Eski Türklerde Şehircilik - Faruk Sümer

8/17/2019 Eski Türklerde Şehircilik - Faruk Sümer

1/136


2/136

TÜRK D Ö N Y A S I A R A Ş T İ R M A L A R V A K F I Y A Y I N I : 11

Prof.

Dr.

Faruk

SÜMER

K l T Ü R K L E R ' D E

ŞEH İR C İL İK

ı 10 06

İ S T A N B U L

1984


3/136

lU ESEK

Bakanlar Kurulu'nun

20.7.1980 tarih ve 8/1307 sâ-yılı

kararıyla

kamu yara-nna hizmet verdiği için Vakıf kabul

edilerek vergi muafiyeti tanmmış olan TÜRK

DÜNYASI

ARAŞTIRMALARI

VAKFI'nın yayınıdır.

Ilar hakkı mahfuzdur. TÜRK

DÜNYASI

ARAŞTIRMA

LARI

VAKFl'nm müsâadesi olmaksızın

tamamken,

kıs

m e n

veya herhangi bir değişiklik yapılarak iktibas edile

mez.

Diz t i -Baskı

Af§m

M^tba/SS


4/136

S

^í 0f Dr

Çetiniz

^iémer e êhûf

eái

^ffrMm


5/136


6/136

İ Ç İ N D E K İ L E E

önsöz VII-VIII

Balılı ve Kend

I. Gök Türkler Devrinde Şehircilik ... 2-26

A — Doğu Gök Türkleri'nde Şehircilik 3-13

B —

Batı

Gök Türkleri'nde Şehircilik 13-26

II. Uygurlar'da Şehircilik 27-49

III.

Karluklar'da

Şehircilik 49-79

IV. ÇigiUer'de ŞehircUik 79-81

V. Tokhsılar'da Şehircilik 81-82

VI.

Kara Hanlılar

Devrinde Şehircilik 82-99

VII.

Oğ^ızlar'da Şehircilik 99-103

Resimler 104-110

Bibliyografya 111-114

Dizin 115-126

Yanlış - Doğru Gedveli 127

\


7/136


8/136

Ö N S Ö Z

«Eski

Türkler'de Şehircilik»

sözü

ile

eski

Türkler'in

şehir hayatına geçişleri kasdedilmiştir. Şehir k u r a r a k ve

ya

evvelce mevcut şehirlerde oturmak sureti ile olali bu

geçiş, Türk tarihinin başlangıcmdan, aşağı yukarı bin se

ne sonra başlamıştır. Bu, gerçekten uzun bir zamandır.

F a k a t

kuzeyde,

Doğu

Sibirya'daki avcılık ile geçinen or

man halkı nasıl bozkırlardaki yaşayışı tahammül

edile

mez bir hayat tarzı telâkki etmişler ise göçebe topluhak-

1ar

da yerleşik hayata aynı

şekilde

bakm.akta idiler. Fazla

olarak onlar siyasî hakimiyeti ele geçirme ve sürdürmenin

ancak

göçebe yaşayışla mümkün olabileceğine inanıyor

lardı.

Bu

böyle

olmakla beraber, hemen her meselede ol

duğu

gibi,

şehir kurmak ve şehirlerde oturm̂ ak fikri da

Türk

topluluklarmın yüksek idareci zümresi ve bilhassa

hanlardan

çıkmış ve onlar tarafındajı uygulanm..a safha

sına konulmuştur.

Moğolistan'da yapılan arkeoloji araştırmaları, Hunlar

(Hiong-nu)'m, bazıları surlar ile çevrili, birçok yerleşme

merkezlerine sahip olduklarını göstermiştir. F a k a t bu yer-

leşm_a merkezlerinde Kunlar'ın nam ve hesabına çalışan

Çinli tutsakların oturdukları anlaşılmıştır. Buna. göre Hun

l a r siyasi varlıklarını halefleri olan hemen bütün toplu

luklardan daha uzun bir zaman sürdürdükleri halde biz

zat

kendilerinin oturmalarına mahsus şehirler kurmak ve

ya mevcut şehirlerde oturmak arzusunu duym.amış görü

nüyorlar.

Mamafih bu sözlerimizin

kesin

bir hüküm ma

hiyetinde olmadığını da kaydetmeliyiz.

Hunlar'm

siyasî halefleri Sien-Piler ve onların yer

lerine geçen

J u a n - J u a n l a r

devirlerinde şehirler kurulma

sı veya şehirlerde oturulması sözkonusu edilmiyor.

Gök Türklerce gelince, onlarda şehir kıırma fikri daha

VI.

yüzyılın

sonlarında ortaya çıkmıştı. F a k a t bu düşünce


9/136

bir türlü fiilî safhaya intikal ettirilmedi. Buna karşılık

«Türük»

Bilge Kağan'm ölümünden (734) 13 yıl sonra

hükümdar

olan Uygur Tengri'de Bolmış II İtmiş Bilge Ka

ğan, Orhun ırmağı kıyısında Ordu Balık'ı kurmuştur. Böy

lece eski

T ü r k

ŷurdu Moğolistan'da şehir kurma şerefi

Uygurlar'a

ait bulunuyor. Batı Gök

T ü r k

hanedanının ha

lefleri olan Türgiş kağanları'nın

VIII .

yüzyılda Sûyâb ve

Talaş

( T a r a z )

şehirlerinde oturmakta olduklarını biliyoruz.

IX .

yüzyıla gelince bu yüzyılın ortalarında Türkler'in on

altı şehirleri olduğu tanınmış bir müslüman kakmağında

ifade edilir. X. 3mzyılda ise yerleşik hayata geçme ve şe

hirlerde

oturma kayda değer bir gelişme göstermiş, XI. ve

X II . yüzyıllarda bu hareketler daha fazla bir hız kazan

mıştır. Artık, Moğol istilası arefesinde yani XIII .

yüzryıl

başlarında kalabalık sayıda bir

T ü r k

nüfusu şehir ve köy

lerde oturmakta idi. Bu şehirlerde her türlü medenî faa

liyetin yapılmakta olduğu görülüyor. F a k a t Moğol istila

ve hakimiyeti

T ü r k

şehirciliğine,

T ü r k

şehir hayatına onul-

m.az darbeler vurdu. Öyleki şehirlerden bir çokları var-

lıklannı sürdüremeyip yok olup gittiler, diğerleri ise ehem

miyetlerinden çok şey kaybettiler.

Takdim edilen bu incelemede eski Türkler'in şehir ha

yatına geçişleri anlatılmıştır. T ü r k şehirlerindeki hayat ise

başka mühim bir konu olup bilgi yetersizliğinden işlen

mesi pek müşkildir. Bununla beraber bu mevzuu da bir

çok sebeplerden dolayı ileride ele alıp, kaynakların ver

diği imkan niöbetinde, aydınlatmaya çalışmak mecburi

yetindeyiz.

Sözlerime son verirken

bu

incelemenin kitap halinde

yayınlanmasına

k a r a r

veren

T ü r k

Dünyası Araştırmaları

Y a y m

Kurulu'nun sayın üyelerine ve onun

değerli başkanı

Prof .

Dr.

Turan Yazgan Beyefendice derin teşekkürleri

mi sunarım. Tabiî çalışkan ve aynı zamanda son derece

de kibar sekreter Saadet Pmar'm yardımlarını unutmam

düşünülemezdi. Bu sebeple ona ve yardımlarını esirgemi-

yen arkadaşlarına da teşekkür ederek sözlerime son ve

riyorum.

Lâleîi, 15 ,XL1984

F.

SÜMER


10/136

BALIK

VE KEND *

Prof. Dr. Faruk

SÜMER

« T ü r k î e r ' i n

on altı şehir leri var dır» (İb n Kh ur -

dâdbih , IX. yü z y ı l) . «Türkler büyü k bir toplu

luktur.

Birçok ellere, boylara ve obalara

a y r ı

lırlar. Onl ard an baz ılar ı şehir ve köyl erde otu

rurlar.

B a z ı l a r ı

da bozkı rlarda ve ç ölle rde. y a

ş a r l a r »

(e l -Mervezî , XI I . yü zy ı l ) .

Eski Türkler (Gök Türkler, Uygurlar) şehre

balık

adı

nı veriyorlardı. Daha sonraları bu kelimenin baliğ t a r

zında

da söylenildiği biliniyor. XI. yüzyılda Kara Hanlı

Türkleri ile Oğuz Türkleri'nin

balık

kelimesi yerine kend

( = kent) sözünü kullandıkları görülür. Mamafih Kaşgarlı

Mahmud,

balık sözünün

bu

mânâsını bilmekte

ve

onun

İs-

lâmiyetten önce

Türkler tarafından

şehir

ve

kale

mânâ

sında kullanıldığını söylemektedir

.̂ Yine adı

geçen

müel-

* Bu makal e 1978 yıl ınd a yaz ıl mış ve hatta metin kısmı dakti lo edilmişti .

F a k a t b i rb i r in i takib eden sıhhî rahatsızlıklar yüzünden bu inceleme ya

y ı n l a n a m a d ı . Makale bu def a, yay ınl anm ak için, gözden geçiri l i rken met

ne yeni birçok

bi lg i ler

i lâve

edi ldiği

gibi, haşiyeleri de konuldu. Böy

l e c e

bu incelemeni n, yay ınl anm ası gecikmi ş olmakla beraber, daha fay*

dalı bir duruma get i r i ld iğin i muhterem okuyucuların da tasdik ea'ecekleri

şüphesizdir .

1 Dî vân u luğâti 't-Türk, yay ınl aya n K. R i f a ^ , İstanbul, 1333, l, s. 317, türk-

ç e

tercümes i B. At al ay , TD K, İst anbu l, 193 9, I, s. 379 , ingilizce ter cü

m e s i R. Dank off - J . Kel ly, Com pen diu m of the Tur kic "diale cts, edited

Ş i n a s î Tek in - Gön ül Alp ay Te ki n, Turk ish S o u r c e s , VII , Harvard Uni

ver sit y, 1982, part 1, s. 29 0- 291 ; G . Cl aus on , A n Ety mologica l dictionar y

of pre -

thirteenth

century T urk ish , Ox fo rd , 19 72, s. 335- 336.

Altay dağlarında Pazirik,

Ş i b e ,

Baş Ad ar , Katunda ve bunlara komş u

yörelerde M.Ö. V. ve Vl. yüzyıl larda yaşadığı

b i ld i r i len

ve bize peK

mühim kültür hâtıraları bırakmış olan topluluk, bu topluluğun höyük

lerden çıkarılmış

kü l tür

var l ıklarını yakından

tetkik

etmiş olan -Sovyet


11/136

L

GÖK

T Ü R K L E R

DEVRİNDE

ŞE HİRC İLİK

Araştırmaların bugünkü durumuna göre, Türklerin

şehir kurmıalan ile ilgili bilgiler VIII. yüzyıldan daha ge-

âlimi S. i. R u d e n k o ' y a göre yerleşik

v e y a

ya n yer leşi k bir hayat geçi r

miştir

( F r o z e n

tombs of S i b e r i a , The P a z y r y k buri aîs of Iron -age hors-

m e n , ingil izce tercüme M. W. Thompson,

B e r k e l e y

- Los A n g e l e s , 1970,

s.

80) . Meşhur P a z ı r ı k h a l ı s ı da bu topluluktan kalan yadigârdır ( a y n ı

e s e r ,

s,

^ 2 9 8 - 3 0 4 ) .

F a k a t

bu topluluğun

ş e h i r

v e y a

şehir lerde oturdu

ğuna dâ ir hiç bir deli l v e işaret olma dığı gib i, köy şekli nde de o l s a ,

meskûn yerleri de tesbit edilememiştir.

