Embed Size (px)
Citation preview
Қазақстан Республикасының Білім және Ғылым Министрлігі «Кәсіпқор» Холдингі» коммерциялық емес акционерлік қоғамы
БІЛІМ БЕРУ БАҒДАРЛАМАСЫ
МАМАНДЫҒЫ: 1302000 – АВТОМАТТАНДЫРУ ЖӘНЕ БАСҚАРУ (бейін бойынша)
Біліктіліктер: Бақылау-өлшеу аспаптары мен автоматика бойын-ша слесарі Электрмеханик Технологиялық процестерді автоматтандыру бой-ынша кіші инженер
Астана – 2016
ҚҰРАСТЫРҒАНДАР
- Sanjeev Ohri –Vice Principal, International & Business Development,Dudley college (Великобритания)
- Бузулуцкая О.Б. - Өскемен политехникалық колледжі, арнайы пәндероқытушысы
- Тугерова Г.Б. - Маңғыстау энергетикалық колледжі, арнайы пәндероқытушысы
- Аринова Н.В.– т.ғ.к., Д.Серікбаев атындағы ШҚМТУ доценті- Кожевникова А.В.- «Казгипроцветмет» АҚ, электротехникалық
бөлімнің бас маманы.- «Кәсіпқор» холдингі» коммерциялық емес акционерлік қоғамы
ЭКСПЕРТЫ- Evolve Global Solutions Ltd (Великобритания)- «Қазақстандық Энергоаудиторлар Қауымдастығы» ЗТБ- Шығыс Қазақстан облысы әкімдігі білім басқарамасы «Өскемен
политехникалық колледжі» КМҚК («Энергетика» профилі бойынша оқу-әдістімілік бірлестігі)
- КІРІСТІРІЛДІ «Кәсіпқор» холдингі» коммерциялық емес акционер-лік қоғамы
ҚАРАСТЫРЫЛДЫ, КЕЛІСІЛДІ ЖӘНЕ ҰСЫНЫЛДЫ ҚР білім және ғылым министірлігінің техникалық және кәсіби орта
білімнен кейінгі білім беру бойынша Республикалық оқу-әдістемелік кеңесі№_4_ хаттама «_21__» _12_ 2016 жыл
Осы білім беру бағдарламасы Қазақстан Республикасы Білім және Ғылым Министрлігінің рұқсатынсыз толықтай немесе ішінара көшірмесінің алынуы, таралымға жіберілуі және Қазақстан Республикасының аумағында ресми ба-сылым түрінде таратылуы мүмкін емес.
3
Мазмұны
бет1 Білім беру бағдарламасына түсіндірме жазба 42 Қысқартулар мен белгілеулер тізімі 93 Функционалдық талдау 104 Білім алушылардың дайындық деңгейіне қойылатын талаптар 115 Білім беру бағдарламасының құрылымы 136 Білім беру бағдарламасының (модульдердің) мазмұны 207 Оқу жоспары 848 Оқу үрдісінің жоспарына (оқу жоспарына) түсіндірме жазба 929 Ұсынылатын жабдықтар тізімі 9510 Ұсынылатын әдебиеттер тізімі 113
4
1. Білім беру бағдарламасына түсіндірме жазба
Білім беру бағдарламасы орта буын мамандары мен білікті жұмысшы кадр-ларға қойылатын халықаралық заманауи талаптарды ескере отырып, шетел-дік серіктес Dudley college (Ұлыбритания) қатысуымен модульдік-құзырет-тілік тәсілдеме негізінде дайындалды.
Бірқатар еуропалық елдерде қолданылатын техникалық және қызмет көр-сету еңбегі кадрларын кәсіптік оқыту және даярлаудың білім беру бағдарла-маларының халықаралық тәжірибесі, құрылымы және мазмұны:
- бір мамандық бойынша оқу жоспары мен білім беру бағдарламасы аясын-да бірнеше құзыретті алуға бағдарланған;
- құрылымы және мазмұны жөнінен техникалық және арнайы пәндер мазмұ-ны мен оқу-өндірістік жұмыс түрлерін сипаттаумен дәстүрлі пәндік-циклдық тәсілдемеден ерекшеленеді;
- жалпы кәсіптік және кәсіптік даярлық пәндері нақты біліктілік құзырет-теріне бағдарланған бірнеше модульге біріктірілген;
- болашақ кәсіптік қызметтің біліктілік құзыретінің белгілі бір түрлерін орындауға бағдарланған оқу модульдерінің қалыптасуын талап етеді.
Аталмыш білім беру бағдарламасын дайындаушылар еуропалық елдердің білім беру бағдарламаларын, өмір бойы оқытудың халықаралық тұжырымда-маларының жоғарыда аталған ерекшеліктерін ескерді, себебі білім беру бағдарламаларының мазмұны, бір жағынан, еңбек саласындағы өзгермелі жағдайға бейімделуге, екінші жағынан, кәсіби өсу мен білім алуды жалғасты-руға қабілетті болашақ мамандардың кәсіптік құзыреттілігінің қалыптасуына бағытталған.
Сонымен қатар техникалық және кәсіптік білім беру МЕМББСТ жалпы та-лаптары, сондай-ақ оған қоса тіркелген оқу жоспарлары мен кәсіптік стан-дарттар белгілеген біліктілік деңгейлері бойынша білім, білік, дағдылар мен құзыреттерге қойылатын талаптар үлгісінің құрылымы ескерілді.
Білім бағдарламасын жасау кезінде мынадай нормативтік құжаттар бас-шылыққа алынды:
а) Біліктілігіне сәйес білім бағдарламасының жіктемесі бойынша халықа-ралық тұжырымдамалық құжаттар:
- ЮНЕСКО-ның «Техникалық және кәсіптік білім және ХХІ ғасырға ар-налған оқыту» атты 2001 жылғы ұсыным хаты.
- Білімінің халықаралық стандартты жіктелуі, БХСЖ 2011, ЮНЕСКО.- 2013 ж. білім беру және кәсіптік дайындық саласында БХСЖ 2013).- Еуропалық біліктілік шеңбері ЕБШ.б) Білім беру саласында Қазақстан Республикасының Заңдары, ұлттық
бағдарламалары және нормативтік құжаттары:- - «Білім беру туралы» Қазақстан Республикасы Заңының 17, 20, 28,
32 және 56 баптары;- Қазақстан Республикасында білім беруді дамытудың 2011- 2020 жылдарға
арналған мемлекеттік бағдарламасы.- Қазақстан Республикасының индустриялық-инновациялық дамуының
2015- 2019 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы.- «Қазақстан-2050» Стратегиясы» ҚР Президенті Н.Ә.Назарбаевтың
5
Қазақстан халқына Жолдауы;- Қазақстан Республикасының Ұлттық (салалық) біліктілік шеңбері
(Қазақстан Республикасы Еңбек және халықты әлеуметтік қорғау министрінің 2012 жылғы 24 қыркүйектегі №373-ө-м және Қазақстан Республикасы Білім және ғылым министрінің 2012 жылғы 28 қыркүйектегі № 444 бірлескен бұй-рығы).- Техникалық және кәсіптік білім берудің мемлекеттік жалпыға мін-
детті стандарты (негізгі қағидалар), ҚР Үкіметінің 2012 жылғы 23 тамыздағы № 1080 Қаулысымен бекітілген.- Қазақстан Республикасы Білім және ғылым Министрінің 2008 жылғы
18 наурыздағы № 125 Бұйрығымен бекітілген, білім алушылардың үлгерімін ағымдағы бақылау, аралық және қорытынды аттестаттау жүргізудің үлгі ере-жесі. - Методикой разработки типовых учебных планов и образовательных
учебных программ, интегрированных образовательных учебных программ по специальностям технического и профессионального образования, утв. Прика-зом МОН РК №446 от 05.09.2016 г. (с внесением изменений в данный приказ от 28 сентября 2016 года № 579) в части описание компетенции.
Осы білім беру бағдарламасын дайындау кезінде модульдік-құзырет-тілік тәсілдеме және орта буындағы білікті жұмысшы кадрлар мен мамандар-ды даярлау бойынша модульдік оқытуды енгізу қажеттілігі негізінде мынан-дай түйінді анықтамалар пайдаланылды:
модульдік оқыту бағдарламасы – бір мамандық аясында кәсіптік қыз-меттің белгілі бір түрлерін орындауға қажет білімдер, біліктер мен құзырет-терді игеруге бағытталған білім беру бағдарламасының бір бөлігі;
модуль – білім беру бағдарламасының тәуелсіз, толыққанды және тұтас бөлімі;
жұмыс оқу бағдарламасы – техникалық және кәсіптік білім беру ұйымы типтік оқу бағдарламасы негізінде нақты пән, іс-тәжірибелер, оқу қызметінің өзге түрлері (модульдер) үшін дайындайтын құжат;
модульдік бірлік – бұл бөлінуі мүмкін еңбектің басы мен аяғы болатын, белгілі бір кәсіпте еңбектің қисынды қолайлы бөлінісі, бұдан әрі мұның нәти-жесі өнім, қызмет немесе жұмыстың бір бөлігі (жұмысшы операция) болады – ХЕҰ (халықаралық еңбек ұйымы) анықтамасы;
оқу модулі (модульдік оқу бірлігі) – болашақ біліктіліктің нақты дағ-дыларын білуді және орындалуын қамтамасыз ететін бір оқу модулі (пәні) аясындағы оқыту мазмұны бөлімдерінің (тақырыптарының) жиынтығы;
біліктілік – алынған мамандық бойынша белгілі бір қызмет түрін құзы-ретті орындауға даярлық деңгейі;
оқу процесінің жоспары (оқу жоспары) – сәйкес білім деңгейі мен бақылау нысанындағы білім алушылардың оқу пәндерінің (модульдерінің), іс-тәжірибелердің және оқу әрекетінің өзге түрлері тізбесін, реттілігін, көлемін (еңбек сыйымдылығын) реттемелейтін құжат;
1302000 – «Автоматтандыру және басқару» мамандығы бойынша білім беру бағдарламасы Қазақстанның металлургия және энергетика салаларына арналған өндірістік процестерді автоматтандыру саласындағы білікті маман-дардың жаңа буынын дайындау мақсатында және ел аумағындағы кәсіпорын-
6
дар мен компаниялардың қажеттіліктерін талдау негізінде әзірленген. Білім беру бағдарламасы келесі мамандарды дайындау үшін Қазақстан
Республикасының Ұлттық біліктілік шеңберінің (бұдан әрі - ҰБШ) 3,4 және 5 біліктілік деңгейіндегі құзыреттілік талаптарын ескере отырып дайын-далған: 130201 2 – Бақылау-өлшеу аспаптары мен автоматика бойынша слесарі (ҰБШ 3 деңгейі);
130202 3 – Электромеханик (ҰБШ 4 деңгейі); ********– Технологиялық процестерді автоматтандыру бойынша кіші
инженер (ҰБШ 5 деңгейі). Білім беру бағдарламасы жұмысшы мамандығы бойынша мамандарды
дайындау мен білікті жұмысшы сертификатын беру, сонымен қатар, колледж аяқтағаны туралы диплом беріп орта буын мамандарын дайындауды, техно-логиялық процесстерді автоматтандыру бойынша кіші инженерді дайындап, диплом беруді қарастырады.
Күндізгі оқыту барысында деңгей бойынша біліктілігі кәсіптік білім беру бағдарламасының нормативтік мерзімі:
Негізгі орта білім базасында Жалпы орта білім базасында• Деңгей 3: 2 жыл 10 ай; • Деңгей 4: 3 жыл 10 ай;• Деңгей 5: 4 жыл 10 ай.
