Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeca 2011

Poslovna klima u sektoru malih i srednjih PreduzeĆa

2011

IZVJEŠTAJ

C E E D

Poslovna klima u sektoru malih i srednjih PreduzeĆa 2011

3

sadrŽaj

UVODNA RIJEČ .......................................................................................................................................................................... 3

1. OSNOVNE INFORMACIJE O ISTRAŽIVANJU .............................................................................................................. 41.1 Karakteristike uzorka .............................................................................................................................................. 41.2 Metodologija ............................................................................................................................................................ 91.3 Sprovođenje istraživanja .....................................................................................................................................10

2. Rezultati istraživanja .....................................................................................................................................................112.1 Biznis klima u Crnoj Gori .....................................................................................................................................11

2.1.1 Indikatori biznis klime .............................................................................................................................132.2 Poslovna ograničenja ...........................................................................................................................................17

2.2.1 Administrativne i regulatorne barijere .................................................................................................172.2.2 Ekonomske i druge barijere .....................................................................................................................202.2.3 Barijere unutar preduzeća .......................................................................................................................222.2.4 Preferencije/potrebe malih i srednjih preduzeća za specifičnim mjerama unapređivanja po-

slovanja .........................................................................................................................................................242.3 KONTAKT SA INSTITUCIJAMA KOJE PRUŽAJU PODRŠKU RAZVOJU MSP ..........................................262.4 Kreditiranje i ostali vidovi podrške preduzećima .......................................................................................292.5 Inovacije ....................................................................................................................................................................312.6 Opšte informacije o preduzećima ....................................................................................................................35

2.6.1 Dodatne informacije o preduzećima koja se bave izvoznim aktivnostima ................................37

3. ZAKLJUČCI I PREPORUKE ............................................................................................................................................39

4. DODACI .............................................................................................................................................................................424.1 Upitnik .......................................................................................................................................................................424.2 Lista tabela i grafika ..............................................................................................................................................49

4.2.1 Tabele ...........................................................................................................................................................494.2.2 Grafici ...........................................................................................................................................................50


4


5

uvodna rijeČ

Istraživanje poslovne klime u sektoru malih i srednjih preduzeća (MSP) sastavni je dio Programa ekonomskog razvoja i promocije zapošljavanja, koji se realizuje od strane Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit GmbH (GIZ), u saradnji s partnerima Ministarstvom ekonomije i Direkcijom za razvoj malih i srednjih preduzeća (DRMSP). Projekat je razvijen s ciljem da se utvrde prepreke i mogućnosti (u poslovnom okruženju) za razvoj sektora MSP, ali i da obezbijedi informacije o ekonomskim tendencijama, kao i podatke o efektima pravne i političke reforme na sektor MSP.

Istraživanje poslovne klime sprovodi se s ciljem procjene trenutne situacije poslovanja malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori. Počelo je 2009. godine i od tada se realizuje na godišnjem nivou. Za realizaciju istraživanja zadužena je crnogorska kompanija CEED Consluting iz Podgorice.

Zasnovano na Istraživanju biznis klime MSP u Crnoj Gori iz 2010. i 2009. godine, ovogodišnji izvještaj o istraživanju poslovne klime pruža prikaz vremenskih serija koje omogućavaju izvođenje zaključaka o trendovima u ekonomiji. U tom pogledu, korišćena metodologija dozvoljava računanje indikatora biznis klime i upoređivanje postignutih rezultata na godišnjoj osnovi.

Kada je poređenje rezultata u pitanju, uporedni prikaz je moguće vršiti na sljedećim nivoima:• Za procjenu opšte poslovne klime, praćena je dinamika od 2009. do 2011. godine.• Za dio koji se odnosi na poslovna ograničenja sa kojima se MSP suočavaju, zatim

korišćenje usluga institucija za promociju sektora MSP, kao i za uvid u kreditno finansiranje, praćena je dinamika za tekuću u odnosu na prethodnu godinu.

• Za ostale specifične oblasti prikazani su rezultati istraživanja za tekuću 2011. godinu.

U svrhu poređenja, finalni izvještaj ima sličnu strukturu kao i prethodna dva, s tim što su određeni segmenti prošireni, a segment koji tretira pitanja o inovacijama predstavlja novitet.

Spomenuta struktura izvještaja detaljno je razrađena zahvaljujući preciznim i veoma zahval-nim odgovorima ispitanika. S tim u vezi, željeli bismo da istaknemo da jako cijenimo učešće preduzeća koja su nam izašla u susret tokom anketiranja i omogućila izradu ovog izvještaja i da pohvalimo napor prilikom odgovaranja na specifična pitanja otvorenog karaktera, koja su nam poslužila kao osnova za izvođenje korisnih zaključaka.


6

1. osnovne informacije o istraŽivanju

Osnovnim informacijama o istraživanju obuhvaćen je:• uzorak, • korišćena metodologija i • detalji o samoj realizaciji istraživanja.

Svakom segmentu posvećena je posebna pažnja kako bi se imao što bolji uvid u karakteristike samog istraživačkog procesa, kao i u karakteristike preduzeća na osnovu čijih odgovora su izvedeni osnovni zaključci.

1.1 karakteristike uzorka

Za potrebe definisanja uzorka istraživanja, korišćena je zvanična statistika - baza preduzeća Centralnog registra Privrednog suda, kao i baza Zavoda za statistiku MONSTAT1. Na osnovu evidencije o ukupnom broju preduzeća koja posluju u Crnoj Gori, posebno onih koja pripadaju sektoru MSP i broju zaposlenih u njima, kreiran je uzorak reprezentativan kako na nacionalnom, tako i na nivou opština.

U nastavku je dat prikaz distribucije uzorka s aspekta lokacije poslovanja, poslovne djelat-nosti, veličine i organizacionog oblika preduzeća. Pri tom su pored podataka koji se odnose na ovogodišnje istraživanje, prikazani i podaci koji se odnose na 2010. i 2009. godinu, kako bi se imao uvid u strukturu uzorka u slučajevima kada bude predstavljena komparativna analiza pojedinih nalaza istraživanja.

U tabeli 1 predstavljena je lista opština grupisanih po regionima i broj intervjua sprovedenih u svakoj opštini. Kao što se može primijetiti, na nivou regiona, realizovana struktura uzorka iz godine u godinu prilično je ujednačena, dok su izvjesne varijacije primjetne na nivou određenih opština, naročito iz južne regije, gdje, zavisno od raspoloživosti predstavnika preduzeća i njihove volje da učestvuju u istraživanju, broj intervjua varira iz godine u godinu.

Tabela 1: Struktura uzorka prema opštini i regionu (2009-2011)

Godina 2011. 2010. 2009. opština % n % n % nPodgorica 40,3 190 40,7 192 37,4 177nikšić 9,7 46 10,2 48 10,4 49cetinje 4,0 19 3,6 17 3,8 18centralni region 54,0 255 54,4 257 51,6 244Bijelo Polje 7,0 33 6,1 29 6,1 29Berane 6,8 32 8,3 39 8,2 39rožaje 4,9 23 3,8 18 4,0 19sjeverni region 18,6 88 18,2 86 18,4 87

1 Centralni registar Provrednog suda predstavlja autorizovano tijelo za registraciju poslovnih organizacija i drugih entiteta u Crnoj Gori. Zavod za statistiku Crne Gore – MONSTAT prikuplja i procesuira statističke podatke (podatke o radnoj snazi, o preduzećima, uključujući njihovu raspoređenost prema broju zaposlenih i industriji u kojoj posluju i sl.).


7

herceg novi 9,1 43 8,1 38 8,5 40Bar 8,5 40 2,3 11 10,8 51Budva 9,7 46 16,9 80 10,8 51južni region 27,3 129 27,3 129 30,0 142ukupno 100 472 100 472 100 473

Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.

Kada je u pitanju veličina preduzeća, struktura ovogodišnjeg uzorka ujednačena je sa struk-turom ostvarenom u istraživanju iz 2009. godine, dok su, u odnosu na prošlogodišnju strukturu, primjetne varijacije posebno kada su u pitanju preduzeća koja upošljavaju preko 50 zaposlenih (tabela 2). Razlog za navedeno leži u činjenici da je prošle godine napravljen ustupak, u odnosu na planiranu strukturu uzorka, u smislu da kad god su okolnosti na terenu dozvoljavale (u pogledu dostupnosti preduzeća), realizovano je više upitnika u srednjim preduzećima. Međutim, treba imati u vidu da broj realizovanih upitnika ove godine nije značajnije odstupao od planiranog.

Tabela 2: Struktura uzorka prema veličini preduzeća (2009-2011)

Godina 2011. 2011. (plan) 2010. 2009.

Broj zaposlenih % n % n % n % n

do 9 zaposlenih 57,2 270 54,7 260 43,0 203 55,8 264

od 10 do 49 zaposlenih 32,8 155 34,9 166 39,8 188 34,0 161

Preko 50 zaposlenih 10,0 47 10,3 49 17,2 81 10,1 48

100,0 472 100,0 475 100,0 472 100,0 473


Ukoliko se posmatra struktura uzorka prema obliku organizovanja, ove godine u odnosu na prethodne dvije, napravljen je ustupak po pitanju broja intervjua sa društvima sa ograničenom odgovornošću, kojih je realizovano nekoliko desetina više, dok je broj anketiranih preduzetnika nešto manji. Detaljan prikaz realizovanog uzorka sa aspekta oblika organizovanja dat je u tabeli koja slijedi.

Tabela 3: Struktura uzorka prema organizacionom obliku preduzeća (2009-2011)

Godina 2011. 2010. 2009.organizacioni oblik % n % n % nPreduzetnik 10,0 47 15,3 72 16,6 77Ortačko društvo 0,4 2 0,2 1 0,2 1Akcionarsko društvo 3,8 18 4,0 19 4,5 21Društvo s ograničenom odgovornošću 85,2 402 80,5 380 78,2 363Javno preduzeće 0,6 3 - - - -Komanditno društvo - - - - 0,4 2 100,0 472 100,0 400 100,0 464


Tabela 4 pokazuje raspoređenost uzorka prema glavnoj poslovnoj djelatnosti. Ukoliko se pos-matra struktura uzorka, primjećuje se da iz godine u godinu, broj anketiranih preduzeća koja se bave trgovinom i poljoprivredom blago opada, dok je rast primjetan kod preduzeća koja posluju u domenu građevinarstva i turizma.


8

Tabela 4: Struktura uzorka prema glavnoj poslovnoj djelatnosti (2009-2011)

Godina 2011. 2010. 2009. djelatnost % N % N % NPoljoprivredna proizvodnja 1,5 7 2,5 12 3,8 18Nepoljoprivredna proizvodnja 8,1 38 4,2 21 7 33Građevinarstvo 7,2 34 5,1 23 3,8 18Trgovina 40,0 189 43,4 205 46,7 220Turizam 10,6 50 9,3 44 5,9 28Transport 3,0 14 2,1 10 2,3 11Ostale usluge 29,7 140 31,1 147 30,4 143 100,0 472 100,0 462 100,0 471


Preglednosti radi, na graficima koji slijede dat je prikaz realizovane strukture uzoraka u 2011. godini, po gore elaboriranim kriterijumima.

Grafik 1: Struktura uzorka prema veličini preduzeća

57,232,8

10,0

Do 9 zaposlenih

Od 10 do 49 zaposlenih

Preko 50 zaposlenih

Grafik 2: Struktura uzorka prema obliku organizovanja preduzeća

85,2

10,03,8

0,6

0,4

Društvo s ograničenom odgovornošću

Preduzetnik

Akcionarsko društvo

Javno preduzeće

Ortačko društvo

Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011. Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.

Grafik 3: Struktura uzorka prema grani djelatnosti

40,0

29,7

10,68,17,23,01,5

Trgovina

Ostale usluge

Turizam

Nepoljoprivredna proizvodnjaGrađevinarstvo

Transport

Poljoprivredna proizvodnja


Iz gore navedenih grafika može se zaključiti da u uzorku dominiraju mikro preduzeća (57,2%),


9

uglavnom organizovana kao društva s ograničenom odgovornošću (85,2%). Najzastupljenija djelatnost je trgovina (40,0%).

Kada je u pitanju djelatnost preduzeća, važno je napomenuti da svako peto preduzeće (21,7%) navodi da se pored osnovne bavi i nekom drugom, sporednom, aktivnošću, najčešće ističući trgovinu (34,7%), usluge (28%), građevinarstvo (11,0%) i nepoljoprivrednu proizvodnju (10,2%).

S ciljem detaljnijeg uvida u karakteristike ovogodišnjeg uzorka, u narednim tabelama dat je presjek uzorka prema odabranim karakteristikama, čime je pružen uvid u:

• distribuciju preduzeća prema djelatnosti po opštinama,• distribuciju preduzeća prema veličini po opštinama i• distribuciju preduzeća prema organizacionom obliku shodno njihovoj veličini.