F a z l a olarak bu topluluğun yerleşik bir hayat geçirmiş olduğu, bize

göre, şüphel idir.

2 I, s. 21 , 156 , 20 1, 21 0, 28 8, III, s. 111, ter cüm e I, s. 22 , 178, 23 6, 24 8,

3 0 2 ,

339, 343, 344, III, s. 150; ingil izce tercüme I, s. 194, 213, 219, 270.

^ Dahi l iye V e k â l e t i , Köy lerim iz, İstan bul, 1933, türlü yerle rde; İç iş leri Ba

k a n l ı ğ ı ,

Türk iye 'de meskûn yer ler

k ı la v u z u , A n k a r a ,

1946 - 19 48,

I - I , tür lü ye rl er de .

4

M. P e y f û n , Ferheng- i Â z e r b â y c â n î - F â r s î , T a h r a n , 136 1, s. 292 .

5 Bk. C l a u s o n , adı geçen

e se r , ,

s. 728.

life

göre, kend (kent) Oğuzlar ve onlara uyanlarca «köy»

rnânâsnıda kullanılmaktadn'' .̂ Bundan takriben

elli

yıl

önce Türkiye'de Ort-a Kent, Şehir Kent, Hasan Kent ve

Kaya Kent gibi, yirmi iki kadar veya daha fazla köy

v a r

dı .̂ Bugün Azerbaycan'da kend sözünün daha ziyâde köy

anlamında kullanıldığını biliyoruz .̂ X. yüzyılda Oğuz

krallan olan yabgularm kışın oturdukları Yeni Kend de

(z Yengi Kend) İslâm coğrafya eserlerinde Yeni Köy (ê -

Qaryetül-Hadîthe veya. Cedide =

Dih-i

Nev) şeklinde t e r

cüme edilmiştir. Bununla beraber Oğuzlar'm kend sözünü

sâdece köy anlamında değil, bazan da şehir mânâsında

kuManmış oldukları söylenebilir.

Dilimizdeki

«köylü - kentli» deyimi, herhalde kentin bu

manâsı ile ilgilidir. F a k a t kent, burada köyün eşmanâsı

şeklinde de kullanılmış olabilir. Dilciler kend sözünün

soğdca olup, türkçeye bu dilden geçtiği gömşünde birleş-

mislerdir ^.


12/136

riye gitmiyor. Anılan yüzyıldan önce Türkler'in O r t a As

ya'nın herhangi bir yöresinde şehir kunrıtış olmaları ta

biî mümkündür. Ancak bu hususta kuvvetli delillere sa

hip

değiliz.

A

— Doğu Gök Türkleri'nde Şehircilik :

551 yılında kurulan Gök Türk (zKck

Türük)

devleti

nin kısa bir

zaman

içinde Çin şeddinden Hazar

Denizi'no

kadar uzanan

büyük bir imparatorluk haline

geldiği

ma

lumdur.

Bu imparatorluk, hududları, teşkilâtı, ulaştığı me

deniyet

seviyesi, Türk

soyunun yayılması, haleflerine bı

raktığı köklü gelenekler, kısaca her bakmıdan o zamana

kadar O r t a Asya'da kurulmuş devletlerin, şüphesiz, en bü

yüğü ve en ehemmiyetlisi idi.

F a k a t

bu büyük imparator

luk 582 yılında birbirine hasım iki devlete ayrıldı. Anla

şıldığına veya sanıldığına göre, her iki kağanlığı birbi

rinden ayıran hudud, Büyük Altaylar'dan başlayıp Ha-

mi'nin doğu veya kuzeyindeki dağlardan geçmekte idi. Bu

durumda V I yüzyıl ile Vll. yüzyılın birinci yarısmda Do

ğu Türk İmparatorluğu ülkesinde Türkler taraımdan is

kân edilmiş herhangi bir şehrin varlığından sözetmeit pek

mümikün değil gibi görünüyor; fakat herhalde

kesin

bir-

şey de söylenemez. ;

Doğu

Gök Türk kağanları Orhun ırmağının kayna

ğına

yakın yerdeki Ötüken yöresinde yaşıyorlardı. Burası

anlaşıldığına göre, ormanlık, sulak, çayırlıiı, bir kelime

ile hoş bir yöre idi. Bilge

Kağandın

ötüken'i devlet idare

etmek (ve

hatta

belki de tabiî güzellikleri) bakımmdan

en ideal yer saydığını biliyoruz. Adı geçen kağan «budu

nuna»

yani milletine öğütlerde bulunurken, «Ötüken or-

manmda oturursan ve kervan (arkış) gönderirsen hiç sı-

fcmtm olmaz ve hâkimiyeti (yahut devleti) ebediyyen elin

de tutacâksm» diyor ^. Yine diğer bir yerde Bilge Kağan:

6

«Ötük en yir olur up a r k ı ş t i rk iş ı s a r neng bunguğyok. Ötüken y ış o lu r -

s a r be ngg ü il tuta olurtaçı sen - Öt ük en ye ri nde otur up k e r v a n , kafi le

gönderirsen

hiç

s ı k ı n t ı n

( b u n )

o lmaz.

Ötüken ormanında oturursan

e b e

diyen

ü lkeyi ( v e y a devleti = i l) tutarak

oturacaksın»

( M .

E r g i n ,

Orhun

âbideleri, İstanbul,

1 975 , metin s. 1 54,

s a t ır 1 3 - 1 5 ,

tran skri psion -s. 66,

tercüme

s, 1 8 ) . .-


13/136

«Tüıik

kağani Ötüken ormanında oturur ise ülkede sıkın

tı

(bung) olmaz

diyerek ^ Ötüken'in Türk devleti ve

«Türk

budunu»

için

taşıdığı ehemmiyeti belirtiyor. Diğer bir yer

de

de

Bilge

Kağan:

«bunca

yerlere ordu şevkettim, Ötü-

ken ormamndan daha güzel bir

yöre,

ülkeyi idare

edecek

daha iyi bir yer görmedim» diyor ve Ötüken'i «ıduk» ya

ni

kutsal

bir yer olarak vasıflandırıyor ^. Orta Asya'nın

en

eski imparatorluğunu kurmuş olan Hunlar'm devlet

merkezlerinin de bu yörede olduğunu bildiğimiz

gibi.

Gök

Türk kağanlannm yerini almış olan Uygur kağanları ile

bazı

Moğol

«kaanlan» da Orhun yöresinde yani aynı yer

de oturmuşlar ve hatta orada şehirler kurmuşlardır. Bu

vakıalar

Bilge

Kağan'm Ötüken ile ilgili sözlerinde ne

kadar haklı olduğunu açıkça meydana

koyuyor

.̂ Çok do

ğuda

oturan Moğollar'ın devlet merkezi olarak, batıdaki

Orhun bölgesini seçmeleri dikkate değer

olup,

bunda, he

men

her şeyde olduğu üzere Türk geleneklerinin tesiri

belki sözkonusu olmakla beraber, daha ziyade o yörenin

stratejik ve ticaret bakımlarından taşıdığı ehemmiyet ve

tabiî güzelliği ile ilgilidir.

Çin, genişliği, zenginliği, kuweti, yüksek ve parlak

medeniyeti ile komşularının gıbtasım çekiyor, hatta göz

lerini kamaştırıyordu. Bu münasebetleri bazı Gök Türk ka

ğanlarının Çin'e ve Çinliler'e karşı derin bir hayranlık

duydukları görülür. Bu kağanlar bu duygularının tesiri

^

«Türük kağa n Ötük en y ı ş olursar

ilte

bung yok = Türk kağanı Ötüken

ormanında

ot urursa ülkede sıkıntı olmaz» (Er gin ayn ı

e s e r ,

metin s .

1 5 3 ,

satır

1 0 - 1 1 ,

t ranskripsion s . 65 , tercüme s . 17 ) .

8

« B u n c a

y i rke tegi yorıtdım. Ötüken

y ı ş d a

yig idi yok ermiş. İl tutsık

yir Ötüken y ı ş ermiş = çok yerl ere sefer ettim. Ötük en orma nın dan

d a h a .

iyi bir y er

olmadı ğını görd üm. Ülkeyi idare edecek yeri n Ötük en

olduğunu anladım»

( E r g i n ,

metin s . 157, satır 16-1 7, trans kıripsi on

s .

6 5 , tercüme 18 , 2 4 ) .

-9 Ötü ken 'in bulun duğu yer e gelin ce, Ötük en şimdi Moğolistan denile n ü l -

'

kede. Hangay

s ı r a

dağlarının

doğu

kes iminde Orhun (Orkun) ve Te-

mir ırmaklarının kayna klar ının bulundukl arı yerde , Uygurlar ' ın

baş

ş e h

ri Ordu

B a l ı k ' ı n

(Moğol lar

K a r a

Balgasun diyor) az güney inde, 97 ar z

v e

101 tul derecelerine isabet eden yöre idi ( bk . R. Giraud, L'Empire

d e s

T u r e s c e l e s t e s ,

P a r i s ,

1960 , s .

1 7 2 - 1 7 3 ) .


14/136

L iu mau-tsaî. D ie Chinesischen Nachrichten Zu r Gesch ichte Der Os t -

T ü r k e n

( T ' u - k ü e ) ,

Wiesbaden , 19 58 , I, s. 43 . Ay rı ca iz ahlar kısmına

bk .

( I I , s . 52 1 ,

haşiye

2 2 0 ) .

Mamafih T'a-po

K a ğ a n ,

kendi zamaninda

Ç i n ' i idare eden ik i hanedanın imparatorlarına kuvvetini tanıtmıştı.

Onun etraf ındaki lere daima şu sözleri söylediği işit i l iyordu : «benim

güneyde (Çin 'de) ik i oğlum ( Ç i n imparator ları) v a r . Bund an dolayı yok

s u l düşmek ten kayg ılanm am» (gös teri len y e r ) .

n Söz konusu Ç in gelenekler in in başında saç ve kıya fet değişikl iği geli

yor du. Türkler saçlarını birkaç pelik ha linde örüp ar kay a sarkı tıyorl ar

d ı .

Onl ar İslâmİyete girdikten sonra da epeyce b ir müddet bu geleneği

sürdürmüşlerdir. Hatta Türkler

s a ç l a r ı

kendi ler inki g ib i olmayanlara «tok

e r» d iyor lardı ( K a ş g a r l ı , tercüme I, s . 332 , 3 5 8 ) , Çinl i ler inki ise topuz

şekl inde v e y a düğümlü id i . E l b i s e y e gelinc e, Türkler kafta nları nın • sağ

kanadını

sola atıyorlardı (L iu mau- tsa i , s . 8 , 41 ) . Bel ler inde de üzerleri

oyuk v e y a kabartmalı süsler i le bezenmiş kemer le r ( ku r \ , k u r ş ak \ k u

ş a k ) bulunurdu. Türkler kemer takma

v e

kul lanm aya içt imaî

v e s i y a s î -

mevkii göstermesi bakımdan büyük bir ehemmi yet v eriy orla rdı. İslâm

âleminde de onlar s üslü kurs aklar ı i le d ikkat i çek iyor lardı. Çinl i ler 'e g e

l i n c e , onlar elbiselerinin sol kanadını s a ğ a at ıyor lardı. Bu y ü z d e n -

Ç i n

l i ler Türkler' in bu gelenekler in i de , her hal de, barba r âdet leri şeklinde;

görüyorlardı

(L iu

mau- tsa i ,

s . 5 3 ) . S .

