Osman Nedim Tuna - Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgisi

5/9/2018 Osman Nedim Tuna - Smer ve Trk Dillerinin Tarihi lgisi

1/57

ATATURK KULTUR, DiL VE TARiH YUKSEK KURUMUTURK n t r. KURUMU YAYINLARI: 561

SUMER ve TURK DILLERININ" . ". ..TARIHI ILGISI

ile TURK DILI'NINYA~I MESELESIProf. Dr. OSMAN NEDiM TUNA

ANKARA, 1990


2/57

ISBN 975-16-0249-1


3/57

i~iNDEKiLERI. Giri "'.................................................................... 1-4II. Sumerce-Turkee Ses Denklikleri (Kurallar)........................ 5-26A. Kolay tanmamayan kelimelerle i1gili denklikler............ 5-21a. Kelime bal iinsiizleri: D, g, m, n, S, ~, @ 5-13b. Kelimenin ilk unlustinden sonraki iinsiizler: d, d, m, r, 13-18c. Kelime sonu: ae, ia, g, m, Vr/z 18-21B. Dogrudan goriilebilen denklikler 21-26C. Kelime indeksleri 27-348. Siimerce 27-30b. Turkce 30-34III.Malzemenin Tartlllmasl, Metod ve Yorum 35-48l.Siimercenin fonemlerinin ifidesi hakkmda 352. Ses denklikleri hakkmda: 35-363. KarI1atIrmada Tiirk Dlhm temsll eden keslt (- taban) hak-klnda: 36-37

4. Karsrlasurmalarda kullamlan metod hakkmda: 37-395. Karsrlastrrmada Ana Altayca "ihya edilmi' (reconstructed)kelimeler yerine icin Eski Turkce kelimeler kullamldigi hak-kmda: 40

6. Tesbit edilen bu 165 kelimenin Siimerce He olan ilgisininmahiyeti hakkmda: 40-41

7. Siimerceye bu keIimeIeri veren dil Ana Altayca nudrr? 80-rusu hakkinda: " " " ,. 41-43

8. Sumerce Iistedeki yabanci kelimelere Tiirk Dilinin kay-nakhk etmi olup olatmyacagl hakkmda: 44-46


4/57

IV ic;iNDEKiLER

9. Turk Dili'nden geldigi anlasrlan bu kelimelerin, onun han-gi devresine ait bulundugu sorusu hakkmda: ..

10.Ana Dogu Turkcesine ait bu kelimelerin Stimerce'ye ne-46-47

rede girmis olahilecegi hakkmda: .IV. Sonue .V. Son Siiz

47-4848-49so-.r;2

VI. Bibliyografya ve Kisaltmalar .. 53-57


5/57

"

. . ....." . ". ..SUMER ve TURK DILLERININ TARIRI ILGISIile

TURK DiLi'NiN YA~I MESELESIIctnts

1947-1948 Akademik Ylh'nda istanhul Universitesi, Edehiyat Fakiil-tesi Tiirkoloji Boliimii'nde hir ogrenci iken, elime Sturtevant'm A HittiteGlossary ve Supplement to a Hittite Glossary'sinin Miinire B.


6/57

2 OSMAN NEDiM TUNAlarmda doktora yapmaya haladlm. Bu donemde, Ilkm ikmci denkhk ka-nunu Sm. en : Tk. ey,0'l, sonra Sm. dl : Tk. d/, daha sonra Sm en:Tk. ey,0 kanunlarnn arka arkaya kesfettim, 1969'da elimde otuza yakmdusenli ses denkligi, yeter sayrda or-nekler-i ile bir-ikmisti. 0 Y II PhD. un-vamm kazandun. 1970'te University of Pennsylvania (philadelphia)'ya gec;-tim ve Department of Oriental Studiea'de Middle East Division'm TurkicStudies Sect.ion'rm kurdum. 4 Subat 1970'te, New York'a kadar uzanansahadaki Princeton, Rutgers, Delaware, Columbia vb. iiniversitelerindenuyeler inin c;;ogunlugufiloloji, antropoloji ve len{l;liistikprofesorfer indenoluan Philadelphia Oriental Club'da btl konuda ilk konferansrrm verdim.(Bu konferanstaki yiiz kadar dinleyiciden 8-10kadarl civi yazisl mutehassrsrolmakla birlikte, benden baska Turkolog yoktu] . Nitolun1971 de, iiyesibulundugum American Oriental Society, 181.knn"r;rctoliuiarward Univer-sity (Boston) da yaptr, Bu toplann i~in 97 tolahifclikhir nusha hazrrfaya-rak 25 kopye cektirdim. Bunlarr, toplanudan i.u('e, aralarmda Erica Reiner,Giiterbock (0zaman Chicago'da idiler), Herbert Paper (Midligan), O. Prit-sak (Harward), Sinor Denis (Indiana) ve Turkiyeden ~inasi Tekin (Har-ward), Fahir iz (Chicago), Halil inalclk (Philadelphia)'mn da bulunduguC;iviyazisl mutehaesislarr, Turkolog ve tar'ihcilere dagrttun, (Bu defa da,aYUIsaatte hem Tiirkoloji hem de civi yazrlarr seksiyonlar r tuplantrda 01-dugundan Tiirkologlar vardr, fakat Siimerolog yoktu).

1973'te Ankara'da Tiirk Kulturunu Arastrrma Enstitiisii'nde, daha onceyaptlglm haZlrhk temaslarmdan hahlsle, 0 zamankl Bakan, Ahmet Te-mirden bir toplanti tertibini rica ettim. Toplantrya, benim istegim iizeri-ne Siimerolog olarak Emin Bilgie (IYfCF), Eski Bah Turkcesi hakkmdaen iyi bilgiye sahip olrnasr dolayrsi ile Hasan Eren (IYfCF),


7/57

SUMER VE TURK DiLLERiNiN TA.RiHi n.ctst 3" sak tarafmdan ileri siiriilen) sipad hari~, hi~bir kelimeye itirazda bulu-nulmadr. Tebligimin sonunda, Sinor metnin bir an once yayrmlanmasrm

istedi. Hepsinde, kullandrgmr metod begenildi ve sonuncusunda impec-cable "kusur atfedilemez" olarak tavsif edildi. Son sozii soyleyen lengii-istlerden ikisi (Cardona ve Faught) degerlendirmelerinde, davayiispatlannns kabul ettiklerini, birisi (Hoenigswald) time depth 'zaman

dlgml acrkladrlar, Biitiin bu munakasalarda en onemli noktaya parmakbasan yalmz Hoenigswald olmustu (ve 'rezervasyon'unda hakh idi). 0daudur:

Aratlrmamda yer alan denklikler arasmda, varhgmm sebebini anla-yamadrgrm ve mAkul bir cevap bulamadrgun tek ey, aym ses icin, aymrilerdi. Bunu farkeden tek bilgin de Hoenigswald'dr. Bu sebeple, arastrr-mann nesretmekte acele etmedim. 1978 sonunda, bilmem kaemci defa,aym konuya bir giin tekrar dondum ve meselenin aslmm ne oldugunu ikisaat iemde buldum:

Herhangi iki dil arasmdaki karllatlrma, herbiri, bu diller-den biri-I yr es n a ya I rr, ar1 rr am a lir I-

Iiyonunde Eski Tiirk-;e, kesit veya taban olarak se-;ilmiti. Bunun karlhglise sadece Siimerce idi. Halbuki, Siimereenin de trpki Tiirk Dili'nde 01-dugu gibi kendi der inligi vardir, (,:iinkii, ilk metinler ile (kabul edilen si-mr M . O . 3100), yok oldugu zamanki metinler (kabul edilen srmr M . O . 1800)arasmda en az 1300 yilhk bir zaman dilimi hulunmaktadrr, Bu sure iein-bir deyisle, devirler ve e zamanh iveler- hesaba katrlmaksram bir ve ay-rn sozliigiin icine aktarrlmrstrr. Turk Dili ise, son 1250 yilda, u-; biiyiikdevre gecirmis ve bircok ivelere aYrIlmlbulunuyor. Bu seheple, eger Sii-merceninkine benzer bir Turk Dili sozlugumuz 018aidi, bu sozliikte, me-sela bir dl karlhgmda d/, y/, z/, t/, rl gibi bes paralel deger ve bunlarrdestekleyen kelime serilerimiz olurdu. ~u halde, Sumerce kelimelerde tesbitettigim paralel ses deger1eri ile, destekleyiei malzeme serilerinin kaynagi,bu "zaman derinligi'dir. 0 zaman, Sumer Dili uzmanlarrmn bu sivelere

fj ait karakteristik vasiflara dair tesbitlerde bulunup bulunmadigrm arag-trrmak ve serileri Turk Dili yonunden, hunlara gore aerklamak gerekir.Bu -;ahmalarl 1982'ye kadar tamamladim. Gordiigiim kadari ile, Sume-


8/57

ar ve ra am ara avurara e i ir e imeye ai u un egime erindiger ornekJerini de hulahilir ve maJzemcyi kontrol edehilir, Kelimelerinmanalarl, kaynaktaki dil ne ise, 0 dilde gec;tigi sekilde aynen verrlmistir,Bununla hjrlikte, tarifi Almanca olan 3-5 keJimede Almanca yerine ingi-lizce tercumesi gorulecektir, Bunun sebebi, daba onceki ~ahmamda, in-gilizce kullanmak mechiiriyetinde olusumdur, Birka~lnda, Almancasrmvermeden, dogrudan dogruya ingilizce kullanmisun ve imdi bu kitaplar itekrar gormek imkamm bulunmadrgmdan Ingilizce tarifleri verdim.

Sonue ktsmmda malzemenin mtinakasasz ve bunlara dayanarak ulas-tIglm btikiimlere ait aeiklamelar yer alacaktrr,

.t

4 OSMAN NEDiM TUNA

rologlar bircok iveadr bilmektedirler: Emedub, Emesal, Emeku, Eme-gir ... Fakat, hunlardan yalmz Emesal "kadin dili'nin karakteristikozelliklerinden bir kismr, mesela m:g,d:g tesbit edilmi, olup,digerlerininki-oraya ait olmadsklarr halde -Emeku, yani aell Stimerce mal-zemesi icinde, sanki aym zamana ve aym iveyeaitmi, gibi, 'baka hic;birdilde rastlanmayan alrtlcl ses degiiklikleri' vb.'na benzer ifadelerle yeralmaktadir, Eger, malzeme kronolojiye uygun ,ekilde ve cografya dikkateahnarak indekslenmis 018aidi, belki daha baslangicta bu ivelerin herbi-rinin karakteristik ozelliklerini yakalamak kabil olurdu. Bununla birlik-te, Stimer okullanndaki kil tabletlerin ogrenciler tarafmdan devamhsurette kopye edilmi buhmmasr, tiphesiz, farkh ivelere ait malzemeninorijinallerinkine karlmaSI, arkaik ve daha yeni ekillerin yanyana aymtablette yer almasmda rol oynaml olmahdrr, Belki de, bir


9/57

T T--SUMERCE.TURK';E SES DENKLiKLERi (KURALLARI)A. Kolay tamnamayan kelimelerle ilgili denkliklera. Kelime ba~I unsuzleri: D, g, m, n, S, ~, 0

I . Sm. Tk. y, 0n

1. daryar-

2. dibyip

3. digyag

4 . dirvir-

'spalten, zerschneiden, zerstoren' (D.71; MSL, III, 100)'yarmak' (DLT, I, 399; KBi, 523)'Band' (D. 83)'ip' (KBi, 546)'Sesamol' (D. 83)'yag' EUSz., 279; DLT, I, 182)'zerspalten, zerstoren, umweifen' (D. 86)'virm.p.k' (OTT. 111 ElR)

5. dirigJ

'to be excessive, to be too much, too many' (Grd. 341),'iibervoll sein, voll sein' (D. 87), diri 'iibergross,J.~ ,I. .. '(U~T ITT 111.'>\

irig

. . 6. dirigirk-

7. dirigyu-ikJ

-~~. u~"


10/57

6 OSMAN NEDiM TUNA

8. dirra 'Hulfe' (D. 87)yam 'yardlm' (KBi, 525)

9. dugud 'schwer' (MSL, III, 141), 'schwer, gewichtig" (D. 79),'to he heavy, to he important' (Grd. 346), krs, umun'gewichtig, schwer' (D. 108)

yogun 'kolin, yogun' (KBi, 549)10. dulum 'misery, suffering' (Grd. 341)

yulug 'jidye, feda, kurban' (KBi, 557; DLT, I, 210)

yap- 'ortmek, kapamak" (DI"T, I, 348; KBi, 523)12. taga 'Feind, Peiniger' (D. 204)

yagr 'duman' (DLT, I, 41~KBi, 513)13. tar 'to cut, to break' (Grd. 417), -ta TAR 'be cut offfrom'