Tabela 5: Struktura uzorka prema veličini preduzeća, po opštinama

Podg

oric

a

nik

šić

ceti

nje

B. P

olje

Bera

ne

roža

je

h. n

ovi

Bar

Budv

a

uku

pno

Do 9 zaposlenih 112 24 13 18 21 12 26 23 21 270

Od 10 do 49 zaposlenih 60 17 5 11 9 9 14 11 19 155

Preko 50 zaposlenih 18 5 1 4 2 2 3 6 6 47


Tabela 6: Struktura uzorka prema djelatnosti preduzeća, po opštinama

Podg

oric

a

nik

šić

ceti

nje

B. P

olje

Bera

ne

roža

je

h. n

ovi

Bar

Budv

a

uku

pno

Poljoprivredna proizvodnja 1 - 1 2 - 1 1 - 1 7Nepoljoprivredna proizvodnja 16 4 - 1 2 6 3 3 3 38Građevinarstvo 15 5 2 1 1 - 4 2 4 34Trgovina 78 18 8 14 16 7 18 14 16 189Turizam 20 2 6 1 2 4 7 2 6 50Transport 2 2 - 5 1 - 2 2 - 14Ostale usluge 58 15 2 9 10 5 8 17 16 140


Tabela 7: Struktura uzorka prema organizacionom obliku i veličini preduzeća

do 9 zaposlenih

od 10 do 49 zaposlenih

Preko 50 zaposlenih ukupno

Preduzetnik 43 4 - 47

Ortačko društvo 2 - - 2

Akcionarsko društvo 3 8 7 18

Društvo s ograničenom odgovornošću 221 142 39 402

Javno preduzeće 1 1 1 3Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.


10

1.2 metodoloGija

Istraživanje je realizovano primjenom kvantitativnog istraživačkog metoda - direktnim in-tervjuisanjem predstavnika preduzeća. Ciljnu grupu predstavljaju vlasnici, odnosno menadžeri preduzeća. Ovaj metod istraživanja omogućava ocjenu stavova, mišljenja i očekivanja, što je od krucijalne važnosti kada je u pitanju prepoznavanje tendencija i identifikovanje problema i mogućnosti, što leži u osnovi cilja sprovođenja ovog istraživanja.

Metodologija analize podataka je koncipirana tako da omogućava kalkulaciju indikatora poslovne klime i njihovo poređenje na godišnjem nivou. Za razumijevanje suštine indikatora poslovne klime, neophodno je imati uvid u samu metodologiju njihove izrade, koja se bazira na sljedećim koracima:

• Korak 1: Procjena trenutnog poslovnog stanja i očekivanja Predstavnici preduzeća su dali procjenu trenutnog stanja i njihova očekivanja u sljedećih

12 mjeseci. Mogli su opisati svoju situaciju sa ,,dobro”, ,,zadovoljavajuće” ili ,,loše”, a svoja poslovna očekivanja, u smislu poslovnih aktivnosti u sljedećih 12 mjeseci, sa ,,porast”, ,,bez promjene” i ,,opadanje”. Statistika njihovih odgovora poslužila je kao osnova za obračun indikatora.

• Korak 2: Kalkulacija neponderisanog indikatora ocjene trenutne situacije i očekivanja Srednja vrijednost trenutne poslovne situacije predstavlja razliku procenta odgovora sa

,,dobro” i ,,loše”, dok srednja vrijednost očekivanja, u vezi s njihovim opštim poslovnim aktivnostima ili izvoznim aktivnostima, predstavlja razliku procenata odgovora sa ,,po-rast” ili ,,opadanje”. Indikator biznis klime predstavlja aritmetičku sredinu vrijednosti indikatora trenutne poslovne situacije i očekivanja.

• Korak 3: Kalkulacija ponderisanog indikatora ocjene trenutne situacije i očekivanja Kako većinu uzorka čine mikro preduzeća, nekoliko malih preduzeća i jako mali broj

srednjih preduzeća, da bi se osiguralo da su ekonomski važnija preduzeća adekvatno uzeta u obzir, korišćena je sljedeća formula: grupa mikro preduzeća se vrednuje sa 1, grupa malih preduzeća se vrednuje sa 2 i na kraju grupa srednjih preduzeća se vrednuje sa 3. Na osnovu takve kalkulacije se računa aritmetička sredina vrijednosti indikatora trenutne poslovne situacije i očekivanja.

• Korak 4: Kalkulacija kompozitnog indikatora Koristeći pojedinačne indikatore, konstruisana su dva kompozitna indikatora za opšte

poslove i izvozne djelatnosti, kao srednja vrijednost neponderisanog i ponderisanog indeksa očekivanja poslovne situacije.


11

1.3 sProvoĐenje istraŽivanja

Sa ciljem izvršenja projektnog zadatka, CEED Consulting je angažovao ukupno 16 anketara iz 9 crnogorskih gradova, iz sve tri regije. Oni su bili zaduženi za anketiranje predstavnika preduzeća (izvršni direktori, vlasnici ili menadžeri) u 9 opština predviđenim metodologijom istraživanja (Podgorica, Nikšić, Bar, Cetinje-Njeguši, Budva, Herceg Novi, Berane, Bijelo Polje i Rožaje). Pored toga što su u realizaciji ovog projekta angažovani anketari sa višegodišnjim iskustvom, održana je obuka anketara 27. maja 2011. godine, u prostorijama CEED Consultinga. Tokom obuke, anketari su dobili širu informaciju o cilju sprovođenja istraživanja i jasne instrukcije o načinu rada. Svaki anketar je dobio kvote koje je prilikom anketiranja trebalo zadovoljiti, a koje su se odnosile na broj preduzeća određene veličine (u smislu broja zaposlenih) i glavne djelatnosti.

Prema planu realizacije projekta, terenski dio istraživanja trajao je dvije sedmice i završen je 10. juna 2011. godine. Na osnovu komunikacije s anketarima, tokom perioda prikupljanja podataka, došlo se do saznanja da su oni, najčešće, bili suočeni s problemom nemogućnosti realizovanja zadate kvote po pitanju veličine, odnosno djelatnosti preduzeća. Tako je, na primjer, u gradovima sjeverne regije bilo problematično stupiti u kontakt s predviđenim brojem preduzeća koja se bave građevinarstvom, a u gradovima centralne i južne regije s preduzećima koja se bave poljoprivre-dom, pa je došlo do prilagođavanja kvote na nivou gradova, kako bi se u krajnjem ispoštovala planirana kvota na nacionalnom nivou. To znači da se po obavještenju od strane anketara, koji je upoznat s prilikama u konkretnom gradu u kojem vrši anketiranje, u hodu vršilo korigovanje kvote i to na sljedeći način: ako je, na primjer, većina građevinskih firmi u konkretnom gradu ugašena, povećan je planirani broj anketa građevinskih firmi u nekim drugim gradovima gdje je građevinarstvo zastupljenije. Sličnih situacija je bilo i u slučaju nekih drugih djelatnosti, kao i u pogledu veličine preduzeća, kada se ispostavilo da je neizvodljivo realizovati planirani broj preduzeća (obično srednjih preduzeća u opštinama sjeverne regije, pa je ustupak napravljen u korist mikro i malih preduzeća). Međutim, napominjemo da spomenute korekcije drastičnije ne odstupaju od projektovane strukture uzorka, već je riječ o neznatnim promjenama.

Takođe, jedan od uobičajenih problema s kojim su se anketari suočavali bio je i nemogućnost vlasnika i menadžera da izdvoje vrijeme za popunjavanje upitnika, pa su u nekoliko slučajeva, oni zaduživali svoje zamjenike (viši i srednji menadžeri) da učestvuju u istraživanju i obezbijede neophodne informacije. Bilo je i slučajeva kada su ispitanici predložili da budu intervjuisani telefonskim putem, kao metodom koja im se činila podesnijom.

Svi dobijeni upitnici provjereni su u smislu kvaliteta popunjenosti, što je bilo praćeno unošenjem podataka u elektronsku bazu podataka, pripremom preliminarnih rezultata i tabelarnog prikaza odgovora. Gotovo 93,5% predstavnika preduzeća izrazilo je zainteresovanost da učestvuje u ovom istraživanju i naredne godine.


12

2. rezultati istraŽivanja

Rezultati istraživanja poslovne klime u Crnoj Gori prikazani su kroz sljedeće cjeline:• biznis klima u Crnoj Gori sa osvrtom na indikatore biznis klime,• poslovna ograničenja koja obuhvataju administrativne, ekonomske i lične barijere,• kontakt preduzeća sa institucijama koje podržavaju razvoj MSP sektora,• kreditiranje i drugi vidovi podrške preduzećima,• inovacije i• opšte informacije o anketiranim preduzećima, s detaljnijim karakteristikama preduzeća

koja se bave izvoznim aktivnostima.

Na osnovu nalaza istraživanja kreirani su osnovni zaključci i preporuke. U prilogu su dati i korišćeni upitnik i spisak tabela i grafika prikazanih u ovom poglavlju.

2.1 Biznis klima u crnoj Gori

Rezultati ovogodišnjeg istraživanja potvrđuju da je crnogorska privreda još uvijek pod uticajem efekata globalne ekonomske krize, te da se efekti krize osjećaju jače nego prethodnih godina.

Grafik 4: Uticaj ekonomske krize na poslovanje preduzeća

Grafik 5: Opseg uticaja krize

0,0 50,0 100,0

Da

Ne

91,9

8,1

76,7

23,3

79,3

20,7

2011 2010 2009


0,0 20,0 40,0 60,0 80,0

U velikoj mjeri

Osjetno

Neznatno

35,2

53,7

11,1

28,7

56,6

14,6

20,6

70,0

9,4

2011 2010 2009


Kao što se na grafiku 4 može vidjeti, devet desetina preduzeća (91,9%) je navelo da je na njihovo poslovanje uticala ekonomska kriza, što predstavlja značajno pogoršanje stanja u odnosu na prethodne dvije godine. Nešto više od trećine preduzeća (35,0%) svoje poslovanje u posljednjih 12 mjeseci okarakterisalo je kao jako loše.

Krizom pogođena preduzeća su se u 35,2% slučajeva suočila sa ozbiljnim posljedicama, u 57,3% slučajeva je konstatovano da je u pitanju bio osrednji uticaj krize, dok je preostala devetina preduzeća (11,1%) imala tek manjih poteškoća u svom svakodnevnom poslovanju. Očigledno da iz godine u godinu raste broj preduzeća koji smatraju da kriza značajnije utiče na njihove poslovne aktivnosti, na osnovu čega dolazimo do zaključka da su efekti krize intezivniji u tekućoj u odnosu na dvije prethodne godine.

Upitani da prokomentarišu na koji se segment poslovanja konkretno odražava uticaj ekonom-


13

ske krize, preduzeća koja smatraju da su njihove poslovne aktivnosti u velikoj mjeri zahvaćene ekonomskom krizom, obično navode sljedeće: da slabi kupovna moć stanovništva, što dalje uzrokuje opadanje tražnje za proizvodima/uslugama, pad prometa, nedostatak finansijskih sredstava itd. Takođe, otežana naplata potraživanja, kao posljedica nelikvidnosti privrede, nelojalna konkurencija i sl., predstavljaju značajnije smetnje njihovom poslovanju. Spomenute posljedice ekonomske krize su, takođe, identifikovane i u 2010. godini, dok je u istraživanju iz 2009. godine posebno naglašavan nedostatak finansijske pomoći od strane banaka.

Ukoliko se posmatraju pokazatelji poslovanja, prema rezultatima ovogodišnjeg istraživanja, u četiri sedmine preduzeća (57,0%) je u poređenju s istim periodom prošle godine zabilježen pad prošlomjesečnog prihoda2, dok je kod trećine (33,1%) prihod ostao nepromijenjen. Zajedno s pri-hodom, zabilježen je i pad profitne marže i to kod 47,1% preduzeća, dok se u svega 5,3% slučajeva u proteklih 12 mjeseci profitna marža povećala. Navedeni rezultati prikazani su na graficima koji slijede.

Grafik 6: Komparacija realnog prihoda u proteklom mjesecu sa istim mjesecom prošle godine

Grafik 7: Kretanje profitne marže u posljednjih 12 mjeseci (ne uzimajući u obzir nivo prihoda)

10,033,1

57,0

Povećan

Ostao približno isti

Smanjen


5,347,5

47,1

Povećana

Ostala približno ista

Smanjena


Razlozi pada prihoda, a time i marže, između ostalog mogu ležati u smanjenju broja kupaca/klijenata, a posebno većih koji su značajnije zastupljeni u prihodnoj strukturi. Analizirajući ovaj segment, došlo se do saznanja da je svako drugo preduzeće u posljednjih 12 mjeseci bilo suočeno sa smanjenjem broja kupaca/klijenata. Gotovo svi oni navode da su u pitanju veoma važni klijenti/kupci, što se može vidjeti na graficima koji slijede.

Grafik 8: Kretanje broja kupaca/klijenata u posljednjih 12 mjeseci

Grafik 9: Kretanje broja veoma važnih kupaca/klijenata u posljednjih 12 mjeseci

12,538,8

48,7

Povećao


Smanjio

7,946,8

45,3Povećao


Smanjio


2 Prihod po odbitku inflatornog uticaja


14

2.1.1 indikatori biznis klime

Korišćena metodologija analize podataka je koncipirana tako da omogućava više stepena poređenja indikatora. Ovo se, prije svega, odnosi na procjenu indikatora stanja s osvrtom na očekivane indikatore, kao i poređenje između ovogodišnjih indikatora i indikatora od prošle i pretprošle godine. Napominjemo da se, obzirom na njegovu prirodu, indikator zaposlenosti sagledava samo kao očekivani, a ne i trenutni.

U tabeli 8 prikazani su indikatori trenutnog stanja, indikatori očekivanja za opšte i izvozne djelat-nosti, kao i indikatori očekivanja za zapošljavanje. U cilju poređenja, prikazane su vrijednosti indeksa za 2009. i 2010. godinu.