Jul ien' in tercümesinde bunlardan

b a ş k a Çinl i ler' in kanunlarını kabul etmek v e hatta d i l i dahi değişti r

mek hususları zik red i l iy or: «Quant â couper le devant de notre vête

ment, dénouer les t r e s s e s de nos ch ev eu x flottants, chang er notre

l a n

gue

et

adopter

vos

lois,

nos

habitudes

et nos

cout umes sont déjà

trop

İle ve şüphesiz ülkelerini zengin,

istikrarlı

ve kuvvetli bir

duruma getirmek için, Çin'in birçok veya her şeyi ile tak-

hd edilmesi gerektiğine inanıyorlardı. Bunlardan biri, bü

tün imparatorluğun tek hükümdarı T'a-po Kağan (572-

580)

yüz bin atlıya sahib olduğu halde,

öyle

bir Çin hay

ranı idi ki, Çin'de doğmadığına

esef

ettiğini gizlemiyordu.

T'a-po

tutsak Çinli bir rahibin telkini ile Çin'in kuvvet

ve zenginliğinin Buda dininin ilkelerine riâyet edilmesin

den ileri geldiğine inanarak bu dine girmiş, hatta bir de

mabet inşa ettirip, Çin impara^torundan Buda dinine ait

bazı kitablar istemişti. Onun bu dinin emirlerini tamamen

yerine getirdiği bildiriliyor

Yine

bu kağanlardan bir

diğeri,

Şa po lyö (Cha-po4io = Scha-po4üe,

581-587),

Çin

imparatoruna gönderdiği bir mektupta Çin âdetlerini al

mak istediğini, fakat kendi milletinin gelenek ve

göre

nekleri çok köklü olduğu için henüz buna cesaret edeme

diğini

bildiriyordu Çin kaynaklarından elde edilen bil-


15/136

gilerden on iki hayvanlı takvimin ilk defa onun zamanın

da kullanıldığı anlaşılmıştır Bu takvimi Türkler'in Çin

liler'den aldıikları ile

ilgili

görüş, şimdi çok daha fazla bir

kuvvet kazanmıştır

K'i-min

Kağan da

(ölümü

608) Şa-

po-lyo'nun

görüşünü paylaşıyor ve işe

onun

gibi

kıya

fet ve saç şeklinin değiştirilmesi ile başlamak istiyordu.

K'i-min, milletinin kıyafetini kaldırıp yerine Çinliler'inkini

almak ve hatta «asil Çin milletinin her

şeyini taklid

et--

mek istediğini» metbûu Çin imparatoruna ifade etmişti.

Ancak İmparator,

K'i-min

Kağan'm bu fikrine katümıyor-

du. Kağan'm ısrarlı

istekleri

karşısında ona: «kıyafet

değiş

tirmek neye

y a r a r

Öyle hareket ediniz ki milletiniz iyi

ve

şefkatli

olsun,

merhametli,

uysal

ve

beğenilen

davra-

nışlarda bulunsun»

cevabını

yazmak zorunda

kalmıştı

a n c i e n n e s ,

eì

je n'ai pas encore osé les chan ger = elbi sem izi n önün ij

k e s m e k , dalgalı (sa rkı tı l mış ) saçl arımız ın Örgülerini çözm ek, di l imizi de

ğiştirmek ve sizin kanunl arı nız ı kabu l etmek hususl arına gelince , ge

lenek

ve gör enek ler imi z çok kök lü oldu ğu için onlar ı henüz değişti r

meye

cesaret edemedim» (Docume nts sur les Tou- kiou e-Tu rcs -, Jo ur

na l

Asia tiqu e, Ma i- Ju in 1G64, s. 5 0 2) . Şopoiyo (Ch a po-Iİo = S c h a -

po- üe, 581- 587 ) Sui haned anını n i lk kudretl i hükü mdar ı Yan g Kien

ile müc ade ley e gir işm iş, başarı gös tere mey inc e ona sâdı k bir tâbi olmıuş-

tu. Çin yıl l ık ların da onun tâbil ik davr anışl arı i ie i lgi l i inanılması güç

ş e y l e r anlatı l ır. Ş e r e f v e haysi yet duyg ular ını bir tarafa atarak Çin h ü

kümdarına" k a r ş ı

yaptığı dav ranı şlar ve söylediği sözler, otağında bu

lunan Türk ler' i n yüzl erini kı zartm ış, duyd ukla rı derin • üzün tüde n acı acı

inle mel erin e v e hüzü n ver ici çığlı klar at mala rına sebe p olmuş tu (Li_u

m a u - t s a i / s. 5 0 - 5 4 ) . Bi lge Kağa n'ı n isim ver mey erek «bilgisiz kağan

olurmış erinç , yabla k kağan olurmış erinç = a k ı l s ı z kağan tahta çık

t ığından,

kötü

ikağan tahta oturduğu için...» ( E r g i n , metin s. 155 , satır

20,

transk ripsion s . 78 ) sözleri ile kınad ığı eski kağanlar dan

bir i

de,

ş ü p h e s i z , Şapolyo'dur.

1^ Liu mau -ts ai, s. 50 ; J u l i e n , s„ 495.

13 L

B a z i n ,

Les Cale ndrie rs T u r c s anciens et médiévaux, Lille, 1974, s,

1 4 1 - 1 5 7 . B a z i n

oniki hayva nl ı takvi min, Türkler tarafından VI. yüzyı l ın

ikinci yarası nda Çin halk kültür ünden (â la cultur e populaire chi nois e)

alındığını i leri sürü yor (s . 154. 156, 15 7) .

14

Şapo lyo' nun türkçe unva nı P. Pell iot tara fınd an, cince y a z ı l ı ş tarzına

d a y a n ı l a r a k El Kül B a ğ a Işbara Kağan şeklinde tesbit edilmiş, B a z i n ise

bu unvan daki kül 'ün kö ( \ g ö l ) o lması gerekt iğini i fade etmişt i r ( ay

nı

e s e r ,

s. 14 7) .

15 Liu mau-t sai, s. 62, 63 ; J u l i e n , s. 533-534.


16/136

bununla beraber imparator K'i-min Kağan'ı takdir ediyor

hatta onun bazı düşüncelerini paylaşıyordu. Filhakika

K'i-min Kağan çadır hayatını bırakıp şehir kurarak mille

tini evlerde oturtmak istiyordu. Onun bu arzusunda sa

mimi olduğunu anlayan Çin imparatoru, K'i-min Kağan

için sınır eyâletlerinden birinde (Wan-sou-su) bir şehir

kurulmasını emretmişti. F a k a t K'i-min bu esnada

öldü (608). İşte, bugünkü bilgilerimize göre (ve eğer yanıl

mıyorsam) çadır hayatını bırakıp şehirde oturmalı

isteyen

ilk Türk hükümdarı K'i-min Kağan'dır.

K'i-min Kağan'm oğlu ve haleflerinden Hie-li Kağan

ise babasının aksine atalarının gururlu ruhunu taşıyan bir

hükümdardı. O, bir taraftan Çinlileri'n entirikaları ve di

ğer

taraftan bir birini takip

eden

kıtlık, açlık ve başka

sebepler yüzünden tutsak alınıp Çin'e götürülünce, impa

r a t o r ona saray hizmetçileri nazırının konağını tahsis et

mişti. F a k a t esasen tutsaklık yüzünden pek mahzun olan

Hie-li

Kağan'a bu konak bir zindan gibi

geldi; belki

şehir

hayatını da sevmediğinden konağın bahçesine kurdurduğu

bir otağda yaşadı. Buna rağmen şeref ve haysiyet sahibi,

gerçek

bir «kağan» olduğundan ne bu otağ hayatı, no de

imparatorun teskin, teselli ve memnun edici gibi görünen

teklifleri, duyduğu derin üzüntüyü

hafifletebildi;

gittikçe

a r t a n teessürü dört yıl sonra ölümüne

sebep

oldu. Fa

kat bu, şerefli bir ölümdü.

16 Li u m a u - t s a i , s. 70;

J u l i e n ,

s, 515, 517,

5 3 8 - 5 3 9 ,

Acût-Sep tembre, 1964,

s .

232.

17 İmparator, Hie-l i K a ğ a n ' ı n üzüntüden ş a r a r ı p solduğunu haber a l ı n c a

a v l a a v u n a c a ğ ı n ı s a n ı p b i l h a s s a geyiği bol K u o - Ç o u . bölg esin in vali l iği

tekl i f inde bulunmuş, fakat kağan bunu reddetmişt i . S o n r a imparator

«imparatorluk

m uhaf ız kuvve tleri kuma nda nlığı tevcihi ile

K a ğ a n ' a

g ü

z e l topraklar v e bir ikâmetgâb ve rmiş t i . Hie- i h a y a t a

v e d a

edince (634

y ı l ı n d a ) İmparator, Türk ler ' e kağanl arın a kend i türelerine göre c e n a z e

töreni y a p ı l m a s ı n ı , yan i cesedin in yak ı l ı p Pa ırmağının doğusu nda bir

m e z a r

i n ş a

edi lmesini söyledi (hajbuki bu ç a ğ d a Türk le r ' i n e s ki z a m a n

larda

o lduğu gibi ölülerinin cesedlerînİ ya km ay ıp toprağa verdikl eri y ine

Ç i n kaynak lar ında haber ver i l iyor . J u l i e n J . A, A oût-Se ptemb:e 1864,

s .

2 2 5 ) K a ğ a n ' ı n

ve fat ettiğini öğren en atabe yi (Hu -l u T a - k u a n T ' u -

yü-hun=ye)

ona

k a r ş ı

duyduğu bağlı l ık ve

s a y g ı d a n

dojayı y a ş a m a k

istemeyerek

intihar etti. İmpar ator, ata bey 'in bu hare ketin den çok . duy-


17/136

Gök

Türk kağanlannm taşıdıkları bu gayeleri uygula

maya

koyamamalarınm asıl sebebi bize göre, milletlerin

den

ve bilhassa onların halk kitlesinden (kara kamağ bu

dun)

gelecek tepkilerden korkmalarıdır. «Türk budunu»

atalarından

gelen bütün geleneklere bağlı

olup,

yabancı

lara

ait bu

gibi

şeylerin alınmasından hoşlanmıyordu. Ni~

tekim uğranılan başarısızlıkların ve çıkan karışıklıkların

ataların koydukları törelere riâyet edilmemesinden ileri

geldiğini

görüp

söyleyen

Türk prensleri de vardı.

Yukarıda

adlan geçen Türk kağanlarından takriben

yüzkırk yıl sonra «budununu» çok seven yüksek duygu

ve

düşünceler ile

dolu,

büyük hatîb Bilge Kağan'm da

Buda

dinini kabul etmek ve şehir kurup orada oturmak

gulanarak ona

ö lüm

sonrası unva nı veri p Kağa n'ı n yan ma defnedilm esini

v e

mezarı üzerine b ir

kitabe

yazı lmasını buyurdu. B u el îm hâdise leri

haber alan Kağan'ın amcalarından Su-ni-şi de vefat eden^ler i le

birl ikte

olmak için canına ikıymıştı (L iu mau-tsai , s . 144-145;

J u ü e n ,

s . 230 -

233). B a ş k a , birçok

mil let lerin

tarihlerinde

o lduğu g ib i

sadâkat, saygı ve

sevginin en yük sek ifadesi olan bu

g ib i

asil dav ranı şla r Türk tarih inde

de vardır . 639 yı l ında

Hie-li

Kağan'ın yeğeni

K i e - ş e - ş u a y

(yahut K i e -

ş e - s o

b izde Kür Şad olarak tanınmıştı r) şehza de Ho-l o-hu' yu (Hi-el i

K a ğ a n ' ı n

oğl u) Türk ülk esi ne kaçı rıp devleti y eni den kur mak istemişti

( L i u mau-tsal , d izin,

11, s. 7 8 5 ) .