• Деңгей 3: 1 жыл 10 ай;• Деңгей 4: 2 жыл 10 ай;• Деңгей 5: 3 жыл 10 ай.
Білім алушы ҰБШ 3 деңгейіне – «Бақылау-өлшеу аспаптары және авто-
матика бойынша слесарь» деңгейіне жеткеннен кейін жұмысқа орналаса ала-ды. Егер білім алушы оқуын мамандығы шеңберінде жалғастыруды қалайтын болса, ол тағы 10 ай мерзім «Электромеханик» 4 деңгейіне жету үшін оқиды. Бұдан әрі қарай оқуын 10 ай бойы жалғастырып, одан жоғары деңгей – «Тех-нологиялық процесстерді автоматтандыру бойынша кіші инженер» деңгейіне жете алады.
Мамандықтар бойынша білім беру бағдарламасының құрылымы цикл-дар бойынша модульдер тізімін қамтиды: міндетті модульдер; базалық жал-пы кәсіптік модульдер; кәсіптік модульдер; білім беру ұйымы анықтайтын модульдер және кәсіби тәжірибе модулі.
Құзыреттіліктерге негізделген білім беру бағдарламасы өмір бойы білім алу тұжырымдамасын ескере отырып әзірленген, себебі, білім беру бағдар-ламаларының мазмұны біліктілігі жоғары, бір жағынан құбылмалы еңбек жағдайларына бейімделуге және екінші жағынан кәсібі өсу мен білім алуды жалғастыруға қабілетті мамандар дайындауға бағытталған.
Оқытуды ұйымдастыруға модульдік тұрғыдан келу оқу орындарының білім алушылардың оқу процесін ұйымдастыру барысында қажет біліктілік алуына қажет кәсіптік модульдерді таңдауына жағдай жасауға мүмкіндік бе-реді, оның аясында білім алушы өзінің оқуын өзі басқара алады және басқа-руға тиіс. Бұл оны оқуы үшін, ал болашақта кәсіби өсуі мен мансап жолы үшін жауапкершілік алуға үйретеді. Осылайша, білім алушы тұтынушы ретінде білім беруге қанағаттанады, ол еңбек нарығындағы өзгерістерге жауап қата отырып, өмір бойы білімін жетілдіре алады.
7
Білім беру бағдарламасының қысқаша сипаттамасы
Бақылау – өлшеу аспаптары мен автоматика бойынша слесарі (БӨА-жА) – бұл өлшеу құралдары мен автоматиканы жөндеу, монтаждау, реттеу және сынау бойынша маман жұмыскер.
БӨАжА слесары өнеркәсіптік әр түрлі салаларында кәсіпорындарда жұ-мыс жасайды. БӨАжА слесарінің міндеттері:
- бақылау-өлшеу аспаптары мен автоматика құралдарының жұмысын бақылау;- аспаптары жұмысының ақаулықтарын анықтау;- автоматты құралдар, аппаратуралар, жүйелер мен агрегаттар және т.б.
жөндеу, монтаждау, реттеу, баптау, іске қосу және сынауды жүзеге асыру;Осылайша, БӨАжА слесарінің негізгі мақсаты – технологиялық құрылғы-
ларды автоматты бақылау жүйелерін жөндеу, іске қосу және реттеуді қамта-масыз ету болып табылады. Негізгі жұмыс құралы – техника (құралдарды жөндеу, іске қосу, баптау), қосымша таңбалы жүйелер (сандар, сызбалар, сим-волдар).
Өз жұмысы барысында БӨАжА слесарі заттай (құрылғы түріндегі) еңбек құралдарын – қол (слесарлық құралдар – балға, бұранда, тістеуік, күй-діргіш, сомын кілттері және т.б.), өлшеу аспаптары мен құрылғылары (ампер-метр, дозиметр және т.б.) пайдаланады.
Бұдан басқа оның зат түрінде болмайтын функционалдық құралдары – ана-литикалық, техникалық ойлау, кеңістіктік түсіну, назарын аудару, есте сақтау, денесінің қозғалыс үйлесімі, әсіресе, қол моторикасы, сонымен қатар, сезім мүшелері – көру, есту, сезу, иіс сезу негізгіне жатады.
БӨАжА слесарінің жұмысы біршама айқын сипатта болады және ол:- ережелерде, нұсқаулықтарда;- басшылыққа алынатын нұсқау материалдарда;- аспаптар, электрлік құрал-саймандарды, жабдықтарды техникалық пай-
далану ережелерінде;-ішкі тәртіп ережелері және еңбекті қорғау нормаларында анықталған.БӨАжА слесарының еңбегі ол жұмыстағы тапсырмаларды өз бетінше және
жабдықты реттеумен мамандар тобы айналысып жатқанда ұжымда басынан соңына дейін орындай алатындай етіп ұйымдастырылған. Функционалдық тұрғыда БӨҚжА слесарі орындаушы болып табылады, алайда, ол өз қызметін және жұмыс жүктемесін өзі жоспарлайды және бөледі (жеке өзі орындаған жағдайда).
Жақын біліктіліктер:- аппаратшы, АБЖ операторыЭлектромеханик – қызмет көрсететін құралдар мен құрылғылардың
дұрыс, апатсыз және сенімді жұмысын, оны дұрыс пайдалануды, уақытылы сапалы жөндеу жүргізу мен нұсқауларға, бекітілген сызбаларға, техникалық шарттар мен нормаларға сәйкес жаңартуды қамтамасыз етеді.
Құрылғының жұмыс шарттарын зерттейді, мерзімінен бұрын тозу себеп-терін анықтайды, олардың алдын алу және жою шараларын қолданады.
Осы құрылғыларды пайдаланатын жұмысшыларға пайдалану ережелері және өндірістік жарақаттардың алдын алу шаралары туралы нұсқаулар бе-реді.
8
Электромонтерлердің жұмыстарына басшылық жасайды, олардың атқара-тын жұмыстарының сапасын, технологияларды, қауіпсіздік техникасы ереже-лерін, өндірістік санитария мен өрт қауіпсіздігі ережелерін сақтауын қадаға-лайды.
Құрылғылар жұмыстарында туындаған ақаулықтарды жоюға, оларды жөн-деу, монтаждау және реттеуге қатысады.
Жұмыс орнын материалдармен, шикізатпен, қосалқы бөлшектермен, өлшеу құралдарымен, қорғаныштық құралдармен, жабдықтармен және техникалық құжаттамамен қамтамасыз ету шараларын қолданады.
Техникалық қызмет көрсету, жөндеу, монтаждау және басқа да жұмыстар-ды құрылғының бекітілген типі бойынша меңгереді және енгізеді.
Материалдарға, қосалқы бөлшектерге, құралдарға тапсырыстар құруға қатысады және олардың үнемді және тиімді жұмсалуын қамтамасыз етеді. Құрылғылардың істен шығу себептерін тексеруге және апат-тар мен өндірістік жарақаттың алдын алу шараларын дайындауға қатысады. Технологиялық процестерді автоматтандыру бойынша кіші инже-нер біліктілігі еңбек нарығында біршама қажетті кәсіп болып табылады. ҚР қазіргі жоғары білімі бакалаврлар – академиялық бағыттағы мамандарын дай-ындайды. Әзірленген білім беру бағдарламасы қолданбалы бағыттағы маман-дарды дайындауды қамтамасыз етеді, олар тәжірибелік жұмыс дағдыларын өндірісте, оқу үдерісінде техникалық және кәсіби, орта білімнен кейінгі білім беруді ұйымдастыруда алады.
Білім беру бағдарламасын әзірлеу тәжірибелік бағыттағы автоматтандыру бойынша білікті инженерлерді көптеген компаниялар мен кәсіпорындардың, оның ішінде металлургия және энергетика кәсіпорындарының қажет етуіне негізделеді.
Кіші инженер кәсіпорынның өнімдерін өндіру технологиясын, әзірлеме-лер мен патенттік зерттеулер талаптарын білуі керек. Осы білім негізінде ол техникалық құжаттаманы рәсімдейді және дайындайды. Өндірісте жаңа ав-томаттандыру және механикаландыру құралдарын енгізу үшін олардың эко-номикалық тиімділік білімдері қажет.
9
2 Қысқартулар мен белгілеулер тізімі
1. ММ – міндетті модульдер2. ЖБМ – жалпы білім беру модульдері;3. ЖГМ – жалпы гуманитарлық модульдер;4. ӘЭМ – әлеуметтік –экономикалық модульдер;5. БЖМ – базалық жалпы кәсіби модульдер;6. КМ – кәсіби модульдер;7. БҰМ – білім беру ұйымы анықтайтын модульдер;8. ӨО – өндірістік оқыту;9. КТ – кәсіптік тәжірибе;10. АА – аралық аттестация;11. КДБББ –кәсіптік дайындық деңгейін бағалау және біліктілікті беру;12. ҚА – қорытынды аттестация;13. ДЖ – дипломдық жобалау;14. ИЖ – инженерлік жобалау;15. К – кеңес беру;16. Ф – факультативті сабақтар;17. МЕМСТ – мемлекеттік стандарт;18. ТҮ АБЖ – технологиялық үдерісті автоматтандырылған басқару жүйесі;19. АРЖ – автоматты реттеу жүйесі;20. ӨҚ – өлшеу құралы21. БӨАжА – бақылау-өлшеу аспаптары және автоматика
10
3 Ф
ункц
иона
лды
қ та
лдау
Нег
ізгі
қы
змет
тері
: Ө
н-ді
ріст
ік
кәсі
поры
ндар
да
бақы
лау
жән
е ав
тома
тика
жүй
-ел
ерін
, ж
обал
ау,
монт
ажда
у, ба
птау
жән
е па
йдал
ану.
Жұм
ыс
білі
ктіл
ігі:
Бақы
лау-
өлш
еу
аспа
птар
ы
жән
е ав
тома
тика
сле
сарі
Орт
а бу
ын
мама
ны:
Элек
тром
ехан
ик
Қол
данб
алы
бак
алав
р:Те
хнол
огия
лық
проц
есст
ерді
ав
тома
ттан
дыру
бой
ынш
а кі
ші
инж
енер
Ірік
телг
ен
құры
лғы
ларғ
а,
импу
льст
ік
жән
е ка
бель
дік
жел
ілер
ге,
баст
апқы
тү
рлен
-ді
ргіш
тер
мен
екін
ші р
етті
ас
-па
птар
ға қ
ызм
ет к
өрсе
ту ж
әне
жөн
деу
Өнд
іріс
тік
кәсі
поры
ндар
дағы
ав
тома
ттан
дыру
жүй
елер
ін м
он-
таж
дау,
ретт
еу,
қызм
ет к
өрсе
ту
жән
е ж
өнде
у
Авт
омат
танд
ыру
ж
әне
тех-
ноло
гиял
ық
проц
есс
жүй
елер
ін
жоб
алау
ға
арна
лған
ба
стап
қы
мәлі
метт
ерді
жин
ау ж
әне
тал-
дау,
авто
матт
анды
ру ж
обал
ары
н әз
ірле
уге
қаты
су,
өнер
кәсі
птік
кә
сіпо
рынд
арда
ғы
бақы
лау
жән
е ав
тома
ттан
дыру
ж
үйе-
лері
н мо
нтаж
дау,
ретт
еу ж
әне
пайд
алан
у. А
втом
атта
нды
ру
жоб
алар
ыны
ң ал
дын
ала
ТЭН
ж
үргі
зу.