Tabela 8: Indikatori trenutnog stanja i očekivanja za opšte poslove, izvoz i zapošljavanje (2009-2011)

indikator poslovne klime indikator izvoza zapošljavanje

2009. 2010. 2011. 2009. 2010. 2011. 2009. 2010. 2011.Trenutna situacija -4,2 -3 -8,3 -24,4 -12,4 -4,5Očekivanja -11,3 14,7 12,1 -13,3 24,1 26,5 -5,2 4,9 2,8


Vrijednost indikatora u 2011. godini ukazuje na to da je kriza u poslovanju i dalje prisutna. Naime, kao i u prethodne dvije godine, kada je indikator poslovne klime (poslovni indikator, trenutna situacija) bio negativan, i u 2011. godini je zadržao isti predznak, dok su očekivanja po pitanju buduće situacije jako optimistična (grafik 10). Slijedi da je percepcija preduzeća o poslovnoj klimi, počev od 2009. godine, iz godine u godinu, lošija (rast indexa s negativnim predznakom), ali da su očekivanja po pitanju budućeg stanja sve optimističnija. Pritom, preduzeća koja se bave izvoznim aktivnostima, u nešto blažem obliku ocenjuju negativnosti poslovne situacije. Kada su u pitanju očekivanja u pogledu zaposlenosti, situacija iz godine u godinu varira, mada, u tekućoj 2011. u odnosu na 2009. godinu znatno je popravljena. Za razliku od indikatora zapošljavanja iz 2009. godine, ovogodišnji je bio pozitivan predviđajući povećanje u broju zaposlenih u crnogorskim kompanijama. Navedeno u velikoj mjeri odgovara onome što je u posljednje vrijeme zabilježeno u realnom sektoru. Naime, od vremena kada je istraživanje sprovedeno pa do danas, zvanična statistika potvrđuje da stopa nezaposlenosti ima opadajući trend. Prema podacima iz Zavoda za zapošljavanje Crne Gore, krajem maja 2011. godine, kada je i obavljeno intervjuisanje predstavnika preduzeća, stopa nezaposlenosti iznosila je 11,74%, što je niže u odnosu na iznos 12,36% zabilježen u istom periodu prošle godine.

Iz tabele se može zaključiti sljedeće:

y Trenutnu poslovnu situaciju, kao negativnu, karakteriše 8,3% MSP više od onih koji je vide kao pozitivnu. Indikatori izvoza, takođe, pokazuju negativnu percepciju trenutne situacije, pa 4,5% više MSP koja se bave izvozom zabilježilo je pad u izvoznim operacijama u poređenju sa onima koji bilježe rast.

y Svi indikatori poslovnih očekivanja su pozitivni pokazujući pozitivan stav preduzeća prema budućnosti. Shodno tome, 12,1%, odnosno 26,5% je više ispitanih MSP koji očekuju da nji-hove opšte, odnosno izvozne aktivnosti zabilježe porast u narednih 12 mjeseci, u poređenju sa onima koji imaju pesimistična predviđanja. Takođe, 2,8% je više ispitanih MSP koji očekuju rast zaposlenih, u poređenju sa onima koji predviđaju pad broja zaposlenih.


15

Grafik 10: Indikatori poslovne klime (za 2011. godinu) Grafik 11: Kompozitni indikatori (za 2011. godinu)

-10-505

1015202530

Poslovni indikator

Indikator izvoza Zaposlenost

-8,3 -4,5

12,1

26,5

2,8

Trenutna situacija

Očekivanja

0

2

4

6

8

10

12

1,9

11,0

Poslovni indikator

Indikator izvoza


Kako bi imali jasniju sliku o statistici odgovora predstavnika preduzeća koja je upotrijebljena kao osnova za kalkulaciju indeksa, u nastavku su ukratko elaborirani stavovi preduzeća o trenutnoj poslovnoj situaciji, o tome kakvu situaciju očekuju u narednih 12 mjeseci, kao i o očekivanjima po pitanju kretanja broja zaposlenih u njihovom preduzeću.

Grafik 12: Procjena trenutnog poslovnog stanja Grafik 13: Očekivanje po pitanju kretanja buduće poslovne aktivnosti

0,0 20,0 40,0 60,0

Dobro

Zadovoljavajuće

Loše

13,8

51,3

35,0

16,3

57,0

26,7

16,9

54,7

28,4

2011 2010 2009

0,0 20,0 40,0 60,0

Uvećati

Ostati ista

Opasti

38,6

42,9

18,5

37,9

47,0

15,0

18,6

37,6

43,8

2011 2010 2009


Grafici 12 i 13 pokazuju da su preduzeća uglavnom zadovoljna trenutnom poslovnom situacijom, kao i da imaju dobra očekivanja u vezi s budućim poslovnim aktivnostima. Međutim, za potrebe kalkulacije indeksa, fokus interesovanja je na percepciji preduzeća da je poslovna situacija dobra, odnosno loša, pri čemu je evidentno da je znatno veće učešće preduzeća u kojima se procenjuje da je situacija loša (35% u poređenju sa 13,8% onih koji smatraju da je situacija dobra), što je na kraju rezultiralo negativnim indeksom poslovne situacije od -8,3%.

Kada su u pitanju očekivanja predstavnika preduzeća o broju zaposlenih u narednih 12 mjeseci, u svakom petom preduzeću (19,4%) se očekuje povećanje, nasuprot projekciji svakog sedmog preduzeća (14,0%) da će doći do smanjenja (grafik 14), što je rezultiralo pozitivnim indeksom zapošljavanja u iznosu od 2,8.


16

Grafik 14: Očekivanja o broju zaposlenih u toku sljedećih 12 mjeseci

Grafik 15: Da li je preduzeće izvoznik dobara ili pruža usluge stranim klijentima?

0,0 20,0 40,0 60,0 80,0

Porasti

Ostati isti

Opasti

19,4

66,6

14,0

17,7

72,1

10,2

9,8

69,8

20,4

2011 2010 2009

0 200 400 600 800 1000 1200

Da

Ne

103

369

92

380

127

346

2011 2010 2009


Kako bi imali jasniju sliku o indeksu izvoza, bitno je napomenuti da je u ovogodišnjem istraživanju anketirano ukupno 103 preduzeća, izvoznika dobara ili onih koji pružaju usluge stranim klijen-tima (npr. turistima iz inostranstva).

Grafik 16: Ocjena izvoznog poslovanja za posljednjih 12 mjeseci3

Grafik 17: Procjena kretanja izvoznog poslovanja za sljedećih 12 mjeseci4

0 20 40 60 80

Zabilježilo porast

Ostalo otprilike isto

Opalo

20

38

40

7

47

26

11

45

66

2011 2010 20090 20 40 60

Zabilježiti porast

Ostati isto

Opasti

48

39

10

37

37

4

19

56

41

2011 2010 2009


Statistika njihovih odgovora, o ocjeni ostvarenog izvoznog poslovanja u posljednjih 12 mjeseci, pokazuje da preduzeća koja se bave izvoznim aktivnostima uglavnom smatraju da je poslovanje u proteklih 12 mjeseci opalo ili ostalo na istom nivou (grafik 16), ali u budućem periodu uglavnom očekuju rast izvoznih aktivnosti (grafik 17).

2.2 Poslovna oGraniČenja

U sklopu segmenta poslovnih ograničenja, posmatrane su tri zasebne cjeline:• administrativne i regulatorne barijere,• ekonomske barijere i• barijere unutar samog preduzeća.

3 Kako su baze u uporednim periodima različite, (Baza 2011: N=98 (95,1%); Baza 2010: N=80 (86,9%); Baza 2009: N=122 (96,0%)) umjesto procentualnog dat je prikaz broja preduzeća.

4 Baza 2011: N=97 (94,2%); Baza 2010: N=78 (84,8%); Baza 2009: N=116 (91,3%)


17

Prilikom analize, detaljnije su ispitana najznačajnija iz svake od tri spomenute kategorije ograničenja. Pri tom je posmatrano koje su to kategorije preduzeća (iz ugla veličine, djelatnosti i regionalne raspoređenosti) najviše izložene uticaju tih ograničenja, pa je u formi tabelarnog prikaza detaljnije razložena struktura preduzeća prema navedenim kriterijumima.

2.2.1 administrativne i regulatorne barijere

Rezultati ovogodišnjeg istraživanja pokazuju da je poslovni razvoj kompanija većinom ograničen opštinskim porezima i dažbinama (54,6% preduzeća), porezima i dažbinama na državnom nivou (54% preduzeća), predugim administrativnim procedurama (38,4% preduzeća) i opštinskim inspekcijama (27,2% preduzeća).Detaljniji uporedni prikaz ukupnog broja preduzeća koje tangira konkretna administrativna i regulatorna barijera, kao i stepen opterećenosti barijerom, dat je na graficima 18 i 19. Iz njih se može vidjeti da li je bilo poboljšanja po pitanju odabranih administrativnih i regulatornih barijera.

Grafik 18: Statistika preduzeća prema administrativnim i regulatornim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2011. godinu)

0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0

Procedure za izdavanje državnih dozvola

Procedure za izdavanje opštinskih dozvola

Državne inspekcije

Opštinske inspekcije

Državni porezi i dažbine

Opštinski porezi i dažbine

Radna regulativa

Nabavka/sticanje i transfer imovine

Građevinske dozvole

Preduge administrativne procedure

Nerazjašnjeno vlasništvo

21,0

21,0

25,1

27,2

54,0

54,6

22,1

12,4

12,3

38,4

9,5

79,0

79,0

74,9

72,8

46,0

45,4

77,9

87,6

87,7

61,6

90,5

18,8

15,8

9,9

7,9

10,2

7,6

11,5

3,3

2,5

11,7

0,8

Najviše ograničavaju

Manje ograničavaju (ili niste sigurni)

Neka poboljšanja su vidljiva u odnosu na prošlu godinu



18

Grafik 19: Statistika preduzeća prema administrativnim i regulatornim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2010. godinu)

0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0

Procedure za izdavanje državnih dozvola

Procedure za izdavanje opštinskih dozvola

Državne inspekcije

Opštinske inspekcije

Državni porezi i dažbine

Opštinski porezi i dažbine

Radna regulativa

Nabavka/sticanje i transfer imovine

Građevinske dozvole

Preduge administrativne procedure

Nerazjašnjeno vlasništvo

29,6

35,1

37,6

50,6

56,5

63,1

25,5

17,9

24,6

44,9

20,0

70,4

64,9

62,4

49,4

43,5

36,9

74,5

82,1

75,4

55,1

80,0

8,8

10,5

8,8

9,1

4,6

4,0

13,7

10,0

10,8

9,4

10,3

Najviše ograničavaju

Manje ograničavaju (ili niste sigurni)

Neka poboljšanja su vidljiva u odnosu na prošlu godinu*


Generalno, ispitanici smatraju da nije bilo nekih značajnijih poboljšanja kod posmatranih administrativnih i regulatornih barijera u poređenju sa prethodnom godinom. Izvjestan broj njih primjećuje iskorake i to u dijelu procedura za izdavanje dozvola na državnom, odnosno opštinskom nivou (18,8%, odnosno 15,8% ispitanika). Navedeno se poklapa sa statistikom preduzeća po kojoj spomenute barijere, ove godine u manjoj mjeri u odnosu na prošlu godinu, ograničavaju anketirana preduzeća.

Za potrebe detaljnije analize, predstavljeno je kako najveći ograničavajući faktori (porezi i dažbine na opštinskom, odnosno državnom nivou), utiču na preduzeća u odnosu na njihovu veličinu, granu poslovanja ili region u kojem posluju. Tabela 9 predstavlja ove dvije specifične administrativne barijere prema već spomenutim kategorijama.


19

Tabela 9: Kategorije preduzeća prema najznačajnijim administrativnim i regulatornim barijerama

ograničenjaodabranekarakteristike

opštinski porezi i dažbine

državni porezi i dažbine

djelatnost

Poljoprivreda 42,9% 57,1%

Nepoljoprivreda 64,9% 68,4%

Građevinarstvo 38,2% 47,1%

Trgovina 56,7% 54,0%

Turizam 56,3% 57,1%

Transport 78,6% 64,3%

Usluge 50,7% 49,3%

ukupno 54,6% 54,0%

region

Centar 50,8% 49,8%

Sjever 59,5% 58,6%

Jug 58,9% 58,9%

ukupno 54,6% 54,0%

veličina preduzeća

1-9 zaposlenih 54,1% 51,7%

10-49 zaposlenih 54,2% 55,6%

50 zaposlenih i više 58,7% 61,7%ukupno 54,6% 54,0%


Analiza pokazuje da su srednja preduzeća mahom više ograničena u svom poslovnom razvoju zbog nepovoljnih opštinskih, a posebno državnih opterećenja u poređenju s preduzećima s manjim brojem zaposlenih, mada, procentualne razlike nijesu drastične. Takođe, preduzeća koja se bave transportom i nepoljoprivrednim aktivnostima, više su pogođena od preduzeća iz ostalih djelatnosti. Posmatrano po regionima, preduzeća iz južne, a dijelom i iz sjeverne regije, izloženija su posmatranim ograničenjima od preduzeća iz centralne regije.

Slijedi da se rezultati ovogodišnjeg poklapaju s rezultatima iz prošlogodišnjeg istraživanja. Opštinska i opterećenja na državnom nivou se još uvijek smatraju najvećim ograničavajućim faktorom u poslovnom razvoju. Kao što se i u prošlogodišnjem istraživanju pokazalo, preduzeća iz sjeverne regije osjetljivija su na negativne uticaje opštinskih opterećenja, s tim da ovogodišnje istraživanje pokazuje da su preduzeća iz južnih opština, neznatno više od sjevernih, osjetljivija na ova ograničenja. Da o razlici u pogledu određenih poreza i dažbina između pojedinih opština ima smisla govoriti, potvrđuje podatak da je izmjenom Zakona o porezu na nepokretnosti (“Sl. list RCG“, broj 65/01 i „Sl. list CG“, broj 75 /2010) većina opština povećala stopu poreza na nepokretnosti.