(Grd. 417)yar- 'yarmak' (DLT, III, 33; KBi, 523)

14. tir 'country' (MSL, III, 87)ir

15. tus 'waschen, baden, libieren' (D. 206)yu- 'JIkamak' (DLT, llI, 45; KBi, .556)

16. tub 'Brunnen, Graben, Kanal' (D. 207), TUL well' (EHG.98), 'spring (water source)' (EHG. 83), tuI 'Lehmgrahe'(MSL, III, 217)

III, 4; KBi, 556)

II. Sm. g Tk .

I. gamar 'wuchtig sein' (D. 41)Rgtr agz.r


11/57

SUMER VE TURK niLLERiNiN TARiH! u.ctst 7

2. garim 'Fluss-Aue' (MSL, III, 109)ar(l)k 'irmak, ark, germec, kas, kanal' (DLT, I, 65)

3. gaz 'toerush' (Grd. 356), gaza 'zerbreehen' (MSL, III, 143)ez- 'to crush, to pound~ ezme 'crushed, pounded' (Rd

357)4. geme 'Magd' (MSL, III, 125; D. 45)

eke 'biiyiik k,z karde' (DLT, I, 685, eget 'gerdek gecesigelin i~in gonderilen hizmetci kadm' (DLT, I, 51)

5. gi 'Rohr' (MSL, III, 121, 144), 'reed(s)' (Grds. 357)I 'agaf' ekin, bitki, orman' EUSz. 81)

6. gid 1. 'entfernen' (D. 60)rd- 'salmak, gimdermek, serbest birakmak' (DLT, I, 210);

'salmak, gondermek, serbest birakmak, gecirmek,ulastirmak' (KBi, 181)

7. gid (II gid2) 'driingen' (D. 60)it- 'itmek' (DLT, I, 171)

8. gig 'to be ill, to ache, to hurt, to give pain' (Grd. 358)ig 'hastalik' (DI~T, I, 48), 'hastalik, hasta' (KBi, 188)

9. gi~ 'wood, tree (Grd. 360)yl~ 'orman, dak. llkaq, ~alt '(ETY, I, 102)

10. gi~ig "Tn' ' (D. 130), 'doOl' (EIIG. 436)esik 'kapi' (KBi, 206)

1 1 . gil}kim willow' (MSL, IV, 20)yrlgm '"zgr.", tlgin a~(lCl, Tamariska' (DLT, III, 375, ilgm

'tamarisk' (Rd. 501)12. gud 'ox' (Grd. 362), 'Stier' (D. 51), gu 'Rind' (MSL. III, 137)

ud 'Stglr, okiiz' (DLT, I, 45), 'boga (burcu}; slg"r' (KBi,488)

13. gukin 'Okumene' (MSL, HI, 1465, krs, ukkin 'Versammlung'(MSL, III, 146)

okiin 'para, gill ve buna benzer eylerin Ylg"m' (DLT, 1,75),f, okiim 'yr,gm' (DLT, I, 755; ug- 'yr,gmak' (KBi, 504),uguk 'dolu, Y " 8 " , , [ " (KBi, 504)


12/57

8 OSMAN NEDiM TUNA

or-'ernten' (D. 55)'kesmek, bicmek; vurmak' (DLT, I, 14)'Ernte' (D. 55)'kesim' (DLT, I, 75)

14. gUrlO(X)15. gurun,

orum

III. Sm. em Tk. eK

1. mal (Emesal) 'to stay' (for gal), (Grd. 384)kal- 'kalmak'(DLT, I, 41; KBi, 215)

2. marun 'Ameise' (D. 160)kamnea "karinca (DLT, I, 501; III, 375)

3. mas 'Grenze' (D. 160)ka~ 'herhangi bir ~eyin klYlSl' (DLT, III, 152)

4. ma 'Zwilling' (MSL, III, 133)ko~ 'f}ijt, cifte, herhangi bir eyin fYifti, i' (DLT, I, 359)

5. mir 'anger' (MSL, IV, 35)krz- '1. to be angry, cross, il tempered; to be angry, wexed

(with), 2. to get hot ... ' (Rd. 661), krsga- '(kul) klZlPuzakiasurmak, kakunak' (DLT, III, 290)

6. mu 'name,fame' (literally 'name') (Grd. 388; MSL, V, 65)kg 'un, san" (DLT, III, 212); 'iin, san' (KBi, 220)

7 . mud 'Blut' (MSL, III, 100), 'blood' (Grd. 389)kan 'kan' (DLT, I, 192; KBi, 220)

8. mulu 'Fuss' (D. 165)kol 'foot, leg' (Lessing, 483)

9. mulu (Emesal) 'man' (Grd. 388), mulumu (Emesal) 'my (go-od) man' (Grd. 388)

kul 'kul, kole' (DLT, I, 27; KBi, 289)10. mu~en 'Vogel' (MSL, III, 55), 'bird' (Grd. 389)

ku~ 'ku' (DLT, I, 22; KBi, 293)


13/57

SUMER VE TURK niLLERiNiN TARiHI n.ctst 9

IV . Sm. Tk.

1. nad, 'sich niederlagen, beschlafen; sich lagern' (D. 168,MSL, III, 152)

yad- 'yaymak, dosemek, sermek' (DLT, I, 15)2. nad, (=na2) 'liegen' (D. 168), na 'to lie down, to rest' (Grd.

yat- 'yatmak' (DLT, I, 36)3 . nanga 'Bezirk' (D. 168), 'district' (MSL, III, 72, 101)

ya1)a 'herhangr bir trmagtn blr yant' (DLT, III, 369), ya-1)ak 'yan, taraf (DLT, I, 241); yanggak 'yan, taraf(EUSz. 283)

4. niggig 'tabou' (Grd. 395)ylg~ 'bir eye engel olmak, alikoymak' (DLT, I, 399), 'ma-

ni olmak, engel olmak" (KBi, 358)5 . nigin 'Summe' (D. 171; MSL, III, nl)

ylgln 'ytg"n, kame, ytg"lml' (DLT, I, 15)6. nunuz 'bead' (EHG. 21; Falkenstein, 29)

yim;ii 'inci, cadye' (DLT, I, 273), 'inci' (KBi, 545), yiin~ii(KBi, 56)

7. nurum 'Licht' (D. 170)yaruk 'llk, aydmhk; parlak' (DLT,1,46), 'aydmhk, parlak'

(KBi, 527)

v . Sm. S Tk. y, 01. sar 'schreiben' (MSL, III, 113), 'to write' (Grd. 403) f'\,J !}ar

id.


14/57

10

yaz~

2. sigyig

OSMAN NEDiM TUNA

'sasmak, ytuulmak, ~ozmek, yazmak' (DLT, I, 192; II,20; III, 59); 'I, naksetmek, resmetmek, siisleyipbezemek' (YTSz. 240), yazlk~l 'mektup getirip gotii-ren elci' (DLT, III, 55)'prime, good' (Salonen, 22)'yeg, iyi, daha iyi' (KBi, 543)

....... ~ "..,... ,.... "... ......y , "

yiiYj4. silig

WOOl., ooay-nalr \\.7ra. "IoU;)}, woue Vn"L, IBIll,'yiin, yiin siimegi, pamuk' (DLT~I, 250)(11,2) 'Hand' (D. 182)

elig5. sulu

'el' (DLT, I, 72; 4KBi, 145)'Weg' (D. 178), sil 'Weg~ sila 'Strasse' (MSL, III, 148),'avenue, path, trail, road' (Grd. 406) rv tila id.

yol 'yol, sefer; ani yola ~lkma' (DLT, I, 53), 'yo1, sefer'(KBi, 551)

yag- 'yagmak' (DLT, I, 139; KBI 513).7. ir 'singen und spielen' (MSL, III, 150)Sir3 'singen' (D 183)

yrr 'koma, tiirkii, hava, lr, musikide trlama; gazel' (DLT,II, 14), 'arkl, tiirkii' (EUSz, 294)

8. 8i,~i~,~e~ 'palace lady' (D. 132)i~i 'princes, lady' (EUSz, 99), e~i (ETY., I, 24); e~ id.

(DLT, I, 47)'wild, decapacitated (animal)' (Falkenstein, 29)"vahi, yavan, baya~, zararli .. .' (YTSz., 251); yoza-'(KlSraktan baska hayvan) kuir kalmak' (DLT,111,88)'half' (MSL, V, 34)'yanm, bir eyin yansl, herhangi birseyin ikiye aynl-ml olan parcalarindan. her birisi' (DLT, III, 19);'yarrm' (KBi, 526)'Grenze' (MSL, Ill, 85), 'border' (MSL, V,70), 'shoul-der, outer edge, boundary, border' (Grd. 432)

yaka 'taraf, yan, civar' (EUSz, 280)

yoz

10. ~urimyarrm

11. zag


15/57


yal 'yaltnmak, alevlenmek' (DLT,111,63), 'yanmak' (DLT,III, 65), yaldra- 'az "*"mak, az parlamak' (DLT, III,437), yaldruk, yaldrtk 'cilals, parlak, siislU' (DLT,III,432)'gliinzpn; hell' (D. 117)3. zalag(EUSz,282; KBi, 518; DLT, III, 373); yahn 'alev'(EUSz, 281; KBi, 517; DLT, III, 373)

VI. ~m. . ftk .1 . sag 'small child' (MSL, III, 78)

~aga 'yeni dogmu~, daha Ulyii bitmemis' (Y1Sz. 48)2. sag 'schlagen' (1). 175)

~ak- 't;akmak, uurmak' (ElJSz., 58)3. si ad 'she herd' (Grd. 406), siba 'Hirt' MSL, III, 143, su-ba ide

~opan "kOy biiyiiguniin (muhtaruun} yamag", gizir (DLT, I,402), 't;oban' (Mk.K 136; H8.~. 2384; Nh. F. 318-16;Crh. 70; Pd. C. 290)

4. ab 'durchschneiden' (MSL, III, 144)(DLT,II, 180), -;ap-4. 'carpmak; vurup kesmek' (Y1Sz,51)

5. ulpae 'Gott $ulp(w' (Falkenstein, 29)eolpan 'coban. ytldlzl' (TZ, 163); 't;oban )'tld"Zl, ziihre YlldlZl;

idr. 31), 'sabah ytldtzl' (Ab. 247), etoile blanche quise montre vers l'aurore et sur laquelle se guident lescaravans' (Pd C. 297)

" 6. zibin 'insekt' (D. 120)


16/57

12 OSMAN NEDiM TUNA

7. zi(d) 'truth, upright, just' (Grd. 433)\~ln 'gerfek, gerfeklik, dogru' (EUSz, 61), ~in id. (EUSz.

