SRPSKI JEZIK I KNJIEVNOST II razred gimnazija opteg tipa (4 asa nedeljno, 140 asova godinje) SADRAJI PROGRAMA A. KNJIEVNOST (91) I. PROSVETITELJSTVO (9) Prosvetiteljstvo-reformatorski pokret u Evropi: kult razuma, progresa, prirodnog prava, oseajnosti; verska tolerancija. Geopolitiki i duhovni okviri srpskog naroda (Velika seoba Srba). Izmeu srednjovekovnih i modernih pojava u knjievnosti (barokne tendencije, G. St. Venclovi, Z. Orfelin). Knjievnost epohe prosvetiteljstva (sentimentalizam, klasicizam). Dositej Obradovi: Pismo Haralampiju: ivot i prikljuenija (I deo) Jovan Sterija Popovi: Tvrdica II. ROMANTIZAM (45) Romantizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, znaaj, glavni predstavnici). Poetika romantizma, odnos prema tradiciji i prosvetiteljstvu, odlike stila, anrova i motivsko-tematskih tendencija, razvoj lirike, drame - tragedije i meovitih oblika. Poetika romantizma (V. Igo - "Predgovor Kromvelu" - odlomak) Dord Gordon Bajron: ajld Harold (odlomak) Aleksandar Sergejevi Pukin: Cigani, Evgenije Onjegin (odlomci) andor Petefi: Sloboda sveta Henrih Hajne: Lorelaj Vuk Stefanovi Karadi: reformator jezika i pravopisa (iz Predgovora Srpskom rjeniku; Leksikograf (Srpski rjenik), sakuplja narodnih umotvorina (O podjeli i postanju narodnih pjesama); knjievni kritiar i polemiar (Kritika na roman "Ljubomir u Jelisiumu"), pisac - istoriar, biograf (itije Ajduk-Veljka Petrovia). Petar Petrovi Njego: Gorski vijenac Branko Radievi: Kad mlidija umreti, aki rastanak ura Jaki: Orao, Vee, Pono, Jelisaveta kneginja crnogorska (odlomak) Jovan Jovanovi Zmaj: ulii, ulii uveoci, Jututunska narodna himna Laza Kosti: Meu javom i med snom. Santa Maria della SaluteIvan Maurani: Smrt Smail-age engia France Preern: Sonetni venac III. REALIZAM (27) Realizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, znaaj, glavni predstavnici). Poetika realizma: odnos prema stvarnosti, oslonac na pozitivistiku sliku sveta, dominacija proze, obeleje knjievnog lika (motivisanost, tipinost, individualnost) i realistikog stila. Realizam u Evropi - poetika realizma (Balzak: Predgovor Ljudskoj komediji - odlomak). Poetika realizma u srpskoj knjievnosti (Svetozar Markovi: Pevanje i miljenje - odlomak) Onore de Balzak: ia Gorio Nikolaj Vasiljevi Gogolj: Revizor Gi de Mopasan: Dva prijatelja (novela) Jakov Ignjatovi: Veiti mladoenja Milovan Glii: Glava eera Laza Lazarevi: Vetar Radoje Domanovi: Danga, Voa Stevan Sremac: Zona Zamfirova Branislav Nui: Narodni poslanik Simo Matavulj: Povareta, Bakonja fra-Brne (odlomak, Izbor) Vojislav Ili: Sivo, sumorno nebo, Jutro na Hisaru, Zaputeni istonik Silvije Strahimir Kranjevi: Mojsije Ivo Andri Put Alije erzeleza IV. LEKTIRA (10) Lav Nikolajevi Tolstoj: Ana Karenjina ili Rat i mir Ivo Andri: Most na epi i druge pripovetke Dragoslav Mihailovi: Kad su cvetale tikve Milutin Milankovi: Kroz vasionu i vekove V. KNJIEVNOTEORIJSKI POJMOVI Na navedenim delima ponavljaju se, proiruju, usvajaju i sistematizuju osnovni knjievnoteorijski pojmovi. Lirska poezija (osobenosti knjievnog roda); lirska pesma; kompoziciona struktura lirske pesme; pesnika slika; knjievnoumetniki (pesniki) jezik; slikovnost (konkretnost), emocionalnost, simbolinost, preobraaj znaenja, ritminost i harmoninost; versifikacija; sistemi versifikacije; trohej, jamb, daktil; stih; strofa; rima. Realistika pripovetka i roman. Romantino, realistino, humoristino, satirino, groteskno. Sredstva umetnikog izraavanja (stilske figure): metafora, personifikacija, alegorija, ironija, sarkazam, asindet, polisindet, anafora, epifora, simploha, onomatopeja, aliteracija, asonanca, igra reima. Pismo, autobiografija, sonet, sonetni venac. Lirsko-epska poezija (balada, romansa, poema). B. JEZIK (30) I. KNJIEVNI JEZIK Poetak standardizacije knjievnog jezika i pravopisa kod Srba i kod Hrvata (prva polovina XIX veka). Razvoj srpskog knjievnog jezika u drugoj polovini XIX veka i u XX veku (povezivanje sa nastavom knjievnosti). Osnovni principi srpske knjievne norme. Ekavski i ijekavski izgovor. irilica i latinica. Knjievno-jezike varijante. Funkcionalni stilovi srpskog knjievnog jezika. Osnovni principi jezike kulture. Prirunici za negovanje jezike kulture (i nain njihovog korienja). Jezika situacija u Srbiji. Principi jezike ravnopravnosti. Jezika tolerancija. II. MORFOLOGIJA (U UEM SMISLU) Vrste rei. Promenljive i nepromenljive rei. Morfoloke i klasifikacione kategorije rei. Imenice. Imenike kategorije (pade i broj; rod). Vrste imenica. Osnovno o deklinaciji imenica. Pridevi. Pridevske kategorije (rod, broj, pade, vid, stepen poreenja). Vrste prideva. Osnovne karakteristike deklinacije i komparacije prideva. Zamenice. Imenike zamenice: line zamenice; neline imenike zamenice (zamenice ko, to itd.). Pridevske zamenice. Osnovno o promeni zamenica. Brojevi: glavni i redni brojevi. Vrste glavnih brojeva: osnovni brojevi, zbirni brojevi, brojne imenice na -ica (dvojica, trojica itd.), brojni pridevi (jedni, -e, -a, dvoji, -e, -a, itd.). Glagoli. Neprelazni, prelazni i povratni glagoli. Podela glagola po vidu. Morfoloke glagolske kategorije: vreme i nain; lice i broj (i rod - kod oblika koji razlikuju m., . i s. rod); stanje (aktiv i pasiv); potvrdnost/odrinost. Osnovno o konjugaciji (glagolske osnove, glagolske vrste, lini i nelini oblici, oblici pasiva). Prilozi. Vrste priloga. Pomone rei: predlozi, veznici i rece. Uzvici. III. PRAVOPIS Sastavljeno i rastavljeno pisanje rei. Pravopisni znaci. Skraenice. Rastavljanje rei na kraju retka. V. KULTURA IZRAAVANJA (27) I. USMENO IZRAAVANJE Prianje dogaaja i doivljaja (prikazivanje oseanja). Opisivanje bia, predmeta, radnji, pojava (tano, verno, saeto). Samostalno izlaganje u funkciji interpretacije knjievnog teksta. Uoavanje jezikih postupaka i stilogenih mesta knjievnog teksta (itanjem i obrazlaganjem). Dijalog u funkciji obrade teksta. Izraajno kazivanje napamet nauenih lirskih pesama i kraih monolokih tekstova. Dosledno usvajanje ortoepske norme i usvajanje vetine govorenja. Stilske vebe. Funkcionalni stilovi: nauni. II. PISMENO IZRAAVANJE Pravopisne vebe: pisanje brojeva i odrinih oblika glagola. Pisanje skraenica. Pismeni sastavi: izrada plana pismenog sastava, usavravanje teksta; pisanje poboljane verzije pismenog sastava (unoenje novih podataka, otklanjanje beznaajnih pojedinosti). etiri kolska pismena zadatka. III razred gimnazija opteg tipa (4 asa nedeljno, 144 asa godinje) SADRAJI PROGRAMA A. KNJIEVNOST (90) I. MODERNA (39) Moderna u evropskoj i srpskoj knjievnosti i njeni glavni predstavnici. Poetika moderne (impresionizam i simbolizam). arl Bodler: Veze, Albatros Artur Rembo: Ofelija Stefan Malarme: Labud Pol Verlen: Meseina Anton Pavlovi ehov: Ujka Vanja Bogdan Popovi: Antologija novije srpske lirike (Predgovor) Aleksa anti: Moja otadbina, Pretprazniko vee, Vee na kolju Jovan Dui: Zalazak sunca, Suncokreti, Jablanovi Milan Raki: Jasika, Iskrena pesma, Dolap, Naslee Sima Pandurovi: Svetkovina, Rodna gruda Antun Gustav Mato: Jesenje vee, NotturnoBora Stankovi: Kotana, Neista krv Jovan Skerli: O Kotani Petar Koi: Mraajski proto, Jazavac pred sudom Ivan Cankar: Kralj Betajnove II. MEURATNA I RATNA KNJIEVNOST (38) Evropska knjievnost u prvim decenijama XX veka (pojam i osobenosti i znaaj); manifesti futurizma, ekspresionizma n nadrealizma; knjievni pokreti i struje u srpskoj knjievnosti izmeu dva rata (ekspresionizam, nadrealizam, socijalna knjievnost). Ratna knjievnost. Vladimir Majakovski: Oblak u pantalonama Federiko Garsija Lorka: Romansa mesearka Rabindrant Tagora: Gradinar Milutin Boji: Plava grobnica Duan Vasiljev: ovek peva posle rata Milo Crnjanski: Sumatra, Seobe I deo Momilo Nastasijevi: Tuga u kamenu Ivo Andri: Ex pontoTin Ujevi: Svakidanja jadikovka, Kolajne (izbor) Isak Samokovlija: Rafina avlija Veljko Petrovi: Salaar Rastko Petrovi: Ljudi govore Isidora Sekuli: Gospa Nola Miroslav Krlea: Gospoda Glembajevi Dobrica Cesari: Oblak, Povratak Oskar Davio: Hana (izbor) (precizirano: prva pesma) Ivan Goran Kovai: Jama III. LEKTIRA (13) Izbor iz lirike evropske moderne: (Rilke, A. Blok, Apoliner). Izbor iz