2.2.2 ekonomske i druge barijere

Analizirajući ekonomske barijere zaključujemo da je najveći dio ispitanika kao veoma ograničavajuće faktore za njihov razvoj prepoznao: niske cijene i nelojalnu konkurenciju (61,7%), zatim visoke troškove rada (59,2%) i naplatu potraživanja (58,9%). Detaljniji prikaz barijera i poređenje s prošlogodišnjim rezultatima dati su na graficima 20 i 21.


20

Grafik 20: Statistika preduzeća prema ekonomskim i drugim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2011. godinu)

0 20 40 60 80

Niske cijene i nelojalna konkurencija

Otežan pristup finansijskim sredstvima

Visoki zahtjevi po pitanju standarda i kvaliteta

Manjak kvalifikovanih kadrova

Nedovoljno razvijena infrastruktura i transport

Nepravilnosti u administraciji i korupcija

Visoki troškovi rada

Nedostupnost odgovarajućih usluga za razvoj poslovanja

Problem naplate potraživanja

61,7

50,6

26,6

30,7

29,3

31,8

59,2

26,6

58,9

38,3

49,4

73,4

66,3

70,7

68,2

40,8

73,4

41,1

Najviše ograničavaju Manje ograničavaju (ili niste sigurni)


Grafik 21: Statistika preduzeća prema ekonomskim i drugim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2010. godinu)

0,0 20,0 40,0 60,0 80,0

Niske cijene i nelojalna konkurencija

Otežan pristup finansijskim sredstvima

Visoki zahtjevi po pitanju standarda i kvaliteta

Manjak kvalifikovanih kadrova

Nedovoljno razvijena infrastruktura i transport

Nepravilnosti u administraciji i korupcija

Visoki troškovi rada

Nedostupnost odgovarajućih usluga za razvoj poslovanja


57,4

51,3

22,9

24,2

29,0

33,8

52,4

28,1

42,8

42,6

48,7

77,1

75,8

71,0

66,2

47,6

71,9

57,2




21

Slijedi da rezultati ovogodišnjeg istraživanja odražavaju iste stavove kao i prošle godine kada je u pitanju uticaj najznačajnijih ekonomskih barijera. Međutim, ovogodišnji rezultati nešto su povoljniji kada su u pitanju nepravilnosti u administraciji i korupcija. Kada su u pitanju zahtjevi po pitanju standarda i kvaliteta, raspoloživost kvalifikovane radne snage, troškovi radne snage, a posebno naplata potraživanja, situacija je nešto problematičnija.

Detaljna analiza s osvrtom na tri najznačajnija ekonomska faktora koja značajno pogađaju anketirana preduzeća, slijedi u tabeli 10.

Tabela 10: Kategorije preduzeća prema najznačajnijim ekonomskim i ostalim barijerama ograničenjaodabranekarakteristike

niske cijene i nelojalna

konkurencija

visoki troškovi

rada


djelatnost

Poljoprivreda 85,7% 57,1% 71,4%

Nepoljoprivreda 65,8% 56,8% 72,2%

Građevinarstvo 67,6% 70,6% 73,5%

Trgovina 62,8% 57,7% 63,4%

Turizam 44,9% 64,6% 39,6%

Transport 57,1% 64,3% 64,3%

Usluge 62,9% 56,8% 51,1%

ukupno 61,7% 59,2% 58,9%

region

Centar 58,3% 59,8% 57,1%

Sjever 57,5% 52,9% 43,0%

Jug 71,3% 62,0% 72,1%

ukupno 61,7% 59,2% 58,9%


1-9 zaposlenih 56,1% 57,5% 51,9%

10-49 zaposlenih 70,8% 61,4% 66,9%

50 zaposlenih i više 63,8% 61,7% 72,3%

ukupno 61,7% 59,2% 58,9%Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.

Analiza pokazuje sljedeće:

• niskim cijenama i nelojalnom konkurencijom su srednja, a posebno manja preduzeća više pogođena u poređenju s preduzećima s najmanjim brojem zaposlenih (do devet). Takođe, preduzeća koja se bave poljoprivrednim aktivnostima, građevinarstvom i uslugama, više su izložena navedenim smetnjama od preduzeća iz ostalih djelatnosti. Posmatrano po regionima, navedene barijere su najizraženije u južnoj regiji.

• visoki troškovi rada gotovo podjednako pogađaju mikro, mala i srednja preduzeća, dok su, obzirom na regionalnu pripadnost, preduzeća iz centralne, a posebno iz južne regije značajnije pogođena. Preduzeća koja se bave građevinarstvom, transportom i trgovinom bilježe visočije troškove rada od preduzeća iz ostalih djelatnosti.

Generalno uzevši, predstavnici preduzeća su još uvijek pod utiskom da postojeća rješenja veoma ograničavaju njihovo poslovanje. To se, u prvom redu, odnosi na poreze i doprinose na zarade zaposlenih koji su na nivou od 63% neto zarade.


22

• Problem naplate potraživanja posebno pogađa srednja i manja preduzeća, ali i preduzeća iz južne regije. Shodno mišljenjima ispitanika, ovaj problem najmanje je uočljiv u sektoru turizma, a najviše u oblasti poljoprivrede i građevinarstva.

2.2.3 Barijere unutar preduzeća

Pored administrativnih i ekonomskih ograničenja, posmatrana su lična ograničenja anketiranih vlasnika preduzeća i menadžera koja imaju efekta na poslovanje i razvoj kompanije. Rezultati istraživanja i uporedni prikaz s prošlom godinom, predstavljeni su graficima 22 i 23.

Grafik 22: Statistika preduzeća prema unutrašnjim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2011. godinu)

0 20 40 60 80 100

Nedostatak želje da se unaprijede poslovne vještine

Manjak vremena da se unaprijede poslovne vještine

Nedovoljna ponuda državnih i privatnih obuka

Previše porodičnih obaveza

Nedovoljno podrške od strane porodice

Nedostatak ustanova za brigu o djeci tokom radnog

vremena

11,8

27,4

24,8

20,6

2,4

11,7

88,2

72,6

75,2

81,4

97,6

88,3




23

Grafik 23: Statistika preduzeća prema unutrašnjim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2010. godinu)

0 20 40 60 80 100

Nedostatak želje da se unaprijede poslovne vještine

Manjak vremena da se unaprijede poslovne vještine

Nedovoljna ponuda državnih i privatnih obuka

Previše porodičnih obaveza

Nedovoljno podrške od strane porodice

Nedostatak ustanova za brigu o djeci tokom radnog

vremena

16,1

22,3

20,0

18,6

7,4

13,8

84,4

77,7

80,0

84,0

92,6

86,2



Lična ograničenja, generalno, nijesu toliko zastupljena u poređenju s administrativnim i ekonom-skim. Ipak najveće interne barijera daljem poslovnom razvoju predstavlja manjak vremena da se unaprijede poslovne vještine (27,4%) i nedovoljna ponuda obuka (24,8%).

Ovogodišnji rezultati, po pitanju ličnih ograničenja, povoljniji su u domenu spremnosti za unapređenje poslovnih aktivnosti, raspoloživosti ustanova za brigu o djeci i podršci od strane porodice, dok je po svim ostalim kategorijama stanje problematičnije u odnosu na prošlu godinu, a posebno u dijelu nedovoljnog broja adekvatnih obuka i raspoloživosti vremena da se putem njih, kao i kroz druge forme edukacije, unaprijede ključne poslovne vještine.

Detaljna analiza uticaja dvije najveće barijere u poslovanjima s osvrtom na region, aktivnost i veličinu preduzeća, data je u tabeli 11.


24

Tabela 11: Kategorije preduzeća prema najznačajnijim unutrašnjim ograničenjima

ograničenjaodabranekarakteristike

manjak vremena da se unaprijede poslovne

vještine

nedovoljna ponuda državnih i privatnih

obuka

djelatnost

Poljoprivreda 42,9% 71,4%

Nepoljoprivreda 36,8% 24,3%

Građevinarstvo 17,6% 35,3%

Trgovina 25,9% 19,7%

Turizam 32,7% 34,7%

Transport 21,4% 14,3%

Usluge 27,1% 24,5%

ukupno 27,4% 24,8%

region

Centar 29,1% 21,7%

Sjever 50,0% 9,4%

Jug 8,5% 41,1%

ukupno 27,4% 24,8%


1-9 zaposlenih 27,4% 22,5%

10-49 zaposlenih 28,6% 27,9%

50 zaposlenih i više 23,4% 27,7%

ukupno 27,4% 24,8%Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.

• manjak vremena da se unaprijede poslovne vještine zastupljen je obično kod četvrtine preduzeća iz sve tri kategorije, s tim što je ovo ograničenje blago prisutnije kod vlasnika i menadžera malih i srednjih preduzeća. Nadalje, svako drugo preduzeće iz sjeverne regije suočava se s ovim problemom, dok svega 8,5% preduzeća s juga navodi problem nedostatka vremena. Posmatrano po djelatnostima, preduzeća koja se bave poljoprivrednom aktivnošću, građevinarstvom i uslugama, više su od preduzeća iz os-talih djelatnosti ograničeni vremenom potrebnim za unapređenje poslovnih vještina.

• nedovoljna ponuda državnih i privatnih obuka prisutna je u dvije sedmine kako malih, tako i srednjih preduzeća, dok je u mikro preduzećima manje zastupljena. Svako drugo preduzeće iz sjeverne regije suočava se s ovim problemom, dok svega desetina preduzeća s juga nije zadovoljna obimom postojećih obuka. Nadalje, preduzeća koja se bave poljoprivredom, više od preduzeća iz ostalih djelatnosti nemaju pristup potrebnim obukama, dok se uslužni sektor i sektor trgovine najmanje suočavaju s ovim problemom.

2.2.4 Preferencije/potrebe malih i srednjih preduzeća za specifičnim mjerama unapređivanja poslovanja

Nakon sagledavanja barijera sa kojima se u poslovanju najčešće suočavaju, anliziran je set mjera ili regulatornih promjena koje predstavnici preduzeća predlažu s ciljem razvoja sektora malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori.Ispitanicima je ponuđena prilika da daju najviše tri predloga, pa je shodno evidenciji ukupno 411 ispitanika dalo 772 odgovora. U tabeli 12 predstavljeni su njihovi odgovori.


25

Tabela 12: Preferencije/potrebe sektora MSP za mjerama unapređenja poslovanja5

naziv mjere Procentualno učešće u odgovorima

Smanjenje poreza i doprinosa 23,1

Bolja finansijska podrška banaka 15,5

Borba protiv nelojalne konkurencije 8,5

Poboljšati rad administracije u opštini 7,8

Veća podrška države privatnom sektoru 7,8

Kvalifikovaniji i stručniji kadar 6,5

Borba protiv korupcije 3,9

Efikasniji mehanizam za naplatu potraživanja 2,8

Manji broj kontrola inspekcija 2,8

Jednostavnija zakonska regulativa pri zapošljavanju 2,7

Veći broj obuka 2,7

Ostalo3 15,8

ukupno 100,0Izvor: CEED Consulting Istraživanje poslovne klime, 2011.

Kao što se iz tabele može vidjeti, skoro četvrtina svih predloga odnosi se na smanjenje poreza i doprinosa (23,1%), dok se 15,5% odnosi na bolju finansijsku podršku banaka. Nijesu zanemarljivi ni problemi nelojalne konkurencije i rad administracije, kao i to da bi preduzeća željela imati pomoć države. Pri tom se može konstatovati da se povećao broj preduzeća koja traže pomoć države u odnosu na prethodnu godinu, na što upućuje podatak da je prošle godine svega 14 preduzeća (2,0% uzorka) sugerisalo pomoć od strane relevantnih institucija. Generalno, poredeći dobijene odgovore s prošlogodišnjim, uviđa se da je i dalje aktuelna gotovo ista struktura mjera predloženih prošle godine.

Pored sagledavanja mjera za unapređenje poslovanja koje su sistemskog karaktera, analizirane su i mjere inicirane od strane samih preduzeća. Rezultati istraživanja pokazuju da je 91 preduzeće (19,4% uzorka) preduzelo neku mjeru tokom protekle godine. Ove mjere su predstavljene na grafiku 24.

5 Kako je pitanje o preferencijama sektora MSP bilo otvorenog tipa, predstavnici preduzeća su navodili najraznovrsnije predloge mjera, koje su prema srodnosti kategorisane, a one najznačajnije su prikazane u tabeli, dok stavka Ostalo sadrži raznolik spektar mjera čije je pojedinačno učešće u ukupnom uzorku zanemarljivo.


26

Grafik 24: Preduzete mjere za unapređenje poslovanja

0,0 10,0 20,0 30,0

Primjena nove opreme/tehnologije

Unapređenje marketing aktivnosti

Plasiranje novih proizvoda/ usluga

Unapređenje kvaliteta proizvoda/usluga

Edukacija zaposlenih

Uvođenje standarda kvaliteta

Nabavka kvalitetnijih sirovina

Krediti za kupce

Drugo

21,0

21,0

12,0

12,0

10,0

8,0

4,0

3,0

9,0


Dobijeni odgovori ukazuju da su preduzeća najveće napore usmjerila na poboljšanje tehnologije (21%), unapređenje marketinga (21%), ali i na unapređenje proizvoda/ usluga, kao i tehnike njihovog plasiranja (oba 12%). Navedene aktivnosti su detaljnije elaborirane u odjeljku koji se odnosi na inovacije.