63)8. ziz 'emmer (wheat)' (Grd. 435) , ,

~e~ '2. samanindan aynlml tahsl Ylgml' (YTSz. 52)

VIII. Sm. eu Tk. oe kVIa

1. nbnr 'weibliche Brust' (MSL, III, 145~D. 1(2). 'teats' (Grd.426, Falkenstein, 26)

kogiiz 'gogus' (KBi, 274; EUSz, 114; D);I: I. :166) kr obiirid. (Lessing, 630)

2. nd 'day, time (in general)' (Grd. 425), uri 'day' (MSL, III, ~136), 'Sonne, Tag, Zeit' (D. 104) k rs. dKIN, bnd id.

kiin 'gUn,giines, giinduz' (DLT, I, 69); 'f(iille' (KBi, 300),'giin, giinduz' (KBi, 301)

3. nd '4. Sturm' (D. 104) ,kad 'kar [irunasi, insam oldiiren born tipi" (DLT, II, 223;

1II, 147), kay 'yagmur ile dolu' (Idr. 74), (PdC.413),'yagmur, saganak, bora' (YTSz. I:H)4. ndn 'sheep' (Cd. 427), ndn 'Schal' (MSL. III, lI1)

koii *koni) 'koyun' (ETY, KT, Kuz~y Dogu), koy 'koyun'(KBi, 273)

5. nmah 'Sumpf (D. 108), u4mnh4 'Schlamm der Flii,s.fOe'MST., IIII, 217)

komek > gomek 'famurlu, batakhk yer, alan' (DSz. 2149),komuk 'batakhk" (DSz. 2957)

6. nmnn 'Gewolk' (D. 108; Falkenstein, 26)kiimun 'men, person, people, another man, personality' (Les-

sing, 501)


17/57

I . Sm. dl Tk. d/

SUMER VE TURK DiLLERiNiN TA.RiHI n.ctst 137. un 'people, folk' (Falkenstein, 26; D. 109)

t, kiin8. ur 'to found, to lay foundation; establish' (D. 112)

kur- 'tertib etmek, diizenlemek, hazlrlamak; tasarlamak'(YTSz. 148)

9. ur 'to sweep away, to be swept over board' (Grd. 429)kiiru- 'kiirek gibi bir eyle atmak' (YTSz, 151)

10. uru 'to look after, to protect' (MSL, III, 146), 'to guard'(Grd. 430)koru- 'korumak' (KBi, 272)n. urugal 'Grab' (MSL, III, 143)

kurgan 'Grabhugel' (Ce. 160.22), 'kurgan, kale' (EUSz. 187);

12. usanku~ 'bird' (Falkenstein, 28) kr. musen id.'ku' (DLT,I, 22; KBi, 293)13. usub

kus +eh'Vogelnest' (D. 114)'ku evi =yuva' Bkz. ku yk., eb 'ev' (ETY)

b. Kelimenin ilk unliisiinden sonraki iinsiizler: d, d, m, r,

1. adakuradak

'ein opfergefassfur Getriinke' (Sm. Lw.) (Akk. Hwb. 9)'it;ki kadehi' (Hs. s 559; Nh. F. 370-8; Miih. 7), ayak

2. gid't;anak, kase, icki kadelii' (TZ. 145; Ab. 36; Sr. Kl.157-10; PdC.S; TTSz. 289)'l. entfernen' (D. 60)


18/57

14 OSM AN NED iM TU NA

3. gid

'salmak, gondermek, serbest bzrakmak' (DLT, I, 210;KBi, 181); Iy- id.'bad, stinking' (Prince, 142)

Id4. gud

'koku, misk' (KBi, 180); yid 'koku' (DLT, III, 48'ox' (Grd. 362), 'Stier, Rind' (D. 51), gu 'Rind' (MSL,

ud 'Slgr,r, okuz' (DLT,1,45,346), 'slglr' (KBi, 488); 'boga'(KBi, 488)

5. idugaYldlg

'parfume' (MSL, IV, 2.~)'pis kokan, taaffun etmis' (ElISz. 293); 'kow kokanhersey' (DLT, III, 12); 'kow kokulu (~ey), kow kokan

6. kad(ey)' (KBI, 537)'kniipfen'(MSL, III, 133)~kad4 'bindfn'(D. 170),kad,'festfliigen' (D. 170)

kada- 'annageln, befestigen' tee. 147-2; Mk. E. 350;PdC.395; kadan- 'yerlemek, pekismek' (TIS, IV, 2157)'spalten' (D. 149), 'to split, to cut into pieces' (MSL,III, 167); kud 'to cut off (Grd. 378)

kId- 'klymak, oldiirmek' (ETY, KT, Guney 6); kry- 'kr,ymak'(KBi, 253; TZ. 200)

8. kudimkuyum

'silver or goldsmith' (D. 144)'kalsba dokme' (TZ, 213); (CC, 163, 13); '~eyiz' (yTSz.150), kuyum 'argent', kuyum4tl 'orfevre' (PdC) , (Ho-utsma) id., kuyma 'herhangi bir madenden (fekifledogme ile degil, eritilerek dokme ile) yapllml haoan,

9. nadcirakman; fekif gibi aygular' (DLT, III, 174)'sich niederlagen, beischlafen; sich lagern' (D. 168;MSL, III, 152)

yad- 'yaymak, doemek, sermek' (DLT,I, 15,45); 'yaymak'(KBi, 512)

10. ad 'Zeit' (D. 104), 'time (ill Bellel aIr (61d. 425)od 'zaman, vakit, mevsim, hava' (DLT, I, 44; II, 77); 'za-

man, vakit' ~(KBi,351)


19/57

SUMER VE TURK niLLERiNiN TARiHi n.ctst 15

kad 'kar !trttnast, insant oldiiren bora, tipi' (DLT,II, 223;III, 147), kay 'yagmur ile dolu' (idr. 74; PdC. 413),

12. udi 'sleep' (MSL, III, 67)udr- 'uyumak' (DLT, I, 39; III, 259);(KBi. 488) krs, ud

I . dugud 'schwer' (MSL, III, 141)yogun 'kahn, yogun' (KBi, 549), 'yogun, ikin, kahn' (DLT,

III, 29), 'kalm, yogun, kaba' (EUSz. 301)2. kid2 'dkid2=il~AMA~ Sonne' (D. 149) krs. bud, ud

kiin 'gun, giine giinduz' (DLT, I, 69), 'giine' (KBi, 300)kan 'kan' (DLT, I, 192; KBi, 220)

4. sipad 'shepherd' (Grd. 406), siba 'Hirt' (MSL, III, 143)~opan

tiigiin 'diigum' (DLT, I, 400, 437) krs. tiig- 'diigumlemek,baglamak' (DLT, I, 472)

7. ll.4(d) 'day, time (in general)' (Grd. 427), 'Tag' (D. 104)kiin 'gun, giines, giindiiz' (DLT, I, 169), 'giin, giindiiz'

(KBi, 3017)


20/57

16 OSMAN NEDiM TUNA8. udu 'sheep' (Grd. 427), udu, 'Schaf' (MSL, III, 111)

koii *koni) koyun' (ETY, KT, Kuzey Dogu), koy 'koyun'(KBi, 273)

9. zi(d)~In

10. ~id

'truth, upright, just' (Grd. 433)'gercek, gerceklik, dogru' (EUSz. 617), ~in id. (EUSz.63)'number, voting boan/' (MSI~,'""l,15); ~ili 'Rech1lUnB,Zahl' (MSL, III, 144)

san 'sayt, sayma, itibar etme' (DLT, III, 157); 'saYl-, say-ma, benzeme' (KBi, 381)

III.

agIl2. geme

eke

3. immaikki

4. umunyogun

5. umusuku

IV .

Sm. VmV Tk. VKV

'Schafhiirde' (MSL, Ill, 145), 'Umfriedung, Stall' (D.13)'ag"l, koyun yatag,,; koyun pisligi (DLT, I, 65, 73)'Magd' (MSL, III, 125; D. 45)'biiyiik kizkardes' (DLT, I, 68), eget 'gerdekgecesige-lin icin gonderilen hizmetlfi kadm (DLT, I, 151)'two (Emesal), (Falkenstein 41)'iki' (DLT, I, 182)'schwer, gewichtig' (D. 108)'yogun, ikin, kahn' (DLT, Ill, 29) 'kahn, yogun,kaba' (EUSz. 301)'discernment' (Grd. 428), 'Verstand' (D. 108)'anla)7' (DLT, 162); 'aktl, anlayf,' (KBi, 490)

Sm. rl Tk. zl

1. bur 'tospread abroad, to disperse of (a thing)' (Grd. 336;MSL, III, 140, 170), 'undo (especially a spell): 'to


21/57

SUMER VE TURK DILLERININ TARIHI iLGiSI 1 7make a hole' (MSL, III, 67), buru 'harvest(noun}'(Grd.336)

boz- 'bozmak, yr,kmak' (DLT, 111,8), buz- 'bozmak, yikmale,hal ab etmek; viI altere t;evil mek; darmaduguz etmek"(KBt 118)

2. gur, 'zerbrechen, serschneiden, abtrennen' (D . 55)uz- 'rip ve benzeri seyleri} kesmek' (DLT, I, 165, 522),

'kesmek' (KBi, 508), uztiirmek 'iizdiirmek,kopartmak' (DLT, I, 220)

3. J"tarkaz-

"dig, dig quickly' (Prince, 176)'kazmak' (DLT, III, 10, 59) (KBi, 231)'anger (Emesal)' (MSL, IV , 35). mir

krz- 'to be angry, cross, ill tempered; to be angry, wexedwith~ 2. to get hot .. (Rd. 661 kazga- '(kul) kl,ZlP usak-lasurmak, kakimole' (DLT, III, 290)

5 . sar 'schreiben' (MSL, III, 113), 'towrite' (Grd. 403), ar id.yaz- 'amak, yanslmak; (]ozmek; yazmak' (DLT, I, 92; II,

20, III, 59, HI)6. sur 'to squeeze, to press out (oil, juice)' (Grd. 408), ur

'pressen (01)' (MSL, III, 97)SHZ- 'siizmek' (DLT, I, 450; II, 9); (KBi, 412)

7. ur 'wild, decapacitated (animal)' (Falkenstein, 29)yoz 'vahi; yavan, bayag,,; zararli ...' YTSz. 251), yoza-'(ktsraktan baka) hayvan klStr kalmak' (DLT, III, 88)

8. ur 'liver, spirit, mood' (Grd. 429)oz 'can, ruh; goniil' (DLT, I, 45), yiirek: ve karin icindeki

nesne' (DLT, I, 46)9. ubur 'Weibliche Brust' (MSL, III, 145; D. 102), 'teats' (Grd.

426; Falkenstein, 26)> kogiiz ' gogus (EUSz. 114; KBi, 274; DLT, I, 366)krs, obiir id. (Lessing 630)

k6kiiz


22/57

V. Sm. ~I : Tk. 1/ . ,18 OSMAN NEDiM TUNA

1. ama~ "Schafhiirde' (MSL, III, 145), 'Umfriedung, Stall' (D. .13)

agd 'ag"l, Iroyun yatagr" hayvan pisligi' (DLT, I, 65, 73)2. a~~a 'six' (Falkenstein, 41)

altr 'alh' (EUSz. 13)3 . gi~ge 'shadow' (EHG. 79)kolige 'golge' (DLT, I, 448; III, 1745; kOlike id. (KBi, 275)

4. gi~kim 'willow' (MSL, IV, 20)yugm ugin agac: tamartska \UL1, 111, 01') ugm tamarisk

(Rd. 501)5. tu~ 'seat, to sit' (MSL, III, 58); 'tosit' (Grd. 420); 'to dwell

(in a place); to be settled down (Grd. 423)01- 'bulunmak, kalmak, ikamet etmek, eglenmek' (YTSz.161)

6. u '(II, 2, 3) 'Fundament' (D. 113)ul 'duvar temeli' (DLT, I, 133), 'temel' (KBi, 491)

7. U2 'dead, to die' (Grd. 431)01- 'olmek' (DLT, I, 15, 38

c. Kelime sonu: ae, g, m, Vr/z.

I . Sm. a e e : Tk. An.

1. mae '1 ~\.Trd. ;mo)men 'ben' (KBi, 309, DLT, I, 20)

2. zae 'you (sg.), (Grd. 431) sen 'sen' (DLT, I, 36)


23/57

3. ~ulpae~olpan

4. ulia

SUMER VE TURK DiLLERiNiN TARiHI tr.ctst 19'Gott ~ulpae' (Falkenstein, 29) kq;. dilbat 'the J'nus-star' (Prince)'t;obanyildua" (TZ. 163); 'Ziihre yddlZl, coban ytld~Zl'(idr. 31), 'sabah yrJdlZ' (Ab. 247); 'etoile blanche quise montre uers I'aurore et sur laquelle se guident lecaravans' (PdC. 297)'Grass, Futter, Pj1anze' (D. 99)

ole1l 'sulak yer, batakltk arazi' (EUSz. 150); 'ot, t;ayz.r'Mk.E. 275,335); 't;imenlik' (Ah. 108); 'vert, endroit richeen verdure, prairie' (PdC. 78); OIeTjlik 'vayr, otlak(TISz. 550)

II. Y j

'field' (Grd. 326)'alan, dii ve acik. yer' (DLT , I, 135)'Grenze, Grenzegebiet' (D. 31)'kOe,bucak, zaviye' (DLT, II, 371); 'kose, yon, taraf;cihet' (EUSz. 53)'daybreak, mormng, dawn' (D. 43), 'hell, rein,gliinzend' (D. 69)

ta'Tj 'tan, sabah vakti' (DLT, I, 170; KBi, 421)

alan2. bulugbulun

3 . dag

4. kalag

5 . nig

J. neTl

Sm. Tk.