meuratne poezije (D. Maksimovi, R. Petrovi, M. Dedinac, R. Drainac, S. Vinaver). Franc Kafka: Proces Ernest Hemingvej: Starac i more Ivo Andri: Na Drini uprija Mihail A. olohov: Tihi Don (izbor) IV. KNJIEVNOTEORIJSKI POJMOVI Na navedenim delima ponavljaju se, proiruju, usvajaju i sistematizuju osnovni knjievnoteorijski pojmovi. Lirika. Moderna lirska pesma (struktura). Pesma u prozi. Stih: jedanaesterac, dvanaesterac, slobodan stih. Sredstva knjievnoumetnikog izraavanja (stilske figure), metonimija, sinegdoha, paradoks, aluzija, apostrofa, retorsko pitanje, inverzija, elipsa, refren. Epika. Oblici umetnikog izraavanja: prianje (naracija), opisivanje (deskripcija), dijalog, monolog, unutranji monolog, doivljeni govor, piev komentar; kazivanje u prvom, drugom i treem licu. Drama: Drama u uem smislu (osobine): moderna drama (psiholoka, simbolistika, impresionistika); dramska situacija; scenski jezik (vizuelni i akustini scenski znakovi); publika, glumac, gluma, reija, lektor, scenograf. B. JEZIK (34) I. TVORBA REI Osnovni pojmovi o izvoenju (derivaciji) rei. Vaniji modeli za izvoenje imenica, prideva i glagola. Osnovni pojmovi o tvorbi sloenica. Polusloenice. Pravopisna reenja. II. LEKSIKOLOGIJA (SA ELEMENTIMA TERMINOLOGIJE I FRAZEOLOGIJE) Znaenjski (semantiki) i formalni odnosi meu leksemama: sinonimija; antonimija; polisemija i homonimija; metaforina i metonimijska znaenja. Stilska vrednost leksema: leksika i funkcionalni stilovi; poetska leksika, varijantska leksika, dijalektizmi i regionalizmi; arhaizmi i istorizmi; neologizmi; argonizmi; vulgarizmi (povezati sa upotrebom renika). Rei iz stranih jezika i kalkovi (doslovne prevedenice) i odnos prema njima. Renici stranih rei. Razumevanja najvanijih prefiksa (i prefiksoida) i sufiksa (i sufiksoida) poreklom iz klasinih jezika. Osnovni pojmovi o terminologiji i terminima. Terminoloki renici. Osnovni pojmovi o frazeologiji i frazeolokim jedinicama. Stilska vrednost frazeolokih jedinica. Kliei i pomodni izrazi. III. SINTAKSA Reenice u irem smislu (komunikativne reenice) i reenice u uem smislu (predikatske reenice). Rei (lekseme i morfosintaksike rei). Identifikovanje morfosintaksikih rei. Pune rei (imenike, pridevske i priloke i glagoli) i pomone rei (predlozi, veznici i rece). Sintagma. Vrste sintagmi (imenike, pridevske, priloke glagolske sintagme). Osnovne konstrukcije (i njihovi modeli) predikatske reenice: subjektivno-predikatska konstrukcija, rekcijske konstrukcije (s pravim i nepravim objektom), kopulativne konstrukcije (s imenskim i prilokim predikativom), konstrukcije sa semikopulativnim glagolima (dopunskim predikativima). Priloke odredbe. Bezline reenice. Reenice s logikim (semantikim) subjektom. Reenice s pasivnom konstrukcijom. Reenice s bezlinom konstrukcijom. Imenike sintagme. Tipovi atributa. Apozitiv i apozicija. IV. PRAVOPIS Transkripcija rei iz stranih jezika (osnovni principi i primeri). V. KULTURA IZRAAVANJA (20) I. USMENO IZRAAVANJE Kazivanje i recitovanje napamet nauenih knjievnoumetnikih tekstova. Izvetavanje o drutvenim i kulturnim zbivanjima. Komentarisanje (sportskih takmienja, kulturnih manifestacija, drutvenih zbivanja). Stilistika. Funkcionalni stilovi: publicistiki. II. PISMENO IZRAAVANJE Stilistika. Leksika sinonimija i vieznanost rei, izbor rei (preciznost). Pojaavanje i ublaavanje iskaza; obino, ublaeno i uveano znaenje rei; prenesena znaenja rei (figurativna upotreba imenica, glagola i prideva). Pismene vebe: novinarska vest, lanak, izvetaj, intervju, komentar i dr. Prikaz knjievno-scenskog ili filmskog dela. Uvebavanje tehnike izrade pismenih sastava. Domai pismeni zadaci (itanje i analiza na asu). etiri pismena zadatka. IV razred gimnazija opteg tipa (4 asa nedeljno, 128 asova godinje) SADRAJI PROGRAMA A. KNJIEVNOST (80) I. PROUAVANJE KNJIEVNOG DELA (26) Slojevita struktura knjievnoumetnikog dela Sloj zvuanja Sloj znaenja Sloj sveta dela (predmetnosti) Sloj ideja Dinaminost strukture. Metodologija prouavanja knjievnosti Metodi: Pozitivistiki Psiholoki Fenomenoloki Strukturalistiki Teorija recepcije Pluralizam metoda i njihov suodnos. Smisao i zadaci prouavanja knjievnosti Stvaranje knjievnoumetnikog dela i prouavanje knjievnosti (stvaralaki, produktivni i teorijski odnosi prema knjievnoj umetnosti). italac, pisac i knjievno delo. Knjievna kultura. Knjievna kultura Dela za obradu Desanka Maksimovi: Traim pomilovanje (izbor) Vasko Popa: Kaleni (izbor), Kora Branko Miljkovi: Vatra i nita (izbor) Branko opi: Bata sljezove boje Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba Samjuel Beket: ekajui Godoa. II. SAVREMENA KNJIEVNOST (34) Bitna obeleja i najznaajniji predstavnici evropske i srpske knjievnosti Alber Kami: Stranac Luis Borhes: ekanje (kratka pria) Stevan Raikovi: Septembar, Kamena uspavanka (izbor) Miodrag Pavlovi: Rekvijem Vesna Parun: Ti koja ima nevinije ruke Blao Koneski: Vezilja Ivo Andri: Prokleta avlija Mea Selimovi: Dervi i smrt Mihajlo Lali: Lelejska gora Dobrica osi: Koreni, Vreme smrti Antonije Isakovi: Kroz granje nebo Aleksandar Tima: Upotreba oveka Ranko Marinkovi: Ruke (novela) Danilo Ki: Enciklopedija mrtvih Duan Kovaevi: Balkanski pijun III. LEKTIRA (20) Viljem ekspir: Hamlet Volfgang Gete: Faust Fjodor M. Dostojevski: Zloin i kazna ili Braa Karamazovi Mihail Bulgakov: Majstor i Margarita Milorad Pavi: Hazarski renik Izbor iz svetske lirike XX veka (Odn, Sezar, Prever, Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Brodski, Sengor, Sajfers). Izbor iz savremene srpske knjievnosti (B. Peki, M. Bekovi i dr.). Izbor knjievnih kritika i eseja (I. Sekuli, B. Mihajlovi, P. Dadi, M. Pavlovi, N. Miloevi, S. Luki). IV. KNJIEVNOTEORIJSKI POJMOVI Na navedenim delima ponavljaju se, proiruju, usvajaju i sistematizuju osnovni knjievnoteorijski pojmovi. Lirika. Lirsko izraavanje: stvaralake mogunosti posredovanja jezika izmeu svesti i zbilje; asocijativno povezivanje raznorodnih pojmova; sugerisanje, podsticanje i upuivanje; itaoeva recepcija; jedinstvo zvukova, ritmova, znaenja i smisla. Epika: Strukturni inioci proznog knjievnoumetnikog dela: objektivno i subjektivno pripovedanje; fiktivni pripoveda; pomeranje pripovedaevog gledita; sveznajui pripoveda; tok svesti; umetniko vreme; umetniki prostor; naelo integracije. Tipovi romana: roman lika, prostora, stepenasti, prstenasti, paralelni; roman toka svesti; roman-esej; defabuliziran roman. Drama: Struktura i kompozicija drame; antidrama; antijunak. Drama i pozorite, radio, televizija, film. Putopis. Esej. Knjievna kritika. B. JEZIK (30) I. SINTAKSA Padeni sistem. - Pojam padenog sistema i predloko-padekih konstrukcija. Osnove imenike, pridevske i priloke vrednosti padenih odnosno predloko-padenih konstrukcija. Padena sinonimija. Polivalentnost padea. Predloki izrazi. Kongruencija: definicija i osnovni pojmovi; gramatika i semantika kongruencija. Sistem zavisnih reenica. Obeleja zavisnih reenica. Tri osnovna tipa vrednosti zavisnih reenica (imenike, pridevske i priloke zavisne reenice). Glavne vrste zavisnih reenica: izrine (sa upravnim i neupravnim govorom), odnosne, mesne, vremenske, uzrone, uslovne, dopusne, namerne, poredbene i posledine. Vezniki izrazi. Sistem nezavisnih reenica. Opti pojmovi o vrstama nezavisnih reenica, njihovim obelejima i funkcijama. Obavetajne, upitne, zapovedne, eljne i uzvine reenice. Osnovni pojmovi o negaciji. Glagolski vid. Glavna vidska znaenja i nain njihovog obeleavanja. Glagolska vremena i glagolski naini - osnovni pojmovi. Vremenska i modalna znaenja linih glagolskih oblika: prezenta, perfekta, krnjeg perfekta, aorista, imperfekta, pluskvamperfekta, futura, futura drugog, kondicionala (potencijala) i imperativa. Naporedne konstrukcije (koordinacija). Pojam naporednog odnosa. Obeleavanje naporednog odnosa. Glavni tipovi naporednih konstrukcija: sastavne, rastavne, suprotne, iskljune, zakljune i gradacione. Rasporeivanje sintaksikih jedinica (osnovni pojmovi). Informativna aktualizacija reenice i naini njenog obeleavanja (osnovni pojmovi). Komunikativna kohezija. Naini uspostavljanja veza meu delovima teksta. Specijalni tipovi