27

2.3 kontakt sa institucijama koje PruŽaju PodrŠku razvoju msP

U ovom poglavlju su prikazani rezultati istraživanja koji se tiču saradnje anketiranih preduzeća sa institucijama koje pružaju podršku razvoju sektora MSP (različita poslovna udruženja, Direkcija za razvoj malih i srednjih preduzeća i sl.). Prema podacima istraživanja iz 2009. godine, 90 preduzeća (19,7% od ukupnog uzorka) kontaktiralo je jednu ili više organizacija radi poboljšanja ili širenja svog biznisa, u 2010. njih 96 (20,3%), dok je tekuće godine broj nešto veći i iznosi 105 (22,4%).

Detaljniji pregled institucija sa kojima su preduzeća stupila u kontakt, s naglaskom koje su to institucije po njima najvažnije, dat je na grafiku koji slijedi.

Grafik 25: Statistika preduzeća koja su kontaktirale institucije podrške

0 10 20 30 40 50

Privredna komora

Unija poslodavaca Crne Gore

Montenegro Biznis Alijansa

Strukovna udruženja/organizacije

Direkcija za razvoj MSP

Investiciono razvojni fond

Regionalni/lokalni biznis centar

Zavod za zapošljavanje

Strani donatori

Druge organizacije

41

44

38

13

17

20

8

43

8

25

6

8

7

1

1

5

1

11

8

1

Broj preduzeća koja su kontaktirala instituciju Broj preduzeća kojima je institucija najvažnija


Najveći broj preduzeća kontaktirao je Uniju poslodavaca Crne Gore, Zavod za zapošljavanje Crne Gore i Privrednu komoru (44, 43, odnosno 41 preduzeće). Direkciju za razvoj malih i srednjih preduzeća kontaktiralo je 17 preduzeća u cilju dobijanja neke vrste pomoći.

Kada su u pitanju strani dionatori, svega 9 preduzeća je navelo da je stupilo u kontakt s nekim od njih, navodeći sljedeće: Fon Beograd konsultanti, GIZ, Irex aroma Zagreb, donatore iz Italije i Njemačke, Kroner (Švedska), Luksemburški TAM program, Solventa (Slovenija) i sl. Da je kontaktiralo neku drugu organizaciju navelo je 25 preduzeća (pored onih prikazanih na grafiku), obično navodeći banke, turističke organizacije i ostale organe lokalne samouprave.

Detaljnija analiza preduzeća koja su, odnosno nijesu kontaktirala neku od spomenutih institucija, gledano iz ugla opština i veličine preduzeća, data je u tabelama koje slijede.


28

Tabela 13: Struktura (po opštinama) preduzeća koja su/nijesu kontaktirala neke od or-ganizacija

da ne% n % n

Podgorica 15,3 29 84,7 160Bar 26,1 12 73,9 34Budva 10,5 2 89,5 17Herceg Novi 6,3 2 93,8 30Nikšić 15,6 5 84,4 27Berane 56,5 13 43,5 10Bijelo Polje 39,5 17 60,5 26Rožaje 28,2 11 71,8 28Cetinje 30,4 14 69,6 32


Slijedi da su preduzeća iz Berana, Bijelog Polja i Rožaja angažovanija po pitanju korišćenja usluga od strane institucija koje pružaju podršku sektoru MSP, dok su preduzeća iz Herceg Novog najmanje angažovana.

Tabela 14: Struktura (po veličini) preduzeća koja su/nijesu kontaktirala neke od organi-zacija

da ne% n % n

1-9 zaposlenih 15,7 42 84,3 22610-49 zaposlenih 24,7 38 75,3 11650 zaposlenih i više 53,2 25 46,8 22


Posmatrajući po veličini, srednja i mala preduzeća češće kontaktiraju navedene institucije od mikro preduzeća.

Pored ostvarenog kontakta s navedenim institucijama, u ovom poglavlju posmatran je i segment koji se odnosi na članstvo preduzeća u određenim poslovnim udruženjima (izuzev Privredne komore), pri čemu je zabilježeno da je 113 preduzeća (24,0% uzorka) učlanjeno u neku organi-zaciju, što je značajan iskorak u odnosu na prošlogodišnjih 64 preduzeća (grafik 26).


29

Grafik 26: Članstvo u nekom poslovnom udruženju (osim Privredne komore)

Grafik 27: Naziv udruženja

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0

Montenegro Biznis Alijansa

Unija poslodavaca

Udruženje Njeguši (za preradu mesa)

CTU - Crnogorsko turističko udruženje

Udruženje proizvodjača vina

Asocijacija poslovnih žena Crne Gore

Drugo udruženje

40,6

28,0

4,2

4,2

0,7

0,7

21,70,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0

Da

Ne

24,0

76,0

13,6

86,4

2011 2010


MBA (Montenegro biznis alijansa) i Unija poslodavaca su asocijacije u koje je učlanjeno najviše anketiranih preduzeća (40,6%6, odnosno 28, 6% ukupno učlanjenih preduzeća). Pored institucija naznačenih na grafiku, 25 preduzeća je kontaktiralo neke druge organizacije, kao što su: opštinska Udruženja privrednika, Udruženje knjigovođa, Američka privredna komora, Farmaceutska komora, Udruženje IT kompanija, Udruženje pekara, Udruženje pomorskih kapetana i druge.

2.4 kreditiranje i ostali vidovi PodrŠke PreduzeĆima

Podaci istraživanja pokazuju da je 101 preduzeće (21,4% uzorka) u posljednjih 12 mjeseci konkurisalo za kredit za mala i srednja preduzeća, pri čemu je odobreno dvije trećine zahtjeva. Navedena statistika ne odudara od prošlogodišnje, što se može vidjeti na graficima u nastavku.

Grafik 28: Konkurisanje za kredit u posljednjih 12 mjeseci

Grafik 29: Da li zahtjev za pozajmicu odobren?

0,0 20,0 40,0 60,0 80,0

Da

Ne

21,4

78,6

21,8

78,2

2011 2010

0,0 20,0 40,0 60,0 80,0

Da

Ne

Još je u proceduri

67,3

24,8

7,9

68,5

26,9

4,6

2011 2010


Ukoliko se posmatra struktura preduzeća koja su, odnosno nijesu aplicirala za kredit, dolazi se do saznanja da je, obzirom na strukturu uzorka, najviše kredita (54) odobreno mikro preduzećima. Međutim, posmatrano na nivou sve tri kategorije preduzeća ponaosob, srednja preduzeća su

6 Predstavnicima preduzeća bila je data mogućnost da navedu sve institucije u kojima su učlanjena, pa su sumiranjem njihovih odgovora kreirane ponderisane vrijednosti


30

najangažovanija kada je u pitanju apliciranje: 25,5% procenata koji su aplicirali u odnosu na 74,5% njih koji nijesu aplicirali za kredit (tabela 15).

Tabela 15: Struktura preduzeća (po veličini) koja su/nijesu aplicirala za kredit

da ne ukupno

% n % n % n1-9 zaposlenih 20,0 54 80,0 216 100 27010-49 zaposlenih 22,6 35 77,4 120 100 15550 zaposlenih i više 25,5 12 74,5 35 100 47


Kada su u pitanju slučajevi kod kojih je zahtjev za kredit odbijen, obično su navođeni sljedeći razlozi:

• neispunjenost propisanih zahtjeva,• nelikvidnost,

• nepotpuna papirologija i nemogućnost obezbjeđivanja hipoteke.

Pored kreditiranja, u posljednjih 12 mjeseci preduzeća su primila i neke druge vrste podrške poslovanju, ali u nešto manjem obimu. Naime, evidentirano je 28 preduzeća (5,9%) koja su do-bila neki oblik pomoći, što je neznatno više u odnosu na prošlogodišnji nivo od 18 preduzeća, odnosno 3,8% uzorka (grafik 30). Uvidom u oblike podrške, zapaža se da su najčešće u pitanju bile razne vrste obuka (36%), savjetovanja (24%) i seminari (12%). Neki predstavnici preduzeća su naveli tačan naziv edukativnog programa, pri čemu je jedino istaknut TAM/BAS7 program podrške poslovanju.

Grafik 30: Primljena podrška u posljednjih 12 mjeseci Grafik 31: Vrsta podrške

0,0 20,0 40,0 60,0 80,0 100,0

Da

Ne

5,9

94,1

3,8

96,2

2011 2010 0,0 10,0 20,0 30,0 40,0

Obuke

Savjetovanje

Seminari

Edukacije u inostranstvu

Tam/Bas program

Garancije

Podrška od strane Biroa rada

Sistem kvaliteta

36,0

24,0

12,0

8,0

8,0

4,0

4,0

4,0


2.5 inovacije

Kako je praksa da se u okviru istraživanja o poslovnoj klimi u sektoru malih i srednjih preduzeća u Crnoj Gori svake godine obrađuje posebna tema, tako se ovogodišnje istraživanje pozabavilo temom inovacija.

Raspolažući informacijama dobijenim od ispitanika, došlo se do saznanja da je nešto manje od polovine preduzeća (46,6% - grafik 32) u posljednje dvije godine u poslovanju uvelo neki vid 7 TAM/BAS (Turn Around Management/Bussines Advisory Service) program pružanja podrške privatnim preduzećima

s ciljem njihovog prilagođavanja potrebama globalnog tržišta.


31

inovacije. Posmatrajući domen inovacija, podaci ukazuju da su se najčešće inovirali proizvodi, odnosno usluge (46,2%) i marketing aktivnosti (27,9%), a rjeđe organizacija preduzeća i sami proizvodni proces (grafik 33).

Grafik 32: Da li su u posljednje dvije godine uvedene neke inovacije?

Grafik 33: Oblast inovacija

46,6

53,4

Da

Ne

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0

Inovacija proizvoda/usluge

Inovacija procesa proizvodnje

Inovacija u organizaciji preduzeća

Inovacija u marketingu

42,6

10,1

19,4

27,9


detaljnijim uvidom u inovacije na planu proizvoda, odnosno usluga, došlo se do sljedećih saznanja:

• Posmatrajući aspekt na koji se odnose, inovacije su se češće odnosile na usluge (56,4%) nego na proizvode (43,6%). Kada je u pitanju oblik inovacije proizvoda, obično se radilo o potpuno novom, a rjeđe o unapređenju postojećeg proizvoda, dok je unapređenje kvaliteta usluga bilo intenzivnije u odnosu na proizvode (grafik 34).

• Inovirani proizvod je obično razvijen sa sopstvenim postojećim kapacitetima preduzeća (75,65%) ili je preuzet proizvod /usluga koji je razvilo drugo preduzeće ili institucija (17,8%). Jako mali broj preduzeća je naveo da je inovaciju uveo u saradnji sa drugim preduzećima ili institucijama (6,7%), i u tim slučajevima obično se radilo o inostranim firmama (66,7%) i agencijama (33,3%).

• Inovirani proizvodi/usluge novi su na tržištu (30,2%), a ta novina češća je za samo preduzeće (69,8%).

Grafik 34: Oblik inovacije proizvoda/usluge Grafik 35: Oblik inovacije proizvodnog procesa

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0

Nov proizvod

Nova usluga

Poboljšan postojeći proizvod

Poboljšana postojeća usluga

37,4

29,7

6,2

26,7

0,0 10,0 20,0 30,0

Unaprijeđene metode proizvodnje/usluga

Nove metode proizvodnje/usluga

Nova ili unaprijeđena nabavka ili način isporuke proizvoda/usluga

Nova illi unaprijeđen način isporuke proizvoda/usluga

Nove aktivnost podrške za poslovne procese

Drugo

39,2

27,5

11,8

9,8

7,8

3,9


kada je u pitanju proizvodni proces, inovacije su se najčešće odnosile na unapređene me-tode proizvodnje/usluga (39,2%), nove metode proizvodnje/usluga (27,5%), a najrjeđe na nove aktivnosti podrške za poslovne procese (7,8%-grafik 35).


32

na nivou organizacije preduzeća, inovacije su najčešće uvođene u organizaciji rada (54,4%) i u domenu tehnika upravljana znanjem unutar preduzeća (34,4%), a rjeđe se preduzimala inicijativa u odnosima sa drugim preduzećima ili institucijama (8,9%-grafik 36).

Posmatrajući inovacije sprovedene u oblasti marketinga, svako drugo preduzeće (49,0%) je navelo da se koristi novi medij za promociju proizvoda, dok je manje učešće onih koji su naveli neke nove metode formiranja cijena (16,8%), nove distributivne metode (15,4%) ili promjenu dizajna ili pakovanja (11,2%-grafik 37). Kada su u pitanju novi metodi formiranja cijena, značajan broj ispitanika je naveo razne akcije, popuste i sl.

Grafik 36: Oblik inovacije u organizaciji preduzeća Grafik 37: Oblik inovacije u marketingu

0,0 20,0 40,0 60,0

Promjene u organizaciji rada

Nove ili poboljšane tehnike upravljana znanjem unutar preduzeća

Promjene u odnosima sa drugim preduzećima ili institucijama

Drugo-sve navedeno

54,4

34,4

8,9

2,2

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0 50,0

Novi mediji za promociju proizvoda

Nove metode formiranja cijena

Nove distributivne metode

Promjene dizajna ili pakovanja

Drugo

49,0

16,8

15,4

11,2

7,7


Tražeći razloge za uvođenje inovacija, na osnovu informacija dobijenih od menadžmenta preduzeća, došlo se do saznanja da je najveći motiv nastojanje da se odgovori na potrebe potrošača (38,0%). Međutim, nijesu zanemarljivi ni motivi poput nastojanja da se poveća konkurencija proizvoda/usluge, zatim cjenovna konkurencija ili da se poveća nivo produktivnosti radne snage, odnosno efikasnosti mašina i opreme (grafik 38).