'to bestrong, to be vigorous, to have power' (Grd. 349),'machtig, stark' (D. 141)'kalabaltlc, t;ok suru; kalin, kesif (DLT, I, 149; KBt218), 'fok, saYlS1Z,sik, pek kalabalik; koyu' (EUSz.162)'whatsoever' (MSL, III, 69), 'thing' (Grd. 397), nig-name 'whatever' (MSL, IV, 30), nignam 'all sorts ofthings, everything' (Grd. 345)'nesne, ey, mal' (DLT, I, 11; KBi, 328), 'eya, nesne'(EU5z. 136)


24/57

III. Sm. m. Tk. K.

20 OSMAN NEDiM TUNA

6. ai 'WoolYU1j 'yiin, yiin sumegi; pamuk' (DLT, 111,89), 'yun' (KBi,

562)

yabTj 'alev; yalm, sarp, lplak' (YTSz. 232), 'lplak' (EUSz.282, KBi, 518~DtT, III, 373), yab'll 'alev' (EUSz. 282;KBi, S17~ DLT, III, 23); 't;lplak'

1. alim 'Steppentier; Widder' D. 13)elik 'geyik' elik kiyik (ETY, Ir. 97, II, 90), 'geyik' (At. Hk.

456, XVIII), 'ceylan' (idr. 10), 'dag kecisi, yabankecisi' (KBI, 146)

2. alim 'Konig' (D. 13)iii3. dilim 'Schale, Napf (D. 84), dilib 'Schopf (MSL, III, 117)

yahg 'at yelesi' (DLT, II, 327; III, 13, 14)garlmar(l)k 'irmak, ark, germec, ka, kanal' (DLT, I, 65)

5. izim 'heiss' (D, 133), 'Feuer, Hitze, heiss' (MSL, III, 132;IV, 36)

isig "steak' (DLT, I, 72); 'steak, sicokhk, iltifat' (KBi, 201)6. kuzum, 'food-ration, food supply' (Grd. 379)

azuk 'azlk, yiyecek' (KBi, 50; DLT, I, 7, 16)7. nurum "Licht' (D. 170)

yaruk 'ltk, aydmhk; parlak' (DLT, I, 46), 'aydmltk, parlak'(KBi, 527)

8. urum 'a cattle stable' D. 201)surug suru


25/57

SUMER VE TURK DiLLERiNiN TARiHI n.ctst 219. urn

og'Mutter' (D. 107)'anne' (ETY, BK, D, 63; EUSz. 146)

CVr/z. : Tk. Crh;V.m.V.

'Gatt' (D. 84), 'god' (Grd. 341). dingirteTjri2 . dubur

yumru

'Tann' (DLT, I, 53, 68), 'gok, sema' (DLT, III, 377)1. 'Hade' (D. 78)'top gibi yuvarlak' (Mn. Gz. 78, v5), yumm 'yumru'(TZ, 34, 69; Mk. E. 238), krs. yumurtga 'yumurta ... ,insanl.arui ve hayvanlarm tasaklari' (DLT, II, 313)2. 'bead' (Falkenstein, 29)'inci; cariye (DLT, I, 273), yineu 'inci' (KBi, 545), yun--;ii id. (KBi, 562)

3. nunuzyineu

B. Dogeudan Goriilebilen Denklikler

1. agar 'lead (metal)' (EHG. 34, 58)8gIr 'agl-r' (DLT, I, 52)

2. azgu 'neck-stock (for use with animals)' (Grd. 331)8sgU


26/57

22

6. dU3to-l-

7 . dugtak-

8. durtor

9. ees-

10. gim

k' .pln. bumkom

12. idugaY l d l g

OSMAN NEDIM TUNA

(III, 3) 'voll sein, [idlen' (D. 73)"dolmak' (KBi, 458), kq, to-k (KBi, 457) ve to-d ..

19. 'Lager, Stall' (D . 126)'agtl, alur' (SDD, II, 1695) krs, komuk 'at giibresi'(DLT, I, 383)'parfume' (MSL, IV, 23)'pis kokan, taaffun etmis' (EUSz. 293); 'Irotu kokanherey' (DLT, III, 12); "koti; kokulu (ey), kotu kokan(ey)' (KBi, 537)'knupfen' (MSL, II, 133), 'binden' (D. 140), kad,'festLUgen' (D. 140)'annegeln, befestigen' (CC. 147,2), kada-n- 'pekismek,yerlesmek' ('ITS, IV, 2157)

14. kabkagag 'mayiler koymaga mahsus bir kap' (EDSz. 71), kagag'mayileri koymaga mahsus bir kap' (EDSz. 67); ka 'avessel' (EHG. 94), kab id. (EHG., 947)

kapkacak 'kap kacak' (pdC. 3925; Mf. Cn. 3 a, ll); kapkac 'kapkacak' (TTS, IV, 2148); kaka.;a 'i~ine akarlar konankap; kapkacak' (DLT, 111,211,238); ka 'kap,zarf(ma-yz i~in)' (DLT, 407); 'kap, tabak' (KBi, 2552), kap,'kap... , zarf. ..' (DLT, 1,195); ka~a 'kap' (DLT, III, 238);Tk . ka kacak

13. kad

kada-

(KBi, 455)B. 23. 'to pour out' (D. 78'dokmek, boaltmak' (DLT, II, 19)'seat' (MSL, III, 58)'evin veya odatun en iyi, en onemli yeri, sediri' (DLT,

'blow' (Said of wind) (Prince, 106)'esmek' (DLT, I, 165)'like (Akk.(k)ima id.)' (MSL, IV, 43), 'like, as' (Grd.358)'gibi' (DI T, I, 483)


27/57

SUMER VE TURK DiLLERiNiN TARiHi n.ctst 2 315. ka4

kae-k a ka+a-n-

'speed' (Grd. 374) 'galoppieren' (D. 142, IV ka~4)"komak, segirtmek' (YTSz. 121)'urin (MSL, II, 144; Grd. 374; D. 42)'(hayvan, at) isemek' (DLT, II, 1557), '(biiyiik ba hay-vanlar) isemek' (YTSz. 129), 'uriner' (PdC. 406)'machen' (D. 103) vgl. kid, id. (D. 148)'yapmak, kdmak' (DLT, I, 36)"spalten' (D. 149), 'to split, to cut into pieces' (MSL,III, 167); kud 'to cut off (Grd. 378)

16.

17.

18.

19. kiri6 'garden, field' (EHG, 63)ku 'ku; basile, dag, acik. yer' (DLT, I, 324; III, 39)

20. ku "werfen, lagen, niederlagen, griuulen; Niederlessung'(D. 143)ko- 'birakmak, terketmek, koymak' (YTSz. 143), ko-d-'koymak, birakmak, terketmek' (DLT, II, 29)21. kur 'Land' (MSL, III, 148)

kuru 'kara, toprak, yer' (YTSz. 149)22. kur 2. 'guard, watch' (D. 144), 'protect, shelter' (Prince,

212)kori- 'korumak' (DLT, III, 263), koru- id. (KBi, 272)

23. men II 'ich' (D. 162)24. nammu 'what (is) it?' (MSL, IV, 42)

neme 'ne kadar?' DLT, III, 38) ne? 'ne' (DLT, III, 214)

ney} 'nesne, ey, mal' (DLT, I, 126; KBi, 328)26. nigname 'whatever' (MSL, IV, 30) (bk. yk. 21. 22)

nemerur; . 9927. sag 'gut' (MSL, III, 127)

sag 'sag, tatli, iyi, temiz, halis; sag, saglam' (DLT, 111,154,159)


28/57

24 OSM AN NED IM TU NA28. saIJar 'a sort of vessel' (D. 175)

sagrr 'i~erisine arap konulan, havana benzer sobu bir kap'(DLT, I, 406)

29. sigBIg

30. sumiun-

31. tagdaga-

32. tab

'dunn' (MSL, III, 148)'shallow; shoal' (Rd. 1010), srga 'Slg' (YTSz. 1857)'geben' (D. 178), 'to give' (MSL, IV, 38)'sunmak, lIzatmak' (KBi, 409)( 1 -12 ) '[angen, jagen' (D. 203-204)'to follow, accompany, travel with; to submit oneselfto; obey; to imitate ... ' (Lessing, 216)'hinzufugen' (MSL, III, 123)

tak- 'takmak' (DLT, II, 16, 17), 'takmak, baglanmak'(EUSz. 221)'to attain, to reach, to touch upon' (Grd. 418), tag 'totouch' (Grd. 416)

teg- 'degmek, dokunmak, ulamak' (KBi, 431)

33. te(ga)

34. tibiratemir

35. tintIn

36. tutn-

37. tukutoku-

38. tukutoku-

39. tuku-

'metal' (Falkenstein, 17)'demir' (EUSz. 233)'Leben' (MSL~ III, 141)'ruh, nefes, soluk' (KBi, 441)'eintreten' (MSL, III, 113), 'to enter' (Crd. 420)'kapatmak, tlkamak, kaplamak' (KBI, 465)'weben, Kleid' (D. 207)1. 'dokumak' (EUSz. 245)'schutte In, wanken' (D. 207)2. 'vurmak' (EUSz. 245), tokr- 'vurmak, dovmek, ez-mek, tokmaklamak' (EUSz. 244)V, 7, 'uerfolgen, jagen' (D. 207)

daga-40. u

u

'to follow, .accompany, travel with ... ' (Lessing, 216)'Sehlaf (MSL, III, 675, U3 'Sehlaf, ruhen' (D. 99)'uyku' (EUSz. 262; DLT, III, 247)


29/57

41. uSUMER VE TURK DiLLERiNiN TARiHI ttctst 25

'Zehn' (D. 98, 1 u. A. 1on 'on' EUSz. 141; DLT, I, 49)

42. uburobur

43. udod

44. udiudi-

45. umusyumus

or47. urgu

orguk

uri+d

49. Uus50. U

'weibliche Brust' (MSL, II, 145; D. 102), 'teats' (Grd.426; Falkenstein, 26)'breast, bosom,front, lap; part of the dress or coat co-vering the breast; south, southern side of a mountain'(Lessing. 628), krs, koguz id.'Zeit' (D. 104), 'time (in general)' (Grd. 425)'zaman, vakit, mevsim, hava' (DLT, I, 44, II, 77); 'zaman, vakil' (KBi, 351)'sleep' (MSL, III, 67); 'Sehlafen' (D. 100)'uyumak' (EUSz. 262; DLT, I, 39)2. 'Werk' (D. 108, Ill)'hizmet, vaziJe' (KBi, 558); i hizmet, giireo, odeu'(YTSz. 252)'kesmek, bicmek, vurmak' (DLT, I, 14)'lager' (D. 111)'sahtiyandan yaptlmf, minder ve dosek' (Miih. 55); or-gin, orgun 'taht' (EUSz. 152), orge 'tente pavillon'(PdC. 55),.(Cf. urrda, urrdu) 'before,formerly; in advance, befo-re hand, previous to' (Lessing. 881)'Verstand' (MSL, III, 111; D. 113, III, U3)'akil' (EUSz. 267), 'haytr ve erri ayr.-rtedi'(DLT,L 36)'Werk' (D. 108, U4' 3)

l51. zag

'i (EUSz. 99; DLT, II, 166), i id.'right side' (MSL, III, 85) (D, US, I zag)

1!IU~ ':w,g tara[(TTSz. V,3240), 'right, the right hand side'(Rd. 972)

52. zihinibin

"lnsekt" (D. 120)


30/57

(Hangi ses denklikleri ile ilgili ise, yanlarmda goster-ilmistir]


31/57

OSMAN NEDiM TUNA842. gikim : tlgm, ydgm (a. II,

11; h. V, 4)43. gud : ud (a. II, 12; h. 1,

4)44. gukin : okiin (a. II, 13)45. gurlO : or- (a. II, 14)46. gur, : iiz- (a. II; h. IV, 2)

: Iw (a. III, 4): men (B. 24): kiz- (a. III, 5; IV,4)

: kii (a. III, 6): kan (a. III, 7; h.II, 3)

71. ma72. men73. mir

74. mu75. mud

: kO l (a. III, 8): kul (a. III, 9): ku (a. III, 10): yad- (a. Iv, 1; h. I,9)

76. mulu77. mulu78. muen79. nad

47. gurun48. bar49. bum50. iduga

: orum (a. II, 15): kaz- (h. IV, 3): kom (B. 11): Yld"g (h. 1, 5; B.12)

: ikki (h. III, 3) : yat- (a. IV, 2)In 'l~\80. nad51 . imma 0"1U-~.. :oz , IZlm : Ug (c. 111, :: 53. kabkagak : kapkacak, kakat;a

(B. 14)

. ~ ,~ . _ v ,: yaT)a (a. IV, 3)2. nanga

83. nig : nen (c. II, 5; B.26). .J. IL T DJt. L ..I " " " . . . . " " . , . . . . . . L , v, ~.

13): kaiu; (c. II, 4): kac- (B. 15): kasan- (B. 16): kl-l- (B. 17): kul- (h. 1, 7; B.