nezavisnih reenica. (Evo autobusa! Poar! Stranog li vremena! i dr.). Pragmatika. Govorni inovi. Struktura razgovora i teksta. II. OPTI POJMOVI O JEZIKU Evolucija jezika: Razvoj jezika u ljudskoj vrsti, u drutvu i kod pojedinca. Nastanak i razvoj pisma. Jezik, kultura i drutvo: Jezik i druge drutvene kategorije. Viejezinost. Stavovi prema jeziku. Tipovi jezika: Jezici u svetu. Jezika srodnost. Jeziki tipovi i jezike univerzalije. III. PRAVOPIS Interpunkcija V. KULTURA IZRAAVANJA (18) I. USMENO IZRAAVANJE Retorika (pojam i vrste); istorijat i podela; razgovor, govor. Odnos izmeu govornika i auditorija. Vebe javnog govorenja pred auditorijom (upotreba podsetnika, improvizovano izlaganje; korienje mikrofona). II. PISMENO IZRAAVANJE Stilistika: funkcionalni stilovi: administrativno-poslovni (molba, alba, poslovno pismo). Oblici pismenog izraavanja: prikaz, osvrt, rasprava, knjievne paralele, esej (vebanja). Pravopis: interpunkcija (vebanja). Domai pismeni zadaci sloenijih zahteva (itanje i analiza na asu). etiri pismena zadatka godinje. II razred gimnazija drutveno-jezikog smera (4 asa nedeljno, 140 asova godinje) SADRAJI PROGRAMA A. KNJIEVN0ST (91) I. PROSVETITELJSTVO (9) Prosvetiteljstvo - reformatorski pokret u Evropi: kult razuma, progresa, prirodnog prava, oseajnosti; verska tolerancija. Geopolitiki i duhovni okviri srpskog naroda (Velika seoba Srba). Izmeu srednjovekovnih i modernih pojava u knjievnosti (barokne tendencije, G. St. Venclovi, Z. Orfelin). Knjievnost epohe prosvetiteljstva (sentimentalizam, klasicizam). Dositej Obradovi: Pismo Haralampiju; ivot i prikljuenija (I deo) Jovan Sterija Popovi: Tvrdica II. ROMANTIZAM (45) Romantizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, znaaj, glavni predstavnici). Poetika romantizma: odnos prema tradiciji i prosvetiteljstvu, odlike stila, anrova i motivsko-tematskih tendencija, razvoj lirike, drame - tragedije i meovitih oblika. Poetika romantizma (V. Igo - "Predgovor Kromvelu" - odlomak) Dord Gordon Bajron: ajld Harold (odlomak) Aleksandar Sergejevi Pukin: Cigani, Evgenije Onjegin (odlomci) andor Petefi: Sloboda sveta Henrih Hajne: Lorelaj Vuk Stefanovi Karadi: reformator jezika i pravopisa (iz Predgovora Srpskom rjeniku); leksikograf (Srpski rjenik), sakuplja narodnih umotvorina (O podjeli i postanju narodnih pjesama); knjievni kritiar i polemiar (Kritika na roman "Ljubomir u Jelisiumu"); pisac - istoriar, biograf (itije Ajduk-Veljka Petrovia). Petar Petrovi Njego: Gorski vijenac Branko Radievi: Kad mlidija umreti, aki rastanak ura Jaki: Orao, Vee, Pono, Jelisaveta kneginja crnogorska (odlomak) Jovan Jovanovi Zmaj: ulii, ulii uveoci, Jututunska narodna himna Laza Kosti: Meu javom i med snom, Santa Maria della SaluteIvan Maurani: Smrt Smail-age engia France Preern: Sonetni venac III. REALIZAM (27) Realizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, znaaj, glavni predstavnici). Poetika realizma: odnos prema stvarnosti, oslonac na pozitivistiku sliku sveta, dominacija proze, obeleje knjievnog lika (motivisanost, tipinost, individualnost) i realistikog stila. Realizam u Evropi - poetika realizma (Balzak: Predgovor Ljudskoj komediji - odlomak). Poetika realizma u srpskoj knjievnosti (Svetozar Markovi: Pevanje i miljenje - odlomak) Onore de Balzak: ia Gorio Nikolaj Vasiljevi Gogolj: Revizor Gi de Mopasan: Dva prijatelja (novela) Jakov Ignjatovi: Veiti mladoenja Milovan Glii: Glava eera Laza Lazarevi: Vetar Radoje Domanovi: Danga, Voa Stevan Sremac: Zona Zamfirova Branislav Nui: Narodni poslanik Simo Matavulj: Povareta, Bakonja fra-Brne (odlomak, Izbor) Vojislav Ili: Sivo, sumorno nebo, Jutro na Hisaru, Zaputeni istonik Silvije Strahimir Kranjevi: Mojsije IV. LEKTIRA (10) Lav Nikolajevi Tolstoj: Ana Karenjina ili Rat i mir Ivo Andri: Most na epi i druge pripovetke Dragoslav Mihailovi: Kad su cvetale tikve Milutin Milankovi: Kroz vasionu i vekove V. KNJIEVNOTEORIJSKI POJMOVI Na navedenim delima ponavljaju se, proiruju, usvajaju i sistematizuju osnovni knjievnoteorijski pojmovi. Lirska poezija (osobenosti knjievnog roda); lirska pesma; kompoziciona struktura lirske pesme; pesnika slika; knjievnoumetniki (pesniki) jezik: slikovnost (konkretnost), emocionalnost, simbolinost, preobraaj znaenja, ritminost i harmoninost; versifikacija; sistemi versifikacije; trohej, jamb, daktil; stih; strofa; rima. Realistika pripovetka i roman. Romantino, realistino, humoristino, satirino, groteskno. Sredstva umetnikog izraavanja (stilske figure): metafora, personifikacija, alegorija, ironija, sarkazam, asindet, polisindet, anafora, epifora, simploha, onomatopeja, aliteracija, asonanca, igra reima. Pismo, autobiografija, sonet, sonetni venac. Lirsko-epska poezija (balada, romansa, poema). B. JEZIK (30) I. KNJIEVNI JEZIK Poetak standardizacije knjievnog jezika i pravopisa kod Srba i kod Hrvata (prva polovina XIX veka). Razvoj srpskog knjievnog jezika u drugoj polovini XIX veka i u XX veku (povezivanje sa nastavom knjievnosti). Osnovni principi srpske knjievne norme. Ekavski i ijekavski izgovor. irilica i latinica. Knjievno-jezike varijante. Funkcionalni stilovi srpskog knjievnog jezika. Osnovni principi jezike kulture. Prirunici za negovanje jezike kulture (i nain njihovog korienja). Jezika situacija u Srbiji. Principi jezike ravnopravnosti. Jezika tolerancija. II. MORFOLOGIJA (U UEM SMISLU) Vrste rei. Promenljive i nepromenljive rei. Morfoloke i klasifikacione kategorije rei. Imenice. Imenike kategorije (pade i broj; rod). Vrste imenica. Osnovno o deklinaciji imenica. Pridevi. Pridevske kategorije (rod, broj, pade, vid, stepen poreenja). Vrste prideva. Osnovne karakteristike deklinacije i komparacije prideva. Zamenice. Imenike zamenice: line zamenice; neline imenike zamenice (zamenice ko, to itd.). Pridevske zamenice. Osnovno o promeni zamenica. Brojevi: glavni i redni brojevi. Vrste glavnih brojeva: osnovni brojevi, zbirni brojevi, brojne imenice pa -ica (dvojica, trojica itd.), brojni pridevi (jedni, -e, -a, dvoji, -e, -a, itd.). Glagoli. Neprelazni, prelazni i povratni glagoli. Podela glagola po vidu. Morfoloke glagolske kategorije: vreme i nain; lice i broj (i rod - kod oblika koji razlikuju m., . i s. rod); stanje (aktiv i pasiv); potvrdnost/odrinost. Osnovno o konjugaciji (glagolske osnove, glagolske vrste, lini i nelini oblici, oblici pasiva). Prilozi. Vrste priloga. Pomone rei: predlozi, veznici i rece. Uzvici. III. PRAVOPIS Sastavljeno i rastavljeno pisanje rei. Pravopisni znaci. Skraenice. Rastavljanje rei na kraju retka. V. KULTURA IZRAAVANJA (27) I. USMENO IZRAAVANJE Prianje dogaaja i doivljaja (prikazivanje oseanja). Opisivanje bia, predmeta, radnji, pojava (tano, verno, saeto). Samostalno izlaganje u funkciji interpretacije knjievnog teksta. Uoavanje jezikih postupaka i stilogenih mesta knjievnog teksta (itanjem i obrazlaganjem). Dijalog u funkciji obrade teksta. Izraajno kazivanje napamet nauenih lirskih pesama i kraih monolokih tekstova. Dosledno usvajanje ortoepske norme i usvajanje vetine govorenja. Stilske vebe. Funkcionalni stilovi: nauni. II. PISMENO IZRAAVANJE Pravopisne vebe: pisanje brojeva i odrinih oblika glagola. Pisanje skraenica. Pismeni sastavi: Izrada plana pismenog sastava, usavravanje teksta; pisanje poboljane verzije pismenog sastava (unoenja novih podataka, otklanjanje beznaajnih pojedinosti). etiri kolska pismena zadatka. III razred gimnazija drutveno-jezikog smera (5 asova nedeljno, 180 asova godinje) SADRAJI PROGRAMA A. KNJIEVNOST (110) I. MODERNA (45) Moderna u evropskoj i srpskoj knjievnosti. Poetika moderne (impresionizam i simbolizam). arl Bodler: Veze, Albatros Artur Rembo: Ofelija Stefan Malarme: Labud Pol Verlen: Meseina Anton Pavlovi ehov: Ujka Vanja Bogdan Popovi: Antologija novije srpske lirike (Predgovor) Aleksa anti: Moja otadbina, Pretprazniko vee, Vee na kolju Jovan Dui: Zalazak sunca, Suncokreti, Jablanovi Milan Raki: Jasika, Iskrena pesma, Dolap, Naslee Vladislav Petkovi Dis: Tamnica, Moda spava, Nirvana Sima Pandurovi: Svetkovina, Rodna gruda Antun Gustav Mato: Jesenje vee, Notturno Borisav Stankovi: U noi, Kotana, Neista krv