ТҮ А
ЖБ
авто
матт
ан-
дыру
жән
е мо
дель
деу
құра
лда-
рын
пайд
алан
у.
Мод
уль
«Бақ
ыла
у-өл
шеу
асп
апта
рын
монт
ажда
у»М
одул
ь «П
айда
лану
жән
е те
хник
алы
қ қ
ызм
ет к
өрсе
ту»
Мод
уль
«Бақ
ыла
у-өл
шеу
асп
апта
рын
жөн
деу»
Мод
уль
«Бақ
ылау
жән
е ав
тома
ттан
дыру
ж
үйел
ерін
жоб
алау
»М
одул
ь «Б
ақыл
ау ж
әне
авто
матт
анды
ру
жүй
елер
ін б
апта
у»М
одул
ь «А
втом
атты
жүй
ені е
септ
еу»
Мод
уль
«Жұм
ысты
жос
парл
ау ж
әне
ұй-
ымда
стыр
у, нә
тиж
елер
ді б
ағал
ау»
Мод
уль
«Авт
омат
танд
ырыл
ған
басқ
ару
дың
микр
опро
цесс
орлы
қ ж
үйел
ерін
жо
бала
у»
Мод
уль
«ТП
БА
Ж м
икро
проц
ессо
рлық
құ
рылғ
ылар
ын б
ағда
рлам
алау
»
Мод
уль
«Авт
омат
танд
ыру
жоба
лары
нең
гізу
дің
экон
омик
алық
тиі
мділ
ігін
ес
епте
у»
Мод
уль
«Про
цесс
тер
мен
жүй
елер
ді
моде
льде
у»
Білі
ктіл
ік
Еңб
ек қ
ызм
еті
К
әсіб
и мо
дуль
дер
Мам
анды
қ
11
4 Бі
лім
алу
шы
лард
ың
дайы
нды
қ де
ңгей
іне
қойы
латы
н та
лапт
ар
Құз
ірет
-ті
лік
Өне
ркәс
іпті
ң/кә
сіпо
рынн
ың
оқуш
ыла
рды
ң да
йынд
ық
деңг
ейін
е қо
яты
н та
лапт
ары
Базалық құзіреттілік
Техн
оло
гиял
ық
проц
ест
ерді
ав
то
мат
-т
анды
-ру
бой
-ы
нш
ам
кіш
і ин-
жен
ер
Элек
тро
- м
ехан
ик
Бақы
лау-
өл
шеу
ас-
папт
ары
мен
ав-
том
ат
ика
сле-
сарі
БҚ 1
Өзі
нің
бола
шақ
мам
анды
ғыны
ң мә
ні м
ен ә
леум
етті
к ма
ңызы
н тү
сіну
, оға
н тұ
рақт
ы қ
ызы
ғуш
ылы
қ та
ныту
;БҚ
2 К
әсіб
и ж
ағда
йда
жүй
елі т
үрде
әре
кет
ету,
өзін
ің қ
ызм
етін
тал
дау
жән
е ж
обал
ау, б
елгі
сіз ж
ағда
йда
өз б
етім
ен ш
ешім
қаб
ылд
ау;
БҚ 3
Оры
ндай
тын
жұм
ыст
ары
на ж
ауап
керш
ілік
пен
қара
у, кә
сіпт
ік
қызм
ет с
алас
ынд
а мә
селе
лерд
і өз б
етін
ше
жән
е ти
імді
шеш
у;БҚ
4 К
әсіб
и қы
змет
ті ұ
йымд
асты
ру м
әсел
елер
ін қ
ұқы
қты
қ но
рмал
а-ры
н не
гізі
нде
шеш
у, кә
сіби
лек
сика
ны м
еңге
ру;
БҚ 5
Өз е
ңбег
ін ғы
лыми
түр
де ұ
йымд
асты
ру, к
әсіб
и қы
змет
сал
асы
н-да
ком
пью
терл
ік т
ехни
каны
қол
дану
;БҚ
6 Ә
ріпт
есте
ріме
н оң
тайл
ы ө
зара
әре
кетт
есті
кте
жән
е се
рікт
есті
кте
болу
;БҚ
7 К
әсіб
и де
ңгей
ін а
ртты
ру ж
әне
жаң
а бі
лім
меңг
еру;
БҚ 8
Шы
ғарм
ашы
лық
өзін
дам
ыту
ға, ө
зін
жет
ілді
руге
тұр
ақты
тал
-пы
ну;
БҚ 9
Жұм
ыс
орны
нда
еңбе
кті ұ
йымд
асты
руды
ң ти
імді
тәс
ілде
рі м
ен
нақт
ы ә
діст
ерін
қол
дану
;БҚ
10 М
атер
иалд
арды
үне
мді ш
ығы
ндау
, құр
алда
р ме
н құ
рылғ
ыла
рды
мұ
қият
пай
дала
ну.
БҚ 1
1 Қ
азақ
стан
Рес
публ
икас
ыны
ң но
рмат
ивті
құқ
ықт
ық
акті
лері
н ж
әне
заңд
ары
н бі
лу ж
әне
қолд
ану;
БҚ 1
2 А
қпар
атты
бас
қару
құр
алы
рет
інде
есе
птеу
тех
ника
сын
пайд
алан
у
12
Кәсіби құзыреттіліктер
Техн
оло
гиял
ық
про-
цес
тер
ді а
вто-
мат
тан
дыру
бой
ын
шам
кіш
і ин
жен
ер
Элек
тро
-мех
а-ни
к
Бақы
лау-
өлш
еу
аспа
пт
ары
мен
авт
ома
тик
а сл
есар
і
КҚ
2.1
Тип
тік
жағ
дайд
а өз б
етін
ше ж
ұмы
сты
жүз
еге а
сыру
жән
е кәс
іби
қызм
етін
дегі
күр
делі
жағ
дай-
да б
асш
ылы
қ нұ
сқау
ыме
н ж
ұмы
с ж
асау
:- д
әнек
ерле
руді
әр
түрл
і дән
екер
лерм
ен ж
үзег
е ас
ыру
(мы
с, к
үміс
жән
е т.б
.); -
бөлш
екте
рді т
ермо
өңде
у ж
әне
жет
ілді
ру;
- сл
есар
лық
жән
е мо
нтаж
дық
жұм
ыст
арға
арн
алға
н құ
ралд
арды
пай
дала
ну;
- өл
шеу
жән
е үл
гі а
спап
тары
н, ш
ағы
н ме
хани
кала
нды
ру қ
ұрал
дары
мен
құр
ылғ
ыла
рын
қолд
ану;
- жөн
деле
тін
құры
лғы
лард
ың
ақау
лықт
ары
н ан
ықт
ау ж
әне
олар
ды ж
ою;
- ор
таш
а қи
ынд
ықт
ағы
асп
апта
рды
жөн
деуд
і біл
ікті
лігі
жоғ
ары
сле
сарь
дің
басш
ылы
ғыме
н ж
үзег
е ас
ыру
.К
Қ2.
2 Ти
птік
тәж
іриб
елік
тап
сырм
алар
ды ш
ешу,
білі
м ме
н тә
жір
ибел
ік д
ағды
лар
әдіс
тері
н та
ңдау
:- о
рташ
а қи
ынд
ықт
ағы
авт
омат
танд
ыру
сы
збас
ын
дайы
ндау
;- а
қаул
ық
ведо
мост
ерін
құр
асты
ру т
өлқұ
жат
ты ж
әне
құра
лдар
мен
авт
омат
тар
атте
стат
тары
н то
лты
-ру
;- к
әсіб
и мі
ндет
терд
ің ш
ешім
ін т
абу
үшін
ақп
арат
тық
техн
олог
ияла
рды
қол
дану
.К
Қ 3
.1 О
рташ
а қи
ынд
ықт
ағы
бақ
ыла
у, өл
шеу
жән
е ав
тома
тты
рет
теу
құра
лдар
ын,
тех
ника
лық
қорғ
ау қ
ұрал
дары
н, д
а-бы
лдам
а, т
осқа
уыл
жән
е қа
шы
қты
қтан
бас
қару
құр
ылғ
ыла
рын
жөн
деу,
құра
сты
ру, т
ексе
ру, с
ына
у, ре
ттеу
, мон
таж
дау
жән
е та
псы
ру, ж
ұмы
стар
ын
оры
ндау
, жұм
ыст
арды
жүз
еге
асы
руға
қаж
етті
нег
ізгі
жән
е қо
сымш
а ма
тери
алда
рды
таң
дау,
жөн
деу
жән
е мо
нтаж
дау
жұм
ыст
ары
сап
асы
н қа
даға
лау;
КҚ
3.2
Сал
а кәс
іпор
ынд
ары
ндағ
ы ең
бек
ақы
төле
мін
ұйы
мдас
тыру
мен
техн
икал
ық
норм
алау
нег
іздер
ін и
геру
, өнд
іріс
тік
бөлі
мше
қызм
етін
ің н
егіз
гі т
ехни
калы
қ-эк
оном
икал
ық
көрс
еткі
ште
рін
типт
ік е
септ
еуді
жүз
еге
асы
ру;
КҚ
3.4
ТП
АБЖ
жүз
еге
асы
ру б
ойы
нша
атқа
руш
ылы
қ-ба
сқар
у қы
змет
ін ж
үзег
е ас
ыру
, қар
амағ
ынд
ағы
жұм
ыск
ер-
лері
нің
жұм
ыст
ары
н ұ
йымд
асты
ру ж
әне
бақы
лау:
- өнд
іріс
тік
учас
кеде
гі ж
ұмыс
ты те
хнол
огия
лық
регл
амен
ттер
ге сә
йкес
жүз
еге а
сыру
жән
е өнд
іріс
тік
учас
келе
рдег
і эле
ктр-
жаб
дығы
ның
қауі
псіз
жән
е үне
мді ж
ұмыс
ын қ
амта
масы
з ету
;- р
етте
у ж
әне
қорғ
ау ж
үйел
ерін
бақ
ыла
у ас
папт
ары
н, а
втом
атты
бас
қару
жүй
елер
ін м
онта
жда
у, ба
птау
, жөн
деу,
техн
и-ка
лық
қызм
ет к
өрсе
ту б
ойы
нша
техн
икал
ық
құж
атта
маны
оқу
жән
е ре
сімд
еу;
- кәс
іпор
ын
бейі
ні б
ойы
нша
техн
олог
иялы
қ үд
еріс
терд
і авт
омат
танд
ыру
жүй
елер
ін п
айда
лану
, ақа
улы
қтар
мен
апа
ттар
се
бепт
ерін
аны
қтау
, ола
рды
жою
, оры
ндал
аты
н ж
ұмы
стар
сап
асы
н қа
даға
лау.
КҚ
4.1
Мет
аллу
ргия
жән
е эн
ерге
тика
кәс
іпор
ынд
ары
н ба
сқар
уды
ң, т
ехно
логи
ялы
қ пр
оцес
терд
і авт
омат
танд
ыру
дың
микр
опро
цесс
орлы
қ ж
обал
ары
н да
йынд
ауға
қат
ысу
;К
Қ 4
.2 Қ
олда
нбал
ы б
ағда
рлам
алы
қ ж
абды
қтам
аны
мет
аллу
ргия
мен
эне
ргет
икад
ағы
тех
ноло
гиял
ық
проц
есте
рді б
асқа
руды
ң ми
кроп
ро-
цесс
орлы
қ ж
үйел
ерін
әзі
рлеу
, жүз
еге
асы
ру ж
әне
ретт
еу м
ен п
айда
лану
да қ
олда
ну;
КҚ
4.3
Авт
омат
танд
ыру
жоб
алар
ын
техн
икал
ық
– эк
оном
икал
ық
негі
здеу
ді ж
үргі
зу, ө
ндір
істі
к бө
лімш
енің
жұм
ысы
ның
тиім
ділі
гін
баға
-ла
у;К
Қ 4
.4 М
икро
проц
ессо
рлы
бас
қару
жүй
елер
іне
қызм
ет к
өрсе
туде
жән
е па
йдал
ануд
а ко
мпью
терл
ік ү
лгіл
еу ж
әне
басқ
ару
әдіс
тері
н па
йда-
лану
.