: yzg - (a. IV, 4): y zg zn (a. IV, 5)

84. niggig85. nigin55. kalag

56. ka57. ka58. ki59. kid

,6. nigname : nemenin (B. 27)87. nunuz : yinfii (a. IV, 6; c.IV, 3)88. nurum : yaruk: (a. IV, 7; c.

yyy ,..111, j J89. sag : t;aga (a. VI, 1)90. sag : t;ak- (a. VI, 2)91. sag : sag (B. 29)

1 8 ): kiin (h. II, 2): kxr (B. 19): ko- (B. 20)

~I! ,"

60. kid61. kiri62. ku : saglr (B. 30)

: yaz- (a. V, 1; h. IV,5)

: Slg, e (B. 31): yig (a. V, 2): rUT) (a. V, 3; c. II,

92. sahar93. sar63. kudim : kuyum (b. I, 8)64. kur : kuru (B. 21)

65. kur : kori- (B. 22)66. kurum : azuk (a. II; b. IV;

c. II, 6)(,7. rna e . n1.,n. I)lm It' T 1)

94. sig95. yig96. sig

6): elig (a. V, 4): copon (a. VI, 3; h.II, 4)

68. mal : kal- (a. III, 1)69. marun : karinca (a. III, 2)70. ma : ka (a. Ill, 3)

97. silig98. sipad


32/57

SUMER VE TURK niLLERiNiN TARiHi n.ctst 2999. 8ud : sun, sun~ (b. II, 5) 132. ubur : kogilz (a. VII, I;100. suhi : yol (a. V, 5) b. IV, 9; B. 43)101. sum : sun- (B. 22) obur102. sur : SU%-(b. IV, 6) 133. ud : had (a. VII, 2; b.103. ,ab : fap~ (a. VI, 4) I, II)134. ud : hUn (a. VII, 2; b.: yag~ (a. V, 6)04. ,eg II, 7)105 ,id : .un (b. II, 10) 135. udi : udl- (b. I~ 12; B.106. ,ir : Y'r (a. V, 7) 45)107. 'Ii, : ii (a. V, 8) 136. udu : Iron (a. VII, 4; b.108. ~mlpae : folpan (VI, 5; c. I, II, 8)

3) 137. ullia : ole1] (c. I, 4)109. ,ur : yO%(a. V, 9; b. IV, 138. um : og (c. III, 9)7) 139. umal} : komek (a. VII, 5)1I0. ,urim : yarlm (a. V, 10) 140. umun : kumun (a. VII, 6;Ill. ,urum : silrilg (c. III, 8) b. Ill, 4)H2. tab : yap- (a. I, II) 141. umus : uku (b. III, 5)1I3. tag : daga (B. 33) 142. umus : yumUf (B. 46)1I4. tag : bk. te(ga) 143. un : kiln (a. VII, 7)1I5. taga : yag& (a. I, 12) 144. ur : or- (B. 48)1I6. tab : tak- (B. 34) 145. ur : kur- (a. VII, 8)1I7. tar : yar- (a. I, 13) 146. ur : kUril- (a. VII, 8)1I8. te(ga) : teg- (B. 35) 147. ur : oz (b. IV, 8)Il9. tibira : temir (B. 36) 148. urgu : orgilk (B. 49)120. tin : tm (B. 37) 149. uri : url+d (B. 50)121. tir : yir (a. I, 14) 150. uru : koru- (a. VII, 10)122. tu : tu- (B. 38) 151. urugal : kurgan (a. VII, Il)123. tu : yu~ (8. I. 15) 152. u, : i (B. 52)124. tugdu : tilgiin (b. II, 6) 153. u , : ol- (b. V, 7)125. tuku : daga (B. 41) 154. u, : ul (h. V, 6)126. tuku : toku- (8. 39) 155. u, : us B. 51)127. tuku : toku- (B. 40) 156. u,an : ku (a. VII, 12)128. tul : ru1 (a. I. 16) 157. u,ub : ku + eb (a. VII,129. tu, : 01 (b. V, 5) 13)130. u : u (B. 42) 158. zae : sen (c. I, 2)131. u : on (B. 47) 159. zag : sag (B. 53)


33/57

30 OSMAN NEDiM TUNA

160. zag161. zal162. zalag

163. zibin : fibin (a. VI, 6; B.54): fm (a. VI, 7; b. II,9): fef (a. VI, 8)

: yaka (a. V, 11): yal (a. V, 12): ya hT / (a. V , 13; c.II, 7)

164. zid165. ziz

TURK~E

1. adak : adakur (b. I, 1) eke ": amaV, 1) 20. eUf{

3. agIr : agar (8. 1) 21. ell-"

4. alaYl : aag (b. V; c. II, 23. ez- : Kaz (a. II, 3)1) 24. I : gi (a. II, 5)

5. altl : aHa (b. V, 2)6. ar(l)k : garim (a. II, 2; c. 26. HI- : gid (a. II, 6; b. I,

III, 4) 2)7. asgu : azgu (B. 2) 27. 11f{1II : gikim (a. II, 11;8. azuk : kurum (a. 11; b. b. V, 4)IV; c. III, 6) 28. ig : Big (a. II, 8)9. hoz- : bur (b. IV, 1) 29. ikki : imma (b. III, 3)30. iIig : alim (c. III, 2)n. ~ak- : sag (a. VI, 2) 31. irig : dirig (a. I, 5)12. ~ap~ : ab (8. VI, 4) 32. irk- : dirig (a, I, 6)13. ~e~ : ziz (a. VI, 8) 33. isig : izim (c. III, 5)

14. ~lD : zid (a. VI, 7; h. II, 34. i, : u (B. 52)9) 35. i,i : si (a. V, 8)15. ~ibin : zibin (a. VI, 6; B. " : i (a. V, 8)54) 36. ka~. : kaf (B. 15)16. c;olpan : sulpae {a. VI,S; c. 37. kad : ud (a. V 11, :\; t.. I,I, 3) 15)17. ~opan : sipad (a. VI, 3; b.II, 4) 38. kapkacak: kal,kol{nl{ 1H. 14 )

18. eget : geme (a. II, 4; b. 39. kal- : mal (a. III, 1)III, 2) 40. kahT) : kaltlg (c'. II, 4)


34/57

~41. kan : mud (a. III, 7; h. 70. men : mae (c. I. 1) II, 3) " : men (B. 24)! 42. karm~a : marun (a. III, 2) 71. neme : nammu (B. 25)43. ka, : ma (a. III, 3) 72. nemeniTj : nigname (B. 27)44. ka,an- : ka (B. 16) 73. nen : nig (c. II, 5; B.45. kaz~ : lJar (h. IV, 3) 26)46. krd- : kid (b. I, 7; B. 18) 74. 0 1- : tus (b. V, 5)47. kd~ : ki (B. 17) 75. on : u (B. 47)48. krr : kiri (B. 19) 76. or- : ur (B. 48)49. klZ- : mir (a. III, 5; h. 77. orum : gurun (a. II, 15)

IV, 4) 78.og : um (c. III, 9)50. kipi : gim (B. 10) 79. okiin : gukin (a. II, 13)51. ko- : ku (B. 20) 80. 01- : u (h. V, 7)52. kom : lJum (B. 11) 81. oleTj : ulia (c. I, 4)53. kon : udu (a. VII, 4; h. 82. orguk : urgu (B. 49)

II, 8) 83.oz : ur (b. IV, 8)54. koru- : kur (B. 22) 84. sag : zag (B. 29),. : uru (a. VII, 10) 85. sag : zag (B. 53)55. ko~ !ma (a. III, 4) 86. S8gIr : sal}ar (B. 30)56. koguz : ubur (a. VII, 1; b. 87. san : id (b. II, 10)

. sen57. kolige : gige (b. V, 3) 89. Slg : sig (B. 31)58. komek : umal} (a. VII, 5) slga ! " "

. sun- : su60. kur : ur (a. VII, 8) " : sum (B. 22)61. kurgan : urugal (a. VII, 11) 91. surug : surum. (c. III, 8)62. kuru : kur (8. 21) 92. SUZ- : sur (b. IV, 6)63. kUI} : mu~en (a. III, 10) 93. tak- : talJ (B. 34),. : u~an (a. VII, 12) 94. teg- : tag (B. 35)64. ku,eb : u~ub (a. VU, 13) " : te(ga) (B. 35)65. kuyum : kudim (h. I, 8) 95. temir : tibira (B. 36)66. ku : mu (a. III, 6) 96. teTjri : dingir (c. IV, 1; B.

II, 7) 97. tm : tin (B. 37)68. kun : un (a. VII, 7) 98. ti- : di (B. 4)


35/57

32 OSMAN NED iM TUNA100. toku ..2 : tuku (B. 40) 125. yartm : urim (a. V . 10)101. toI- : du (B. 6) 126. yaruk ; nurum (a. IV, 7; c.102. tok. : dug (B. 7) III, 7)103. tor : dur (B. 8) 127. yat- : nad (a. IV, 2)104. tu- : tu (B. 38) 128. yaz- : sar (a. V, I; h. IV,105. t1iglin : tugdu (b. II, 6) 5)106. u : u (B. 42) 129. yrd : gid (a. II; h. I, 3)107. ud : gud (a. II, 12; h. J30. yldl~ : iduga (b. I, 5, 5;I, 4) B. 12)108. urn : udi (h. I, 12; B. 1:i1. yl~- : nigglg (a. IV, 4)

45) 1~2. ylgm : nigin (a. IV, 5)109. uku~ : umuf (b. III, 5) YIIgm : bk. ilgin.1~3. ylr : fir (a. V, 7)IlO. ul : U (b. V, 6)Ill. : U (B. 51) 134. Y l~ : g i (a. II, 9)us 135. yig : sig (a. V, 21)Il2. uz- : gur (a. n; h. IV, 136. yin~ii : nunuz (a. IV, 6; c.2) IV, 3)Il3. yad- : nad (a. IV, I; h. I, 137. yip : dib (a. I, 2)

9) 138. yir : tir (a. I, 14)Il4. yag : dig (a. I, 3) 139. yir- : dir (a. I, 4)Il5. yag- : !jeg (a. V, 6) 140. yirik : dirig (a. I, 7)Il6. yagt : taga (a. I, 12) 141. yogun : dugud (a. I, 9; h.II 7. yaks : zag (a. V, II) II, I)Il8. yal : zal (a. I; c. III, 3) " : umun (a. I, 9; h.Il9. yahg : dilim (a. I; c. III, I, I)

3) 142. yol : sulu (a. V, 5)120. yall'rj : zalag (a. V, 13; c. 143. yolug : dulum (a. I. 10)

II, 7) 144. yoz : !jur (a. V, 9)121. ya'rja : nanga (a. IV, 3) 145. yu- : tu (a. I. 15)122. yap- : tab (a., I, II) 146. yul : tul (a. I. 16)123. yar- : dar (a., I, I) 148. yumu~ : umus (B. 46),. : tar (a., I, 13) 149. yU'rj : sig (8. V. 3; 4'. II,124. yarl : dirra (a. I, 8) 6)


36/57

SOMER VE TORK DiLLERiNiN TARIHi iLGISI 33

MOGOLCAI. daga- : tag (B. 33) 5. obiir : ubur (a. VII, 1; h.. . : tuku (B. 41) IV, 9; B. 43)2. kada- : kad (h. I, 6; B. 13) 6. oro : ur (h. IV. 8)3. kol : mulu (a. III, 8) 7. uri : uri (B. 50)4. kiimiin : umun (a. VII, 6; b.

III 4

AKADCAnurum : yaruk (a. IV, 7; c.

