dio, Zagreb,1959"Business Law - principles and causes",McGrow Hill Book Conrpany, New York,1966

Documents

Poslovno Pravo- Osnovi Prava i Obligacija