Jovan Skerli: O Kotani Petar Koi: Mraajski proto, Jazavac pred sudom Ivan Cankar: Kralj Betajnove II. MEURATNA I RATNA KNJIEVNOST (45) Evropska knjievnost u prvim decenijama XX veka (pojam osobenosti i znaaj); manifesti futurizma, ekspresionizma i nadrealizma; knjievni pokreti i struje u srpskoj knjievnosti izmeu dva rata (ekspresionizam, nadrealizam, socijalna knjievnost). Ratna knjievnost. Vladimir Majakovski: Oblak u pantalonama Federiko Garsija Lorka: Romansa mesearka Rabindrant Tagora: Gradinar Milutin Boji: Plava grobnica Duan Vasiljev: ovek peva posle rata Milo Crnjanski: Sumatra, Strailovo, Seobe I deo Ivo Andri: Ex pontoMomilo Nastasijevi: Tuga u kamenu Tin Ujevi: Svakidanja jadikovka, Kolajna (izbor) Isak Samokovlija: Rafina avlija Veljko Petrovi: Salaar Rastko Petrovi: Ljudi govore Isidora Sekuli: Hronika palanakog groblja (Gospa Nola) Miroslav Krlea: Gospoda Glembajevi Dobria Cesari: Oblak, Povratak Oskar Davio: Hana (izbor) Ivan Goran Kovai: Jama III. LEKTIRA (20) Izbor iz lirike evropske moderne: (Rilke, A. Blok, Apoliner). Izbor iz meuratne poezije (D. Maksimovi, R. Petrovi, M. Dedinac, R. Drainac, S. Vinaver) Franc Kafka: Proces Ernest Hemingvej: Starac i more Ivo Andri: Na Drini uprija Mihail A. olohov: Tihi Don (izbor) IV. KNJIEVNOTEORIJSKI POJMOVI Na navedenim delima ponavljaju se, proiruju, usvajaju i sistematizuju osnovni knjievnoteorijski pojmovi. Lirika. Moderna lirska pesma (struktura). Pesma u prozi. Stih: jedanaesterac, dvanaesterac, slobodan stih. Sredstva knjievnoumetnikog izraavanja (stilske figure), metonimija, sinegdoha, paradoks, aluzija, apostrofa, retorsko pitanje, inverzija, elipsa, refren. Epika. Oblici umetnikog izraavanja: prianje (naracija), opisivanje (deskripcija), dijalog, monolog, unutranji monolog, doivljeni govor, piev komentar: kazivanje u prvom, drugom i treem licu. Drama: Drama u uem smislu (osobine): moderna drama (psiholoka, simbolistika, impresionistika); dramska situacija; scenski jezik (vizuelni i akustini scenski znakovi); publika, glumac, gluma, reija, lektor, scenograf. B. JEZIK (35) I. TVORBA REI Osnovni pojmovi o izvoenju (derivaciji) rei. Vaniji modeli za izvoenje imenica, prideva i glagola. Osnovni pojmovi o tvorbi sloenica. Polusloenice. Pravopisna reenja. II. LEKSIKOLOGIJA (SA ELEMENTIMA TERMINOLOGIJE I FRAZEOLOGIJE) Znaenjski (semantiki) i formalni odnosi meu leksemama: sinonimija; antonimija; polisemija i homonimija; metaforina i metonimijska znaenja. Stilska vrednost leksema: leksika i funkcionalni stilovi; poetska leksika, varijantska leksika, dijalektizmi i regionalizmi; arhaizmi i istorizmi; neologizmi; argonizmi; vulgarizmi (povezati sa upotrebom renika). Rei iz stranih jezika i kalkovi (doslovne prevedenice) i odnos prema njima. Renici stranih rei. Razumevanje najvanijih prefiksa (i prefiksoida) i sufiksa (i sufiksoida) poreklom iz klasinih jezika. Osnovni pojmovi o terminologiji i terminima. Terminoloki renici. Osnovni pojmovi o frazeologiji i frazeolokim jedinicama. Stilska vrednost frazeolokih jedinica. Kliei i pomodni izrazi. III. SINTAKSA Reenice u irem smislu (komunikativne reenice) i reenice u uem smislu (predikatske reenice). Rei (lekseme i morfosintaksike rei). Identifikovanje morfosintaksikih rei. Pune rei (imenike, pridevske i priloke rei i glagoli) i pomone rei (predlozi, veznici i rece). Sintagma. Vrste sintagmi (imenike, pridevske, priloke glagolske sintagme). Osnovne konstrukcije (i njihovi modeli) predikatske reenice: subjekatsko-predikatska konstrukcija, rekcijske konstrukcije (s pravim i nepravim objektom), kopulativne konstrukcije (s imenskim i prilokim predikativom), konstrukcije sa semikopulativnim glagolima (dopunskim predikativima). Priloke odredbe. Bezline reenice. Reenice s logikim (semantikim) subjektom. Reenice s pasivnom konstrukcijom. Reenice s bezlinom konstrukcijom. Imenike sintagme. Tipovi atributa. Apozitiv i apozicija. IV. PRAVOPIS Transkripcija rei iz stranih jezika (osnovni principi i primeri). V. KULTURA IZRAAVANJA (35) I. USMENO IZRAAVANJE Kazivanje i recitovanje napamet nauenih knjievno-umetnikih tekstova. Izvetavanje o drutvenim i kulturnim zbivanjima. Komentarisanje (sportskih takmienja, kulturnih manifestacija, drutvenih zbivanja). Stilistika. Funkcionalni stilovi: publicistiki. II. PISMENO IZRAAVANJE Stilistika. Leksika sinonimija i vieznanost rei, izbor rei (preciznost). Pojaavanje i ublaavanje iskaza; obino, ublaeno i uveano znaenje rei; prenesena znaenja rei (figurativna upotreba imenica, glagola i prideva). Pismene vebe: novinarska vest, lanak, izvetaj, intervju, komentar i dr. Prikaz knjievno-scenskog ili filmskog dela. Uvebavanje tehnike izrade pismenih sastava. Domai pismeni zadaci (itanje i analiza na asu). etiri pismena zadatka. IV razred gimnazija drutveno-jezikog smera (5 asova nedeljno, 160 asova godinje) SADRAJI PROGRAMA A. KNJIEVNOST (95) I. PROUAVANJE KNJIEVNOG DELA (35) Slojevita struktura knjievnoumetnikog dela Sloj zvuanja Sloj znaenja Sloj sveta dela (prikazanih predmeta) Sloj ideja Dinaminost strukture. Metodologija prouavanja knjievnosti Metodi: Pozitivistiki Psiholoki Fenomenoloki Strukturalistiki Teorija recepcije Pluralizam metoda i njihov suodnos. Smisao i zadaci prouavanja knjievnosti Stvaranje knjievnoumetnikog dela i prouavanje knjievnosti (stvaralaki, produktivni i teorijski odnosi prema knjievnosti). italac, pisac i knjievno delo. Knjievna kultura. Dela za obradu Desanka Maksimovi: Traim pomilovanje (izbor) Vasko Popa: Kaleni, Manasija, Kora (izbor) Branko Miljkovi: Vatra i nita (izbor) Branko opi: Bata sljezove boje (izbor) Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba Vilijam Fokner: Buka i bes Samjuel Beket: ekajui Godoa II. SAVREMENA KNJIEVNOST (40) Bitna obeleja i najznaajniji predstavnici evropske i srpske knjievnosti Alber Kami: Stranac Luis Borhes: ekanje (kratka pria) Stevan Raikovi: Septembar, Kamena uspavanka (izbor) Miodrag Pavlovi: Nauite pjesan, Rekvijem Vesna Parun: Ti koja ima nevinije ruke Blae Koneski: Vezilja Ivo Andri: Prokleta avlija Mea Selimovi: Dervi i smrt Mihajlo Lali: Lelejska gora Dobrica osi: Koreni, Vreme smrti Aleksandar Tima: Upotreba oveka Antonije Isakovi: Kroz granje nebo Danilo Ki: Enciklopedija mrtvih Ranko Marinkovi: Ruke (novela) Duan Kovaevi: Balkanski pijun III. LEKTIRA (20) Viljem ekspir: Hamlet Volfgang Gete: Faust Fjodor M. Dostojevski: Zloin i kazna ili Braa Karamazovi Milorad Pavi: Hazarski renik Izbor iz svetske lirike XX veka (Odn, Sezar, Prever, Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Brodski, Sengor, Sajfers). Izbor iz savremene srpske knjievnosti (B. Peki, M. Bekovi i dr.). Izbor knjievnih kritika i eseja (I. Sekuli, B. Mihajlovi, P Dadi, M. Pavlovi, N. Miloevi, S. Luki). IV. KNJIEVNOTEORIJSKI POJMOVI Na navedenim delima ponavljaju se, proiruju, usvajaju i sistematizuju osnovni knjievnoteorijski pojmovi. Lirika. Lirsko izraavanje: stvaralake mogunosti posredovanja jezika izmeu svesti i zbilje; asocijativno povezivanje raznorodnih pojmova; sugerisanje; podsticanje i upuivanje; itaoeva recepcija; jedinstvo zvukova, ritmova, znaenja i smisla. Epika: Strukturni inioci proznog knjievnoumetnikog dela; objektivno i subjektivno pripovedanje; fiktivni pripoveda; pomeranje pripovedaevog gledita; sveznajui pripoveda; tok svesti; umetniko vreme; umetniki prostor; naelo integracije. Tipovi romana: roman lika, prostora, stepenasti, prstenasti, paralelni; roman toka svesti; roman - esej; defabuliziran roman. Drama: Struktura i kompozicija drame; antidrama; antijunak. Drama i pozorite, radio, televizija, film. Putopis. Esej. Knjievna kritika. B. JEZIK (35) I. SINTAKSA Padeni sistem. - Pojam padenog sistema i predloko-padenih konstrukcija. Osnovne imenike, pridevske i priloke vrednosti padenih odnosno predloko-padenih konstrukcija. Padena sinonimija. Polivalentnost padea. Predloki izrazi. Kongruencija: definicija i osnovni pojmovi; gramatika i semantika kongruencija. Sistem zavisnih reenica. Obeleja zavisnih reenica. Tri osnovna tipa vrednosti zavisnih reenica (imenike, pridevske i priloke zavisne reenice). Glavne vrste