III, 7)urn : og (c. III, 9)


37/57

MALZEMENiN TARTI~ILMASIMETOD VE YORUM

I. Siimercenin fonemlerinin ifadeai hakkrndarSiimercenin fonetigi, tamami He baska karakterde sistemlere sahip,

birtaknn Sami dillerin araClhgl ile tesbit edihnistir, Bu baknndan fonem-e iin araci di er k an an enzer seslerin ardmda sak-

hdtr ve adeta, bir buzlu camm arkasmdaki eyagibi, bulamk veyadumanbbir niteliktedir. Siimerce kelimelerin okunusunda arve, ervi; b-vp, drvt,grvk; b-vm, m-vn, zrvs rv gibi alternant degerlerin bashea sebebi bu-duro


38/57

36 OSMAN NEDiM TUNAFakat, soz konusu fonetik degimelerden hangilerinin, yine hu eserlerdeverilen devir veya, Emesal haric, ivelerden hangi hiri icin karakteristikolduguna dair hicbir iaret yoktur. Halhuki bazalar'r listemizde de yer alanhu alternant ekiller karsrlastirmalarrmm ve teshit ettigim denkliklerin,Siimerce ieinden gelen, devir ve ivelere hagh delilleridir:

dugud ve umun 'yoguo' (a. I; h. III; h. II), gamar ve agar 'aglr', gurve ur 'orrnak ebicmek' (a. II; b. III); mal ve gal 'kalmak' (a. III), maeve men 'hen' (c. I), musen ve u,an 'ku' (a. VII; c. III, 6), sud ve sum'sunmak, uzatmak' (h. Ill), ud ve kid 'gun, gunes' (h. III; a. VII); uruve (a.3. Kar~nla,hrmada Tiirk Dili'ni temsil eden kesit (=tahan) hakkmda:

si'ni sectim. Bunun aebepler ioyle srralanahihr: Malzeme eskiligi ve hol-lugu (Altay Dilleri'nin en eski yazdi vesikasi ~oynn (687-692) bu kolaaittiru uva a hari a a an hiitiin Tiirk leh e ive ve a-Izlarma akmilgisi; Karakteristik ozelliklerinin net hir ekilde hilinmesi.

Buna karsr, Bati Tiirk~esi hugiin yalmz


39/57


dlglna dair Oguz Kagan Destanl tamkhk etmektedir. Bundan baska bu-giln, Yakutca ve ~uva~ada kelime hal y'}eri s ve s'i1e; Altay (Oyrat~a)'dad" Kazakcadda j, basta Kirgizca olmak iizere hircok ivede e, Tuva veHa-kascada ~, Balkarcada dz He karsrlamr, Giiney Sihirya Altay, Tuva, Ha-kas ivelerinde kelime hal .n lerinin de varhgl hilinmektedir . y, genel

ivelerine aittir, AyrlCa basa aglzlarda, hu sayrlanlarm dllnda, haska ses-ler de hulunuyor.

Son 1250 yIlda Tiirk Dili'nin ge~irdigi fonetik gelismeleri iki kelimeile aerklayabilirfz: Ommliileme, SlzICllama. Bunlardan hirincisi keli-me hal otumsiiz patjayrerlarmdan t, k'yi ve kelime icindeki p, t, k, ~'yiilgilendirir. kelime sonu g'leri genellikle Dogu Turkcesinde kIesmeye te-mayiil gosterir. Yine aym ekilde d'lerin de t'letigine dair ornekler'imizvardrr, ister hir iinsiizden onceki ilk hece sonunda, ister kelime sonundaolsun ok hecelilere has hu ozelhk di mda otumlule me hiitiin Tiirklehce, ive ve aglzlarlnda umumi hir temayiiIdiir. Oguz gruhunda hu, enileri ekilde tezahiir eder.

Slzlcllama (buna siirekHle,me de denilehilir) Eski Turkce, i~itide bas-layarak hiitiin Tiirk lehce, ive ve aglzlarma hakim olmustur: hI> v,zy, g>g, nny, yn, y. Buna ragmen meseia Altay (Oyrat) ivesin-deki .d'nin Kir izeadaki .c'nin Hakas adaki ve Tuvaeadaki e 'nin AI-tay, Hakas, Tuvadaki .n'nin... y'den geidigini diiiinmek, hem hu8lzlcllama temayiiliine, hem de lengiiistik hilgisine ters duser, Bence, Es-ki Turkeenin haslarmda .y'nin yamnda bir de .d ve ondan gelien .cve .n vardi. Ayrlca normal. s'de hulunuyordu. Ger~ekte d, hu seslerin~oguna kaynakhk edehilir; fakat .y edemez. Boyle bir tasavvur i~in, sa-dece Eski Bah Tiirk~esi kelime basr iinsiizlerinin teshit edilmis varhglyeter hir seheptir.4. Ka~Ila,hrmalarda kullamlan metod hakkmda:Bu cesit hir karsrlastirmada ileri surulen ilk diiiince, henzerliklerin

tesadufi olup olmadigrdir. Boyle hir diiunce, tesaduflerin matematik sr-mrmm ne oidugunu veya olahilecegini hesaplamayi gerektirir: Turk ve


40/57

38 OSMAN NEDiM TUNA

ic;inmanaca da benzerlik aDSl1:5000 x 5000=1:25000 OOO'dur.Boyle ikin-ci bir c;ift ic;in oncekinin yarrsr, iic;iincii bir c;ift ic;in ikincinin, dordunciibir ~ift icin uc;iinciiniin yarrer kadar bir ans vardtr. Bu ans:

5. c;ift icin< ;1 lc;m

15. c;ift icin

Eger bu rakamlarda her unite onda bir milimetreyi gostermis olsa idi,10. c;iftte elde edilen rakam 1280 kilometreye denk gelecekti. Bu, aagl-yukarr izmir-Erzurum arasmdaki mesafe demektir. Buna gore, SumerceHeTiirkcede fonetik ve semantikee benzer tesadufi on c;iftkelime bulmakanSI, izmir-Erzurum mesafesinde, onda bir milimetre ne ise 0kadardir.15. c;iftte, bu mesafe aym olC;iilerle40900 Km. yani diinyanm ekvatordakic;evresinden bir miktar fazla olur, ~u halde, 15. benzer c;iftin tesadtifenortaya C;lkmasl ihtimali, uzunlugu diinyanm cevresine esit bir mesafedeonda bir milimetre ne ifade ediyorsa, onu ifade eder. Bu sebeple, birbi-

Bu konuda yapilan arastirmalarda, iki dil arasmda, tarihi bir miina-sebeti ispatlamaya yetecek en az sayrdaki benzer -;iftin kae olmasi gerek-tigi tesbit edilmistir. KVK (= iinsiiz + unlii + iinsiiz) tipli olmak artI ile,Cowan'a gore boyle yalmz iic;c;ift,Greenberg"e gore yalmz iic;-dort, ampi-rik bir metod kullanan Bender'e gore, benzerlik smn-larrm tayin eden art-larm geveklik veya slklhgma bagii olarak, yalrnz ikiden yediye kadar c;ifttarihi bir munasebeti ispatlar. ~u halde, sundugum 165 eifte 'tesadufi

Dunyanm biitiin dillerinde, 'karsrlastrrmali tarihi Iinguistik" (historicalcomparative linguistic) icin en giivenilir metod olarak yalmz ve sadece'duzenli ses denklikleri'ne (regular sound correspondences) itihar edi-


41/57

SUMER VE TURK DiLLERiNiN TARiHI n.ctst 39Metod bakrmmdan onemli olan ozelliklerden biri 'mana Ylgtlmasl'dlr.Tarihi gelime i~inde sektlde birleeen, birbirinden farkh fonetik yapida-

ki kelimelerin herbirinin manasi fonetikce tek ekle inmis kelimede bir-leir. Bunun i~in, vakti HeTurk DHi'nden birtaklm ornekler vermitim.Bunlardan hiriilik kelimesidir:

1. i1giik, 'dugme deligi'2. elik "bir tiir geyik'3. yilik 'kemigin icindeki

pihnmsi mad de' > ilik 1. diigme deligi 2. bir tiir geyik3. kemigin icindeki prhtimsr maddeBenzeri ornekler Siimercede de bulunmaktadlr. Eger kullamlan me-

tod dogru sonuc vermisse, bir eklin sadece kendisi degil, 0sekle ait fark-h manalarm da dogrulanmasr gerekir. Mesela Big kelimesinin karlhgl olanmanalardan dordu bu arastirmadaki misallerle dogrulanmaktadir: Big 'SIg',Big 'yig', Big 'yiiTj= yun"; sig 'tug' (Bu kelimenin bu arastrrmaya almadr-glm u~ manasi daha vardrr, ileride onlarm da dogrulandigim gosterece-gim); ud (1.) 'zaman' (2.) 'gun, giine' (3) 'firtma', ud (1): ad 'zaman', ud(2): kiin 'giin, giine' ud (3): kad 'frrtma"; tuku (1) "(kumas) dokumak',(2) 'dogmek, vurmak' (3) 'takih etmek' tuku (1): toku- "(kumas) dokumak',tuku (2): toku- 'dogmek, vurmak', tuku (3): daga- 'takib etmek'. Malzemeicinde bunlarm baska ornekleri de var.

Tesadiife atfedilmesi ~ok daha zor uygunluklar, birbirleri He ilgili ikikelimenin her iki diMe aym mana He mel'cudiyetidir.Sm. Tk. Sm. Tk.

u 'uyku , : U 'uyku", udi 'uyumak' : udi- 'uyumak'u~ 'us' : us ' , umu~ 'idrak' : uku~ 'idrak's,U,? 'i' .. " . . . umu~ 'i~' : yumu 'vazife, i'I lun 'halk' : kiln '~n, halk", umun 'kumim, halk' : kiimiin 'halk'

Fakat en zoru, hatta tesaduf bakmundan imkansizr herbiri her iki dildede aym manari a olan iki ayra kelimeden yapilrms yeni bir kelimenin aymsrra ile ve ayIIImanada tesb it idir:

Sm. Tk.kabkagak 'kHP kacuk ' kab + kagag)nig name "hersey" nig+ name)usuh 'ku yUVIl!lI' u 'ku' + eb 'ev ']

kapkacak "kap kacak' kap + kacak)ne'1]neme "hersey" ne'1] + neme)*ku~ eb ku+eb) 'ku evi=yuva'


42/57

40 OSMAN NEDiM TUNA

5. Kartlabrmada Ana Altayca ihya edilmi (reconstructed) kelimeleryerine niein Eski Turkee kelimeler kullamldigr hakkmda:

Ethnocentrism ile suclanmamak icin hu sorguyu ceveplandrrmak lii-zumunu hissettim. Bunun bashca u(_;sehehi var: Birincisi, Altay Dili ko-nusunun hir teori oldugu ger(_;egidir. Bir teorinin baska hir teoriyiispat ama I(_;In en Iyl yo 0 ugunu sanmryorum. aten en u (_;amaya,onceden kararlahrdml hir davayi ispat icin degil, hu iki dil arasmdahir ilginin hulunup bulunmadrgsm incelemek icin halamltlm. Ikincisi,Altay dilleri i(_;indeen eski malzemeye sahih olan dilin Turk Dili olusu-duro Tiirk Dilinin genis hir alana yayihs), bircok lehce ve ivelere ayrlh1onu, kendi iftinde kontrol bakrmmdan, karllatJrma konusunda en uy-

ponca hu ozelliklere sahip olmadlgl gihi, Altay Dili'nin en yeni uyesidir,Ustelik hen hu dili hilmiyorum, Uftuncusu, basit hir matematik kurahdrr,E- er A, B' e ve B, C' e e itse hu A=C demektir. Bu sehe Ie, SiimerceTiirk(_;e,Ana Altayca ii(_;liisiinde,HIeAna Altayca ile Siimerce'yi karlla-trrmak gerekmez.


43/57

SUMER VE TURK niLLERiNiN TARiHj ttctst 41Basr kelimelerde, bir kok ve onun ardmca gelen bir veya daha c;okek he-men tesbit edilebilir. Oyle ise, bu kelimeler yapl bakrrmndan, c;okheceliSumerce kelimelerin karakterinden ayr-iln-lar, Landsberger, bu iki farkhtipteki kelimelerin her ikisinin de Siimerceye ait olahilecegi ihtimalini dii-iinmii miidiir, bilmiyorum. Fakat, ikinci tipin Siimerceye yabanci birsubstrat 'alt tabakaya' ait oldugunu, bu tabakay itemsil eden kavmin, bir-cok Siimerce kiiltiir kelirnesinin asrl sahibi bulundugunu ve mesela kry-metli taslara, madenlere ait kelimelerin, bu kavmin daghk bir bdlgedeyaaml olrnasrm gerektirdigini ifade ediyor. Som-a da, kok + ek tipli keli-melerin iki tiirde olmasma dayanarak, bunlardan birincisine Proto Euph-rates (proto Firat), ikincisine de Proto Tigris (proto Dicle) adlarml veriyor.Temelini morfoloji ve semantik'in olusturdugu bu metod, baskalarr tara-fmdan da kullamlmistrr, (Mesela, Finlandiyah Siimerolog Salonen).