13
5. Б
ілім
бер
у ба
ғдар
лам
асы
ның
құры
лым
ы
Кәс
іби
құзы
ретт
ілік
Оқу
мод
улі
Оқы
ту н
әтиж
елер
і
Қал
ып-
таса
-ты
н ба
залы
қ құ
-зы
рет
тілі
к ко
ды «
БӨА
жА
сле
сарі
» бі
лікт
іліг
і К
Қ 2
.1 Ж
ұмы
стар
ды т
ипті
к ж
ағда
йда
өз б
етін
ше
жән
е кә
сіби
қиы
н ж
ағда
й-да
бас
шы
лықп
ен ж
үзег
е ас
ыру
:- д
әнек
ерле
рді ә
р тү
рлі д
әнек
ерле
рмен
ж
үзег
е ас
ыру
(мы
с, к
үміс
жән
е т.б
.); -
бөлш
екте
рді т
ермо
өңде
у ж
әне ж
етіл
-ді
ру;
- сл
есар
лық
жән
е мо
нтаж
дық
жұм
ы-
стар
ға а
рнал
ған
құра
лдар
ды п
айда
ла-
ну;
- өл
шеу
жән
е үл
гі а
спап
тары
н, ш
ағы
н ме
хани
кала
нды
ру
құра
лдар
ы
мен
құры
лғы
лары
н қо
лдан
у;- ж
өнде
леті
н ас
папт
арды
ң ақ
аулы
қта-
рын
аны
қтау
жән
е ол
арды
жою
; -
орт
аша
қиы
нды
қтағ
ы қ
ұрал
дард
ы
жөн
деуд
і бі
лікт
іліг
і ж
оғар
ы с
леса
рь-
дің
басш
ылы
ғыме
н ж
үзег
е ас
ыру
.
БЖМ
01
- «Эл
ек-
трте
хник
алы
қ ма
тери
алда
рды
, құ
ралд
арды
жән
е ж
абды
қтар
ды
таңд
ау ж
әне
пай-
дала
ну »
КМ
01
- «Ба
қыла
-у-
өлш
еу а
спап
та-
рын
монт
ажда
у»
КМ
03
- «Ба
қыла
-у-
өлш
еу а
спап
та-
рын
жөн
деу»
Білу
: эл
ектр
отех
ника
лық
мате
риал
дард
ың
құры
лымы
ме
н ж
ікте
луі;
элек
трот
ехни
калы
қ ма
тери
алда
рды
ң құ
рылы
сы, о
лард
ың
элек
трлі
к,
магн
итті
к, ж
ылу
лық,
мех
аник
алы
қ ж
әне
физи
-ка
-хим
иялы
қ си
патт
амал
ары
; сы
мдар
, шин
алар
ме
н ка
бель
дерд
ің т
ағай
ынд
алуы
мен
қол
дану
са
ласы
.Ү
йрен
у:
элек
трлі
к ма
тери
алта
ну
бойы
нша
білі
мін
пайд
алан
ып
аспа
птар
дың
жең
іл ж
өнде
у ж
ұмы
стар
ын
жүр
гізу
;Ж
өнде
уші-с
леса
рьла
рды
ң ж
ұмы
с ор
ынд
ары
ж
әне
аспа
птар
дың
жөн
деуд
і ұйы
мдас
тыру
тур
а-лы
түс
ініг
і бол
у;А
спап
тард
ы ж
өнде
уге
техн
икал
ық
құж
атта
ма-
лард
ы р
есім
деу;
Асп
апта
р ме
н ав
тома
ттан
дыру
құ
рылғ
ыла
ры
бойы
нша
жек
елег
ен ж
өнде
у ж
ұмы
стар
ын
жүр
-гі
зу.
БҚ1
БҚ2
БҚ3
БҚ6
БҚ7
БҚ10
14
КҚ
2.2
Типт
ік т
әжір
ибел
ік т
апсы
рма-
лард
ы ш
ешу,
білі
м ме
н тә
жір
ибел
ік
дағд
ыла
р әд
істе
рін
таңд
ау:
- орт
аша
қиы
нды
қтағ
ы а
втом
атта
нды
-ру
сұл
басы
н да
йынд
ау;
- ақ
аулы
қ ве
домо
стер
ін
құра
сты
ру,
төлқ
ұжат
ты ж
әне
құра
лдар
мен
авт
о-ма
ттар
атт
еста
ттар
ын
толт
ыру
;-
кәсі
би м
інде
ттер
дің
шеш
імін
таб
у үш
ін
ақпа
ратт
ық
техн
олог
ияла
рды
қо
лдан
у.
БЖМ
.02
- «А
вто-
матт
анды
руды
ң ти
птік
сұл
бала
-ры
н оқ
у ж
әне
құру
»
БЖМ
03
- «Қ
а-уі
псізд
ік т
ехни
-ка
сы м
ен е
ңбек
ті
қорғ
ау е
реж
е-ле
рін
сақт
ау»
КМ
02
- «П
айда
-ла
ну ж
әне
тех-
ника
лық
қызм
ет
көрс
ету»
Авт
омат
танд
ыру
сызб
алар
ының
тағ
айын
далу
ы,
қоре
к ти
пі б
ойын
ша
жік
телу
ін б
ілу;
авт
омат
тан-
дыру
сұл
бала
ры м
ен қ
олда
ныст
ағы
элек
трлі
к сы
збал
арды
ң эл
емен
ттер
ін б
елгі
леуг
е қо
лдан
ы-ст
ағы
МЕМ
СТ б
ілу.
Фун
кцио
налд
ық а
втом
атта
ндыр
у сұ
лбал
ары
мен
қолд
аныс
тағы
эле
ктрл
ік с
ызба
лард
ың э
леме
нт-
тері
н ш
артт
ы-гр
афик
тік
жән
е әр
іппе
н бе
лгіл
еу.
Авт
омат
танд
ыру
сұлб
алар
ын
дайы
ндау
ба
ры-
сынд
а ақ
пара
ттық
-ком
муни
каци
ялық
тех
ноло
ги-
ялар
ды б
ілу
жән
е қо
лдан
у.Ең
бект
і жән
е де
нсау
лықт
ы қо
рғау
бой
ынш
а не
-гі
згі з
аңда
р ме
н но
рмал
арды
түс
іну.
Жұм
ыс о
рнын
дағы
қау
іпті
жағ
дайл
арды
аны
қтау
ме
н қа
даға
лау
тура
лы б
ілу.
Тәуе
келд
і бағ
алау
жән
е ба
қыла
у ш
арал
арын
бел
-гі
леу
білу
.Ж
азат
айым
жағ
дайл
ар м
ен о
қиға
лард
ы ті
ркеу
ж
әне е
сеп
беру
де п
айда
ланы
лған
әдіс
терд
і түс
іну.
Мет
роло
гияг
иялы
қ зе
ртха
наны
ұй
ымда
стыр
у ж
әне
жаб
дығы
тура
лы ту
ралы
түс
ініг
і бол
уы.
Асп
апта
р ме
н ав
тома
тика
жүй
елер
ін к
алиб
рлеу
, ат
тест
атта
у ж
әне
текс
еру
тәрт
ібі т
урал
ы бі
лу.
Асп
апта
р ме
н ав
тома
тика
жүй
елер
ін п
айда
лану
ж
әне
техн
икал
ық қ
ызме
т кө
рсет
уді ү
йрен
у.
БҚ1
БҚ2
БҚ3
БҚ4
БҚ5
БҚ6
БҚ7
БҚ8
БҚ9
БҚ10
15
«Э
лект
ром
ехан
ик»
білі
ктіл
ігі
КҚ
3.1
Орт
аша қ
иынд
ықт
ағы
бақ
ыла
у, өл
шеу
жән
е ав
тома
тты
рет
теу
құра
л-да
рын,
те
хник
алы
қ қо
рғау
құ
рал-
дары
н,
дабы
лдам
а,
тосқ
ауы
л ж
әне
қаш
ықт
ықт
ан б
асқа
ру қ
ұры
лғы
лары
н ж
өнде
у, құ
раст
ыру
, те
ксер
у, сы
нау,
ретт
еу, м
онта
жда
у ж
әне
тапс
ыру
, жұ-
мыст
арды
жүз
еге
асы
руға
қаж
етті
не-
гізг
і ж
әне
қосы
мша
мате
риал
дард
ы
таңд
ау,
жөн
деу
жән
е мо
нтаж
дау
жұ-
мыст
ары
сап
асы
н қа
даға
лау;
КМ
01
- «Ба
қыла
-у-
өлш
еу а
спап
та-
рын
монт
ажда
у»
КМ
05
- «Ба
қыла
у ж
әне
авто
матт
ан-
дыру
ж
үйел
ерін
ба
птау
»
Білу
: авт
омат
танд
ыры
лған
жүй
елер
дің
мон-
таж
дау
жұм
ыст
ары
н ұй
ымд
асты
руды
ң ж
алпы
ұс
таны
мдар
ы; а
втом
атта
нды
рылғ
ан ж
үйел
ерді
мо
нтаж
дауғ
а ж
обал
ық
құж
атта
ма қ
ұрам
ы ж
әне
мазм
ұны
.М
онта
жда
у құ
бырл
ары
мен
элек
трлі
к сы
мдар
-ды
ң, а
втом
атта
нды
ру ж
үйел
ері қ
ұрал
дары
ның
жән
е құ
рылғ
ыла
рыны
ң мо
нтаж
ы б
ойы
нша
жұ-
мыст
ар қ
ұрам
ын
білу
Асп
апта
рды
мон
таж
дауғ
а де
йінг
і тек
серу
әді
-ст
емес
ін б
ілу.
Дер
бес
ретт
еу к
өлем
іне
енет
інін
, бақ
ыла
у ж
әне
авто
матт
ы р
етте
у ж
үйел
ерін
рет
теуд
ің е
кінш
і ке
зеңі
ндег
і ж
ұмы
стар
тәр
тібі
мен
маз
мұны
н,
үшін
ші к
езең
дегі
жұм
ыст
ар қ
ұрам
ын
білу
.
БҚ2
БҚ3
БҚ4
БҚ5
БҚ6
БҚ7
БҚ8
БҚ9
БҚ10
КҚ
3.2
Сал
а кә
сіпо
рынд
ары
ндағ
ы е
ң-бе
к ақ
ы т
өлем
ін ұ
йымд
асты
ру м
ен
техн
икал
ық
норм
алау
нег
іздер
ін и
ге-
ру, ө
ндір
істі
к бө
лімш
е қы
змет
інің
не-
гізг
і те
хник
алы
қ-эк
оном
икал
ық
көр-
сетк
іште
рін
типт
ік е
септ
еуді
жүз
еге
асы
ру
КМ
07
- «Ж
ұмы
-ст
ы
жос
парл
ау
жән
е ұй
ымд
асты
-ру
, нә
тиж
елер
ді
баға
лау»
Кәс
іпор
ынн
ың
өнді
ріст
ік қ
ұры
лымы
ның
негі
згі
ұста
нымд
ары
н бі
лу.