Bütün bunlar devletin y ıkı lma sın dan

ve

« T ü r ü k budunun» perişan

b ir

şekilde dağılması ndan (Çi n'e yüzb in kişi

gelmişti) duyulan derin teessürün

tepki leridir.

Yüksek tabakada

bu

tep

kiler olunca halk kitlesinde

( =

kara kam.ağ budun)

bu

teessürün

çok

d a h a derin

olduğu

şüphesizdir. Aradan el l i

y ı l

g ib i

uzun

bir

zaman

geçtiği

v e

mühim

b ir

kıs mı ask erî hizme tlerd e kul lanı ldığı halde Türk

«budünı» şanlı mazilerini un utmay arak tekrar devletlerini kurmak

b a ş a

r ı s ı n ı

göstermişlerdir. Kayna kta Hi-el i Kağan 'ın cinlere

v e

şeytanlara

inanmadığı

da ,

onun

b ir

kusuru g ib i gösteri lerek, b i ld i r i l iyor . Halbuki

Türkler de ,

çağdaşları olan pekçok kav im g ib i cinlerin ( ç ı v ı )

v e

ş e y

tanın

( y e k )

varl ığına inanılmakta

v e

onlardan ziyâd esi

i le

korkulmakta

'

idi'.

Kamla rın halk üz erinde derin

bİr

nüfuza sahip olmaları

da

buradan

gel iyor. Onların, yani kamların c in ve şeytanlar a hükmettiklerine sam i

miyetle inanı lıyo rdu. Türkî er' i n gece sava şlar ını sevme dikler i

v e

hattâ

bu savaşlarda pek başarıl ı olamadıkları i le i lgi l i sözler de şüphesiz, cin

lerden

( ç ı v ı )

korkmaları ve bu yüzde n geceleri çadırlarına kapa nmal a

rından çıkmış

olabil ir.


18/136

düşüncesinde olduğunu biliyoruz.

Fakat

onun, selef

leri

gibi,

kıyafet, saç şekli ve diğer geleneklerin değiştiril

mesini düşündüğünü gösteren herhangi bir delil veya

işarete

sahip değiliz. Bilindiği

gibi,

Çin'de doğmuş, Çin

terbiyesi almış ve

cince

bilen Vezir Tonyukuk :

«biz

Çin

lilerdin yüzde biri kadarız. Bir şehir kurup oturursak ora

da düşman bizi yok eder. Halbuki eski hayatımızı sürdü

rürsek zayrf olduğumuz zamanlarda çekilir, güçlü oldu

ğumuz

zamanlarda ilerleriz. Buda dinine gelince, bu din

insana

alçak gönüllülük, yumuşaklık telkin etmekle sa

vaşçıların (Türkler'in) mizaç ve karakterine uymaz» söz

leri ile damadının yani Bilge Kağan'm arzularını uygula

masına mani olmuştur. Vakıalar, Vezir Tonyukuk'un

mütalaasını teyid eder görünmüyor. Zira nice Türk top

luluklarının, sürekli bir şekilde göçebe hayat geçirmele

rine rağmen, siyasî ve kavmi varlıklarını koruyamadık

larım biliyoruz. Bizzat Gök Türkler yerleşik veya tam

yerleşik

hayata

geçmedikleri halde Bilge Kağan'm 734 yı

lındaki ölümünden 10 yıl sonra siyasî varlıklarını ve az

sonra da kavmi varlıklarını kaybettiler. Öyleki bu büyük

kavim doğrudan doğruya halef bırakmadan yok olup

gitti. Buna karşılık şehir

hayatına

geçen ve ilk

önce

Mâni

ve

sonra da Buda dinine giren Uygurlar siyasî varlıklarını

XIII. yüz yılm sonlarına kadar sürdürdükleri gibi, sonra

bilhassa Çağatay ve Özbek uluslarının oluşmalannda pek

mühim roller oynadılar. Hatta yine az sayıda olmamak

üzere İran ve Anadolu'ya da geldiler. Uygur beylerinden

Eretne

(ölümü: 1352)

Orta

Anadolu'da bir devlet kurdu.

Bu

büyük Uygur Türk'ü şimdi Kayseri'deki türbesinde

(Köşk

Medrese) 'de yatmaktadır. Gök Türkler yazıları olan

bir


19/136

türbe inşa

etmesini

bilen şehzadeler vardı. Yine Gök

Türkler'in çiftçilik yaptıklarını ve ticârete ehemmiyet

verdiklerini biliyoruz. Bütün bunlar ile onlar tam yer

leşik

hayata çok yaklaşmış idiler. Tonyukuk engel olmasa

îdi, Buda

dinine

girmek

belki

pek kolay olmazdı amma

şehir kurulmasında ve şehir hayatına

geçilmesinde önemli

güçlükler ile karşılaşılmazdı. Herhalde Ötüken'de anıt -

kabir şeklindeki yapılardan ayrı olarak başka binalar da

vardı.

Ötüken'in adının

XI.

yüzyılda

çok uzakta ya

şayan Türk âlimi Kaşgarlı Mahmud'a ulaşması pek

dik

kate değer olup bu, ününün devam etmesi, âbideleri ve

diğer binalarının -dikkat ve alâka çekici yıkıntılar

halinde

de olsa- varlıklarını sürdürmekte olmaları ile

izah

edile

bilir. Ötüken şüphesiz bir çok tahribata uğramıştı.

Buna rağmen adı XI.

yüzyılda

çok uzaklarda

duyulabih-

20

«Weh n die

T ' u - k i J e

auch ihren wohno rt standing wec hse lte n, so

b e s a ß

doch jeder für sich eigenes

L a n d .

Der Khagan wohnte stets am Berg

T u - k i n - s c h a n ; sein Hofzeit wa r naoh Oste n geöffne t... (Li u mäu -ts ai,

s.

10 ); » « Quoiq ue les Tou- Kio ue émigre nt ou changent, de domicile,

c h a c u n

d'eu x a toujo urs une

portion

de terre. Le khan habite constam

ment sur le mont Tou-'kiu-chan-Ötüken-»

( J u l i e n ,

J .A ., Mars -Avr i l 1864,

s.

3 35 ). Çin yı l l ık la rında veri len bu haber

Wk

zamanlara ait İdi. Âbi

delerin d ik i ld iği zsm.anda çiftçi liğin çok daha gelişm iş old uğu ş üp he

sizdir.

2-1 «Ol yir ge rü barsar Tür ük budu n ölteçi se n. Öt üke n yir o lur up

a r k ı ş

tir'kiş

ı s a r

neng bun gug yok. öt ük en yı ş olur sar ben ggü il tuta olurta cı

s e n o yere doğru giders en «Türk bua un» ölece ksin. Ötük en yerin de

oturup

kervan ve kafi le gönderirsen hiç sıkıntın olmaz. Ötüken orma

nında

oturursan, ebediyen ülkeye sahip olarak oturacaksın»

( E r g i n ,

me

tin, s. 154, satır 8-9 , transkr ipsion s. 66, tercüme s. 18 ). Ötüke n'd e her

halde

t icâret için şartlar müsâid olduğun dan Kağan bu tav siye yi yapıyo r.

22 «Der Khag an errichtete seinen Hof am Berg e Tu- kin -§a n ^ Kag an' in

s a r a y ı

Ötüken ormanında bulunur» (Liu mau-tsai , s. 18 1) ;

J u l i e n ,

Ötü-

ken 'i bazan berkiti lm iş yer (m uh kem mevk i = place forte ) şekl in

de tercüme etmiştir (M ai -J ui n, 1864, s. 5 1 4) .

23

«Ötüken- İsmu mevdzi ' in bİfeyâfi

T a t a r

qurb e Uygur - Ötüke n

T a t a r

çöller inde, Uygur ülkes ine yak ın bir yerin adıdır» (I , s. 12 3) . Ötü ken 'in

müell i f in haritasında da yer

a l m a s ı ,

buranın X . yüzyı ldaki Türk âle min

de pek tanınmış bir yer olduğunu gösterir. Halbuki zikredilen

a s ı r d a

Ötük en bölgesi moğolca konuşan kavimle rin yur du olmuştu. Nitekim

müel l i f imizin

tar i f i

de bun u göste riyor ,


20/136

yordu. Halbuki, aşağıda göreceğimiz, Uygur kağanlarının

ünlü şehirleri, Ordu Balık'm adını Kaşgarlı Mahmud'un

eserinde göremiyoruz. Gök Türkler, umumiyetle çadırlar

da

yaşayan fakat yazısı olan, takvim kullanan bir budun

Bu,

pek dikkate değer. Acaba daha önce yaşamış

böyle

bir

kavim var rnı? Ben pek bilmiyorum. Bilge Kağan XX.

yüzyılın

düşüncelerine salıip bir hükümdar gibi konuşu

yor

ve: «Türk budun üçün tün (gece) udumadım, (uyu

madım),

küntüz durmadım (oturmadım). İnim (küçük

kardeşim) Köl Tigin birle iki şad birle ölü yitü kazgan-

dım» diyor. Bilge Tonyukuk da kendi kitabesinde

:

«Türk

Bilge Kağan Türük sir budunuğ, Oğuz budunuğ

igidü

olurur

(besleyip

oturuyor) sözleri ile kağanın

vazifesini

belirliyor. Halbuki İslâm müellifleri «reaya (yani halk)

Tann'nm hükümdarlara vediası (emâneti) dır» diyorlardı.

Orhun

kitabelerinde

devletin

kuruluşu anlatılırken:

«şehirdekiler dağa çıkmışlar, dağdakiler inmişler»

denil

mektedir. Burada gerçekten bir şehir kasd ediliyorsa,

bu şehir nerede idi? Bu hususta

kesin

bir şey söylemek

belki

mümkün görülmemekle beraber, bu «balık» m Çin'in

sınır şehirlerinden biri olması muhtemeldir. Yine kitabe

lerde Bilge Kağan devrinde

(716-734)

Toğu Balık adı geçi

yor. Anlaşıldığına göre, bu şehir, yani Toğu Balık, Tula

kıyısında, Tokuz O Dokuz) Oğuzlar'm yurdunda veya

ona yakın bir yerde bulunuyordu. Kitabelerde Oğuz sa

vaşları (718-718 yılları) anlatılırken ilkönce Toğu Balık'da

savaşıldığı sonra

a t l a r

yüzdürülerek Tula ırmağının ge

çildiği

söyleniyor.

Dokuz

Oğuzlar'a ait olması da muh

24

V. T h o m s e n , İns cript ions de l 'Or khon d e c h i f r e e s ,

H e ı s İ n g f o r s ,

1896, s.

1 0 1 ; H. N. Or ku n, E s k i T ü r k y a z ı t l a r ı , TD K, 1, met in, s . 35, 1 0

=

12; Er

gin metin s. 156, s a t ı r 13, transkripsion s. 69.

K ö l Tigin 'e ait ki ta be de : «A ng i k Togu B a l ı k ' t a süngüş dümüz Köl T i

g in Azman a k ı g binip oplayı tegdi : altı erig s a n ç t ı . Sü [ t ]eg iş inde yi t in ;

erig k ı l ı ç l a d ı . = İlkö nce Toğu B a l ı k ' d a s a v a ş t ı k ( « O ğ u z bir le» yani Oğuz

lar

i l e) . Köl Tigin

Azman ' ın

( ? ) k ır

a t ı n a

binip

s a l d ı r d ı ,

altı en

m ı z r a k l a d ı . Asker in

hücumu e s n a s ı n d a da yedinci eri k ı l ı ç l a d ı ( E r g i n ,

metin s. 160, s a t ır 1 3 - 1 5 , transkr ipsion s. 74, s a t ı r 1 2 - 1 4 , tercüme s.