Grafik 38: Najznačajniji faktori za uvođenje inovacija u preduzeću u protekle dvije godine

0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0 40,0

Odgovor na potrebe potrošača

Povećana konkurencija proizvoda/usluga

Povećana cjenovna konkurencija-

Potreba za povećanjem nivoa produktivnosti radne snage

Potreba za povećanjem efikasnosti mašina i opreme

Mjere uvedene zbog novih regulatornih ili zakonodavnih obaveza

Drugo

38,0

19,9

17,1

9,9

6,7

3,5

5,0



33

Za svrhe razmatranja investicionog potencijala razmatran je set pitanja na osnovu čije analize se došlo do sljedećih saznanja:

y Uvođenje inovacija najviše ograničava nemogućnost pronalaženja ili mobilisanja finansi-

jskih resursa (30,0%), problem pristupa inovativnim klijentima i/ili tržištima (24,0%), kao i nemogućnost pronalaženja ili mobilisanja ljudskih resursa (14,2% - grafik 39).

y Uzimajući u obzir navedena ograničenja, u svakom drugom preduzeću se procjenjuje da je kapacitet za uvođenje inovacija na istom nivou kao što je bio i prije dvije godine, dok 21,2% preduzeća smatra da je investicioni potencijal u porastu.

Grafik 39: Faktori koji najviše ograničavaju uvođenje inovacija

0,0 10,0 20,0 30,0

Pronalaženje ili mobilisanje finansijskih resursa

Pristup inovativnim klijentima i/ili tržištima

Pronalaženje ili mobilisanje ljudskih resursa

Pronalaženje ili korišćenje novih tehnologija

Razmjena znanja ili umrežavanje

Ne znam

Drugo

Zaštita znanja

Ni jedan/nemamo potrebu za inovacijama

30,0

24,0

14,2

7,5

6,3

11,2

4,9

1,1

0,8


Prilikom analize faktora koji ograničavaju inovacije, predstavnicima preduzeća bila je pružena mogućnost da navedu najviše dva odgovora. Tom prilikom je evidentirano da je ukupno 460 ispitanika (97,5% uzorka) dalo 796 odgovora.


34

Grafik 40: Procenat ukupnih investicija u protekle dvije godine namijenjen inovacijama

Analizom finansijskih sred-stava opredijeljenim za ino-vacije, došlo se do podatka da su posmatrana preduzeća na inovacije izdvojila uglavnom 1-5% investicionog bužeta. Nije zanemarljiv ni procenat preduzeća koja su opredijelila nešto veći udio investicionih sredstava, pa je tako 23,9% preduzeća izdvojilo 6-10%, a svako peto predu-zeće čak i 11-20% investicionog budžeta. Navedeni podaci ukazuju da preduzeća, generalno, jako veliku pažnju poklanjaju temi inovacija.

0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0 30,0 35,0

0%

1-5%

6-10%

11-20%

21-50%

51% i više

Ne znam

3,8

31,1

23,9

20,1

8,1

2,9

10,0


2.6 oPŠte informacije o PreduzeĆima

U okviru ovog poglavlja predstavljene su osnovne informacije o anketiranim preduzećima koje se prije svega odnose na finansiranje poslovanja, godinu osnivanja, strukturu zaposlenih i sl. Pored ovih informacija, posebna pažnja posvećena je osnovnim karakteristikama preduzeća koja se bave izvoznim aktivnostima.

Grafik 41: Prije koliko godina je osnovano preduzeće

Najveć i d io anket i ranih preduzeća osnovan je u peri-odu 1995-2007. godine. Svako šesto preduzeće je osnovano u protekle tri godine, dok je sva-ko peto osnovano prije 1995. godine. Detaljan prikaz dat je na grafiku 41.

0,0 10,0 20,0 30,0

1994 godine i ranije

1995-2000 godine

2001-2004 godine

2005-2007 godine

2008-2011 godine

19,3

23,3

17,8

23,0

16,5


Kada je u pitanju struktura zaposlenih prema polu i dužini trajanja radnog vremena, tabela 16 nudi detaljan prikaz koji se odnosi na trenutnu situaciju, dok tabela 17 prikazuje stanje od prije godinu.


35

Tabela 16: Trenutna struktura zaposlenih u preduzeću

Broj zapos-lenih

Puno radno vrijeme-žene

Puno radno vrijeme-muškarci

Pola radnog vremena-žene

Pola radnog vremena-muškarci

% N % N % N % N0 1,2 5 1,2 5 7,7 5 6,8 41 24,0 98 21,2 89 44,6 29 42,4 252-3 31,1 127 27,6 116 27,7 18 30,5 184-7 18,6 76 18,6 78 10,8 7 13,6 88-15 13,2 54 13,6 57 7,7 5 6,8 416 i više 11,8 48 17,9 75 1,5 1 - - 100,0 408 100,0 420 100,0 65 100,0 59


Tabela 17: Struktura zaposlenih u preduzeću prije godinu Broj

zapos-lenih

Puno radno vrijeme-žene

Puno radno vrijeme-muškarci

Pola radnog vremena-žene

Pola radnog vremena-muškarci

% N % N % N % N0 1,5 6 1,2 4 10,3 6 5,8 31 22,3 87 21,2 82 48,3 28 44,2 232-3 31,3 122 27,6 114 24,1 14 30,8 164-7 17,9 70 18,6 75 10,3 6 11,5 68-15 13,3 52 13,6 56 5,2 3 7,7 416 i više 13,6 53 17,9 76 1,7 1 - - 100,0 390 100,0 407 100,0 58 100,0 52


Uvidom u podatke iz tabela, dolazi se do saznanja da je struktura zaposlenih u posmatranim preduzećima posljednjih godinu prilično ujednačena, bez nekih većih oscilacija u broju zapos-lenih. Posmatrano po polu, u preduzećima s većim brojem zaposlenih na pozicijama s punim radnim vremenom, primjetno je veće učešće pripadnika muškog pola. Kada je u pitanju skraćeno radno vrijeme, ženska populacija je u blagoj prednosti.

Grafik 42: Finansiranje početka biznisaSagledavajući izvore finansijskih sred-stava kojima je finansiran početak biznisa, štednja i sredstva pozajm-jena od članova porodice su najčešći izvori početnih ulaganja (grafik 42). Posmatrajući strukturu odgovora pod stavkom Ostalo, primjećuje se da su najčešće zastupljena sredstva koja potiču od matične firme, sredstva iz privatizacije, pozajmice koje nijesu od članova porodice i sl.

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0

Štednja

Podrška porodice

Bankovni kredit

Državna sredstva

Ostalo

35,8

33,6

20,4

1,4

8,8



36

2.6.1 dodatne informacije o preduzećima koja se bave izvoznim aktivnostima

U ovogodišnje istraživanje bilo je uključeno ukupno 103 preduzeća koja su izvoznici dobara ili koja pružaju usluge stranim klijentima (npr. turistima iz inostranstva), gdje su pod ovom kategorijom obuhvaćena i manja uslužna preduzeća, kao što su saloni ljepote, kafići i sl. , čiji su klijenti/gosti, između ostalih, i strani državljani.

Posmatrajući strukturu ukupnog godišnjeg prihoda ovih preduzeća, istraživanje je pokazalo da njegov značajan dio dolazi od izvoznih aktivnosti, tako da je u 38,7% slučajeva, zabilježen udio od 50% i više, što je i prikazano na grafiku 43.

Grafik 43: Udio izvoznih aktivnosti u ukupnom godišnjem prihodu

Grafik 44: Implementirani standardi kvaliteta/sertifikatI

0,0 5,0 10,0 15,0 20,0 25,0

Do 5%

Od 10% do 20%

Od 30% do 49%

50%

Od 60% do 80%

Od 81% do 100%

Ne zna

9,3

16,0

12,0

12,013,3

13,3

24,0

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0

ISO 9000

HACCP

ISO 14000

ISO 21000

Drugo

Ni jedan

Ne zna/procedura je u toku

19,2

11,5

2,6

2,6

15,4

38,5

10,3


Ukoliko se posmatraju standardi kvaliteta, dolazi se do saznanja da je ukupno 69 preduzeća navelo da je već implementiralo neki standard, odnosno da je implementacija u toku. Pri tom se obično radilo o standardima ISO 9000, koje je implementiralo svako peto preduzeća i HACCP standardu implementiranom od stane svakog devetog preduzeća. Detaljniji prikaz implementiranih standarda predstavljen je na grafiku 44, pri čemu se napominje da se stavka Ostalo najčešće odnosila na sljedeće standarde: ISO 9001, razne oblike kategorizacija, licence za građevinarstvo, akreditaciju laboratorije 17025, ISO 2009 i sl.

Kada su u pitanju proizvodi, odnosno usluge iz asortimana izvozno orjentisanih preduzeća, obično je riječ o sljedećim:

• hrana i piće,• usluge smještaja i ostale ugostiteljske

usluge,• turistički aranžmani,• izgradnja objekata,• prodaja nekretnina,

• razni drugi proizvodi (elementi od ka-mena, elementi za namještaj, namještaj, kancelarijski materijal, bebi oprema, odi-jela i oprema za ronjenje) i

• razne druge usluge (IT usluge, izrada web sajta, rent-a car, skladištenje i špedicija, taxi usluge itd. ).

Kada su u pitanju proizvodi, odnosno usluge isključivo namijenjene izvozu, u pitanju su najčešće hrana, usluge smještaja, rent-a-car usluge i prodaja stanova. Oni su najčešće namijenjeni gostima iz okruženja (Srbija-28,9%, Bosna i Hercegovina-19,7% i Hrvatska-11,5%). Kao što je i prikazano na grafiku 45, očekivanja preduzeća su takva da će navedena tržišta i u budućnosti biti domi-


37

nantnija. Kada su u pitanju neka druga tržišta, koja su. Takođe, značajno zastupljena u strukturi izvoza (19,3% trenutno), najčešće se spominje rusko tržište.

Grafik 45: Izvozna tržišta

0,0 10,0 20,0 30,0

Srbija

Bosna i Hercegovina

Hrvatska

Makedonija

EU 27

Druga

28,9

19,7

11,5

10,1

10,6

19,3

23,8

19,2

12,4

12,4

14,0

18,1

Trenutna izvozna tržišta Buduća izvozna tržišta

Grafik 46: Godišnji prihod

0,0 10,0 20,0 30,0 40,0

Do € 50.000

Od € 50.001 do €100.000

Od € 100.001 do €200.000

Od € 200.001 do €300.000

Od € 300.001 do €500.000

Od € 500.001 do €1.000.000

Više od €1.000.000

Ne želim da odgovorim

17,2

16,2

11,1

6,12,0

3,0

12,1

32,3


Na kraju, sagledavajući strukturu izvoznih preduzeća prema veličini ostvarenog ukupnog godišnjeg prihoda, došlo se do podatka da jedna trećina njih prihoduje do 100 000 €, druga od 100 001 do milion i više €, dok je treća odbila da navede iznos.


38

3. zakljuČci i PrePoruke

Proces globalizacije dodatno je istakao važnost konkurentnosti privrede i njenih preduzeća. Okruženje u kojem posluju mala i srednja preduzeća mijenja se vremenom, a aktuelna politika Vlade Crne Gore snažno je usmjerena na poboljšanje ukupnog poslovnog ambijenta. Pored državne politike, postoje i brojne inicijative iz nevladinog sektora, pogotovo nastojanja poslovnih udruženja da doprinesu poboljšanju poslovne klime, prije svega ukazujući na ograničenja sa kojima se suočavaju.

Akcionim planom za reformu lakoće poslovanja u Crnoj Gori obuhvaćen je set oblasti kojim se značajnije pojednostavljuje poslovanje, posebno u domenu otpočinjanja biznisa, građevinskih dozvola i sl. Takođe je korisno spomenuti i Strategiju regulatorne reforme u Crnoj Gori (projekat Giljotina) koji se sprovodi u cilju stvaranja povoljnog privrednog ambijenta, smanjenja korupcije, unapređenja upravnog, inspekcijskog i prekršajnog postupanja organa uprave, učvršćivanja pravne sigurnosti i povećanja konkurentnosti domaće privrede na svjetskom i evropskom tržištu. I pored značajnih napora koji se ulažu sa ciljem poboljšanja poslovne klime, čini se da efekti ovih aktivnosti imaju odloženo dejstvo, pa kompanije još uvijek ne prepoznaju značajnije benefite od njih.