Kardatlrma listemizde bulunan ve aym ses kanunlarma bagh olankelimeler arasrnda, birden c;okheceliler de vardrr ve bunlarm birkaer di-mda hepsi, kok +ek tipindedir, ~u halde, bu kelimeler Siimerce ola-mazlar. Yani, oraya bal}ka bir dilden girmilerdir.7. 'Siimerceye bu kelimeleri veren dil Ana Altayca IDldIr?' soeuauhakkmda:

ilgileri bakimmdan 1. ve 5. sorulara ve cevaplarma bkz.Bu soruyu cevaplandrrmanm biricik yolu, elimizdeki karsrlastirma lis-

tesindeki kelimelerde, Ana Altayca'ya ait karakteristik fonetik ozellikle-rin bulunup bulunmadrgun, morfolojik ozellikler-in boyle bir hiikiim ic;inyeterli olup olmadigrm ve leksik kompozisyonda iiye dillerin (Tiirk, Mo-gol, Tunguz, Kore, Japon) ortaklaa pay ahp almadiguu (5) ve eger bubelli bir "daglhm' (distribution) i~inde tezahiir ediyorsa (yani 2-3, 3-2,1-2-2, 4-1 vb. eklindc ise), 0 zaman, bunlarm (yani her iinitenin) hangiuyeleri temsil ettigini tesbitten ibarettir. Bununla birlikte, boyle bir c;ah-rna sirasmda, Ana Altay Dili'nin "ihya edilmis' (reconstructed) bir dil 01 -dugu gerc;eginin unut ulmamasr gerektigi, daima goz oniindebulundurulmahdir, C;iinkti bu turden her reconstruction'da kacimlmasrmiimkim olmayan ve "sistemin kendisinden gelen hatalar" (inherent er-rors) gizlidir.


44/57

42 OSM AN NEDiM TU NAAna Altaycamn ihya edilmis fonemleri unlardIr:kelime ba1iinsiizleri: *p, *t, *k; *b, *d, *g; *~, *c; *s, *y; *m, *n,

*iiiinliiler arasr iinsiizler: *p, *t, *k; *b, *d, *g; *~, *c; *s, *y; *m, *n,

*~ * *1 *1 * *, 1}, 1, 1, r1, rliinliiler: *a, *e, *e; *1, *i; *0, *0; *u, *ii (+ fonemik uzunluk)Listedeki kelimelerde mevcud fonemler:kelime bal iinsiizleri: [p], t, k; b, d, g; s, z, ; 9; m, n, *1},[1 ]unluler arasi ve kelime sonu: p, t, k;b, d, g; s, z, ;b, m, n, *1l>I, riinliiler: a, e, i, u, [*0]Siimercedeki bu yabanci kelimelerin kaynagmm Ana Altayca olup 0 1 -

madigrm tesbit hususunda, bu fonemlerden oyle faydalanabiliriz: Eger,Ana Altayca kelime basr iinsiizleri, bu yabanci asrlh kelimelerin basmda-

lerde aynen bulunmasi mecburiyeti vardrr, ';iinkii, Ana Altay kelime baliinsiizlerinin herbiri, en azmdan bir iiye dilde mevcuttur. Bunlardan tek

Unsiizlerden p, t, k; b, d, g; s; m, n her iki seride de var. t;, C; fi,y Ana Altaycada var oburunde yok. Buna karst, z, ,},\J, I, *1) ikincide var,dedeki 8lmrhhgi dolayisi ile, aym zamanda t;'yi, z, aym zamanda c'yi,n, aym zamanda ii'yi temsil etmis bulunabilir (substitution). Bunun gibi,araci dilin fonetik kadrosunda y bulunmadigmdan, bu sesin goster ilme-digini tasavvur miimkiindiir. Almh kelimelerdeki 9 'Y I da k 'nm bir vari-antr olarak diiiinebiliriz. Fakat aym serideki kelime hasr I'Ieriicin, hiebirizahta bulunamayrz. 0 halde, bu ilk karsrlastirma ne boyle bir ihtimalinvariIgllll, ne de yoklugunu ispatlayacak gii~tedir. ikincisi ise, ~ok onemli


45/57

SUMER VE Ti'JRK DiLLERiN iN TARiH i n.ctst 43bu karaktenshk ozelhk (characteristic feature) tasryor, (;iinkii, almh ke-limelerin, unluler aeast ve kelime sonu unsusleri ielnde z ve ~ de bu-Iunmaktadre, Bu sesler Ana Altaycada yoktur.

Sumercede yalmz 4 [hazrlarma gore *0 ile birlikte 5), buna karsr, AnaAltaycada 9 (uzunlukla birlikte IS) unlii vardrr, Aikar olarak, bu dilinokunusunda aracihk eden Sami dillerin unlu bakimmdan fakir bir kad-roya sahlp bulunuunun Sumerce unlu saYlslmn azhg.nda onemli paYIvar-drr, Belki, karllabrma yolu ile, ileride, bu unliiler keif ve ihya edilebilir.Fakat, imdiki halde, cevap aradrgrmiz soru icin, bize fayda saglayamaz.

Sumercedeki bu yahanei kelimeler birtakrm morfemler ihtiva ediyor-sa da, bunlar irye Altay dillerinin herhangi birine ait olabilir.


46/57

44 OSMAN NEDiM TUNA

liiler arasr veya kelime sonunda II, .; r/, .; z/, .; I, 'nin varhgmI goster-mektedir.Altay Dilleri i-;inde bu dort foneme aynI zamanda sahip olan tek dilTurkDilidir.

Turk Dilidir. Ohiirlerinde n ancak eklemede ortaya -;Ikar.Malzemede, aym kelimenin farkh fonetik ekillerle tekrarmdan iba-

ubur, urn, ur aym hakla, iki ayn yerde gosterilmitir. 149 kelime Tiirkdili asrllr, kalan 2 kelime, daha -;okMogolca'ya ait oldugu samlan kii-;iikbir ru tur. u halde, malzemenin 4.5 % u Mo"'ol, 95.5 % u Turk Dilinitemsil etmektedir.

Son hir kontrol mekanizmasr olarak ana gruptaki kelimelerin digermay! deneyebiliriz. t;iinkii, aynI kanunlara bagh olacaklarmdan Siimer-ce listedeki kelimelerin kaynagmm TUrk Dill degil, bu kokde,lere sahipdi er Alta dilleri oldu -u dii iiniilebilir. Tesbit edebildi im kokde lerunlardIr:Tk. as-Tk. eke

Tk.i,Tk. kaz-

Tk. krd-Tk. kII-Tk. koiiTk. ko,-Tk. k6kiizTk. kiire-Tk. 01-

M. asa- (VGr ASp. 65, 95, 121, 145; IAL 201)M. eke: Tng. eke (VGr ASp. 55, 103, 128, 157; IAL200)M. iiyle : Tng. ule (VGr ASp. 140, 158)M. karu : Tng. karka- : Kor. kalk- : Jp. kaku (AIYf.39)Jp. kir (ADL 58)M. ki- : Tng. ke- : (VG ASp. 19, 114)M. konin (VGr ASp. 10)M. koli- : Jp. kosu (VGr ASp. 18, 134, 138~ A DT, 39)M. kokiin : Tng. lJubun (VGr ASp. 132)M. kiire- : Kor. kilk- (VGr Asp. 19)M. olbog (VGr ASp. 142)


47/57

Tk. 01-Tk.oz

Tk. sagTk. sun-Tk.hnTk. uz ..

Tk. yaglTk. yabg

yeleTk. yol

SUMER VE TURK DiLLERiNiN TA.RiHi n.ctst 4 5M. 0108, olobur (VGr ASp. 107, 125)M. oro: Tng. ur: Jp. ore (VGr ASp. 109, 126, 157;IAL 202)M. sayin (VGr ASp. 29, 61, 137)M. sunu- : Tog. sungi- (VGr ASp. 30, 10, 84, 102)M. ~inar (VGr ASp. 15, 69, ll5, 156)M. iirii..., hiirii- : Tng. fum- : Kor. phul (VGr ASp. l2,Ill, 132)M. dayisun (Lessing, 222)M. del : Tng. delin (VCr ASp. 15; IAL, 203)

: M. col (VGr ASp. 15, 99)Tk. yolug : M. doli- (VGr ASp. 15, 134)

Buna belki Tk. yagu- ile karsrlanahilecekM. daga : Tng. daga- : Jp. tagai(ni) (ADF, 40) Have edilebilir.

Garip bir ekilde, listedeki Mogolca kada-, kol, ktimun, obur, uri ke-Iimelerinin baka Altay dillerinde kokdesleri gorulmuyor, Turkce kelimeleriodeksinde mevcut kelimelerden yalnlz 22 sinin kokdesler-i vardir, Bun-lardan 22 sinin Mogol, IInin Tunguz, 6 smm Japon, 3 un on de Korecedekarsrhktar; bulunuyor. Bu grubu da diger Altay dillerinden gelmi sayar-sak, yukandaki kelimelerden kal ve abur harift 4 kelime daha Mogolcayaeklenecektir. Boylece toplam Mogolca kelime saYls126 ya cikacaknr, kok-deslert bulunan kelimelerin malzemedeki payi 14 %; Mogolca kelimele-rin toplammm malzeme i~indeki paYI 16.6 %, Tunguzcanm 7 %,Japoncamn 3.8 %, Korecenin 1.9% 'duro

ister her dilden birer mikdar, ister yalmz birinden tamami gelsin, kok-deleri bulunan bu kehmelerm malzeme u;mdekl mlkdan deglmeden 22kalacaknr,


48/57

46 OSMAN NEDiM TUNA

zinesinden gelen 5 kelimenin yuzdesi 3.2'yi ~lkarmak gerekir) ~imdi so-rabiliriz; Malzemesinde en az 83.4 % Turkce kelime olan dil, Turkdili'nden baska hangi Altay dili olabilir? Bunun cevabi aeiktrr: Turk Di-li'nden baska hlehiri.

Yaptlglm bu karstlaatrrmalar, Sumercede teshit edilen almti kell-melerin kaynagmm, fonetik,- teferruata inmemek maksadi ile bir krsnu-m vermedigim- morfolojik ve leksik ol~ulere gore, tek bir Altay diliolahlleeegini gosteriyor: Turk DiH. Buna, oyle olduguna inanmamaklabirlikte, malzemedeki paYI 1120nisbetinden az olmak sart: iJc. MogoJ Oi-li'nin de katrlmis bulundugu ihtimalini kabul edehilir iz.9. Turk dili'nden geldigi anla~nlan bu kelimeler-in, onun hangi devre-sine ait buluudugu sorueu hakkmda:

Malzeme i~inde kok unlusunden sonra hem I hem ~, hem r hem dez"nin varhgl bu konuda faydalanabilecegimiz en onemli fonetik ozelliktir,Turk Dili'nin butun bu seslere aym zamanda sahip olan koluna Eski Do-gu Tiirk~e8j diyoruz. Fakat bu kolun temsilcileri olan Kokturk~e ve Uy-gurea nm kelime basi unsusler! arasmda d, n, 8, c yoktu. Bunlarm yerinesadece y kullamlmakta idi. Obiir yandan, yaayan iveve leh~elerden, OrtaTurk~e Devrest ne art kayittardan ve 1'.,;SkIatl Tiirk~esl kahntllardan,Eski Dogu Ttn-kcesf'nin daha eski bir devirde y, d, D, s, c'ye sahip oIma-Sl gerektigini anhyoruz. Bu devreye Ana Dogu Turkeesi denilmektedir.Siimercedeki almnlar Turk Dilinin iste bu devresine ait olmahdrr, (:unkubu almtilarda D, n, S, z (ve goster ilmeyen kelime basi y'si yerine 0) 1/,/, rl; z/, aynl zamanda yer ahyor. Aynca, bu kelimelerde -bazrlarr garipbir anachroriism'Ie- bir takrm altern ant sekiller bulunuyor:gur, 'zerschneiden, abtrennen' (0. 54)IlUZ 1. 'zerreissen zerschneiden' (D. 52)

: liz- 'kesmek, koparmak': liz- 'kesmek, konarmak"

2. abschneiden'3. zerbrechen'

izkim 'Zeichen, Vorzeichen' (D. 133). : Irk 'kahinlik. far (DLT. I; 42)omen ~.._".lO,.,rvglZKlm

UZ4 'Ganz' (D. 105) : kaz 'kaz' (DLT, I, 100) krs,(t:;:uv. bur, Tng. garu, gare.Kor. kari, Jp. kari AIYf, 39)


49/57

SUMER VE TURK DiLLERiNiN TARiHI n.ctst 47Bu iki ekilde aciklanabrlir: Yabu rl"Vz,bir Ana Dogu, Ana Bati kol-larmm Siimerceye aym zamanda kelime vermesinden veya r>z 'nin heniiz

baslamasmdan ileri gelmektedir. Aym karrsrklrk 11"V'dee var. Sebebi neolursa olsun, bu odunclemeler in Ana Tiirkc;e'nin henuz ikiye ayrlldlgl vebiri Ana Dogu Tuekeeai, obiirii Ana Ball Ttirkces] kollarmm meydanageldigi zamana rastladigrdu. Deride malzemenin butununu verdigimde hembu konuya hem de Ana Altayca'daki *p'ye doneceglm (Ozellikle bu so-nuncusu icin, Gurer Giilsevin'in Halacca .b, (:uva9a .s', .y, v ve AnaAltayca .*p hakkmdaki arastrrmasmm yayimlanmasuu bekliyorum).