zavisnih reenica: izrine (sa upravnim i neupravnim govorom), odnosne, mesne, vremenske, uzrone, uslovne, dopusne, namerne, poredbene i posledine. Vezniki izrazi. Sistem nezavisnih reenica. Opti pojmovi o vrstama nezavisnih reenica, njihovim obelejima i funkcijama. Obavetajne, upitne, zapovedne, eljne i uzvine reenice. Osnovni pojmovi o negaciji. Glagolski vid. Glavna vidska znaenja i nain njihovog obeleavanja. Glagolska vremena i glagolski naini - osnovni pojmovi. Vremenska i modalna znaenja linih glagolskih oblika prezenta, perfekta, krnjeg perfekta, aorista, imperfekta, pluskvamperfekta, futura, futura drugog, kondicionala (potencijala) i imperativa. Naporedne konstrukcije (koordinacija). Pojam naporednog odnosa. Obeleavanje naporednog odnosa. Glavni tipovi naporednih konstrukcija: sastavne, rastavne, suprotne, iskljune, zakljune i gradacione. Rasporeivanje sintaksikih jedinica (osnovni pojmovi). Informativna aktualizacija reenice i naini njenog obeleavanja (osnovni pojmovi). Komunikativna kohezija. Naini uspostavljanja veza meu delovima teksta. Specijalni tipovi nezavisnih reenica. (Evo autobusa! Poar! Stranog li vremena! i dr.). Pragmatika. Govorni inovi. Struktura razgovora i teksta. II. OPTI POJMOVI O JEZIKU Evolucija jezika: Razvoj jezika u ljudskoj vrsti, u drutvu i kod pojedinca. Nastanak i razvoj pisma. Jezik, kultura i drutvo: Jezik i druge drutvene kategorije. Viejezinost. Stavovi prema jeziku. Tipovi jezika: Jezici u svetu. Jezika srodnost. Jeziki tipovi i jezike univerzalije. III. PRAVOPIS Interpunkcija V. KULTURA IZRAAVANJA (30) I. USMENO IZRAAVANJE Retorika (pojam i vrste); istorijat i podela; razgovor, govor. Odnos izmeu govornika i auditorija. Vebe javnog govorenja pred auditorijom (upotreba podsetnika, improvizovano izlaganje; korienje mikrofona). II. PISMENO IZRAAVANJE Stilistika: funkcionalni stilovi: administrativno-poslovni (molba, alba, poslovno pismo). Oblici pismenog izraavanja: prikaz, osvrt, rasprava, knjievne paralele, esej (vebanja). Pravopis: interpunkcija (vebanja). Domai pismeni zadaci sloenijih zahteva (itanje i analiza na asu). etiri pismena zadatka godinje. II razred gimnazija prirodno-matematikog smera (3 asa nedeljno, 105 asova godinje) SADRAJI PROGRAMA A. KNJIEVNOST (75) I. PROSVETITELJSTVO (9) Prosvetiteljstvo - reformatorski pokret u Evropi: kult razuma, progresa, prirodnog prava, oseajnosti; verska tolerancija. Geopolitiki i duhovni okviri srpskog naroda (Velika seoba Srba). Izmeu srednjovekovnih i modernih pojava u knjievnosti (barokne tendencije, G. St. Venclovi, Z. Orfelin). Knjievnost epohe prosvetiteljstva sentimentalizam, klasicizam). Dositej Obradovi: Pismo Haralampiju; ivot i prikljuenija (I deo) Jovan Sterija Popovi: Tvrdica II. ROMANTIZAM (35) Romantizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, znaaj, glavni predstavnici). Poetika romantizma: odnos prema tradiciji i prosvetiteljstvu, odlike stila, anrova i motivsko-tematskih tendencija, razvoj lirike, drame tragedije i meovitih oblika. Poetika romantizma (V. Igo - "Predgovor Kromvelu" - odlomak) Dord Gordon Bajron: ajld Harold (odlomak) Aleksandar Sergejevi Pukin: Cigani, Evgenije Onjegin (odlomci) andor Petefi: Sloboda sveta Henrih Hajne: Lorelaj Vuk Stefanovi Karadi: reformator jezika i pravopisa (iz Predgovora Srpskom rjeniku); leksikograf (Srpski rjenik), sakuplja narodnih umotvorina (O podjeli i postanju narodnih pjesama); knjievni kritiar i polemiar (Kritika na roman "Ljubomir u Jelisiumu"); pisac - istoriar, biograf (itije Ajduk-Veljka Petrovia). Petar Petrovi Njego: Gorski vijenac Branko Radievi: Kad mlidija umreti, aki rastanak ura Jaki: Orao, Vee, Pono Jovan Jovanovi Zmaj: ulii, ulii uveoci, Jututunska narodna himna Laza Kosti: Meu javom i med snom, Santa Maria della Salute Ivan Maurani: Smrt Smail-age engia France Preern: Sonetni venac III. REALIZAM (25) Realizam u Evropi i kod nas (pojam, osobenosti, znaaj, glavni predstavnici). Poetika realizma: odnos prema stvarnosti, oslonac na pozitivistiku sliku sveta, dominacija proze, obeleje knjievnog lika (motivisanost, tipinost, individualnost) i realistikog stila. Realizam u Evropi - poetika realizma (Balzak: Predgovor Ljudskoj komediji - odlomak). Poetika realizma u srpskoj knjievnosti (Svetozar Markovi: Pevanje i miljenje - odlomak) Onore de Balzak: ia Gorio Nikolaj Vasiljevi Gogolj: Revizor Gi de Mopasan: Dva prijatelja (novela) Jakov Ignjatovi: Veiti mladoenja Milovan Glii: Glava eera Laza Lazarevi: Vetar Radoje Domanovi: Danga Stevan Sremac: Zona Zamfirova Branislav Nui: Narodni poslanik Simo Matavulj: Povareta Vojislav Ili: Sivo, sumorno nebo, Tibulo Silvije Strahimir Kranjevi: Mojsije IV. LEKTIRA (6) Lav Nikolajevi Tolstoj: Ana Karenjina ili Rat i mir Ivo Andri: Most na epi i druge pripovetke Dragoslav Mihailovi: Kad su cvetale tikve Milutin Milankovi: Kroz vasionu i vekove V. KNJIEVNOTEORIJSKI POJMOVI Na navedenim delima ponavljaju se, proiruju, usvajaju i sistematizuju osnovni knjievnoteorijski pojmovi. Lirska poezija (osobenosti knjievnog roda); lirska pesma; kompoziciona struktura lirske pesme; pesnika slika; knjievnoumetniki (pesniki) jezik: slikovnost (konkretnost), emocionalnost, simbolinost, preobraaj znaenja, ritminost i harmoninost; versifikacija; sistemi versifikacije; trohej, jamb, daktil; stih; strofa; rima. Realistika pripovetka i roman. Romantino, realistino, humoristino, satirino, groteskno. Sredstva umetnikog izraavanja (stilske figure): metafora, personifikacija, alegorija, ironija, sarkazam, asindet, polisindet, anafora, epifora, simploha, onomatopeja, aliteracija, asonanca, igra reima. Pismo, autobiografija, sonet, sonetni venac. Lirsko-epska poezija (balada, romansa, poema). B. JEZIK (24) I. KNJIEVNI JEZIK Standardizacija (postanak i razvoj) knjievnog jezika i pravopisa (XIX i XX vek). Knjievno-jezike varijante. Funkcionalni stilovi. Osnovni principi jezike kulture. Prirunici za negovanje jezike kulture (i nain njihovog korienja). Jezika situacija u Srbiji. Principi jezike ravnopravnosti. Jezika tolerancija. II. MORFOLOGIJA (U UEM SMISLU) Vrste rei. Promenljive i nepromenljive rei. Imenice. Imenike kategorije (pade i broj; rod). Vrste imenica. Osnovno o deklinaciji imenica. Pridevi. Pridevske kategorije (rod, broj, pade, vid, stepen poreenja). Vrste prideva. Osnovne karakteristike deklinacije i komparacije prideva. Zamenice. Imenike zamenice: line zamenice; neline imenike zamenice (zamenice ko, to itd.). Pridevske zamenice. Osnovno o promeni zamenica. Brojevi: glavni i redni brojevi. Vrste glavnih brojeva: osnovni brojevi, zbirni brojevi, brojne imenice na -ica (dvojica, trojica itd.), brojni pridevi (jedni, -e, -a, dvoji, -e, -a, itd.). Glagoli. Neprelazni, prelazni i povratni glagoli. Podela glagola po vidu. Morfoloke glagolske kategorije: vreme i nain; lice i broj (i rod - kod oblika koji razlikuju m., . i s. rod); stanje (aktiv i pasiv); potvrdnost/odrinost. Osnovno o konjugaciji (glagolske osnove, glagolske vrste, lini i nelini oblici, oblici pasiva). Prilozi. Vrste priloga. Pomone rei: predlozi, veznici i rece. Uzvici. III. PRAVOPIS Sastavljeno i rastavljeno pisanje rei. Pravopisni znaci. Skraenice. Rastavljanje rei na kraju retka. V. KULTURA IZRAAVANJA (12) I. USMENO IZRAAVANJE Prianje dogaaja i doivljaja (prikazivanje oseanja). Opisivanje bia, predmeta, radnji, pojava (tano, verno, saeto). Samostalno izlaganje u funkciji interpretacije knjievnog teksta. Uoavanje jezikih postupaka i stilogenih mesta knjievnog teksta (itanjem i obrazlaganjem). Dijalog u funkciji obrade teksta. Izraajno kazivanje napamet nauenih lirskih pesama i kraih monolokih tekstova. Dosledno usvajanje ortoepske norme i usvajanje vetine govorenja. Stilske vebe. Funkcionalni stilovi: nauni. II. PISMENO IZRAAVANJE Pravopisne vebe: pisanje brojeva i odrinih oblika glagola. Pisanje skraenica. Pismeni sastavi: Izrada plana pismenog sastava, usavravanje teksta; pisanje poboljane verzije pismenog sastava (unoenja novih podataka, otklanjanje beznaajnih pojedinosti). etiri kolska pismena zadatka. III razred gimnazija prirodno-matematikog smera (3 asa