2 8 - 2 9 ) . Bi lge

K a ğ a n ' a . ait kitabede İse

a y n ı h â d i s e

ş ö y l e , anlatı ılyor :

«Ang

ilki Toğu

B a l ı k ' d a

süngüştüm.

T o ğ l a

Ögüz'ü yüzît i geçip

süsî»


21/136

temel bulunan Toğu Balık hakkında

başka

hiç bir

bilgiye

sahib değiliz.

Cengiz Han'ın oğlu Ögedey

Kağan devrin

de

Kara

Kurum'a iki fersah

mesafede

(1 fersah 5,5-3 km.)

Tuzgu Baliğ

vardı. Bu ad, adı

geçen Kağan'm orada

bir

tepenin ucunda yaptırdığı

bir

köşke

şehirden (Kara

Ku

rum) 2^ hediye

şeklinde

yiyecek ve içecek (tuzgu) geti

rildiği için verilmiş

görünüyor.

Yine

Oğuz

savaşları

esnasında

«Amga kurgan» adı

geçiyor, ^{j^ ^

Q Kar-

luklar'm ülkesinde bir kurgan vardı. Bilge Kağan'm

kitabesinde

Beş Balık

üzerine

yapılan bir

seferden

söz

— - a ş ı n m ı ş okunamıyor— ( E r g i n , metin s . 164, satır 18- 19, tran skr ips ion

s .

83). Bu sözlere göre Toğu

B a l ı k T u l a

ırmağının (Togla Ög üz ) sol k ı

y ı s ı n d a , geniş kıv rım teşkil eden kesim inin bir yerind e olmalıd ır.

26

Ben Cu ve yn î' de ki (b unda n sonr&ki haş iye ye bk.) «şehir» sözü i e K c -

ra Kurum' un k asdedi ldîğini anl ıyor um. Gere k Cu ve yn î, gerek R e ş î d e d -

dîn Tuzgu

B a l ı k

adının yapılan köşke veri ldiğini yazarlar.

27 Cu ve yn î, Târîh- i Ci 'hân-guşây, yayınla 'yan Mirza Muhamme d-i K a z v î n î .

G M S ,

leyden, 1911, s. 170,

a y r ı c a

s. 194; Reşîde ddîn , Câmi ü't - tevâr îh,

y a v m l a y a n A. A. Ali zâd e, 1980, Mos kov a, 11 -1 , s. 146, 202 . J A. Böyle

T u z g u Ba lık 'ı n bir köy oldu ğunu söy lüy or ve bu hus ust a, her halde ,

Y ü a n - ş i h ' e dayanıyor . Çü nk ü, kaydedi ld iği üzere,

f a r s ç a

metinlerde böy

le bir i fade yoktur ( J . A . Böyl e, The seasonal residences of the Great

K h a n

Ögedei, The Mongol wor ld empire, 1206-1370, Variorum

R e p

rints, London, 1977, VI, s. 146, 150).

28 H. N. Ork un'd aki a s ı l metinler den Köl Tigin 'e ait olanda A mg a (s . 51 ,

s a t ı r 11, t ranskr ipsion, s. 5 0 ) , Bi lge Kağan 'ınk inde ise Am gı (s . 65,

s a t ı r 3, tra ns kri psi on, s. 6 4 ) . Engin'in ese rind eki her iki met inde de

Am gı (metin s. 160, satır 27 , s. 164, satır 2 6 ) . Bilg e Ka ğan ve Köl

Tigin 716

k ı ş ı n ı

bu kurg anda (ka le, hisa r) geçirm işler di. Hatta bu es

n a d a

yu t (hay van kı r ımı) ç ı k m ı ş t ı . F a k a t bunun felâket getirecek de

r e c e d e şiddetl i olmadığı anlaşılıyor.

29

F a ' ka t

bu, çok şüpheli dir. Metinde sadece «kurg» okuna bilm iş v e bunun

kur gan ka (ku rga n'a = kal eye, his ara) olacağı kab ul edilmiştir (bk .

T.

T e k i n ,

A. Gram ma r of Or kho n Turk ic, Bloomingt on, 1968, s. 245 ,

ingil izce tercüm e s. 278 ;

E r g i n ,

t r anskr ipsion, s. 8 5 ) . Ork un i le Ergin ' in

eserle rindeki metinlerde bu görüşe e s a s olan harfler de (ku rğ. .) gö

rülemedi.


22/136

B

— Baü Gök Türkleri'nde Şehh'cilik :

Batı Gök Türkleri'nde kağanların ilk zamanlarda çok

defa

İli vadisi ile Isığ Köl (Göl) kıyılarında oturdukları

anlaşılıyor. Bu devirde Çin kaynaklannın küçük kağan

unvanını verdikleri bir prens (her halde yabgu unvanını

taşıyordu),

Taş Kend'in kuzeyinde

oturarak

ülkenin

batı

bölgelerini

idare ediyor, yine Çinliler'in küçük kağan un

vanı ile andıkları diğer bir prens de, (ünvani: belki şad)

Kuça'nm kuzeyinde

oturarak

ülkenin

doğu

kesimini yö

netiyordu. Daha doğrusu bunlar imparatorluğa bağlı do

ğuda, güney

ve

güneydoğuda bulunan yerli şehir devlet

lerinin hareketlerini gözlüyorlardı. Mamafih bütün bu

yerli

şehir devletlerinde kağanların tudun unvanlı yüksek

memurları da bulunuyordu. Tadunlar bir taraftan kıralları

kontrol altında

tutarlarken

diğer

taraftan

da kağanlığa

ait vergilerin toplanmasına nezâret ediyorlardı. Sonra ka

ğanların idare merkezlerinin Isığ Göl'ün batısındaki Çu

ırmağı kıyılarına nakledildiği görülüyor. 630 yılında Çinli

S'O «Otuz yaşı ma B iş Balık tapa süle dim. Altı yolı süngüştüm [ sü]

s in Kop ö [ l i j ] r t ü m . Anda içreki ne kişi tin [ i yo k [bolda]

ç ı

er [ti ] a okiğalı kelt i . B iş Balık an ı üçün ozdı»

( a s ı l

m e

t in doldurma lar olmama k üzere Ergin s . 164, satır 8 - 1 1 , transkipsion

s . 8 3 ; Tekin s . 2 4 4 ) . Ergin (s . 41 ) ve Tek in ( s . 276 ) «okığ aıı kelti»

söz ün ü «davet etmek için geldi» (ca me in order to invit e) şekl inde

anlamışlardır.

L.

Bazin

i se: (man) a

«okığlı kelti,

Beş

Balık

an ı

üçün

ozdı» cümlesini : (u n envoyé) v in t , chargé d 'un message (pour m o i ) -

C ' e s t ce qui sauva les C inq - Vil les» şekl inde çevi rmi ş okığ h'yı haber

(d'un message) şeklinde kabul etmiştir

( l es

Cale ndri ers Turcs anci ens

et médiévaux, s . 22 9 ) .

ediliyor.

Çin kaynaklarnıda Pei-ting denilen bu şehrin

türkçe ad taşıması, orada Türk

unsurunun

yaşamaya baş

lamış olmasından ileri gelebilir. Esasen Beş Balık

bölge

sinde VIII. yüzyılda Bilge Kağan'm

«oğuşum

budun» yani

akrabam olan kavim dediği BasmıiUar'm oturduklarını bi

liyoruz.

Şunu da ilâve etmeliyim ki türkçe

«balık»

sözü,

şüphesiz, Türkler'in şehirle hiç olmaz ise o zamanlarda

yakm ilişkileri olduğunu gösteren mühim bir delildir.


23/136

Rahib

Hüeıı-Çang, T'ong Şe-Hu (~Yabgu)

Kağaıra

bil

ırmağın ağzına yakın yerde Su-yelı, yani Sûyâb şeliri ci

varında

rastgelmişti. Bu tarihlerden itibaren Moğol dev

rine

kadar bütün devletlerin hükümet merkezlerini aşağı

Çu teşkil etmiştir.

Batı

Gök Türk kağanları, müteaddid şehirlere sahib

olmaları

bakımından, şüphesiz, talihli idiler. Gerçekten

V IL

yüzyılın

birinci yarısında Batı Gök

Türk

kağanları

nın ülkesinde birçok şehir görülmektedir. Ayrıca doğuda,

güney ve batıda birçok yerli şehir devletleri vardı. Bu

şehir devletlerinin Batı Gök

Türk

kağanlığına bağlılıkları,

kağanların kuvvetli ve zayıf şahsiyetler olmalarına göre

değişiyordu. VII.

yüzyılın

birinci yarısında Batı Gök

Türk

ülkesindeki şehirler hakkında bir fikir edinmek için 630

yılında buradan geçen Çinli Rahib Hüen-Çang'ın verdiği

bilgilerden bahsetmek yerinde olacaktır.

Hüen-Çang 629 yılında Çin'in Kansu eyâletinden Hin

distan'ı ziyaret etmek üzere Doğu Türkistan'a geldiğinde

burada

b irtakım şehirler görmüştü: T Gu (Komul=

Hami),

Kao-Ç'ang (Koçu=Kara

Hoca),

A-Ki-Ni (Yen-

k'i=:Karaşar) Kiu-Çi ( K u ç a ) ve Poh-Loh-Kia (Ak Su). Böl

genin en güçlü kiralı Kao-Ç'ang yani Koçu'da oturuyordu,

î- Gu şehri de Koçu kırallığma tâbi idi. HüenÇang,

î- Gu'ya gelinceye kadar geçtiği çöl kesiminde beş kul.o

görmüştü ki, bunlar yolun güvenliğini sağlayan â skeri

karakollardı.

Koçu kiralı Batı Gök

Türk

kağanı T'ong

Şe-Hu Kağan'm tâbilerinden biri olduğu gibi, aynı zaman

da kağan'm dünürü bulunuyordu. Hüen-Çang Koçu kira

lının

ricası üzerine, hiç de istemediği halde, kağan'ın yap

tırdığı bir budist mabedini (sutupa) ziyaret etti. Rahib A=

Ki-Ni ( Y e n - K ' i — K a r a ş a r ) kırallığı topraklarmdaki çok yük

sek ve pek uzun

In-şan

(dağını) geçerken bu dağın zengin

gümüş madenleri ihtiva ettiğini gördü. Bu madenler ka

ğanlara

aid olup, kağanlar çıkarılan gümüşten akça kes

tiriyorlardı;

seyyah dağın batısında bir yerde çok

t ü c c a r

cesedi ile karşılaştı. Meslektaşlanndan geceleyin gizlice

ayrılan bu haris tacirler haydudlar tarafından öldürül

müş ve malları yağmalanmıştı. A-Ki-Ni şehri bir ırmak

üzerinde kurulmuştu. Şehrin hâkimi rahibi saygı ile kar-


24/136

şüamış ve onu sarayına davet etmişti. Buradan yoluna

devam eden Hüen-Çang,

epeyce

bir mesafe katettikten

sonra Kiu-Çi (Kuça) şehrine geldi. Bu şehrin kiralından da

saygı

ve yakınlık gördü. Kuça da mamur bir şehir idi. Ku~

çalılar'ın ney ve gitar çalma^kta bütün komşularından

daha mahir olduklarını

söyleyen

Hüen-Çang, onların aynı

zamanda ahlâk ve karekterce de iyi insanlar idiklerini

yazıyor

ve bu yörede pek güzel

«şen»

atları yetiştirildiğini

de

ifade ediyor. Hülasa olarak, Çinli rahibin verdiği bil

gilerden Doğu

Türkistan'da gelişmiş bir şehir hayatının

geçirildiği anlaşılıyor. Bu şehirlerde yaşayan toplulukların

3razıları vardı; hepsi veya büyük ekseriyeti samimi Bu

dist idiler. Onun

için

Hüen-Çang bu

bölgeden

geçerken

pek

çok manastır görmüştü.