Жөн
деуд
ің,
қызм
ет
көрс
ету
мен
ретт
еуді
ң ж
оспа
р-ке
стес
ін д
айы
ндай
біл
у.У
ақы
т ж
әне
қызм
ет к
өрсе
ту н
орма
лары
н ес
еп-
теуд
і үйр
ену.
Әр
түрл
і фор
мала
р ме
н ж
үйел
ерде
гі е
ңбек
ақы
тө
лемі
н ес
епте
у әд
істе
месі
н бі
лу.
КТУ
пай
да-
ланы
п бр
игад
ада
жұм
ыст
ың
еңбе
к ақ
ы т
өлем
ін
бөлу
.
БҚ2
БҚ5
БҚ9
БҚ11
БҚ12
16
КҚ
3.
3 Ре
ттеу
ор
ганд
ары
, та
рылт
у құ
рылғ
ыла
ры, қ
ұрал
дард
ың
метр
оло-
гиял
ық
сипа
ттам
алар
ы, т
ипті
к ре
тте-
ушіл
ер б
апта
улар
ын
есеп
теу
әдіс
те-
месі
н қо
лдан
у.
КМ
06
- «А
вто-
матт
ы ж
үйен
і ес
епте
у»
Авт
омат
ты р
етте
у те
ория
сы н
егізд
ерін
, авт
омат
-ты
рет
теу
жүй
елер
ін е
септ
еу ж
әне
талд
ау н
егіз
-де
рін
білу
.М
етро
логи
я не
гізд
ерін
, эле
ктрл
ік ж
әне
элек
тр-
лік
емес
шам
алар
ды ө
лшеу
әді
стем
есін
, өлш
еу
нәти
жел
ерін
тал
дау
әдіс
теме
сін
білу
.Ө
лшеу
жүй
есін
ің н
егіз
гі қ
ұрал
дары
ның
түрл
ері
мен
жұм
ыс
жас
ау п
ринц
ипте
рін
білу
.Те
хнол
огия
лық
пара
метр
лерд
і өл
шеу
үш
ін
құра
лдар
ды ж
инақ
тауд
ы ү
йрен
у, ж
инақ
тама
-да
ғы қ
ұрал
дард
ың
тірк
есу
тәсі
лдер
і мен
өлш
еу
тізб
екте
ріні
ң ес
епте
у әд
істе
рін
білу
.А
втом
атты
рет
теу
жүй
елер
ін қ
ұру
бары
сынд
а па
йдал
аны
латы
н ав
тома
ттан
дыру
құ
ралд
ары
-ны
ң та
ғайы
ндал
уын
түсі
ну, ө
нерк
әсіп
те ш
ыға
-ры
латы
н ав
тома
ттан
дыру
құр
алда
рыны
ң тү
р-ле
рі м
ен н
омен
клат
урас
ын
білу
.
БҚ4
БҚ5
БҚ6
БҚ7
БҚ12
17
КҚ
3.4
ТҮ
АБЖ
жүз
еге
асы
ру б
ой-
ынш
а ат
қару
шы
лық-
басқ
ару
қызм
етін
ж
үзег
е ас
ыру
, қар
амағ
ынд
ағы
жұм
ы-
скер
лері
нің
жұм
ыст
ары
н ұ
йымд
а-ст
ыру
жән
е ба
қыла
у:- ө
ндір
істі
к уч
аске
дегі
жұм
ысты
техн
о-ло
гиял
ық р
егла
мент
терг
е сәй
кес ж
үзег
е ас
ыру
жән
е өнд
іріс
тік
учас
келе
рде-
гі эл
ектр
жаб
дығы
ның
қауі
псіз
жән
е үн
емді
жұм
ысын
қам
тама
сыз е
ту;
- рет
теу
жән
е қо
рғау
жүй
елер
ін б
ақы
-ла
у ас
апат
ары
н, а
втом
атты
бас
қару
ж
үйел
ерін
мон
таж
дау,
бапт
ау, ж
өнде
у, те
хник
алы
қ қы
змет
көр
сету
бой
ынш
а те
хник
алы
қ құ
жат
тама
ны о
қу ж
әне
ресі
мдеу
;- к
әсіп
оры
н бе
йіні
бой
ынш
а те
хнол
о-ги
ялы
қ үд
еріс
терд
і ав
тома
ттан
дыру
ж
үйел
ерін
пай
дала
ну, а
қаул
ықт
ар м
ен
апат
тар
себе
птер
ін а
нықт
ау,
олар
ды
жою
, ор
ынд
алат
ын
жұм
ыст
ар с
апа-
сын
қада
ғала
у.
КМ
02
- «П
айда
-ла
ну ж
әне
тех-
ника
лық
қызм
ет
көрс
ету»
КМ
04
- «Ба
қыла
у ж
әне
авто
матт
ан-
дыру
ж
үйел
ерін
ж
обал
ау»
Мет
роло
гиял
ық
зерт
хана
ны ұ
йымд
асты
ру м
ен
жаб
дықт
ау т
урал
ы т
үсін
ік а
лу.
Авт
омат
ика
жүй
елер
і ме
н ас
папт
арды
тек
серу
, ка
либр
леу
жән
е ат
тест
атта
у ж
үргі
зу т
әрті
бін
үй-
рену
.А
спап
тар
мен
авто
матт
анды
ру қ
ұры
лғы
лары
н па
йдал
ану
жән
е те
хник
алы
қ қы
змет
көр
сету
ді
білу
.М
етал
лург
ия ж
әне
энер
гети
каны
ң б
асқа
рыла
-ты
н те
хнол
огия
лық
проц
есст
ерін
біл
у, ол
арды
ң не
гізг
і те
хнол
огия
лық
пара
метр
лері
н ре
ттеу
ж
әне
бақы
лау.
Асп
апта
р ме
н ав
тома
ттан
дыру
құр
алда
рыны
ң қо
лдан
ылу
ы м
ен ж
ұмы
с ж
асау
при
нцип
ін, т
ех-
ника
лық
сипа
ттам
алар
ын,
ба
сқар
у ж
үйес
іне
жат
қызы
латы
н эл
ектр
лік,
пне
вмат
икал
ық
жән
е ги
драв
лика
лық
тарт
пала
рды
біл
у.Қ
адағ
алау
жән
е ре
ттеу
кон
турл
ары
ның
қалы
п-та
су т
әсіл
дері
н бі
лу, а
спап
тар
мен
авто
матт
ан-
дыру
құр
алда
рын
басқ
ару
жүй
есін
е та
ңдау
.Н
орма
тивт
і құ
жат
тама
мен
хал
ықа
ралы
қ ст
ан-
дарт
тард
ы а
втом
атта
нды
ру қ
ұрал
дары
н өт
кізу
ді
пайд
алан
ыла
тын
жоб
алы
қ құ
жат
тама
ны д
айы
н-да
у ж
әне
ресі
мдеу
де қ
олда
на б
ілу.
Басқ
ару
жүй
есін
ің ж
обал
ық
құж
атта
масы
н әз
ір-
леу
жән
е ре
сімд
еу б
ары
сынд
а ав
тома
ттан
ды-
рылғ
ан б
асқа
ру ж
үйел
ері м
ен е
септ
еу т
ехни
ка-
сы қ
ұрал
дары
н па
йдал
ану.
БҚ2
БҚ3
БҚ4
БҚ6
БҚ7
БҚ8
БҚ9
БҚ11
БҚ12
18
«Те
хнол
огия
лық
проц
есте
рді а
втом
атта
нды
ру б
ойы
нша
кіш
і инж
енер
» бі
лікт
іліг
іК
Қ 4
.1 М
етал
лург
ия ж
әне
энер
гети
ка
кәсі
поры
ндар
ын
басқ
аруд
ың,
тех
но-
логи
ялы
қ пр
оцес
терд
і авт
омат
танд
ы-
руды
ң ми
кроп
роце
ссор
лық
жоб
ала-
рын
дайы
ндау
ға қ
аты
су;
КМ
08
- «А
вто-
матт
анды
рылғ
ан
басқ
аруд
ың
ми-
кроп
роце
ссор
лық
жүй
елер
ін ж
оба-
лау»
Тара
тылғ
ан б
асқа
ру ж
үйел
ерін
жас
ау ар
хите
кту-
расы
н ж
әне
оны
ұйы
мдас
тыру
әді
стер
ін б
ілед
і.
Басқ
ару
жүй
есін
дегі
ақп
арат
ты б
еру
жән
е өң
деу
проц
есін
біл
у, ж
үйе
элем
ентт
ері а
расы
нда
ақпа
-ра
тты
бер
удің
бағ
дарл
амал
ық
жән
е те
хник
алы
қ құ
ралд
ары
н, о
лард
ың
сипа
ттам
алар
ын
білу
.
Мик
ропр
оцес
сорл
ы
басқ
ару
жүй
есін
ің
ПЛ
К
жән
е ба
сқа
да эл
емен
ттер
інің
қол
даны
луы
н, ұ
й-ы
мдас
тыру
при
нцип
тері
н б
ілу.
Техн
олог
иялы
қ пр
оцес
терд
і та
раты
лған
бас
қа-
ру ж
үйес
ін п
айда
лану
мен
тех
ника
лық
қызм
ет
көрс
ету,
монт
ажда
у, ре
ттеу
үш
ін п
айда
ланы
ла-
тын
жоб
алы
қ құ
жат
тама
ны д
айы
ндау
, жин
ақта
у ж
әне
ресі
мдеу
кез
еңде
рін
білу
.
БҚ1-
БҚ12
КҚ
4.2
Қол
данб
алы
бағ
дарл
амал
ық
жаб
дықт
аман
ы м
етал
лург
ия м
ен
энер
гети
када
ғы т
ехно
логи
ялы
қ пр
о-це
стер
д ба
сқар
уды
ң ми
кроп
роце
ссор
-лы
қ ж
үйел
ерін
әзі
рлеу
, жүз
еге
асы
ру
жән
е ре
ттеу
мен
пай
дала
нуда
қол
да-
ну;
КМ
09
- «ТП
БА
Ж м
икро
-пр
оцес
сорл
ық
құры
лғы
лары
н ба
ғдар
лама
лау»
Мик
ропр
оцес
сорл
ық
құры
лғы
лар
типт
ерін
, ол
арды
ң құ
рылы
сы м
ен б
асқа
ру ж
үйес
ін қ
олда
-ны
луы
н бі
лу.
Мик
ропр
оцес
сорл
ық
ТҮ А
БЖ л
огик
алы
қ құ
рылы
мын,
оны
ң қы
змет
ін б
ағда
рлам
алы
қ ж
абда
қтау
қаж
етті
лігі
н тү
сіну
.SC
AD
A-ж
үйел
ерді
тех
ноло
гиял
ық
проц
есте
рді
дисп
етче
рлік
бас
қару
ды қ
олда
на б
ілу.
Әр
түрл
і ПЛ
К ү
шін
кон
трол
лерл
ерді
бағ
дарл
а-ма
лауд
ың
плат
форм
алы
қ-тә
уелс
із т
ілде
рін
қол-
дану
ды б
ілу.