nedeljno, 108 asova godinje) SADRAJI PROGRAMA A. KNJIEVNOST (69) I. MODERNA (29) Moderna u evropskoj i srpskoj knjievnosti. Poetika moderne (impresionizam i simbolizam). arl Bodler: Albatros Anton ehov: Ujka Vanja Bogdan Popovi: Antologija novije srpske lirike Aleksa anti: Pretprazniko vee, Vee na kolju Jovan Dui: Zalazak sunca, Jablanovi Milan Raki: Iskrena pesma, Dolap Vladislav Petkovi Dis: Tamnica, Moda spava Sima Pandurovi: Svetkovina Antun Gustav Mato: Jesenje vee Bora Stankovi: Kotana, Neista krv Jovan Skerli: O Kotani Petar Koi: Mraajski proto Ivan Cankar: Kralj Betajnove II. MEURATNA I RATNA KNJIEVNOST (30) Evropska knjievnost u prvim decenijama XX veka (pojam osobenosti i znaaj); manifesti futurizma, ekspresionizma i nadrealizma; knjievni pokreti i struje u srpskoj knjievnosti izmeu dva rata (ekspresionizam, nadrealizam, socijalna knjievnost). Ratna knjievnost. Vladimir Majakovski: Oblak u pantalonama Federiko Garsija Lorka: Romansa mesearka Rabindranat Tagora: Gradinar Milutin Boji: Plava grobnica Duan Vasiljev: ovek peva posle rata Milo Crnjanski: Sumatra, Seobe I deo Ivo Andri: Ex pontoMomilo Nastasijevi: Tuga u kamenu Tin Ujevi: Svakidanja jadikovka Isak Samokovlija: Rafina avlija Veljko Petrovi: Salaar Rastko Petrovi: Ljudi govore Isidora Sekuli: Gospa Nola Miroslav Krlea: Gospoda Glembajevi Dobria Cesari: Oblak Oskar Davio: Hana (I pesma) Ivan Goran Kovai: Jama III. LEKTIRA (10) Izbor iz lirike evropske moderne: (Rilke, A. Blok, Apoliner). Izbor iz meuratne poezije (D. Maksimovi, R. Petrovi). Ernest Hemingvej: Starac i more Ivo Andri: Na Drini uprija Mihail A. olohov: Tihi Don (odlomci) IV. KNJIEVNOTEORIJSKI POJMOVI Na navedenim delima ponavljaju se, proiruju, usvajaju i sistematizuju osnovni knjievnoteorijski pojmovi. Lirika. Moderna lirska pesma (struktura). Pesma u prozi. Stih: jedanaesterac, dvanaesterac, slobodan stih. Sredstva knjievnoumetnikog izraavanja (stilske figure), metonimija, sinegdoha, paradoks, aluzija, apostrofa, retorsko pitanje, inverzija, elipsa, refren. Epika. Oblici umetnikog izraavanja: prianje (naracija), opisivanje (deskripcija), dijalog, monolog, unutranji monolog, doivljeni govor, piev komentar; kazivanje u prvom, drugom i treem licu. Drama: Drama u uem smislu (osobine): moderna drama (psiholoka, simbolistika, impresionistika); dramska situacija; scenski jezik (vizuelni i akustini scenski znakovi); publika, glumac, gluma, reija, lektor, scenograf. B. JEZIK (25) I. TVORBA REI Osnovni pojmovi o izvoenju (derivaciji) rei. Vaniji modeli za izvoenje imenica, prideva i glagola. Osnovni pojmovi o tvorbi sloenica. Polusloenice. Pravopisna reenja. II. LEKSIKOLOGIJA (SA ELEMENTIMA TERMINOLOGIJE I FRAZEOLOGIJE) Znaenjski (semantiki) i formalni odnosi meu leksemama: sinonimija; antonimija; polisemija i homonimija; metaforina i metonimijska znaenja. Stilska vrednost leksema: leksika i funkcionalni stilovi; poetska leksika, varijantska leksika, dijalektizmi i regionalizmi; arhaizmi i istorizmi; neologizmi; argonizmi; vulgarizmi (povezati sa upotrebom renika). Rei iz stranih jezika i kalkovi (doslovne prevedenice), odnos prema njima. Renici stranih rei. Razumevanje najvanijih prefiksa (i prefiksoida) i sufiksa (i sufiksoida) poreklom iz klasinih jezika. Osnovni pojmovi o terminologiji i terminima. Terminoloki renici. Osnovni pojmovi o frazeologiji i frazeolokim jedinicama. Stilska vrednost frazeolokih jedinica. Kliei i pomodni izrazi. III. SINTAKSA Sintaksike jedinice; reenice u irem smislu (komunikativne reenice) i reenice u uem smislu (predikatske reenice); rei (lekseme i morfosintaksike rei); sintagme (imenike, pridevske, priloke i glagolske). Osnovne konstrukcije (i njihovi modeli) predikatske reenice: subjektivno-predikatska konstrukcija, rekcijske konstrukcije (s pravim i nepravim objektom), kopulativne semikatulativne konstrukcije (s imenskim i dopunskim predikativom). Priloke odredbe. Bezline reenice. Imenike sintagme. Tipovi atributa. Apozitiv i apozicija. IV. PRAVOPIS Transkripcija rei iz stranih jezika (osnovni principi i primeri). V. KULTURA IZRAAVANJA (19) I. USMENO IZRAAVANJE Kazivanje i recitovanje napamet nauenih knjievnoumetnikih tekstova. Stilistika. Funkcionalni stilovi: publicistiki. II. PISMENO IZRAAVANJE Stilistika. Leksika sinonimija i vieznanost rei, izbor rei (preciznost). Pojaavanje i ublaavanje iskaza; obino, ublaeno i uveano znaenje rei; prenesena znaenja rei (figurativna upotreba imenica, glagola i prideva). Pismene vebe: novinarska vest, lanak, izvetaj, intervju, komentar i dr. Prikaz knjievno-scenskog ili filmskog dela. Uvebavanje tehnike izrade pismenih sastava. Domai pismeni zadaci (itanje i analiza na asu). etiri pismena zadatka. IV razred gimnazija prirodno-matematikog smera (4 asa nedeljno, 128 asova godinje) SADRAJI PROGRAMA A. KNJIEVNOST (80) I. PROUAVANJE KNJIEVNOG DELA (26) Slojevita struktura knjievnoumetnikog dela Sloj zvuanja Sloj znaenja Sloj sveta dela (predmetnosti) Sloj ideja Dinaminost strukture. Metodologija prouavanja knjievnosti Metodi: Pozitivistiki Psiholoki Fenomenoloki Strukturalistiki Teorija recepcije Pluralizam metoda i njihov suodnos. Smisao i zadaci prouavanja knjievnosti Stvaranje knjievnoumetnikog dela i prouavanje knjievnosti (stvaralaki, produktivni i teorijski odnosi prema knjievnoj umetnosti). italac, pisac i knjievno delo. Knjievna kultura. Knjievna kultura Dela za obradu Desanka Maksimovi: Traim pomilovanje (izbor) Vasko Popa: Kaleni, Kora (izbor) Branko Miljkovi: Vatra i nita (izbor) Branko opi: Bata sljezove boje Vladan Desnica: Proljea Ivana Galeba Samjuel Beket: ekajui Godoa II. SAVREMENA KNJIEVNOST (34) Bitna obeleja i najznaajniji predstavnici evropske i srpske knjievnosti Alber Kami: Stranac Luis Borhes: ekanje (kratka pria) Stevan Raikovi: Septembar, Kamena uspavanka (izbor) Miodrag Pavlovi: Rekvijem Vesna Parun: Ti koja ima nevinije ruke Blao Koneski: Vezilja Ivo Andri: Prokleta avlija Mea Selimovi: Dervi i smrt Mihajlo Lali: Lelejska gora Dobrica osi: Koreni, Vreme smrti Antonije Isakovi: Kroz granje nebo Aleksandar Tima: Upotreba oveka Ranko Marinkovi: Ruke (novela) Danilo Ki: Enciklopedija mrtvih Duan Kovaevi: Balkanski pijun III. LEKTIRA (20) Viljem ekspir: Hamlet Volfgang Gete: Faust Fjodor M. Dostojevski: Zloin i kazna ili Braa Karamazovi Mihail Bulgakov: Majstor i Margarita Milorad Pavi: Hazarski renik Izbor iz svetske lirike XX veka (Odn, Sezar, Prever, Pasternak, Ahmatova, Cvetajeva, Brodski, Sengor, Sajfers). Izbor iz savremene srpske knjievnosti (B. Peki, M. Bekovi i dr.). Izbor knjievnih kritika i eseja (I. Sekuli, B. Mihajlovi, P. Dadi, M. Pavlovi, N. Miloevi, S. Luki). IV. KNJIEVNOTEORIJSKI POJMOVI Na navedenim delima ponavljaju se, proiruju, usvajaju i sistematizuju osnovni knjievnoteorijski pojmovi. Lirika. Lirsko izraavanje: stvaralake mogunosti posredovanja jezika izmeu svesti i zbilje; asocijativno povezivanje raznorodnih pojmova; sugerisanje, podsticanje i upuivanje; itaoeva recepcija; jedinstvo zvukova, ritmova, znaenja i smisla. Epika: Strukturni inioci proznog knjievnoumetnikog dela; objektivno i subjektivno pripovedanje; fiktivni pripoveda; pomeranje pripovedaevog gledita; sveznajui pripoveda; tok svesti; umetniko vreme; umetniki prostor; naelo integracije. Tipovi romana: roman lika, prostora, stepenasti, prstenasti, paralelni; roman toka svesti; roman - esej; defabuliziran roman. Drama: Struktura i kompozicija drame; antidrama; antijunak. Drama i pozorite, radio, televizija, film. Putopis. Esej. Knjievna kritika. B. JEZIK (30) I. SINTAKSA Padeni sistem. - Pojam padenog sistema i predloko-padenih konstrukcija. Osnovne imenike, pridevske i priloke vrednosti padenih odnosno predloko-padenih konstrukcija. Padena sinonimija. Polivalentnost padea. Predloki izrazi. Kongruencija: definicija i osnovni pojmovi; gramatika i semantika kongruencija. Sistem zavisnih reenica. Obeleja zavisnih reenica. Tri osnovna tipa vrednosti zavisnih reenica (imenike, pridevske i priloke zavisne reenice). Glavne vrste zavisnih reenica: izrine (sa upravnim i neupravnim govorom), odnosne, mesne, vremenske, uzrone, uslovne, dopusne, namerne, poredbene