Rezultati ovogodišnjeg istraživanja pokazuju da je poslovni razvoj kompanija u značajnoj mjeri ograničen raznim administrativnim i regulatornim mjerama, najčešće državnim i opštinskim porezima i dažbinama, kao i predugim administrativnim procedurama. Ovakav stav preduzeća proizilazi iz sva tri do sada sprovedena istraživanja poslovne klime u Crnoj Gori. Međutim, može se konstatovati da aktuelna regulativa u određenim segmentima ide na ruku preduzećima. Tako su, na primjer, usvajanjem Zakona o finansiranju lokalnih samouprava („Sl. list RCG”, br. 42/03 i 44/03 (ispravka) i “Sl. list CG”, br. 5/08 i 74/2010) ukinuti određeni nameti kao što je firmarina, porez na potrošnju (pića) i sl. S druge strane, posljednjih dvije do tri godine uvedena su neka nova opterećenja kao što je npr. naknada o korišćenju kategorisanog i nekategorisanog puta, koja se odnosi na prilaz komercijalnom objektu i na godišnjem nivou iznosi do 3000€. Može se zaključiti da su, iako su određena poboljšanja na polju poreza i dažbine prisutna, predstavnici preduzeća još uvijek pod utiskom da postojeća rješenja ograničavaju njihovo poslovanje, pa neki preduzeti pomaci i nijesu adekvatno prepoznati.

Pored navedenih ograničenja, poslovanje preduzeća u 2011. godini dodatno je pogođeno i dalje prisutnim efektima ekonomske krize. Efekti krize su se u Crnoj Gori osjetili sa određenim zakašnjenjm u odnosu na razvijene privrede, što u određenoj mjeri pokazuje da nije postignuta potpuna integracija sa globalnim dešavanjima, ali se i posljedice osjećaju sa odloženim de-jstvom. Rezultati ovogodišnjeg istraživanja pokazali su da je crnogorska privreda bila značajnije pogođena globalnom ekonomskom krizom i da je u tom pogledu stanje pogoršano u odnosu na prethodne dvije godine. Krizom pogođena preduzeća su se suočila sa posljedicama koje su se manifestvovale kroz pad prometa i nedostatak finansijskih sredstava, koje su uslijedile kao posljedica opadanja tražnje za proizvodima/uslugama i nemogućnosti naplate potraživanja. Nešto više od polovine anketiranih preduzeća zabilježilo je pad u prihodima.

Uzimajući navedeno u obzir, ocjena preduzeća o poslovnoj klimi u trenutku ispitivanja, počev od 2009. Godine, pogoršava se iz godine u godinu, ali su očekivanja, po pitanju budućeg stanja, sve optimističnija. Važno je napomenuti da preduzeća koja se bave izvozom u nešto blažem obliku procenjuju sadašnju negativnu poslovnu situaciju. Kada su u pitanju očekivanja u pogledu zaposlenosti u tekućoj godini, u odnosu na 2009. , ista su znatno popravljena.


39

Rezultati istraživanja koji se tiču uvođenja inovacija u poslovanju su ohrabrujući. Značajan broj preduzeća u uslovima krize izražava spremnost da unaprijedi poslovne aktivnosti. Baveći se tema-tikom inovacija, došli smo do saznanja da je nešto više od polovine preduzeća, u posljednje dvije godine, u poslovanje uvelo neki vid inovacije, pri čemu su najčešće inovirali proizvode, odnosno usluge i marketing aktivnosti, a rjeđe organizaciju preduzeća i sami proizvodni proces. Pri tom se ispostavilo da je najveći motiv za uvođenje inovacija nastojanje da se odgovori na potrebe potrošača. Međutim, i pored volje da uvode inovacije, preduzeća se suočavaju s ograničenjima kao što su nemogućnost pronalaženja ili mobilisanja finansijskih resursa, problem pristupa inovativnim klijentima i/ili tržištima, kao i nemogućnost pronalaženja ili mobilisanja ljudskih resursa. Činjenica da preduzeća teže boljoj finansijskoj podršci nije u korelaciji sa njihovom angažovanošću u apliciranju za kreditna sredstva. Istraživanje je pokazalo da je svega jedna petina ispitanika konkurisala za kredit, čime je ponovljena prošlogodišnja statistika. Navedeni podaci nameću preporuku da se preduzeća dodatno angažuju na planu kreditnog finansiranja, imajući u vidu da je u tekućoj godini intezivirana ponuda finansijskih aranžmana od strane banaka, kao i da su dostupni razni programi podrške od strane ostalih institucija koje se bave finansijskom podrškom poslovanju malih i srednjih preduzeća (Investiciono razvojni fond i sl.).

Ulazeći u dubinu razloga zbog kojih preduzeća nijesu u stanju unaprijediti poslovnu situaciju, razmatran je set internih ograničenja, pri čemu se došlo do saznanja da su najveće interne bari-jere upravo manjak vremena da se unaprijede poslovne vještine i nedovoljna ponuda obuka. Na navedeno se dopunjava podatak da je svega 5,9% ukupno anketiranih preduzeća dobilo neki oblik pomoći poslovanju, najčešće razne vrste obuka, savjetovanja i seminara. Navedeni rezultati su indikativni i sami po sebi nameću sugestiju da bi menadžment crnogorskih preduzeća trebao da ozbiljnije razmisli o strateškim opredeljenjima i nađe vremena da razmotri na koji način bi mogao da u budućnosti unaprijedi poslovanje.

Istraživanje se pozabavilo i angažmanom preduzeća na polju saradnje s raznim institucijama koje nude podršku njihovom poslovanju. Došlo se do saznanja da je tek dva, od devet preduzeća, kontaktiralo jednu ili više organizacija radi poboljšanja ili širenja svog biznisa, najčešće Privrednu komoru, Zavod za zapošljavanje Crne Gore i Uniju poslodavaca Crne Gore. Svako četvrto anke-tirano preduzeće je učlanjeno u neku organizaciju, sem Privredne komore, i to najčešće u MBA (Montenegro biznis alijansa) i Uniju poslodavaca. Imajući sve navedeno u vidu, dolazi se do generalnog zaključka da se statistika u domenu ocjene poslovnog ambijenta i identifikovanja ključnih poslovnih barijera iz godine u godinu ponavlja, a da su primjetni tek neznatni pomaci na polju angažovanosti preduzeća da se pozabave unapređenjem poslovanja i s tim u vezi kontaktiraju relevantne institucije. Navedeno bi u budućnosti trebalo biti afirmisano kao važan mehanizam strateškog razvoja preduzeća.


40

4. dodaci

Kao dodaci izvještaju, uvršteni su upitnik korišćen prilikom istraživanja i spisak tabela i grafika. Nalazi istraživanja predstavljeni navedenim graficima i tabelama detaljnije su elaborirani u samom izvještaju.

4.1 uPitnik

njemačko društvo za međunarodnu saradnju

centar za preduzetništvo i ekonomski razvoj (ceed)

i. Poslovno stanje

1. kako ocijenjujete svoje trenutno poslov-no stanje kada je u pitanju vaša poslovna djelatnost? (uzmite prosjek za posljednjih 12 mjeseci)1) Dobro2) Zadovoljavajuće3) Loše

2. da li ekonomska kriza utiče na vaše poslovan-je?1) Da 2) Ne (pređite na pitanje 4)

3. ukoliko je odgovor na prethodno pitanje bio da, u kojoj mjeri utiče na vaše poslovanje?1) U velikoj mjeri, opišite _______________

_______________________________________________________________

2) Osjetno3) Neznatno

4. kada su u pitanju opšta poslovna očekivanja, smatrate li da će se vaša poslovna djelatnost u sljedećih 12 mjeseci1) Uvećati2) Ostati ista3) Opasti

5. da li je preduzeće izvoznik dobara ili pruža usluge stranim klijentima (npr. turistima iz inostranstva)?1) Da (odgovoriti na dodatna pitanja 44-51)2) Ne (pređite na pitanje 8)

6. ukoliko je odgovor na prethodno pitanje bio da, procjenjujete li da je vaše izvozno poslovanje/usluge (strancima) u posljednjih 12 mjeseci:1) Zabilježilo porast2) Ostalo otprilike isto 3) Opalo

7. vaše izvozno poslovanje će u sljedećih 12 mjeseci najvjerovatnije:

1) Zabilježiti porast2) Ostati isto3) Opasti

8. Broj zaposlenih u vašem preduzeću u toku sljedećih 12 mjeseci će najvjerovatnije:1) Porasti2) Ostati isti3) Opasti


41

ii. Poslovna oGraniČenja

9. označite na sljedećoj listi administrativnih i regulatornih mjera u kojoj mjeri one ograničavaju vaš poslovni razvoj (navesti po jedan odgovor za svaku ponuđenu kategoriju, zaokužiti):

administrativne i regulatorne mjere najviše ograničavaju

manje ograničavaju (ili niste sig-

urni)

neka poboljšanja su vidljiva u odnosu

na prošlu godinu (štrikirati)

1) Procedure za izdavanje državnih dozvola 1 22) Procedure za izdavanje opštinskih dozvola 1 23) Republičke inspekcije 1 24) Opštinske inspekcije 1 25) Republički porezi i dažbine 1 26) Opštinski porezi i dažbine 1 27) Radna regulativa 1 28) Nabavka/sticanje i transfer imovine 1 2

9) Građevinske dozvole 1 210) Preduge administrativne procedure 1 211) Nerazjašnjeno vlasništvo nad objektima

i zemljištem 1 2

12) Druge administrativne i regulatorne prepreke, navesti ________________________________

1 2

10. označite na sljedećoj listi ostalih ograničenja koje najviše ograničavaju vaš poslovni razvoj (navesti po jedan odgovor za svaku ponuđenu kategoriju, zaokužiti):

ne-administrativne barijere najviše ograničavaju

manje ograničavaju (ili niste sigurni)

1) Niske cijene i nelojalna konkurencija (npr. siva ekonomija ili niske uvozne cijene)

1 2

2) Otežan pristup finansijskim sredstvima (u smislu uslova dobijanja sredstava)

1 2

3) Visoki zahtjevi po pitanju standarda i kvaliteta 1 24) Manjak kvalifikovanih kadrova5) Nedovoljno razvijena infrastruktura i transport 1 26) Nepravilnosti u administraciji i korupcija 1 27) Visoki troškovi rada 1 28) Nedostupnost odgovarajućih usluga za razvoj poslovanja 1 29) Problem naplate potraživanja 1 210) Drugo, navesti_____________________________ 1 2

11. označite na sljedećoj listi ličnih ograničenja ona koja predstavljju prepreku vašem poslovnom razvoju (navesti po jedan odgovor za svaku ponuđenu kategoriju):

lična ograničenja najviše ograničavaju

manje ograničavaju (ili niste sigurni)

1) Nedostatak želje da se unaprijede poslovne vještine 1 22) Manjak vremena da se unaprijede poslovne vještine 1 23) Nedovoljna ponuda državnih i privatnih obuka 1 24) Previše porodičnih obaveza 1 25) Nedovoljno podrške od strane porodice 1 26) Nedostatak ustanova za brigu o djeci tokom radnog

vremena1 2

7) Drugo, navesti__________________________ 1 2


42

iii. koriŠĆenje usluGa institucija i orGanizacija za Promociju razvoja sektora msP i PreduzetniŠtva

12. da li ste tokom posljednjih 12 mjeseci imali bilo kakav kontakt (lično ili nekim drugim vidom komunikacije) sa nekom organizacijom, u cilju poboljšanja ili proširivanja vaše djelatnosti?1) Da2) Ne (pređite na pitanje 14)

13. ukoliko je odgovor da, sa kojom od navedenih organizacija ste imali kontakt u posljednjih 12 mjeseci, u cilju poboljšanja ili proširivanja djelatnosti i koja od njih je, po vašem mišljenju, najvažnija za razvoj biznisa?• Odmah navedeno – ispitanik (bez Vašeg čitanja) navodi organizaciju sa kojom je imao kontakt• Navedeno uz sugestiju – ispitaniku ste nabrojali organizacije koje su preostale u tabeli, a koje on

nije naveo• Najvažnija – od svih mogućih izdvaja se samo jedna za ponuđenu organizaciju

naziv organizacije odmah navedeno

navedeno uz sugestiju

najvažnija

1) Privredna komora 1 22) Unija poslodavaca Crne Gore 1 23) Montenegro Biznis Alijansa 1 24) Strukovna udruženja/organizacije 1 25) Direkcija za razvoj MSP 1 26) Investiciono razvojni fond (bivši Fond za Razvoj) 1 27) Regionalni/lokalni biznis centar 1 28) Zavod za zapošljavanje 1 29) Strani donatori #1, navesti _____________ 1 210) Strani donatori #2, navesti ____________ 1 211) Druge organizacije #1, navesti __________ 1 212) Druge organizacije #2, navesti __________ 1 2

14. da li ste u posljednjih 12 mjeseci konkurisali za neku vrstu kredita za mala i srednja preduzeća?1) Da2) Ne (pređite na pitanje 17)

15. ukoliko je odgovor da, da li je vaš zahtjev za pozajmicu odobren?1) Da (pređite na pitanje 17) 2) Ne

16. ukoliko je vaš zahtjev odbijen, koji je razlog naveden?____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

17. da li ste u posljednjih 12 mjeseci primili neku drugu vrstu podrške (npr. obuka, savjetovanje i dr.)?1) Da, navesti____________________________________________2) Ne

18. da li ste član nekog poslovnog udruženja?(osim Privredne komore)1) Da2) Ne (pređite na sektor IV)

19. ako jeste, koje je poslovno udruženje u pitanju?1) Unija poslodavaca


43

2) Montenegro Biznis Alijansa3) CTU – Crnogorsko turističko udruženje4) Udruženje proizvođača vina5) Udruženje Njeguši (za preradu mesa)6) Asocijacija poslovnih žena Crne Gore7) Drugo udruženje, navesti ____________________

iv. monitorinG PreduzeĆa

20. ako uporedite vaš prihod u proteklom mjesecu sa istim mjesecom prošle godine, vaš realni prihod (po odbitku inflatornog uticaja) je:1) Povećan2) Ostao približno isti3) Smanjen