БҚ1-
БҚ12
19
КҚ
4.3
Авт
омат
танд
ыру
жоб
алар
ын
техн
икал
ық
– эк
оном
икал
ық
негі
здеу
-ді
жүр
гізу
, өнд
іріс
тік
бөлі
мшен
ің ж
ұ-мы
сыны
ң ти
імді
лігі
н ба
ғала
у
КМ
10
- «А
вто-
матт
анды
ру ж
о-ба
лары
н ен
гізу
дің
экон
омик
алы
қ ти
імді
лігі
н ес
еп-
теу»
Кәс
іпор
ынн
ың
инве
стиц
иялы
қ са
ясат
ыны
ң ма
змұн
ы м
ен б
ағы
тын
білу
.И
нвес
тици
я ти
імді
лігі
не,
оны
ң қа
ржы
ланд
ыру
кө
здер
іне
ықп
ал е
теті
н фа
ктор
лард
ы б
ілу.
Техн
олог
иялы
қ пр
оцес
терд
і ав
тома
ттан
дыру
ж
обал
ары
на т
ехни
калы
қ-эк
оном
икал
ық
негі
зде-
ме о
рынд
ауды
үйр
ену.
БҚ1-
БҚ12
КҚ
4.4
Мик
ропр
оцес
сорл
ы б
асқа
ру
жүй
елер
іне
қызм
ет к
өрсе
туде
жән
е па
йдал
ануд
а ко
мпью
терл
ік ү
лгіл
еу
жән
е ба
сқар
у әд
істе
рін
пайд
алан
у.
КМ
11
- «П
роце
-ст
ер м
ен ж
үйе-
лерд
і мод
ельд
еу»
Ретт
еу н
ыса
ндар
ыны
ң ма
тема
тика
лық
сипа
тта-
масы
н ал
у әд
істе
рін
білу
.Ба
сқар
у ж
үйес
інің
па
раме
трлі
к си
нтез
і әд
і-ст
ерін
, кер
і бай
ланы
спен
бас
қару
жүй
есін
тал
-да
у ме
н си
нтез
інің
мән
ін т
үсін
у.С
ызы
қты
ав
тома
тты
ре
ттеу
ж
үйел
ерін
ің
тұра
қты
лығы
н ре
ттеу
үде
рісі
нің
сапа
сын
баға
-ла
у әд
істе
рін
білу
.П
роце
стер
мен
жүй
елер
ді е
септ
еу ж
әне
ретт
еу
үшін
комп
ьюте
рлік
мод
ельд
еу б
ағда
рлам
алар
ын
білу
.Ко
мпью
терл
ік м
одел
ьдеу
дің
әдіс
тері
н тә
жір
ибе-
де р
етте
у ж
үйел
ерін
дай
ынд
ауда
қол
дану
.
БҚ1-
БҚ12
20
6 Білім беру бағдарламасының (модульдердің) мазмұны
БЖМ.01 «Электртехникалық материалдарды, құралдарды және жабдықтарды таңдау және пайдалану»
Мақсаты және міндетіАталған модуль білім алушыларға электротехникалық материалдар,
олардың қасиеттері мен қолданылуы туралы білім алуға мүмкіндік береді.
Модульге кіріспеАталған модуль білім алушыларға өндірістік үдерістерді автоматтандыру
барысында пайдаланылатын электротехникалық материалдардың құрылымын, жіктелуі мен қасиеттерін түсіндіреді, оларға әр түрлі жұмыстар түрлеріне қажетті материалдарды таңдауға мүмкіндік береді.
Модуль құрылғылар мен автоматтандыру құралдарын монтаждау, пайдалану және жөндеуге қатысатын білім алушыларға қолданылады, әсіресе материалдар өндіріс үдерісінде пайдаланылуы тиісті қор түрінде жеткізілетін орындарда қолданылады. Модуль оқушылар бастапқыда таныс болмауы мүмкін материалдар қатарын да қамтиды.
Аталған модуль білім алушыларға электротехникалық материалдарың құрылымын анықтауға және сипаттауға, олардың электрлік, магниттік, жылулық, механикалық, физикалық және химиялық сипаттамаларын көрсетуге, электротехникалық материалдардың қолдану саласы мен алу әдістерін білуге, оларды қасиеттеріне сәйкес жіктеуге мүмкіндік береді.
Білім алушылар өздерінің өткізгіш материалдар мен диэлектриктердің физикалық және механикалық қасиеттері туралы түсініктерін, құрылымдық талаптар мен шығындарды материалды аталған қолдану бойынша дәл анықтау үшін пайдаланатын болады.
Барлық материалдардың белгілі шектері бар, одан тыс жағдайда олар өздеріне жүктелген талаптарға сәйкес келмеуі мүмкін. Істен шығудың жалпы режимдері көрсетіледі және сипатталады, бұл білім алушыларға болашақта өнім жетістігі немесе кемшілігі арасында таңдау барысында шешуші рөлді саналы таңдауды жүзеге асыруға жағдай жасайды.
Өндірістік оқыту үдерісінде құралдармен жұмыс дағдыларын меңгеру, нормативтер мен нұсқауларға сәйкес жөндеу жұмыстарын орындауды үйрену қарастырылады.
Оқыту нәтижелеріАталған модульді аяқтағанда білім алушылардың міндеттері:1. Электротехникалық материалдардың құрылымы мен жіктелуін білу.2.Электротехникалық материалдардың құрылысын, олардың электрлік,
магниттік, жылулық, механикалық және физикалық-химиялық сипаттамаларын білу.
3. Сымдар, шиналар мен кабельдердің тағайындалуы мен қолдану саласын білу,
4.Электрлік материал тану саласындағы білімін қолданып құралдарды жеңіл жөндеу жұмыстарын жүргізу.
21
Модуль мазмұны
1. Электротехникалық материалдардың құрылымы мен жіктелуін білуМеталдар құрылымы: молекулалық тор; түйіршіктелу; кристаллдар,
кристаллдардың өсуі; балқу, мысалы, атомға енген, қалып-күй диаграммасы мысалы, эвтектикалық, қатты ерітінді, жалғау; интерметалдық жалғаулар.
Полимерлік материалдар құрылымы: мономерлер; полимерлер; полимерлі тізбектер, мысалы, сызықты, тарамды, көлденең байланысты; кристалдық; шынылану температурасы.
Керамика құрылымы: аморфты, кристаллдық; жалғасқан.Композиттер құрылымы: дисперсті; талшықты; беттік.Металдарды кристалдау: темірді, мысалы, көмірсутекті болат, құйылған
шойын (сұр, ақ, тапталған, тапталған темір), тот баспайтын және ыстыққа тұрақты болат (аустенитті, мартенситті, ферритті); түсті металдар, мысалы, алюминий, мыс, алтын, қорғасын, күміс, титан, мырыш; темірсіз балқымалар, мысалы, алюминиймен термиялық өңделген мыс – тапталған және литийлі, термиялық өңделмеген – тапталған және литийлі, мыс – мырыш (латунь), мыс-қалайы (қола), никель және титан балқымасы, термопарлы балқымалар (хромель-копель, хромель-алюмель, платинородий-платина).
Металдарды жіктеу (синтетикалық); термопластты полимер материалдар, мысалы, акрилді, полиэтилен, поливинилхлорид (ПВХ), нейлон, полистирол; қатырылған полимерлер, мысалы, фенолформальдегид, эластомерлер; керамика, мысалы, шыны, фарфор, победит; композиттер, мысалы беттік талшықты бекітілген (көміртекті талшық, шынымен армирленген пластмасса (ШАП)), цемент, дисперсиялық, армирленген ұнтақты; пьезокристалдар.
Бейметалларды жіктеу (табиғи): мысалы, ағаш, резина, алмаз.
2. Электротехникалық материалдардың құрылымын, олардың элек-трлік, магниттік, жылулық, механикалық және физикалық-химиялық сипаттамаларын білу
Металдардың құрылысы мен қасиеттері; меншікті өткізгіштік; меншікті кедергі; өткізгіштік; диэлектрлік тұрақты; қаттылық; беріктік; тапталу; пла-стикалылық; икемділік; сынғыштық.
Физикалық қасиеттері: тығыздық, балқу температурасы.Темір мен көміртек балқымалары қорытпалары, түсті металдар және олар-
дың балқымалары қорытпалары; магнитті материалдар; магнитті жұмсақ электротехникалық материалдар, өткізгіш материалдар; өткізгіш материал-дарды жіктеу: сымдар, шиналар, шоғырсымдар; шала өткізгіш материалдар: қасиеттері, қолдану саласы; электрлік оқшаулау материалдары; диэлектрик-тер физикасы; физикалық-механикалық сипаттамалары; газ тәрізді диэлек-триктер; полярлы материалдар; компаундар; резиналар; электр оқшаулаушы слюда; керамика, шыны; қабатты пластмассалар.
3. Сымдар, шиналар мен кабельдердің тағайындалуы мен қолдану са-ласын білу
Термоэлектродты орнату сымдарының автоматтандыру және бақылау жүй-
22
есіндегі қолданылуы және тағайындалуы. Мыс және алюминий талсымдар, арнайы балқымалар тарамдары қорытпа талсымдары (хромель-копель, хро-мель-алюмель, термопарлы балқыма). Термоэлектродты және орнату сымда-ры таңбалары.
Бақылау, күш, монтаждық кабельдер, басқару кабельдері және олардың сипаттамалары мен металлургия және энергетиканы басқару жүйелеріндегі қолдану саласы; пайдалану шарттарына тәуелді қорғаныштық қабықшалар және арнайы жабындар.
Кабельдер тарамдары саны мен қимасын таңдау. Өнеркәсіпте шығарылатын сымдар мен кабельдер таңбалары. Шиналардың тағайындалуы, өндірісінде қолданылатын материалдар.
4. Электрлік материалтану бойынша білімін пайдаланып аспаптарға жеңіл жөндеу жұмыстарын жүргізуді білу
Материалдарды өлшеу құралдарын – сызғыш, штангенциркуль, деңгей, бұранда өлшегіш, шаблон және қысқышты пайдаланып слесарлық-механика-лық өңдеу.
Металды қол арамен кесу; металды тескіште, тақта мен таптағышта кесу; құбырларды құбыр игіштерде түзету және ию; саңылаулар тесу және тегістеу, бұранда кесу.
Құбырлардың ажыратылмайтын жалғануы – дәнекерлеу және пісіру, қолда-нылатын материалдар, құралдар, жабдықтар мен құрылғылар.
Ажыратылатын бұрандалы және фланцтық жалғаулар. Төсеме материалда-ры және оларды технологиялық орта параметрлері мен қасиеттері бойынша таңдау.
Құрал-жабдықтармен жұмыс жасау дағдыларын меңгеру.Сымдарды қалайылау, электрлік монтаждық жалғауларды пісіру; сымдар-
дың ұштарын бөлу, жалғау, тарамдау және тұйықтау.Нұсқаулықтар мен нормативтер бойынша жөндеу жұмыстарын жүргізу әді-
стемесін меңгеру.Алғашқы өлшеу түрлендіргіштерін жөндеу; қысым және қуатсыздану
құралдарын жөндеу.Слесарлық-механикалық және жөндеу жұмыстарын орындау барысындағы
қауіпсіздік.
Оқыту нәтижелері және бағалау критерийлеріОсы модульді табысты аяқтаған-нан кейінгі білім алушының оқы-ту нәтижелері
Бағалау критерийіБілім алушы міндеттері
ОН1 Электротехникалық материал-дардың құрылымы мен жіктелуін біледі.