i posledine. Vezniki izrazi. Sistem nezavisnih reenica. Opti pojmovi o vrstama nezavisnih reenica, njihovim obelejima i funkcijama. Obavetajne, upitne, zapovedne, eljne i uzvine reenice. Osnovni pojmovi o negaciji. Glagolski vid. Glavna vidska znaenja i nain njihovog obeleavanja. Glagolska vremena i glagolski naini - osnovni pojmovi. Vremenska i modalna znaenja linih glagolskih oblika: prezenta, perfekta, krnjeg perfekta, aorista, imperfekta, pluskvamperfekta, futura, futura drugog, kondicionala (potencijala) i imperativa. Naporedne konstrukcije (koordinacija). Pojam naporednog odnosa. Obeleavanje naporednog odnosa. Glavni tipovi naporednih konstrukcija: sastavne, rastavne, suprotne, iskljune, zakljune i gradacione. Rasporeivanje sintaksikih jedinica (osnovni pojmovi). Informativna aktualizacija reenice i naini njenog obeleavanja (osnovni pojmovi). Komunikativna kohezija. Naini uspostavljanja veza meu delovima teksta. Specijalni tipovi nezavisnih reenica. (Evo autobusa! Poar! Stranog li vremena! i dr.). Pragmatika. Govorni inovi. Struktura razgovora i teksta. II. OPTI POJMOVI O JEZIKU Evolucija jezika: Razvoj jezika u ljudskoj vrsti, u drutvu i kod pojedinca. Nastanak i razvoj pisma. Jezik, kultura i drutvo: Jezik i druge drutvene kategorije. Viejezinost. Stavovi prema jeziku. Tipovi jezika: Jezici u svetu. Jezika srodnost. Jeziki tipovi i jezike univerzalije. III. PRAVOPIS Interpunkcija V. KULTURA IZRAAVANJA (18) I. USMENO IZRAAVANJE Retorika (pojam i vrste); istorijat i podela; razgovor, govor. Odnos izmeu govornika i auditorija. Vebe javnog govorenja pred auditorijom (upotreba podsetnika, improvizovano izlaganje; korienje mikrofona). II. PISMENO IZRAAVANJE Stilistika: funkcionalni stilovi: administrativno-poslovni (molba, alba, poslovno pismo). Oblici pismenog izraavanja: prikaz, osvrt, rasprava, knjievne paralele, esej (vebanja). Pravopis: interpunkcija (vebanja). Domai pismeni zadaci sloenijih zahteva (itanje i analiza na asu). etiri pismena zadatka godinje. NAIN OSTVARIVANJA PROGRAMA UVODNA OBJANJENJA Program srpskog jezika i knjievnosti namenjen je etvorogodinjem obrazovanju i vaspitanju u gimnazijama oba tipa: gimnaziji opteg tipa i gimnaziji sa dva smera: drutveno-jeziki i prirodno-matematiki. Obavezni godinji fond asova ovog predmeta utvren je planom obrazovno-vaspitnog rada za obe gimnazije: gimnazija opteg tipa: I - 148 godinje; II - 140 godinje; III - 144 godinje; IV - 128 godinje; gimnazija sa dva smera: drutveno-jeziki: 1 - 148 godinje; II - 140 godinje; III - 180 godinje; IV - 160 godinje, prirodno-matematiki: I - 148 godinje; II - 105 godinje; III - 108 godinje; IV - 128 godinje. Program sadri: cilj i zadatke, sadraj (po razredima) u okviru triju programsko-tematskih podruja (knjievnost, jezik i kultura izraavanja). Zavisno od razreda i sadraja, godinji fond asova nastave ovog predmeta rasporeen je tako da je za podruje knjievnost predvieno oko 60 odsto, a za druga dva, jezik i kultura izraavanja, oko 40 odsto asova. Za svako podruje iskazan je ukupan broj asova. U okviru tog fonda planirani sadraji se obrauju na 70 odsto asova a ostalih 30 odsto asova predvieno je za ponavljanje, utvrivanje, vebanje i sistematizovanje sadraja programa. Svi sadraji rasporeeni su po razredima, podrujima, oblastima i temama uz primenu naela postupnosti, korelacije, integracije i primerenosti uzrastu. Sadraji knjievnosti konkretizovani su po razredima, segmentima, a obuhvataju knjievnoteorijsko i knjievnoistorijsko prouavanje knjievnoumetnikih dela prikazanih u anrovskom redosledu. Podruje jezik obuhvata izuavanje jezika kao sistema a ugraeni su i elementi opte lingvistike i pravopisa. Podruje kultura izraavanja obuhvata oblike, vrste i zahteve u oblasti usmenog i pismenog izraavanja (po razredima). U ovoj oblasti planirane su govorne i pismene vebe, domai zadaci i pismeni zadaci (godinje), koje treba raditi, naizmenino, irilicom i latinicom. Radi to uspenije realizacije mnogih sadraja i ispunjenja zahteva neophodna je i stalna saradnja nastavnika srpskog jezika i knjievnosti s nastavnicima drugih predmeta, strunim saradnicima (kolskim bibliotekarom - medijatekarom, pedagogom, psihologom) i organima (strunim veima), roditeljima uenika, lokalnom zajednicom i prosvetnopedagokim slubama i drugim strunim institucijama; takoe je korisna saradnja nastavnika sa odreenim institucijama (narodnom bibliotekom, domom kulture, bioskopom, medijima). Kvalitet i trajnost znanja, umenja, vetina i stavova uenika umnogome zavise od principa, oblika, metoda i sredstava koji se koriste u obrazovno-vaspitnom procesu. Zbog toga savremena nastava srpskog jezika i knjievnosti pretpostavlja ostvarivanje bitnih zadataka i sadraja programa uz pojaanu misaonu aktivnost uenika (subjekata u nastavi), potovanja i uvaavanja didaktikih principa (posebno: svesne aktivnosti uenika, naunosti, primerenosti, postupnosti, sistematinosti i oiglednosti), kao i adekvatnu primenu onih nastavnih oblika, metoda, postupaka i sredstava iju su vrednost utvrdile i potvrdile savremena praksa i metodika nastave srpskog jezika i knjievnosti (pre svega: razni vidovi organizacije rada i korienje komunikativnih, logikih i strunih (specijalnih) metoda primerenih sadrajima obrade i mogunostima uenika). Izbor odreenih nastavnih oblika, metoda, postupaka i sredstava uslovljen je, pre svega, nastavnim sadrajima i ciljevima (obrazovnim, vaspitnim i funkcionalnim), koje treba ostvariti na jednom asu srpskog jezika i knjievnosti. Redovna nastava srpskog jezika i knjievnosti izvodi se u specijalizovanim uionicama i kabinetima za ovaj predmet, koji treba da budu opremljeni u skladu sa normativima za gimnazije. Delimino, ona se organizuje i u drugim kolskim prostorijama (biblioteci - medijateci, itaonici, audiovizuelnoj sali i sl.). U nastavi srpskog jezika i knjievnosti koriste se udbenici i prirunici (koje je odobrio Nacionalni prosvetni savet Republike Srbije) i biblioteko-informacijska i informatika graa, znaajna za ostvarivanje zadataka i sadraja programa ovog predmeta, odnosno za sistematsko osposobljavanje uenika za samostalno korienje raznih izvora saznanja u nastavi i van nje. A. KNJIEVNOST Ovo programsko-tematsko podruje obuhvata najznaajnija dela iz srpske i svetske knjievnosti, koja su rasporeena u knjievnoistorijskom kontinuitetu od starog veka do danas. Od istorijskog kontinuiteta odstupa se samo u poglavlju uvod u prouavanje knjievnog dela u I razredu i prouavanje knjievnog dela u IV razredu. Program I razreda poinje uvodom u prouavanje knjievnog dela (knjievnoteorijski pristup) kako bi se izbeglo naglo prelaenje sa tematskog prouavanja, karakteristinog za nastavu ovog predmeta u osnovnoj koli, na prouavanje istorije knjievnosti, tj. izuavanje knjievnoumetnikih dela u istorijskom kontekstu, kako je koncipirano u ovom programu za gimnaziju. Pored toga, preimustvo ovakvog pristupa je i to to e nastavnik stei uvid u knjievnoteorijska znanja koja su uenici poneli iz osnovne kole. Ta znanja e se sistematizovati, proiriti i produbiti, ime e se ostvariti bolji put za sloeniji i studiozniji pristup knjievnim delima kakav zahteva program knjievnosti za gimnaziju. Nastavnik srpskog jezika i knjievnosti u gimnaziji treba da poe od pretpostavke da je uenik u osnovnoj koli stekao osnovna znanja iz: - teorije knjievnosti: tema, motiv, fabula, lik, karakter; struktura proznog knjievnog dela; knjievni rodovi i vrste, osnovna jezikostilska izraajna sredstva; usmena i pisana knjievnost; struktura lirske pesme: stih, strofa, rima, ritam; struktura dramskog dela: dijalog, monolog, dramska vrsta, drama i pozorite, film, radio-drama, televizijska drama; - osnova scenske i filmske kulture: slika, re, zvuk, filmska muzika, situacija, radnja, junaci filma, elementi filmskog izraza, filmske vrste, od sinopsisa do scenarija; film, televizija, knjievnost (slinost i razlike). Ova znanja omoguavaju ueniku da program predvien za gimnazije proiruju i produbljuju i da aktivno uestvuje u prouavanju knjievnog dela. Prouavanju knjievnog dela dato je, takoe, posebno mesto