50/57

IV. : : " . . 1 ' 1.,U \A

Bu arastirmadan u sonuclar ortaya ~lkmaktadlr:1. Siimerce ve Ttir-kce ~ok daha eski hir devirde birbiri ile akraba 01.

mus olabilir veya olmayahilir, bu konu bizi burada ilgilendirmiyor. Fakat,Siimerlerle Tiirkler arasmda dil bakmundan tarihi hir ilgi hulundugu hu-susu bu 168 kelime ve gerekli aerklamalar la ispatlanmrstir.

2. Tiirklerin en az m.o. 3500'lerde Tiirkiye'nin Dogu holgesinde bu-lundugu tesbit edilmisrir, Bunun Kuzey, Dogu ve Bati smu-larmm ne 01-dugunu baska hir arastrrmamda acrklayacagrm,

3. Turk Dili'nin zamamrmzdan 5500 yll once miistakil ve iki kollu birdil olarak varhgl ispatlannustir, Eger dogutan, Siimerlerle temasa gel-dikleri zamana kadarki ~oziilrne hisr sabit ise, ilk Turkce veyaAna Turk-~e'nin muazzam hir zaman once yaaml olmasi gerekir. Bu sonue, benim1978 VIh sonunda tamamlavm 1983Arustosunda vavrmladrzim Altav DB-~ ~ -leri Teorisi adh ~ahmamda, Tiirk Dili'nin, archeology ve glottochro-nology arastirmalarmdan hareketle ileri siirdiigum 'YRI, en pinti hesaplara~ore 8500'diir'. (s. 52-55) ifademle karsrlastrrrlabihr. Simdi, bu rakam dol(-rulanmaktadlr.


51/57

1

VSON SOZ

Siimeree ile Turk Dilt, pek cok kimse tarafmdan karsrlastirrldi. B.Munkaesi dImda, bunlardan hiehiri TUrkDili bakunmdan hazIrhga sahip de-gildi. Yine imdiye kadar hicbir C;ahmadalinguistic criteria, burada 0 1 -dugu kadar ozenle tatbik edilmedi. Cercek odur ki, bu konuda regularsound correspondences ilk defa 1947 yilmda benim tarafimdan kullaml-dr. Bu c;ahmaya bir tesadiifle basladrm; 1970 YIhnda bunlar hakkmdailk konferansmn verdim ve bana sorulahilecegini tasavvur edehildigim so-nuneu sorunun cevabmi 1982 de bularak c;ahmamI tamamladim. Malze-memin heps ini vermis degilim. Meseleyi ana hatlari ile ortaya koydum.(:abmam srrasmda en c;ok dikkat ettigim husus, kendi Tiirkliigiimii ko-nudan sryrrabilmek diisuncesi idi. Bunu basarahildigime inamyorum. HiC;-bir on yarglya sahip degildim ve hedefim sadeee gereegi teshitti, BunubaardIgImdan da iiphe etmiyorum. (:iinkii, boyle bir konuya bugiine ka-dar el atanlarm hepsinden daha iyi hazu-hkh oldugumu biliyorum. Bu-nunla birlikte, ben bir Turkolog, Mongolist, Altayisist ve Lengiiistim birSiimerolog degilim. Bunu, yapma bir tevazuun arkasma saklanmadan birgerc;ek olarak kaydediyorum. Bu hakrmdan Sumerce kelimelerin dogru-luk veya yanlrshgmdan mes'ul tutulamam. Bunlarm herbiri, Siimerolog-larm kendilerinin tesbit ettigi ekilde aynen verrlmistir, Simdi bir krsmmmmana ve ekilleri, Siimerolojinin gelimesi sonueu degimi olabilir. Bu-tiin kontrollerime ragmen boyleleri varsa, herhalde 15 kelimeyi bulmaz.Bunu iki katma bile C;Ikarsak, hali geriye 138 kelime kalrr ki verdigimses denklik kanunlarim bozmaya yetmez. (:iinkii, her kanun icin ortala-rna 8 den fazla destek ornek kalaeak demektir. Bu ise, istenilen mikdarmiki katmdan fazladrr.

Bununla birlikte, benim kendi milliyetimden kaynakianabileeek biron yargIyI giderehilmek icin gosterdigim gayreti, muhtemel muarrzlarr,


52/57

5 2 SUMER VE TURK niLLERiNiN TARiH! n.ctstmm, ozellik le Siimerologlarm, kendininkiler iein gostereceginden eminolamam. Eger itirazda bulunacaklarsa -gereek baska ekilde ortayakonulamayacagmdan- verdigim kelimelerin biitiiniinii ele almalari gere-kir. Yanh varsa, bu ahsi otorite ile degil, benim Tiirk Dili asdh kelime-ler icin bile yaphglm gibi, yazah bir kaynakla, aym dil ve ekille tevsikedilmelidir. Kalan hiitiin hususlarda, vardlglm sonu~larl mudafaa edebi-lirim, soru kimden ve nereden gelirse gelsin.

Osman Nedim TUNA7-3-1989


53/57

VIBiBLiYOGRAFYA VE KISALTMALAR

Ab. Besim Atalay (haztr-layan}; Abu~ka Lugati veya ::aga-tay Sozliigu, Ankara, 452

ADT Osman Nedim Tuna; Altay Dilleri Teorisi, istanbul,1983. Turk Dunyasi Arahrmalarl Yayim; 6, 76 s,

Akk. Hwb. Wolfram von Soden; Akkadisches Handwdrterbueh,Band I, A-L, Wiesbaden, 1965, XVI + 565 s.

Ass.D. The Assyrian Dictionary, Editorial Board: J. Gelb, Ben-no Landsberger, A. Leo Oppenheim, Chicago, illinois,U.S.A., A. Part I, 1964: Vol. II, 1965: A. Part II, 1968.

Bender, Marvin L.; 'Chance evc correspondences in unrelated Ian-,guages,Language, Nu. 45, 1969, s. 519-531.

BK Bilge Kagan Yazrtr. Bk. ETY.CC K. Gronbech, Comanisches Worterbuch, E. Munksga-

ard, Kopenhagen, 1942, 314 s.Collinder, Bjorn; 'La parente linguistique et Ie calcui de probabititees"

Uppsala Universitet, Arsskrift, nu. 13, Sprakretenskap-liga Sallskapets forhandlinger, 1984, s. 1-24

Clauson, Sir Gerard; (Discussion and Criticism) 'On the idea of Sumerian-Ural-Altaic Affinities' Current Anthropology, Vol. 14,no. 4, October 1973, s, 493-495.

r Cowan, H.K.J.; 'Statistical determination of linguistic relationships',Studia Linguistica 16, 1962, s, 57-96.

::rh. Mecdut Mansuroglu (hazu-layan}; Ahmed Fakih, ::arh- nJun .... istanbul 1956. s. 100,


54/57

54 OSM AN NED iM TU NAD. P. Anton Deimel; Sumerisches Lexikon, Roma, 1928.

'Comment on: New Mathematics for glotto chronologyby Nicholas J. van der Merwe',Current Anthropology, nu,7, 1966, s, 492-493.

Dell, Hymes;

DLT Besim Atalay, Divand Lugat ..it-Turk 'Iercumesi, I-III,Ankara, 1939-1940, Divanii Lugat-it-Tiirk Dizini En-deks, Ankara, 1943.Derleme Sozlugii, I-XII, Ankara, 1969-1982, 4842 s.Sz

EDSz Eti Dili Sozlugii, Sturtevant'tan


55/57

SUMER VE TURK DiLLERiNiN TARiHi n.crst 5 5Jp.KBi

Japon DiHReid Hahmeti Arat, Kutadgu Bilig III. iNDEKS, ha-

Kor.srrlayanlar: Kemal Eraslan, Osman Fikri Sertkaya, NuriYuee; istanbul 1931, XV + 565 s.Kore Dili

KT Kol Tigin Yasm. Bk. ETY.Benno Landsberger "On Asya kadim tarihinin esas me-seleleri', ikinci Turk Tarih Kongresi Zabltlarl, istan-bul, Eyliil 1937, s. 20-25.'Siimerler' (Die Sumerer), IYI'CFD, II, 3, Ankara, 1944."Mezopotamya'da Medeniyetin Doguu' (Die Anfaengeder Zivilisation in Mezopotamien), UfCFD, II, 3, An-kara; 1944.

Landsberger

'Siimerlerin Kiiltiir Sahasmdaki Basarrlarr' (DieGeistigen Leistungen der Sumerer' DI 'Cm, III, 2,Ankara, 1945.

Mk. Ed.

Ferdinand D. Lessing; Mongolian-English Dictionary,Berkeley ve LosAngeles, California, U.S.A., 1960, 1217 s,Mogol DiliGiirer Giilsevin; Miftahii'I-Cenne (doktora Tezi), Ma-Iatya, 1989, 937 s.Nicholas N. Poppe, Mongol'skiy Siovar' Mukaddimatal-Adab Moskova-Leningrad, 1938-1939, IV+ 452 s.

Lessing

M.M r. Cn.

Moh.

Mustafa Ugurlu; Miinyetti'I-Guzat, Ankara 1987, 333 s.Benno Landsberger; Materials for a Sumerian Lexi-con, Vols, III, IV, V, 1955 yd.Aptullah Battal; ibnii Mohenna Lugati, (T.D.T.C.), is-tanbul, 1934, 105+1+3 8.Osman Nedim Tuna; Studies on Nahju'I ..Far-adis; Amethod for Historical Turkic Dialectology, Seattle,Wash., U.S.A., 1968, V+443+1 s.

Mn. Gz.MSL

Nh. Fr.


56/57

56 OSMAN NEDiM TUNANies James B. Nies, Ph. D.; Ur Dynasty Tablets with an

Appendix by Prof. D. Dr. Fritz Hommel, Leipzig, 1920,195+ (196-224) s.

PdC. Pavet de Courtejlle: Dictionaire ture - oriental

Prince1870, 562 s.John Dyneley Prinee, Ph. D.: Materials for a SumerianLexicon with a grammatical introduction. Letters A-Zfollowed by a Reference-Glossary of Assyrian Words, Le-ipzig 1908, XXXV s.

SDD1292 s.Tiirkiyede Halk Agzmdan Soz Derleme Dergisi, I, is-tanbul 1939; 11, istanbul 1941; 111, istanbul 1942; IV,istanbul 1949; V, Ankara 1953; VI, Ankara 1957.Osman Fikri Sertkaya, S.racu'l-Kulub (Doktora Tezi),r. KI.

Sturtevant;istanbul 1975, LVllI+321 s.A Hittite Glossary, 1936 (2nd edition)

Swadesh, Morris; 'Glottochronology', IJAL, Vol. 24, nu. 2, 1958, 'Lexico-Statistic Dating of Prehistoric Ethnic Contacts with Spe-cial Reference to North American Indians and Eskimos'Papers of American Philosophical Society, nu. 96,1962, s. 452-463.Kuzey. Bk. ETY

Tng.TTSz

Tunguz DiliTamklarr ile TaraIlla Sozliigii, (DTK), I-IV, Ankara1943-1957Besim Atalay (ceviren); Et-Tuhfet-iiz-Zekiyye fi'I-Lugat-It-Tur-k] T.D.K.c. 11 21 istanbul 1945

TZ

VGrASp.XXXll+296+t1pk. basim.Nikolaus Poppe; Vergleichende Grammatik der Alta-ischen Sprachen, Teill. Vergleichende Lautlehre; Porta


57/57

SUMER VE TURK niLLERiNiN TARiHI n.crst 5 7

Lmguarum Orrentauum, Utto rrarrasowitz , wiesnauen, 1960, XI +188 s.YTSz CemDflcin (diizenleyen); Yeni tararna S6zliigii (TDK),

Ankara 1983, XI+476+7 s . Zakar, Andreas; 'Sumerian-Ural-Altaic Affinities' Current Anthropo-logy, Vol. 12, nu. 2, April 1971, 8. 215-225.

Mutlak kelime hal veyamutlak kelime sonunu gostertr .

"

Documents

Osman Nedim Tuna - Sümer ve Türk Dillerinin Tarihi İlgisi