1.1 Электротехникалық матери-алдарды тағайындалуы бойынша таңдай білу1.2 Өткізгіш материалдарды жіктей білу 1.3 Тәжірибелік жұмыстарға ар-налған оқшаулағыштарды таңдау
23
ОН 2 Электротехникалық мате-риалдардың құрылысын, олардың электрлік, магниттік жылулық, меха-никалық және физикалық-химиялық сипаттамаларын біледі
2.1Өндіріс талаптарына сәйкес электротехникалық материалдарды таңдау
ОН3 Сымдар, шиналар мен кабель-дердің тағайындалуын және қолдану саласын біледі
3.1 Сымдар мен кабельдердің таңба-лануын ажырата алады;3.2 Төсеме талаптарына сәйкес сымдар мен кабельдердің таңбала-рын таңдау3.3 Максималды тоқ жүктемесі бой-ынша сымдар мен кабельдердің тал-сымдарын таңдау
ОН 4 Электрлік материалтану бой-ынша білімдерін пайдаланып, құрал-дарды жеңіл жөндеу жұмыстарын жүргізу.
1.1 Құралдар мен және жабдықтар-мен жұмыс жасау дағдыларын мең-гереді
1.2 Жөнделетін аспаптардың ақау-лықтары себептерін анықтайды
1.3 Нұсқау және нормативтер бой-ынша жөндеу жұмыстарын жүргізу әдістемесін меңгереді.
БЖМ.02 «Автоматтандырудың типтік сұлбаларын оқу және құру»
Мақсаты және міндетіАталған модуль білім алушыларға автоматтандырудың типтік сұлбаларын
түсіну мен орындауға, әр түрлі бөлшектер, түйіндер мен тізбектердің техни-калық сызбасын дайындауға, сызбалардың алуан техникаларын қолдануға, компьютерде сызба дайындау техникасын қолдануға мүмкіндік береді.
Модульге кіріспе Аталған модуль білім алушыларға қарапайым автоматты бақылау және
реттеу жүйесін құрастыру процестерді түсіндіреді. Технологиялық процестерді автоматтандыру жүйелерін жобалау бары-
сында жобалық ұйымдар өнеркәсіптік сәйкес саласындағы кәсіпорынның жо-балаудағы негізгі техникалық бағыттарын, ғылым мен техниканың дамуына байланысты басқару жүйелері мен автоматтандыру құралдарын жасау прин-циптерін, технологиялық процестерді автоматтандыру саласындағы озық өнеркәсіптік тәжірибені, белгілі тәртіппен бекітілген технологиялық проце-стерді автоматтандыру жүйелерін жобалау бойынша қолданыстағы норма-тивті құжаттарды, санитарлық, электротехникалық, өртке қарсы және басқа да талаптарды басшылыққа алады.
Жобалық материалдар (сызбалар, түсіндірме жазба, смета және т.б.) минималды қажетті көлемде болуы керек және уақытша қиындық тудырмауы үшін анық құрастырылуы тиіс.
24
Сызбалар мен сұлбалардың халықаралық стандарттар мен келісімдерге сәйкес орындалуының маңызы зор. Бұл талдап түсіндіру барысында автомат-тандыру жүйелерінің жұмысындағы ақаулықтарға алып келуі мүмкін қателік-тердің алдын алады.
Графиктік әдістерді техникалық өнімдер туралы ақпарат беру үшін пайдалануға болатынын түсіну техникалық салада мансаптық өсуді жоспар-лайтын тұлғалар үшін аса маңызды болып табылады. Аталған модуль техни-калық сызбалар ұстанымдарымен және оларды пайдаланумен, қолмен сызу техникасы және автоматтандырылған жобалау жүйелерімен (АЖЖ) таны-стырады.
Білім алушылар қарапайым техникалық бұйымдарды үш өлшемді су-реттер салуға мүмкіндік беретін графиктік әдістерді қолданып қолмен са-луды үйренуден бастайды. Бекіткіш құралдар секілді стандартты құрамда-уыштар басқа тұтас және қуыс элементтермен бірге салынады. Одан кейін білім алушылар қазақстандық стандарттарға сәйкес келетін сызудың ресми техникасымен танысады және бұл тәжірибеге кіріспе болып табылады. Білім алушылардың құрамдауыштардың жеке бөліктері мен қарапайым техникалық тораптарды салуына байланысты тізбекті стиль қолданылатын болады.
Техникалық сызу принциптерін үйрене отырып, оқушылар екі өлшемді АЖЖ (2D) жүйесін сызба дайындау үшін қолдану арқылы әрі қарай дамиды және бұл жағдайда негізгі баптаулар, сызбалар мен редакциялау командала-рын пайдаланады.
Құрылымдық сызбаларды құрастыру барысында білім алушылар авто-маттандыру жүйелерінің бағыныш сатысы мен ұстанымдарын түсіне алады.
Принципиалдық сызбалар жүйесінің жұмыс ұстанымын түсіну үшін қажет, олар өндірісте реттеу жұмыстары мен пайдалану барысында қажет бо-лады.
Типтік құрылымдардың сызбалары құрылғылар мен автоматтанды-ру құралдарын орнатуға арналған тораптар мен бұйымдардың құрылымын анықтайды және осы тораптардың сериялы өндірісінде жұмыс құжаттамасын әзірлеу үшін негіз болады.
Кешенді түрде модуль білім алушылардың техникалық сызбалар дай-ындау қабілеттерін дамытып, оларға қолмен және компьютермен техникалық сызба дайындау әдістерін салыстыруға мүмкіндік береді.
Оқыту нәтижелеріАталған модульді аяқтағанда білім алушылардың міндеттері:1. Автоматтандыру сызбаларын тағайындалуы мен қорек типі бойынша
жіктелуін білу.2. Функционалдық автоматтандыру сызбалары мен принципиалдық элек-
трлік сызбалардың элементтерін белгілеуге қолданыстағы МЕМСТ білу және қолдану.
3. Функционалдық автоматтандыру сызбалары мен принципиалдық элек-трлік сызбалар элементтерінің шартты-графиктік және әріп таңбаларын құру.
4. Автоматтандыру сұлбаларын құрастыру барысында ақпараттық-комму-никациялық технологияларды білу және қолдану.
25
Модуль мазмұны
1. Автоматтандыру сұлбаларын тағайындалуы мен қорек типі бой-ынша жіктелуін білу
Автоматтандырудың құрылымдық сызбалары – бір деңгейлі және көп дең-гейлі, орталықтандырылған және орталықтандырылмаған. Құрылымдық сыз-балардың тағайындалуы, орындау және ресімдеу ережелері. Функционалдық автоматтандыру құралдары: технологиялық жабдықтардың шартты белгілері; коммуникациялар, басқару органдары, технологиялық құрылғы мен автомат-тандыру құралдары арасындағы байланыс және жеке қызмет блоктары мен автоматика элементтері арасындағы байланыс.
Қорек типі бойынша ұстанымдық сызбалар – электрлік, пневматикалық, гидравликалық. Технологиялық параметрлерді бақылау, басқару және реттеу бойынша принципиалдық сызбалар.
2. Функционалдық автоматтандыру сұлбалары мен принципиалдық электрлік сызбалардың элементтерін белгілеуге қолданыстағы МЕМСТ білу және қолдану
Технологиялық жабдықтар мен құбыр жүйелерін белгілеуге қолданыстағы стандарт талаптары. Сұйықтықтар мен газдарға арналған құбырлардың сан-дық шартты белгіленуі. Ұстанымдық электрлік сызбаларды орындау ере-желері. Негізгі ұғымдар: сызба элементтері, құрылғы, функционалдық топ, функционалдық тізбек, өзара байланыс желісі. Принципиалдық сызбаларды әзірлеуге қойылатын талаптар: тиімділік, қарапайымдылық және үнемділік, апатты режимдегі сызба әрекеттерінің айқын болуы және жедел жұмысқа қолайлылығы. Сызбалар элементтерінің шартты графиктік және әріптік-сан-дық таңбалары. Электрлік сызбалардағы тізбекті белгілеу жүйелері.
3. Функционалдық автоматтандыру сұлбаларын мен ұстанымдық электрлік сызбалардың элементтерін белгілеу үшін шартты-графиктік және әріп таңбаларын құрастыру
МЕМСТ 21.208-2013 мемлекетаралық стандарты бойынша аспаптар мен автоматтандыру құралдарының шартты графиктік белгілері. Өлшенетін ша-малардың және құралдардың функционалдық белгілерінің негізгі таңбалары. Сұлбадағы аспаптар мен автоматтандыру құралдарының шартты белгілерін құрастыру ережелері. Шартты белгілер өлшемдері – негізгі және рұқсат етілген (аспап, аппарат, сандық техниканың функционалдық блогы, атқару механизмі).
4.Автоматтандыру сұлбаларын құрастыру барысында ақпарат-тық-коммуникациялық технологияларды білу және қолдану
Үлгі дайындау: стандартты сызба парағы, мысалы, шекара, мөртаңба, ком-пания логотипі; файлда сақтау.
АЖЖ жүйелері: компьютерлік жүйелер, мысалы, дербес компьютер, желілер; шығару құрылғылары, мысалы, принтер, плоттер; сақтау, мысалы сервер, қатқыл диск, CD, флешка; 2D АЖЖ бағдарламалар жинақтары: мыса-лы: AutoCAD, КОМПАС және т.б.
Техникалық сызбалар дайындау: баптау командалары, мысалы, өлшеу, тор,
26
сурет, қабат, сызу топтары, мысалы, координата жазбасы, сызық, ирек, шең-бер, сурет, көпбұрыштар, штрихтау, мәтін, өлшем; редакциялау командалары, мысалы, көшіру, қозғау, өшіру, айналдыру, сурет, балансирлеу жағдайы, үл-кейту, диагоналдық тіркестіру, дөңгелету.
Техникалық сызбалары сақтау және ұсыну: жұмысты электронды файл түрінде сақтау, мысалы, қатқыл диск, сервер, флешка, CD; қағаз көшірмелерін жасау, мысалы, басып шығару, жобалау, өлшемі бойынша масштабтау.
Бақылау, басқару, реттеу, дабылдама және тосқауылдау бойынша функцио-налдық сызбалардың және принципиалдық сызбалардың қарапайым түрлерін дайындау.
Нормативті құжаттар талаптарына сәйкес автоматтандыру сызбаларын ресімдеу.
Оқыту нәтижелері және бағалау критерийлері
Осы модульді табысты аяқтағаннан кейінгі білім алушының оқыту нәтижелері
Бағалау критерийіБілім алушы міндеттері
ОН 1 Автоматтандыру сұлба-ларын тағайындалуы, қорек типі бойынша жіктей алады.
1.1 Аспаптар мен автоматтандыру құралда-рының техникалық параметрлері бойынша қорек сызбаларын таңдау.1.2 Тағайындалуы бойынша бақылау, рет-теу және басқару сұлбаларын таңдау.1.3 Сәйкес сұлбаларын өзінің кәсіби қыз-метінде пайдалану.
ОН2Функционалдық автомат-тандыру сұлбалары мен прин-ципиалдық электрлік сұлбала-рын элементтерін белгілеуге қолданыстағы МЕМСТ біледі және қолданады.
2.1 Сұлбаларындағы белгіленуі бойынша элементтің функционалдық тағайында-луын анықтау.2.2 Жүйе элементтерін белгілеуде МЕМСТ пайдалану.2.3 Элементтер тізімі бойынша техникалық сипаттамалар мен позициялық белгілеуді анықтау.
ОН3Функционалдық авто-маттандыру сызбалары мен ұстанымдық электрлік сызба-лардың элементтерін белгілеу үшін шартты-графиктік және әріп таңбаларын құрастырады.