u IV razredu gimnazije, kada su uenici zreliji i sposobniji za upoznavanje sa metodologijom nauke o knjievnosti. Interpretativno-analitiki metodiki sistem je dominantan vid nastave knjievnosti u gimnaziji i njega treba dosledno primenjivati prilikom upoznavanja uenika sa izabranim knjievnim delima koja su predviena programom. Ne bi trebalo oekivati da se sva programom predviena dela obrauju na nivou interpretacije kao najpotpunijeg analitiko-sintetikog pristupa knjievnom delu. Nastavnik treba da proceni na kojim e delima primeniti interpretaciju, a na kojim osvrt, odnosno prikaz. Ovakav program knjievnosti povremeno zahteva i primenu eksplikativnog metodikog sistema kada se mora uti nastavnikova re, i to, najee, izlaganje sadraja o epohama, kao i u svim drugim situacijama u kojima nastavnik ne moe raunati na uenikova predznanja (na primer: osnovne informacije o poecima pismenosti i knjievnosti). Nastavnik knjievnosti ne sme zaboraviti da je njegov govor model pravilnog, istog i bogatog jezika kakvom treba da tee njegovi uenici. B. JEZIK Program nastave jezika u gimnaziji koncipiran je tako da omogui uenicima sticanje znanja o jeziku kao drutvenoj pojavi i jeziku kao sistemu znakova. Cilj je da uenici, pored znanja o svom maternjem jeziku, steknu i optelingvistika, odnosno sociolingvistika znanja neophodna obrazovanom oveku. Ova opta znanja iz lingvistike su funkcionalno povezana sa nastavom maternjeg jezika. Glavni deo tih sadraja obrauje se u segmentu opti pojmovi o jeziku (na poetku programa za prvi i na kraju programa za etvrti razred), kao u uvodnom delu segmenta knjievni (standardni) jezik (u prvom razredu) i segmentu jeziki sistem i nauke koje se njime bave. Insistiranje na jednom teorijski i metodoloki viem nivou izuavanja jezikih pojava daje novi kvalitet nastavi koja obuhvata i znanja s kojima su se uenici sretali u osnovnoj koli. Ova opta znanja, pored svoje opteobrazovne vrednosti i znaaja za olakavanje i poboljavanje nastave srpskog jezika, treba da poslue i lakem savlaivanju gradiva iz stranih jezika. Deo programa knjievni jezik (prvi i drugi razred) viestruko je znaajan. Njegovom realizacijom uenici treba da dobiju znanja i izgrade odgovarajue stavove o srpskom knjievnom jeziku, jezikoj politici i toleranciji u Srbiji i o znaaju knjievnojezike norme i jezike kulture. Ovaj deo programa ukljuuje i sadraje o razvoju knjievnih jezika na srpskom jezikom podruju i posebno o postanku i razvoju modernog srpskog knjievnog jezika, to je znaajno i za nastavu knjievnosti. U segmentu programa o organizaciji i funkcionisanju jezikog sistema ne obrauju se samo isto gramatiki aspekti jezikog sistema ve se obuhvataju i funkcionalni aspekti. Zato su, izmeu ostalog, u sintaksu uneti i elementi lingvistike teksta i pragmatike. Poseban je znaaj dat leksikologiji (koja se nadovezuje na deo o tvorbi rei), i to ne samo da bi uenici stekli vie znanja o renikom blagu svoga jezika nego i da bi razvili pravilan odnos prema raznim pojavama u leksici. Pri obradi svih sadraja programa treba se nadovezivati na znanja koja su uenici stekli tokom prethodnog kolovanja. Meutim, to ne treba da bude prosto obnavljanje i utvrivanje ranije steenih znanja nego sticanje celovite slike o maternjem jeziku i jedan kvalitativno vii pristup prouavanju jezike organizacije i zakonitosti jezika. Veoma je vano da se nastava jezika ne shvati kao cilj sama sebi, nego da se povee sa ostalim delovima ovog nastavnog predmeta. Naime, ova nastava daje lingvistika znanja koja e biti podloga za tumaenje jezika i stila u okviru prouavanja knjievnih dela, s tim to ova dela pruaju i odgovarajui materijal za uoavanje estetske funkcije jezika. S druge strane, nastava jezika se mora povezati i sa nastavom kulture izraavanja. Time e lingvistika znanja (o akcenatskom sistemu, tvorbi rei, leksikologiji, sintaksi itd.), kao i prouavanje pravopisa, doprineti da uenici bolje i potpunije usvoje knjievnojeziku normu i da poboljaju svoje izraajne sposobnosti. V. KULTURA IZRAAVANJA Vebe u usmenom izraavanju treba da daju odreeni stepen pravilne artikulacije, dikcije, intonacije, ritma i tempa u itanju i kazivanju lirskog, epskog i dramskog teksta. One se, po pravilu, realizuju u toku obrade knjievnog teksta na taj nain to e nastavnik, direktno, svojim itanjem i govorenjem, ili uz pomo zvunih zapisa izvoenja knjievnoumetnikih tekstova, analizirati odgovarajue elemente pravilnog usmenog izraavanja kako bi ih uenici uoili. Steena saznanja transformiu se u vetine i umenja interpretiranjem knjievnih tekstova odnosno uenici nastoje da sami dostignu odgovarajui stepen vetine i umenja ove vrste. Steene sposobnosti se dalje uvebavaju razliitim oblicima usmenog izraavanja (izvetavanje, diskusija, referisanje i dr.). Veina predvienih oblika ove nastave neposredno se ukljuuje u nastavu knjievnosti ili pripreme za izradu pismenih sastava. U prvom razredu (delimino i u drugom) veoma je uputno da nastavnik uenicima demonstrira metodologiju izrade pismenog sastava. U tom smislu korisno je kombinovati indukciju i dedukciju. Na odabranom uzorku (diskusija, izvetaj i dr.) treba analizirati njegovu kompoziciju, funkciju odeljka i ostale elemente (primerenost stila i sl.). Zatim se uenicima moe dati zadatak da pripreme grau o jednoj temi, ali da prikupljenu grau ne oblikuju ve da se to uradi na asu. Veba u metodologiji izrade pismenog sastava na osnovu prikupljene grae trebalo bi da bude demonstracija celokupnog postupka izrade pismenog sastava: od analize teme, odreivanja njenog teita, selekcije prikupljene grae, rasporeda pojedinosti s gledita dobre kompozicije, do oblikovanja grae i rada na usavravanju teksta. Racionalizacija nastave postie se na taj nain to e uzorak primerenog teksta biti u vezi s knjievnim delom iz programa za odreeni razred. I diferenciranje funkcionalnih stilova valja obavljati na uzorcima koje je nastavnik odabrao. Da bi uenik bio osposobljen da svoj jezik i nain izraavanja podesi vrsti pismenog sastava (izlaganja), treba da napie konkretan sastav (pripremi izlaganje). Vebe ove vrste treba ponavljati sve dok svaki uenik ne bude osposobljen da se slui odreenim oblicima izraavanja. Da bi se postigao vei nastavni uinak, korisno je nai neophodnu psiholoku motivaciju. Zbog toga uenike treba obavestiti ne samo o konanom cilju koji se eli postii odreenim sistemom vebanja nego i o svrsishodnosti pojedinih parcijalnih vebanja koja ine integralnu celinu. Tako, na primer, ako su uenici obaveteni da e sledei pismeni zadatak biti u formi rasprave ili prikaza, onda i konkretne vebe treba da budu podreene tom cilju. Nastavnik e na odabranom modelu konkretnog oblika izraavanja pokazati njegove bitne karakteristike, podrazumevajui tu i primerenost jezika i stila. Posle toga uenici u formi domaeg zadatka treba da pokuaju da samostalno napiu sastav odreene vrste. itanjem i komentarisanjem domaih zadataka uenici se dalje osposobljavaju u pismenom izraavanju i ovladavanju odreenim vrstama sastava. Kad je nastavnik stekao utisak da su svi uenici relativno ovladali odreenom vrstom pismenog izraavanja, utvruje as izrade kolskog pismenog zadatka. Rezultati takvog postupka pokazuju se u kolskom pismenom zadatku, pa se na osnovu njih planira dalji rad na usavravanju kulture izraavanja uenika. Ako vie uenika ne postigne odreeni uspeh, ceo se proces ponavlja (preporuuje se organizovanje veeg broja kraih vebi s precizno odreenim ciljevima). Tokom nastavne godine uenicima treba dati pismene zadatke (u skladu sa oblicima i vrstama navedenim u programu kulture izraavanja). Po pravilu, nastavnik je obavezan da pregleda i analizira zadatke svih uenika. Odabrani zadaci (ne samo najuspeniji) itaju se i komentariu na asu (delu asa). Pored pismenih, u skladu sa zahtevima programa, nastavnik daje uenicima i druge vrste konkretnih domaih zadataka (usmenih, praktinih - primerenih mogunostima uenika i njihovoj optereenosti raznim obavezama). Izrada kolskog pismenog zadatka, po pravilu, traje jedan as. Izuzetno, kad to pojedini oblici pismenog izraavanja iziskuju, izrada zadataka moe trajati i due od jednog asa.