Ancak

Çinli rahib şehirler

deki halkın Türk olduklarını veya aralarında Türkîer'in

de

yaşadıklarını

söylemediği gibi,

bu meselede başka de

lillere

de sahib değiliz.

Hüen-Çang,

sonra meşakkat ile dolu bir yolculuk ge

çirip

Isığ Göl'ün batısında, Çu ırmağının ağzına yakın bir

yerde

bulunan (Su-yeh=:Sûyâb) şehrine geldi (630 yılı

başları). Rahibin şehrin çevresini üç, üç buçuk kilometre

olarak tahmin ettiği bildiriliyor. Bu, Sûyâb'ın küçük bir

şehir olmadığını gösterir. Rahib başka ülkelerden gelen

tacirlerin burada toplandıklarını da kaydediyor. Bundan

Sûyâb'ın hareketli bir ticâret şehri olduğu ve orada geniş

çapta alış veriş yapıldığı anlaşılıyor.

Yine

ona göre Sû

yâb'ın pek verimli olan toprağında bilhassa darı ve üzüm

yetiştiriliyordu. Sûyâb halkının yünlü kumaşlardan ya

pılmış elbiseler giydiğini de kaydeden Hüen-Çang, Sûyâb'a

gelirken

şehrin yakınında T'ong Şe-Hu Kağan ile karşı

laşmıştı. Kağan o zaman kudretinin doruğunda bulunu

yor,

hâkimiyeti Ceyhun'un güneyindeki topraklara kadar

uzanıyor, oğlu «yabgu» unvanı ile merkezi Kunduz olan

Toharistan'ı idare ediyordu. T'ong Şe-Hu Kağan Çinli

rahi

bi güler yüzle karşıladı. Kağan bu esnada ava çıkmaya ha

zırlanıyordu; üzerinde yeşil satenden bir kaftan vardı:

saçlarının hepsi görünüyordu. On ayak uzunluğunda bir

ipekli parçası alnını birkaç defa sardıktan sonra arkaya

sarkıyordu. Maiyyetini teşkil eden ikiyüz kişinin saçları


25/136

İse örgülü olup bunlar gümüş işlemeli elbiseler giymişlerdi.

Rahib Kağan'a refaket eden askeri birliklerin atlara ve

develere

(?) bindiklerini görmüştü. Bunlarm ellerinde

mızraklar, bayraklar ve yaylar bulunuyordu. Onlar ince

kumaşdan elbiseler ve kürkler giymişlerdi. Hüon-Çang

sözlerine

devam ederek diyor ki «bu askerlerin dizisi o

kadar uzun idi ki, dizinin sonunu görmek mümkün

olmu

yordu. Sonra avdan dönen Kağan şehrin yakınındaki ka

rargâhında (ordu) muhteşem bir toy verdi. Kağan'm

çadırı altın

çiçekler

ile bezenmiş büyük ve geniş bir otağ

olup

göz kamaştırıyordu. Takuvan denilen ve altın işle

meli

elbiseler giyen saray memurları kumaş geçirilmiş

hasırlar üzerinde iki dizi halinde oturmuşlardı. Kağan'ın

muhafızları da saray memurlarının arkasında ayakda

duruyorlardı. «Bunlar her ne kadar barbar insanlar iseler

de

kağan ve maiyyeti saygı ve hayranlık uyandırmakta

idiler.

Türkler ateşe taptıklarından odundan yapılmış san-

dalya

kullanmazlar; çünkü ateşin odunda bulunduğuna

inanırlar. Bu sebeple kumaş geçirilmiş iki kat hasır veya

deriden yapılmış ya^ygılar sererler». Kağan üsdâdı (yani

rahibi) demirden yapılmış, üzerine hasır ve yastıklar kon

muş bir koltuğa oturttu. Kağan ise tahtında oturuyordu.

Bu toya

Koçu

ve Çin elçileri de çağırılıp Kağan'a takdim

edüdiler;

getirdikleri armağanlar Kağan'a gösterildi. Ka

ğan armağanların her birini ayrı ayrı yakından gördük-

den sonra memnımiyetini belirtti. Bundan sonra elçilere

şarab sunulmasını emretti. Bu sırada çalgı takımı da mu

siki parçalan çalıyordu. Kağan, devlet erkânı ve elçiler

birlikte içiyorlardı. Kadehler boşalınca dolduruluyordu.

Üstada da üzüm şarabı ikram ediliyordu. Çalgı takımı ise

gürültülü havaları ile otağın her tarafını dolduruyordu.

«Bu musiki her ne kadar Barbar musikisi ise de, kulağa

hoş geliyor, kalbe genişlik ve neş'e veriyordu.» Az sonra

başka yemekler getirildi. Haşlanmış veya kızartılmış et

ler konukların önüne yığılıyordu. Üstada ise hususî su

rette hazırlanmış yemekler sunulmuştu. Bunlar pirinç

pastası, kaymak, süt, kurabiyeler, bal

gömeci,

türlü

üzüm

ler ve başka yiyecekler idiler.

Yemek

bittikten sonra Ka

ğan yeniden şarabı devrettirdi. Kağan «yükündükten»

sonra üstad'dan Buda dininin ilkeleri hakkında

bilgi


26/136

vermesini rica etti. O da verdi. Kağan üstadm «on fazi

ibt̂ ile diğer hususlarda verdiği bilgilerden pek^

meıfı̂

nun

kaldı.»

Hüen-Çang'm Hindistan seyahatına dâir talebeleri ta

rafından yazılan

hatıratından

nakledilen bu bilgiler kül

tür tarihimiz bakımlarından son derecede mühimdir. ^

defa

Çinli rahibi misafir ederek ağırlayan

T'ong

^

Kağan'm karargâhının (ordu=orda) muhtem ,

Sûyâb'm pek yakınında veya yanında

oldu-

^

yoruz.

Batı Gök Türkleri'nden sonra onla-

1^,v^, .^f™'

rinde kurulan Türk devletlerinin hük^'

m

anlattıkları, eski Turk kap- , •> ^ ,

daha yakından tanımamıza -̂ A ^ , ™

^^f̂

larda da teyid edildiği gil-

{î t^.J^T-

-

, .-1 1 1

^ ©a karargahlar yerleşik hayat

geçiren ^ uy ı ^ ^ ^ ^ l v^ , İMparatorlann sarayları gibi i -

terışlı, yanı ınu^aı-^ teşküath, içinde çok sayıda me

mur ve m u s t p ^ ^ ^ kadrosu, muhafız biriikleri ile

türlü

değerli eşv^ yiyecekleri bulunan saraylardır. Umumi

vasi

11̂ aradaki fark, birinin taşınabilir olmasıdır.,

Kağan'ın elçilere şarab sundurması, elçirer'in getirdik-

iteri

haber ve hediyeler karşısında duyduğu memnuniye

ttin

bir ifadesidir. Bu gelenek uzun asırlar Türkler arasın-

^da devam edegelmiştir. Türk hükümdarlarının daha son-

ıralan da davranışlanndan hoşnut kaldıkları hanedan

Mi^nsublan ile beylerine içki sundurmakta ve bazen biz

zat sunmakta olduklarını

biliyoruz.

Şölen esnasında bir çalgı takımının musiki parçaları

çalmasına da belki, Türk geleneklerinden biri

gözü

ile ba=

kılabilir. 1432 yılında

Milano elçisi

Edirne'de II. Murad'in

sarayında kendisi için verilen bir ziyafette

yemek

yerken

az

ileride ozanlar, gür sesleri ile, kopuzları

eşliğinde.Tw

lerln atalannın kahramanlıklarına.dâir destanlar

'okuyor

lardı. Türkler'in eti bilhassa haşlâhmış o yenîekten

hoşlandıkları ve eti en fâzla bu tarzda yedikleri de bilin

mektedir.

T*ong-Şe-Hu Kağan, Hüen-Çang'ı Hindistan'a gitmek-

ten

vazgeçirmeye

çalıştı; ona bu ülkeniıı sıcağına dayana-^


27/136

mıyacağını söyledi; Hindliler'in kara derili olup çıplak do

laştıklarını, edebe riâyet etmediklerini söyledikten sonra :

«onlar asla ziyaretinize lâyık insanlar değillerdir» dedi.

Fakat üstad kararından dönmedi. Bunun üzerine Kağan

rahibin yanma bir çok dil bilen bir kılavuz katıp

sateri-

den

bir kaftan ve elli parça ipekli kumaş hediye

ettikten

sonra, maiyyeti ile beş kilometre yol giderek onu uğur

ladı. Eski Türk hükümdarlarının hangi dinden olursa ol

sun din adamlarına

karşı

samimi bir saygı gösterdikleri

bilinmektedir. Bu da bilhassa kendi dinleri ile ilgili bazı

inançlardan ileri

geliyor.

Yol giderek konuğu uğurlama"

nm

da son zamanlaî̂ a kadar devam edip gelen eski bir

gelenek

olduğu malumdın-.

Hüen-Çang Sûyâb'dan ayrılıp batı yönünde giderken

çoğunun

adlarını vermediği bir çok şehirler gördü. Bu şe

hirler reisler tarafından idare ediliyor ve Kağan'a bağlı

bulunuyorlardı. Bu şehirlerin halkı Su-li yani

Soğd

(-Suğdak)

idiler. Bunların otuz iki harfli bir alfabeleri,

dillerine dâir lügat kitabları ve edebiyatları olduğunu

söyliyen

Hüen-Çang, Soğdlar'm

çiftçilik

ve ticâret ile ge

çindiklerini de belirtir.

Yine

batıya doğru 2C0 km. giden Hüen-Çang, Ping-Yu

(Bin

Pınar ~ Bin Göl) adlı yere geldi. Rahib burada bir

çok pınarlar, gölcükler, yüksek ve yaprakları enli ağaç

lardan

oluşan ormanlar gördü. O bu münasebetle diyor

ki

:

«baharın, türlü çiçekler bu yöreyi süslü bir halı hali

ne getirir.» Bin Göl (Pınar) Batı Gök Türk kağanlarının

yaylaklarından biri

idi.»

Rahib Bin

Göl'de

pek çok

geyik

olduğunu bunlardan bir çoğunun boynunda çanlar ve

halkaların görüldüğünü ve bunların avlanmalarının Ka

ğan tarafından şiddetle yasaklandığını bildiriyor. Bu hu

sus, Kaşgarlı'nm bahsettiği bir gelenekle ilgilidir. Bu

müellife

göre,

bir hayvan sahibi tarafından yünü kırkıl»

mayarak,

sütü

sağılmayarak, yük vurulmayarak koru

nur. Bu, adak olarak yapılır.

Böyle

hayvana

«ıduk»

deni-

lir. Iduk, mübâı-̂ ek demektir. Anlaşıldığına göre Bin

S'i , s . 63 , tercüme I, s. 6 5 . K a ş g a r l ı ' d a

idhuq

Tağ

s ö z ü

de geçiyor v e bu ,

s a r p v e uzun dağ (e l -cebe u ' l -mâni 'u ' t - tavî lu) şekl inde i z a h edi l iyér,


28/136

Göl'deki boyunlarına çan takılmış geyikler de ıduk idiler.