21. ne uzimajući u obzir nivo prihoda, vaša profitna marža u posljednjih 12 mjeseci je:1) Povećana2) Ostala približno ista3) Smanjena

22. Broj kupaca/klijenata u posljednjih 12 mjeseci se:1) Povećao2) Ostao približno isti3) Smanjio

23. Broj veoma značajnih kupaca/klijenata u posljednjih 12 mjeseci se:1) Povećao2) Ostao približno isti3) Smanjio

24. da li ste bili u prilici da unaprijedite kvalitet vaših proizvoda ili usluga korišćenjem posebnih mjera tokom protekle godinu dana?1) Da 2) Ne (pređite na pitanje 26)

25. ukoliko je odgovor da, molimo vas, navedite koje su mjere bile u pitanju!____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

26. Predložite tri poslovne usluge ili regulatorne izmjene, ili bilo koje druge mjere, koje bi najviše

doprinijele razvoju uslova za napredak sektora malih i srednjih preduzeća i preduzetništva u crnoj Gori.1) __________________________________________________________________________

___________________________________________________________________________________________________________

2) ____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

3) _____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

27. da li dopuštate da se intervju ponovi za godinu dana?1) Da2) Ne


44

v. inovacije

28. da li ste u posljednjih dvije godine uveli neku inovaciju u svoje preduzeće ?1) Da2) Ne (preći na pitanje 32)

29. ako jeste, na koju od navedenih oblasti se ona odnosi?1) Inovаcijа proizvodа/usluge (tabela 29.1) 2) Inovаcijа procesа proizvodnje (tabela 29.2)3) Inovаcijа u orgаnizаciji preduzećа (tabela 29.3) 4) Inovаcijа u mаrketingu (tabela 29.4)

29.1 Proizvod

1) Nov proizvod 2) Nova usluga3) Poboljšan postojeći

proizvod4) Poboljšana postojeća

usluga

29.1. a) Inovirani proizvod/uslugu ste razvili:1. Sami sa postojećim kapacitetima2. U saradnji sa drugim preduzećima

ili institucijama , navedite ____________________________

3. Preuzeli ste proizvod /uslugu koji je razvilo drugo preduzeće ili institucija

29.1. b) Inovirani proizvod/usluga je:

1) Nov na tržištu 2) Nov samo za vaše

preduzeće

29.2 Proces proizvodnje1) Nove metode proizvodnje/

usluga2) Unapređene metode proizvod-

nje/usluga3) Nova ili unaprijeđena nabavka

ili način isporuke proizvoda/usluga

4) Nov ili unaprijeđen način isporuke proizvoda/usluga

5) Nove aktivnost podrške za poslovne procese

6) Drugo, navesti ________

29.3 organizacija preduzeća

1) Nove ili poboljšane teh-nike upravljana znanjem unutar preduzeća

2) Promjene u organizaciji rada

3) Promjene u odnosima sa drugim preduzećima ili institucijama

29.4 marketing

1) Promjene dizаjnа ili pаkovаnjа proizvodа

2) Novi mediji zа promociju proizvodа

3) Nove distributivne me-tode

4) Nove metode formirаnjа cijenа proizvodа

5) Drugo, navesti __________

30. koji od sljedećih faktora je bio najjači podsticaj za uvođenje inovacija u vašem preduzeću u protekle dvije godine? navesti Prvi i druGi po uticaju faktor

PRVI (zaokružiti samo jedan faktor koji je prvi po uticaju): 1 2 3 4 5 6 7 DRUGI (zaokružiti samo jedan faktor koji je drugi po uticaju): 1 2 3 4 5 6 7 1) Odgovor na potrebe potrošača 2) Povećana cjenovna konkurencija 3) Povećana konkurencija proizvoda/usluga 4) Mjere uvedene zbog novih regulatornih ili zakonodavnih obaveza5) Potreba za povećanjem nivoa produktivnosti radne snage 6) Potreba za povećanjem efikasnosti mašina i opreme 7) Drugo, navesti _________________________________

31. koji procenat ukupnih investicija vašeg preduzeća je u protekle dvije godine bio namijenjen

inovacijama, bilo u proizvode/usluge, procese ili organizaciju?1) 0%2) 1-5%3) 6-10%4) 11-20%

5) 21-50%6) 51% i više7) Drugo, navesti _______________8) Ne znam/bez odgovora


45

32. koja dva faktora u vašem preduzeću najviše ograničavaju uvođenje inovacija?

PRVI (zaokružiti samo jedan faktor koji je prvi po uticaju): 1 2 3 4 5 6 7 8DRUGI (zaokružiti samo jedan faktor koji je drugi po uticaju): 1 2 3 4 5 6 7 8

1) Pronalaženje ili mobilisanje ljudskih resursa 2) Pristup inovativnim klijentima i/ili tržištima 3) Pronalaženje ili korišćenje novih tehnologija 4) Pronalaženje ili mobilisanje finansijskih resursa 5) Razmjena znanja ili umrežavanje 6) Zaštita znanja 7) Drugo, navesti ___________________________ 8) Ne znam/bez odgovora

33. uzimajući u obzir navedena ograničenja, i u poređenju sa periodom od prije dvije godine, da li smatrate da kapacitet vašeg preduzeća za uvođenje inovacija:1) Raste 2) Opada 3) Ostaje na istom nivou 4) Ne znam/bez odgovora

vi. oPŠte informacije o PreduzeĆu

34. naziv preduzeća: ______________________________________________35. adresa preduzeća: ___________________________________________________________36. e-mail adresa i broj telefona preduzeća: _____________________________________ 37. koje godine je preduzeće pod trenutnim nazivom osnovano? _________38. oblik organizovanja preduzeća: ________________________ Šifra: ______39. koliko je zaposlenih u vašem preduzeću? (uključujući i vlasnika i članove njegove porodice

ukoliko rade u preduzeću, bez obzira da li su plaćeni za taj posao)

Puno radono vrijeme Pola radnog vremenaŽene Muškarci Žene Muškarci

trenutnoPrije godinu dana

40. vaša glavna poslovna djelatnost (proizvod ili usluga) je ______________________ sifra: ______

41. da li postoje druge poslovne aktivnosti? 1) Da2) Ne

42. ukoliko je odgovor da, koje su to djelatnosti? (navesti najviše dvije dodatne djelatnosti)1) ___________________________________________2) _________________________________________ __

43. kako ste finansirali početak vašeg biznisa? (moGuĆe viŠe odGovora)1) Štednja2) Podrška porodice3) Bankovni kredit4) Državna sredstva5) Ostalo, navesti _____________________

*Za izvoznike (u svrhe Direkcije za razvoj malih i srednjih preduzeća)


46

44. ime kontakt osobe: ______________________________ i njena pozicija u firmi: ____________________

45. koji dio ukupnog godišnjeg prihoda dolazi od izvoznih aktivnosti? Molimo navedite _________________

46. kompanija je implementirala sljedeće standarde/sertifikate:1) ISO 90002) ISO 140003) ISO 21000

4) HACCP5) Drugo, navesti ____________

47. koja su dva glavna proizvoda vaše kompanije?

1) _____________________________________ 2) ______________________________________

48. koji su proizvodi namijenjeni izvozu?

1) _____________________________________ 2) ______________________________________

49. trenutna izvozna tržišta:1) Srbija2) Bosna i Hercegovina3) Hrvatska4) Makedonija5) EU 276) Druga, navesti _________________

50. Buduća izvozna tržišta: 1) Srbija2) Bosna i Hercegovina3) Hrvatska4) Makedonija5) EU 276) Druga, navesti _________________

51. Godišnji prihod:1) Do € 50.0002) Od € 50.000 do €100.0003) Od € 100.000 do €200.0004) Od € 200.000 do €300.0005) Od € 300.000 do €500.0006) Od € 500.000 do €1.000.0007) Više od €1.000.0008) Ne želim da odgovorim (NE ČITATI)


47

4.2 lista taBela i Grafika

4.2.1 tabele

naziv tabele strana Tabela 1: Struktura uzorka prema opštini i regionu (2009-2011) 5Tabela 2: Struktura uzorka prema veličini preduzeća (2009-2011) 5Tabela 3: Struktura uzorka prema organizacionom obliku preduzeća (2009-2011) 6Tabela 4: Struktura uzorka prema glavnoj poslovnoj djelatnosti (2009-2011) 6Tabela 5: Struktura uzorka prema veličini preduzeća, po opštinama 8Tabela 6: Struktura uzorka prema djelatnosti preduzeća, po opštinama 8Tabela 7: Struktura uzorka prema organizacionom obliku i veličini preduzeća 8Tabela 8: Indikatori trenutnog stanja i očekivanja za opšte poslove, izvoz i zapošljavanje (2009-2011)

13

Tabela 9: Kategorije preduzeća prema najzačajnijim administrativnim i regulatornim bari-jerama 19

Tabela 10: Kategorije preduzeća prema najznačajnijim ekonomskim i ostalim barijerama 21Tabela 11: Kategorije preduzeća pogođenih najznačajnijim ličnim ograničenjima 23Tabela 12: Preference/potrebe sektora MSP za mjerama unapređenja poslovanja 24Tabela 13: Struktura (po opštinama) preduzeća koja su/nijesu kontaktirala neke od or-ganizacija

27

Tabela 14: Struktura (po veličini) preduzeća koja su/nijesu kontaktirala neke od organi-zacija

27

Tabela 15: Struktura preduzeća (po veličini) koja su/nijesu aplicirala za kredit 29Tabela 16: Trenutna struktura zaposlenih u preduzeću 35Tabela 17: Struktura zaposlenih u preduzeću prije godinu 36

4.2.2 Grafici

naziv grafika stranaGrafik 1: Struktura uzoraka prema veličini preduzeća 7Grafik 2: Struktura uzoraka prema obliku organizovanja preduzeća 7Grafik 3: Struktura uzoraka prema grani djelatnosti 7Grafik 4: Uticaj ekonomske kriza na poslovanje preduzeća 11Grafik 5: Opseg uticaja krize 11

Grafik 6: Komparacija realnog prihoda u proteklom mjesecu sa istim mjesecom prošle go-dine 12

Grafik 7: Kretanje profitne marže u posljednjih 12 mjeseci (ne uzimajući nivo prihoda u obzir) 12Grafik 8: Kretanje broja kupaca/klijenata u posljednjih 12 mjeseci 13Grafik 9: Kretanje broja značajnih kupaca/klijenata u posljednjih 12 mjeseci 13Grafik 10: Indikatori poslovne klime (za 2011. godinu) 14Grafik 11: Kompozitni indikatori (za 2011. godinu) 14Grafik 12: Procjena trenutnog poslovnog stanja 15Grafik 13: Očekivanja po pitanju kretanja buduće poslovne aktivnosti 15Grafik 14: Očekivanja o broju zaposlenih u toku sljedećih 12 mjeseci 16Grafik 15: Da li je preduzeće izvoznik dobara ili pruža usluge stranim klijentima 16Grafik 16: Ocjena izvoznog poslovanja za posljednjih 12 mjeseci 16Grafik 17: Procjena izvoznog poslovanja za sljedećih 12 mjeseci 16Grafik 18: Statistika preduzeća prema administrativnim i regulatornim barijerama sa kojima se suočavaju, 2011.

18


48

Grafik 19: Statistika preduzeća prema administrativnim i regulatornim barijerama sa kojima se suočavaju, 2010.

18

Grafik 20: Statistika preduzeća prema ekonomskim i drugim barijerama sa kojima se suočavaju, 2011.

20

Grafik 21: Statistika preduzeća prema ekonomskim i drugim barijerama sa kojima se suočavaju, 2010.

20

Grafik 22: Statistika preduzeća prema unutrašnim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2011. godinu)

22

Grafik 23: Statistika preduzeća prema unutrašnim barijerama sa kojima se suočavaju (za 2010. godinu)

22

Grafik 24: Preduzete mjere unaprijeđenja kvaliteta proizvoda ili usluga 25Grafik 25: Statistika preduzeća koja su kontaktirale institucije podrške 26Grafik 26: Članstvo u udruženjima (osim Privredne komore) 28Grafik 27: Naziv udruženja 28Grafik 28: Konkurisanje za kredit u posljednjih 12 mjeseci 29Grafik 29: Da li je zahtjev za pozajmicu odobren? 29Grafik 30: Primljena podrška u posljednjih 12 mjeseci 30Grafik 31: Vrsta podrške 30Grafik 32: Da li su u posljednje dvije godine uvedene neke inovacije? 31Grafik 33. Oblik inovacija 31Grafik 34: Oblik inovacije proizvoda/usluge 32Grafik 35: Oblik inovacije proizvodnog procesa 32Grafik 36: Oblik inovacije u organizaciji preduzeća 32Grafik 37: Oblik inovacije u marketingu 32Grafik 38: Najznačajniji faktori za uvođenje inovacija u preduzeću u protekle dvije godine 33Grafik 39: Faktori koji najviše ograničavaju uvođenje inovacija 34Grafik 40: Procenat ukupnih investicija u protekle dvije godine namijenjen inovacijama 34Grafik 41: Prije koliko godina je osnovano preduzeće? 35Grafik 42: Finansiranje početka biznisa 36Grafik 43: Udio izvoznih aktivnosti u ukupnom godišnjem prihodu 37Grafik 44: Implementirani standardi kvaliteta/sertifikatI 37Grafik 45: Izvozna tržišta 38Grafik 46: Godišnji prihod 38


49


50


51


52

Documents

Poslovna klima u sektoru malih i srednjih preduzeca 2011