B in

Gölün şimdiki Evliya Ata'nm yetmiş beş kilometre

doğusunda bulunduğu tahmin edilmektedir. Yetmiş, yet-

mişbeş

kilometre (140 - 150li) batıya gittikden sonra Talo-

sse (yani meşhur Talaş, Taraz = Evliya Ata civarında idi)

şehrine gelen Hüen-Çang, Talas'm çevresinin sekiz - dokuz

kilometre olduğunu ve komşu ülkelerin tacirlerinin bura-

{ g ö s t e r i l e n

y e r ) .

B i l ge K a ğ a n ' ı n

da

Ö t ü k e n

Y ı ş ' ı

( o r m a n i ı k

dağ ; A l -

tu n Yı § = A l t a y d a ğ l a r ı ) bu k e l i m e { y a n i l d u q ) i le v a s ı f l a n d ı r d ı ğ ı y u

k a r ı d a

g ö r ü l m ü ş t ü . X I . y ü z y ı l ı n G a z n e l i

müel l i f ler inden

G e r d î z î , e s k i

k a y n a k l a r a

d a y a n a r a k a ş a ğ ı Ç u ı r m a ğ ı n ı n sol k ı y ı s ı n d a k i k ö y l e r d e n

b a h s e d e r k e n

bu

k ö y l e r i n y a n ı n d a k i d a ğ ı T ü r k l e r ' i n

uğurlu

s a y d ı k l a r ı n ı ,

b u d a ğ ı n ü z e r i n e and

içt iklerini

ve Ulu Y a r a d a n ' m o r a d a

oturduğuna

i n a n d ı k l a r ı n ı

bi ldir ir

( Z e y n ü ' l - a h b â r , y a y ı n l a y a n A . H a b î b î , T a h r a n , 1347,

s. 279) . M i n o r s k y ' n i n de dediği g ib i (T he R e g i o n s of the vv/orld, G M N S ,

L o n d o n ,

1937, s. 290)

T ü r g i ş h ü k ü m d a r ı

S u - u

K a ğ a n ' ı n k o r u s u

bu da ğ

v e y a bu

d a ğ ı n

bîr

k ı s m ı

oiabi i ir .

T a b e r î ,

S u - u

K a ğ a n ' ın

119 (737) y ı

l ı n d a A r a b l a r ' a k a r ş ı

gir işt iği

m e ş h u r s e f e r d o l a y ı s ı il e ş u n l a r ı y a z ı y o r :

« Â l î b. M u h â m m e d y a ş l ı l a r ı n ş u n l a r ı a n i a t t ı k l a r ı n ı

b i ld i rd i .

O n l a r ş ö y l e

s ö y l e d i l e r : ( H u t t a l h â k i m i ) İ b n ü ' s - S â î ' c î H a k a n E bû M u z â h i m ' e ( S u - i u

K a ğ a n ) mektub

y a z d ı . Biz,, A r a b l â r ' a s ı k ı n t ı

verdiği

i ç i n , bu h a k a n a

E b û

M u z â h i m ( z a h m e t v e r i c i ) k ü n y e s i n i î a k d ı k .

Ibn S â î ' c î

N e v â k e t ' t e

b u l u n a n H a k a n a ( H o r a s a n v a l i s i ) E s e d ' i n H u t t a l 'a g ird iğ i v e c s k e r i n i

v a r l ı ğ ı a n l a ş ı l m a y a c a k bir h a l d e

dağıttiğını

bi ldirdi. Mektub H a k a n ' a u l a

ş ı n c a

a s k e r l e r i n e h a z ı r l a n m a l a r ı n ı e m r e t t i. H a k a n ' ı n

bir

ç a y ı r l ı ğ ı

ve bir

k o r u s u ( d a ğ ı ) v a r d ı

k i ,

b u r a l a r a k i m s e y a k i a ş a m a z , o r a l a rd a k i m s e

av

a v l a y a m a z d ı . B u n l a r s e f e r i ç in k o r u n u r d u . S e f e r z a m a n ı üç gü n ç a y ı r l ı k

v e üç gün de d a ğ a g i r i l m e s i n e i z i n v e r i l i r d i . B ö y l e c e - h a z ı r l a n d ı l a r ; h a y

v a n l a r ı n ı

otlattı lar;

av h a y v a n l a r ı n ı n

deri lerini

s e p i l e y i p o n d a n y a n c ı k -

l a r ı nı ( a z ı k t o r b a s ı ) y a p t ı l a r . H a k a n g e m î i ve e ğ e r l i soy a t ı n ı ( b e r d -

h û n ) i s t e y i p

b ind i ,

bir k o y u n k e s t i r i p t e r k i y e

bağlattı

ve i ç i n d e b i r mik -

d a r tuz b u l u n a n k e s e y i de k e m e r i n e s o k t u k t a n s o n r a her a s k e r i n

böy

l e y a p m a s ı n ı

buyurdu

v e : « H u t t a l 'd a A r a b l a r i le k a r ş ı l a ş a c a ğ ı n ı z z a m a n a

k a d a r a z ı ğ ı n ı z

budur»

d e d i» ( T â r î h u - r - r u s u l

ve

' I m u l û k ,

M. j . De

G o e j e ,

L e i d e n , 1964, II, s. 1593). B u

d a ğ d a n

Ç in

k a y n a ğ ı n d a

da

b a h s e d i l m e s i

o r a n ı n y a b a n c ı ü l k e l e r d e d a h i t a n ı n m ı ş ,

ünlü

bir ye r o l d u ğ u n a ş ü p h e

b ı r a k m ı y o r : « K ı r k lî d a h a b a t ı d a S o e y - Ç e ( S û y â b ) ş e h r i n e v a r ı l ı r .

Ş e h

r in k u z e y i n d e S o e y - Ç e ( Ç u ) ı r m a ğ ı v a r d ı r . B u ı r m a ğ ı n 40 ii k u z e y i n

d e is e K l e - T a n d a ğ ı

bu lunur.

On Ok ( B a t ı G ök T ü r k l e r i) k a ğ a

n ı n ı n b e y l e r i n i n

tayin in i

b u r a d a y a p m a s ı bir . g e l e n e k t i r » ( E . C h a v a n -

n e s ,

D o c u m e n t s ,

s, 10).

M a m a f i h T ü r k l e r i n b a ş k a

tabiat

v a r l ı k l a r ı n ı

da

ı d u k s a y d ı k l a r ı n ı b i l i y o r u z . M e s e l a G e r d î z î İ rt iş b o y l a r ı n d a y a ş a y a n K İ -

m e k l e r ' i n

bu

ı rm a ğ ı u l u l a d ı k l a r m ı .

ona

y ü k ü n d ü k l e r i n i , y a n i s e c de

et

t ik ler ini v e

h a t t a

onu

k e n d i r a b b l er i ( K h u d a y ) t a n ı d ı k la r ı n ı y a z a r

(Zey -

n ü - î ^ a h b â r ,

s. 258 ),


29/136

da toplaoLidiklan ve şehrin mahsûllerinin Sûyâb'mki gibi

olduğunu

bildiriyor. Rahib Talaşım beş kilometre güneyin

de

gayr-ı meskûn bir şehir görmüştür. Hüen-Çang halikı

nın Çinli

olup,

Türkler'in evvelce bunları başka bir yere

naklettiklerini, fakat bir kısmının

tekrar

buraya dönüp

geldiklerini, bu Çinliler'in dillerini ve geleneklerini koru

makla beraber Türk kıyafeti ile dolaştıklarını söylüyor.

Anlaşıldığına

göre

bu Çinliler savaş

tutsakları olup,

yö

reyi şenlendirmek yani imar etmek gayesi ile yerleştiril

mişlerdi. Türkler'in bu gaye ile daha bazı kasaba ve şehir

kurmuş olmaları muhtemeldir. Moğolistan' da yapılan

arkeolojik araştırmalar, Hunlar'm IHieng-nu) tutsak Çinli

çiftçi

ve

zenaâtkârlar

için

kasaba,

hisar,

köy

gibi

yerleş

me

merkezleri kurdukları görüşünü verdirmiştir. VIL

yüzyılda

İranlılar Bizans şehirlerinden göçürdükleri halkı

ülkelerinin içlerine götürüp yerleştiriyorlardı. Bunlar

iran'da dokuma sanayiini geliştirdiler. Selçuklular'ın da

Anadolu'da düşman topraklarındaki Hıristiyan halkı gö

çürüb kendi ülkelerinde yerleştirdiklerini, ziraat âletleri,

tohumluk verilerek onların bir kaç yıl vergiden muaf tu-

tulduklarını biliyoruz. Bu

gibi

göçürmeler,

işaret

edildiği

gibi,

daha ziyade, toprakları imar etmek, yani eski bir

deyim

ile şenlendirmek gayesi ile yapılıyordu.

Hüen-Çang, yüz kilometre güney batıya gidince Peh-

Sui yani îsfîcâb (sonra Sayram) şehrine geldi. Rahib bu

şehrin çevresinin üç, üçbuçuk kilometre olduğunu

söyle

mekle beraber toprağının Talas'mkinden daha verimli

idiğini

de ifade ediyor. îsfîcâb'dan yüz kilometre daha

güney batıya giden Hüen-Çang, Kong-yu şehrine erişti.

Rahib'e

göre,

burası bir düzlükte kurulmuş olup sulak,

ağaçlık,

bağlı bahçeli bir şehirdir. Kong-yu'nun XL yüz

yıldaki

Kencağ olduğu tahmin edilmiştir. Hüen-Çang 20-

30 kilometre daha giderek Nuçe-Kien şehrine gelmiştir.

Bu

şehir İslâm kaynaklarında geçen. Şaş (Taş Kend) böl

gesindeki Nûçeketh şehridir. Bu şehir ve yöresinin pek

mamur olduğunu

söyleyen

Çinli rahib buradan Çe-Si yani

Şaş (taş Kend) bölgesine varıyor. Rahib mahsulleri bakı

mından Nûçeketh'ten farksız olan Çe-Si yani Şaş (Taş

Kend) bölgesinde herbirinin başında ayrı bir hükümdar


30/136

bulunan on kadar şehir olduğunu ve bu hükumdarların

Türkler'e tâbi bulunduklarını kaydediyor.

Hüen-Çang bundan sonra Fergana ile Semerkand ve

Buhara şehirlerinin bulunduğu Mavera ün-nehr'e giriyor

ve buralar hakkında da mühim bilgiler veriyor ki, bunlar

konumuzun

dışında kalmaktadır.

Doğrudan doğruya Batı Gök Türk kağanlarının ida

resi altında bulunan Türk ülkesinde, şüphesiz, Hüen

Çang'm adlarını zikretmediği daha bir çok şehir, kasaba

ve köy

mevcud

idi. Fakat bu husus ne olursa olsun, Çmh

rahib bağlı bahçeli ve sulak şehirleri bulunan ve halkı da

çiftçilik

ve ticâret ile uğraşan mamur bir ülkeden

geç

mişti. Türkler'in şehirlerde daha ziyâde asker ve idareci

olarak yaşadıklarını söylemeliyiz. Buna hayret etmeme

lidir.

Çünkü Türkler yerleşik hayata geçtikleri, şehirler

de oturdukları takdirde siyasi hâkimiyetlerini kaybede

ceklerine,

hatta varhklanm koruyamıyacaklarma inanı

yorlardı. Vezir Tonyukuk'un bunu açıkça ifade ettiği; yu

karıda görülmüştü. XI. yüzyılda

Göçebe

Oğuzlar şelıiı

lerde yaşayan eldaşlarmı hor ve hakir görüyorlar, yani

küçümsüyorlar

ve bu yüzden onlara Yatuk (tenbel) di

yorlar, Yatuklar'a mücâdele etmeyen, savaş gücünü yitir

miş insanlar gözü ile bakıyorlardı. XIV. yüzyılda, Yakın

Doğu Moğollar'ı arasında, Moğol'un şehirlerde oturma-

masıyle ilgili,

«Cengiz

Han'ın yasasına dayandırılan»

kuvvetli

bir telakki yaygındı. XV. yüzyılda Ak-Koyunlu

devleti

kurucusu Kara

Yülük

Osman Bey'in, oğullarına :

«sakın

oturak yaşayışa

geçmeyiniz,

çünkü

beylik

ve hâ

kimlik yörüklük ve türkmenlik hayatı geçirmekle olur

>

sözlerini

sık, sık söylediği bildirilir. Buradaki yörüklük

ve türkmenlik sözleri ile

göçebe

hayat tarzı kasdedilmiş

tir. • •

32

Histoire de ia vie de H iouen-Thsang, S . J u l i e n , P a r i s , ,1853, s . 30-50;

Mémoires

sur les

contrées occidentales,

S .

J u l i e n , P a r i s ,

185 7, , s. 5-2 0

Buddhist records

of the

Western wo rl d, tercüme

S . B e a l ,

London,

1884,

s . 17-30;

T he

l i fe

o f

Hiuen

-

Ts iang ,

S .

B e a l , London,

1911 ; N .

Togan,

Peygamberin zamanında Ş a r k î

v e

Gar bı Türkistan' ı z iyaret eden Çinl i

budist rahibi Hüen Çang'ın bu ü lkelerin

s i y a s î

v e dinî hayatın a a i t k a

y ı t l a r ı ,

İslâm

tetkikleri

enstitüsü dergisi,; IV , 1-2 , İs tanbul, 1964, s . 21-^64.


31/136

S 3

Ghav anne s, Documents, s . 24- 25, 52-5 5, 193-196, 228 , 256 , 263-266,

2 7 5 .

Ç in

y ı l l ığında T'ong- Şe-Hu Kağa n'ın 628'de ö ldürü ldüğü yazı l ıyor

i s e

de (aynı

eser,

s . 1 9 4 ) . Hüen- Çang' ın verdiği tarihin {630 y ı l ı )

doğru

olduğu kabul ediim.istir.

S i Aynı yı lda

( 6 3 0 )

Koçu kralı nın kızı olan h âtûnu nun ölmesi üzerine

Y a b g u genç

bîr kız i le

ev lenmiş t i .

Bu k ız

Yab gu' nun başka

b ir

kad ın

dan doğan Tigin unvanlı oğlunun tahriki

i le

kocası nı ağıla di. Bun un

üzerine Tigin babasının yerine geçtiği g ib i babasını ağılayan genç

k a

dınla da evl endi . .Hüen-Çang Hindistan'd'an dönü şünd e (6 43- 649 ) T i -

g in ' in

yanınd'a bir ay kaldı (G hava nnes ,

s .

1 9 6 ) . T ig in 'e ait bir para ele

geçiri lmişt ir, parada «Tigin Horasan

Şa 'h»

ibaresi okunuyor

v e

hâk imi

yet in in «Gan dhâr a»ya kadar uzandığı anlaşı l ıyor ( R . Gh i rshman, Les

Chionites - Hephtalites, Kahire, 1948, s . 48 -4 9) . Üzer inde « S r i Yabgu>)

bulunan başka

b ir

paranın

ise

657' de Çinli ler tarafı ndan tutsak ahnan

H u

- i U

Kağan 'a

a it

o lduğu sanıl ıyor (aynı eser, s.

5 0 ) .

Fakat T'ong-Şe-Hu (^Yaibgu) Kağan, Çinli rahibin

gitmesinden bir kaç ay sonra amcaısı tarafından öldürül

dü (630 yümda). Halbuki adı geçen Kağan kardeşi

nin yerine 618 yümda hükümdar olduktan sonra giriştiği

seferler

sonucunda hâkimiyetini batıda ve güneyde ge

nişletmiş ve devletinin sınırlarını Koçu bölgesinden Hin

distan kapılarına kadar uzatmıştı. Oğlu yabgu unvanı ile

merkezi Kunduz olan ve güney hududu İndus ırmağına

kadar giden Toharistan valiliğinde bulunuyordu.

T'ong-Şe-Hu

Kağan batıdaki şehir devletlerinin kıralları-

na unvanlar verdiği

gibi,

onlara «tudunlar» (burada ko

miserler)

göndermişti. Yukarıda da kaydedildiği üzore

tudunlar kırallarm hareketlerini

gözetlemek

ve kağanlı

ğa aid vergilerin tahsili işleri ile vazifelendirilmişlerdi.

Koçu ve

Kuça

şehirlerinin kırallarınm da adı geçen Ka

ğan'ın tâibileri arasında yer aldıkları biliniyor. Çin impa

ratoru da T'ong-Şe-Hu Kağan ile dostluk andlaşması yap

mış ve hattâ bir prenses göndermeği de kabul etmişti. Çin

imparatorunun bu fedakârlığı ( ) yani Batı Gök Türk

kağanına bir prenses vermeğe nza göstermesi.

Doğu

Gök

Türk hükümdarı Hie-li Kağan'ın hücumlarına karşı onun

yardımını

sağlamak gayesi ile

ilgili

idi Fakat T'ong-Şe-Hu

Kağan

maalesef tebaasına karşı iyi davranmamıştı. O

derecedeki

tebaası ondan nefret etmişti. Bu yüzden Kar-

luklar'm çoğu ona karşı ayaklandıkları gibi, Hie-li Ka


32/136

ğan da bir çok defalar asker göndererek T'ong-Şo-Hu

Kağan'm ülkesinde yağma ve tahribat yaptırmıştı. İşte

bu olaylardan faydalanan T'ong-Şe-Hu Kağan'm amcası

yukarıda söylediğimiz gibi, yeğenini öldürerek iktidan

eline

geçirdi.

(630

yıh). Bu gibi hâdiselerin - Gök

Türk

hanedanının tarihinde sık sık vukubulduğu bir gerçektir:

Fakat

yeğenini öldürmesini bilen yeni kağan kuvvetli bir

şahsiyet olduğunu gösteremedi. Bu yüzden On Oklar'ın

iki kolu, yani Tu~Lu ile Nu-Şe-Piler arasında, iki tarafı da

bitkin bir durumda bırakan bir mücâdele baş gösterdi

657

yılında Batı Gök Türkleri, birliklerini ve kudretlerini

kaybettiler ve bu yüzden Çinlin üstünlüğünü tanımak

zorunda kaldılar. Nihayet

Tu-Lu

koluna mensup Türgiş

boyunun beyi U-Çe-Le, 699'da hâkimiyetini bütün On Ok

lar üzerine tanıtmak başarısını gösterebildi.

Yukarıda

görüldüğü üzere Tong-Şe-Hu Kağan'm bü

yük karargâhı Sûyâb yakınlarında idi; Yazın Talas'ın 75

kilometre doğusundaki Bin GöVe gidiyordu. Selefi olan

ağabeyi Şe-Koey Kağan'm yazlık karargâhı ise Kuça'nm

San-mi

dağında bulunuyordu.

Türgiş

boyuna mensub ilk kağanlar şehir hayatına

daha yakın ilgi göstermişler ve son kağanlar da Sûyâb

şehrinde oturarak devletlerini oradan idare etmeye baş

lamışlardır. Buna göre şehirlerde oturarak devletlerini

oradan idare etmeye başlayan ilk

Türk

hükümdarları

Türgiş kağanları olsalar gerektir. İlk Türgiş kağanı U-Çe-

Le'nin karargâhı evvelce Sûyâb (çincesi: Soey-Şe = Su-

Şe) ^ in epeyce kuzey - doğusunda bulunuyordu. U-

Çe-le tedricen Sûyâb yöresini fethederek karargâhını ora

ya nakletti. Sûyâb vadisi büyük karargâh (her halde =

Uluğ)

Ordu)

Kong-yue şehri ve İli ırmağı da küçük karar

gâh adları ile anıldılar. U-Çe-le'nin ölümünden (706

35 Chavannes ,

s . 24 , 5 2 , 26 3 .

36 Chavannes şehrin adının çinceslni b u şeki l lerde gösteriyor (d iz in,

s . 3 5 9 ) .

37 Ay n ı eser. s . 43 , 77 , 79 .


33/136

yılı) sonra yerine geçen kardeşi Sou-Ko ^̂ ve onun halefi

ünlü Su-lu kağanlar da aynı yerlerde oturdular. Fakat,

görmüş olduğumuz gibi, Taberî Su-lu Kağan'm 119 (737)

yılında Nevâket'de bulunduğunu kaydediyor. Su-lu Ka

ğan'm 737 yılında öldürülmesi üzerine büyük beylerden

Tü-

Mo-Çe (yahut (Tu-mo-Tu), Su-lu Kağan'm oğlunu (T'ou-

Ho-sien Kou (Çuo=:::Çor-) Sûyâb şehrinde kağan ilân edıb

Bağa Tarkan'a karşı mücadeleye girişti. Bu esnada Kâra

Türgişler'in kağanı da Talaş şehrinde oturuyordu. Tü-

Mo-Şe,

Kara

Türgişler'in kağanı ile birleşerek Bağa

T a r

kan'ı bozguna uğrattılar. Fakat Çin imparatoru. Bağa Tar

kan'ın ricası üzerine yardıma karar verdi. Bağa Tarkan,

Çin

generali ve Şaş (Taş

Kend)

beyi, Sûyâb şehrinde

oturan Su-lu Kağan'ın oğluna hücum edib onu yendiler.

Su-lu Kağan'm oğlu şehirden kaçtı ise de yakalanıp küçük

kardeşi ile birlikte Çin'e gönderildiler. Talaş şehrinde

oturan Kara Türgişler'in kağanının hayatına ise son ve

rildi. Çinliler Türgiş hanedanından birini kağan yaptı

lar (A-Şi-Na Hin). Bu kağan da Kiu-lan =:Kûlân Talas'-

m doğusunda bir şehir) şehrinde adı geçen Bağa Tarkan

tarafından öldürüldü. Fakat bir habere göre kendisi de

S3 A y n ı

e s e r , s .

43-44, 79-81.

3̂3 Ay n ı

e s e r , s .

44-47,

7 8 ,

81-84, 2 84-28 5, 294-295. Kay nağa göre

T u -

Mo-şe,

B a ğ a

T a r k a n ' a Su- lu Kağa n'ı öldür mesi nde y ardı m etmiştir

{ C h a -

v s n n e s , s. 8 3 ) . Diğer b ir yerde Tu-Mo-Şe 'n in ad ı Tu-mo -tu şekl inde

gösteri l iyor (aynı

e s e r ,

4 6 ) . Bunlar S a r ı Türg iş ler 'den, Su- lu ise

K a r a

Türgişler 'den

id i

(ayn ı

e s e r , s . 8 3 ) .

4ö Gösteri len yerler. Su-lu Kağan

K a r a

Türgi şler' den olduğuna göre S ü -

yâb'da

tahta çıkartı lan oğlunun da K a r a Türgi şler' in kağanı oldu ğunu

kabul etmek

pek

tabiîdir.

F a k a t ,

anlat ı ldığı g ib i , Tu -Mo -Şe ; Su-lu

K a -

: ğan'ı n oğlunu Sûy âb' da tahta geçirdikt en sonra T a l a s ' d a oturan

K a r a

Türgişler ' i