3.1 Қолданыстағы Нормативті құжаттар мен қолданыстағы МЕМСТ сәйкес функционал-дық тағайындалуы мен өлшенетін параметр-лері бойынша аспаптар мен автоматтандыру құралдарының шартты белгілерін құрастыру.3.2 Берілетін белгіге тәуелді функционалдық сұлбаларындағы жалғау желілерін белгілей білу.3.3 Функционаллық автоматтандыру сұлба-ларындағы аспаптар позициясын оқу және белгілеу.3.4 Принципиалдық электрлік сызбалардағы әріптік-сандық таңбаларды оқу және қолдана білу.
27
ОН4 Автоматтандыру сұлба-ларын құрастыру барысында ақпараттық-коммуникациялық технологияларды біледі және қолданады.
4.1 Автоматтандыру сұлбаларын рәсімдеу үшін графиктік редакторларды қолдану.4.2 Сызба элементтері тізімін дайындау және негізгі жазбаны толтыру.4.3 Сызбаларды нормативті құжаттар та-лаптарына сәйкес ресімдеу
БЖМ.03 «Қауіпсіздік техникасы мен еңбекті қорғау ережелерін сақтау»
Мақсаты және міндетіАталған модуль білім алушыларға еңбекті және денсаулықты қорғау тура-
лы негізгі нормалар мен заңдар туралы және олардың тәжірибеде қауіпсіз ең-бек жағдайларын қамтамасыз ету үшін қолданылуы туралы түсінік береді.
Модульге кіріспеЖұмыс жасайтын немесе кез келген өндірістік ортада жүрген адамдардың
өзін дұрыс сезінуі аса маңызды болып табылады. Барлық жұмысшылар денса-улығы мен өзін дұрыс сезінуіне қолайсыз әсер туындамауы үшін өз жұмыста-рын қауіпсіз орындауы тиісті болады. Шын мәнінде көптеген ұйымдар тәу-екелдерді азайтыпқана қоймай, жұмыс ортасын жақсартады, алайда, өзінің жеке жұмыс ортасын басқалар үшін жақсартуға тырыспайды.
Жұмыс орнындағы еңбекті және денсаулықты қорғау – бұл қызметкерлердің, келушілер мен жұмыс қызметі нәтижесінде зардап шегуі мүмкін тұлғалардың кең шеңберінің денсаулығын қорғау үшін дайындалған шаралар жүйесі.
Еңбекті және денсаулықты қорғау заңдармен және ережелермен қадағаланады, ал заңдар тұрақты түрде жаңартылады және қайта қаралады. Осы ұйымдарда өз-герістерді біліп, жаңартуларға қатысты хабардар болу деңгейін сақтауы маңызды.
Аталған модуль білім алушыларға денсаулықпен байланысты қауіп пен тәуекелдерді түсінуге, жұмыс орындағы қауіпсіздік және денсаулық және олармен байланысты нормалар және заңдар туралы түсінік береді. Білім алушылардан жұмыс орнында кездесетін қауіп пен тәуекелді анықтау мен бағалау талап етіледі. Білім алушылар есептілік ұстанымдарын, сонымен қа-тар, заңдылық негізінде орын алған жазатайым жағдайлар туралы жазбалар-ды қарастыратын болады.
Бұл модуль көптеген оқу бағдарламалары шеңберінде осы құрамда-уыштың көптеген өнеркәсіптік, өндірістік және инженерлік жағдайларда жоғары бағаланатынын көрсете алады.
Оқыту нәтижелеріАталған модульді аяқтағанда білім алушылардың міндеттері:1. Еңбек және денсаулықты қорғау бойынша негізгі заңдар мен нормаларды
түсіну.2 Жұмыс орнында қауіпті жағдайды анықтау мен бақылауды білу.3. Бақылау әдістерін белгілеу арқылы тәуекелдерді бағалай білу.4. Жазатайым жағдайлар мен оқиғалардағы тіркеу және есепте пайдала-
нылған әдістерді түсіну.
28
Модуль мазмұны
1. Еңбекті және денсаулықты қорғау бойынша негізгі заңдар мен нор-маларды түсіну
Заңдар мен нормалардың негізгі сипаттамалары: заңнама, мысалы, Қа-зақстан Республикасының еңбек кодексі және т.б.
2. Жұмыс орнында қауіпті жағдайды анықтауды және бақылауды білуЖұмыс орнында: қауіптерді анықтауға арналған әдістер, мысалы, ак-
тілер, маңызды тәуекелді талдау, осы тәуекелдер нәтижелерін немесе салдарын болжау, апаттар туралы деректерді пайдалану, жұмыс әдістерін мұқият қарастыру.
Жұмыс ортасы: жұмыс орнын және әлеуетті қауіптерді зерттеу, мысалы, тұйық кеңістіктер, су астындағы немесе биіктіктегі жұмыстар, электр тоғынан жарақат алу қаупі, химикаттар және шу.
Тәуекелге айналатын қауіптер: белгілі және маңызды тәуекелдерді анықтау; шығын келтіру мүмкіндігі; дұрыс бақылау әдістерін таңдау; элек-трлік қауіпсіздік, мысалы, қауіпті, жарақат себептерін анықтау және бақы-лау, электрдің денеге әсері, желінің шектен тыс жүктемесі; механикалық қауіпсіздік, мысалы, қауіпті анықтау және бақылау, жарақат себептері, ай-налмалы жабдық, өткір бұрыштар; қауіпсіздік құрылғылары, мысалы, диф-ференциалды қорғаныс құралдары (ДҚҚ), қорғау, апат барысындағы қа-уіпсіздік, тетіктер.
3. Бақылау әдістерін белгілеу арқылы тәуекелдерді бағалай білуТәуекелді бағалау: бағаланатын нысандар/салалар, мысалы, машина жұмы-
сы, жұмыс аймағы; бес қадам (негізгі қауіптер, шығын көретін/зардап шегетін кім, тәуекелді бағалау және сақтық тиімділігін анықтау, деректерді тіркеу, бағалауды талдау).
Бақылау шараларын қолдану: қажеттіліктен бас тарту (жобадан алып та-стау), танылған үдерістерді пайдалану, заттарды қадағалау, қоршау құрылғы-сы, көтеру үдерісін бағалау және қолмен өңдеуді бағалау, тұрақты тексеру, жеке қорғаныс құралдарын пайдалану (ЖҚҚ), қызметкерлерді оқыту, денсау-лыққа және қауіпсіздікке қатысты жеке үдерістер.
4. Жазатайым жағдайда зардап шеккендерге алғашқы көмек көрсете білу
Өндірістік жарақат, қауіпті және зиянды өндірістік факторлар: тексе-ру, жазатайым жағдайларды есепке алу және талдау; жарақат, химиялық күйік, электрлік жарақат жағдайында алғашқы (дәрігерге дейінгі) көмек көрсету.
29
Оқыту нәтижелері және бағалау критерийлері
Осы модульді табысты аяқтағаннан кейінгі білім алушының оқыту нәтижелері
Бағалау критерийіБілім алушы міндеттері
ОН1 Денсаулық және еңбекті қорғау бойынша негізгі заңдар мен нормаларды түсінеді.
1.1 Еңбекті қорғаудың құқықтық және ұй-ымдастырушылық талаптарын сақтау: Қа-зақстан Республикасының еңбекті қорғау заңнамасының негіздері; еңбек қауіпсізді-гі стандарттары жүйесі (ЕҚСЖ); еңбекті қорғау жұмыстарын ұйымдастыру.1.2 Кәсіби қызметте еңбекті қорғау бой-ынша білімді қолдану.
ОН2 Жұмыс орындағы қауіпті жағдайды қалай анықтау және бақылау қажет екенін біледі.
2.1 Технологиялық процестер мен жаб-дықтардың қауіпсіздік параметрлері мен ауытқуын анықтай білу;2.2 Қауіпті және зиянды өндірістік фак-торлардың адамға зиянды әсері мүмкін-дігін бағалау.
ОН3 Бақылау әдістерін белгілеу арқылы тәуекелдерді бағалай біледі
3.1 Қол құралдарын, электрлік құрал-дарды, пневмоқұралдарды таңдау және пайдалану;3.2 Қол құралдарымен жұмыс істеу ба-рысында қауіпсіздік талаптарын сақтау; 3.3 Жеке қорғаныс құралдарын қолдану;3.4 Электрден қорғау құралдары мен сақтандыру құрылғыларын пайдалану;
ОН4 Жазатайым жағдайда алғашқы көмек көрсете білу
1.1 Алынған жарақатқа тәуелді алғашқы медициналық көмек көрсету тәсілдерін таңдау.1.2 Электр тоғымен жарақаттанған жағдайда дәрігерге дейінгі көмек көрсету;1.3 Алғашқы медициналық көмек көр-сету тәсілдерін меңгеру: қан тоқтату, жа-рақатты өңдеу, күйік және сынықта көмек көрсету, зардап шегушіні тасымалдау.
БЖМ.04 «Кәсіпкерлік қызметтің экономикалық негіздері»
Мақсаты және міндетіАталған модуль білім алушыларға нарықтық экономика жағдайындағы
кәсіпкерлік негіздері туралы түсінік береді.
Модульге кіріспеҚазақстанның дамуының қазіргі кезеңі кез келген адамға өзінің кәсіпкер-
лік қабілеттерін сынап көруге мүмкіндік береді.
30
Ірі жоғары технологиялы өндірістер біздің еліміздің экономикасының не-гізін құрайды. Алайда, тарих шағын бизнестің икемді, шағын және дағдарыс жағдайында тұрақты болуына байланысты ірі кәсіпорындармен бәсекелес бола алатынын көрсетіп отыр.
Модульдің бірінші бөлімінде білім алушылар нарықтық экономика негіз-дерімен, сұраныс, ұсыныс, бәсекелестік, ақша айналымы секілді түсініктер-мен танысады.
Модульдің екінші бөлімінде білім алушылар кәсіпкерлік қызмет мазмұны мен мәдениеті, тіркеу тәртібі, салық салу, өнімдердің өзіндік құн және кәсіп-керлік қызметтің нәтижелері сияқты мәселелерді оқиды.
Модульдің қорытынды бөлімінде білім алушылар маркетингтік зерттеу жүргізу технологиясын меңгеріп, бизнес-жоспар құрылымы мен оны әзірлеу-мен, шаруашылық келісім-шарттармен танысады.
Оқыту нәтижелеріАталған модульді аяқтағанда білім алушылардың міндеттері:1.Экономикалық категориялар мен заңдарды, экономикалық жүйенің даму
заңдылықтарын білу; елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға талдау жасау-ды үйрену.
2. Кәсіпкерлік қызметті реттейтін нормативті-құқықтық актілерді, құжаттар тізімі мен кәсіпкерлік қызметті тіркеу үшін қажетті әрекеттер реттілігін білу.
3. Шағын кәсіпорынның бизнес жоспарының құрылымы мен оның негізгі бөлімдерін білу.
Модуль мазмұны
1. Экономикалық категорияларды және заңдарды, экономикалық жүйенің даму заңнамаларын білу; елдегі әлеуметтік-экономикалық жағдайға талдау жасай алу
Нарықтық механизмнің қызмет етуінің негіздерін және елдегі әлеумет-тік-экономикалық жағдайдың кәсіпкерлік әрекетті жүзеге асыруға қалай әсер ететінін білмей бизнеспен айналысу мүмкін емес.
Нарық – бұл ерекше заңдар – сұраныс және ұсыныс заңдары бойынша жүзеге асырылатын сату-сатып алу мәмілелерінің шексіз тізбегі. Бұл заңдар сатушы-лар (өндірушілер) мен сатып алушылардың (тұтынушылар) тәртіптерінің «ере-жесін» ұсынады. Нарық жағдайында тауарларға сұраныс пен ұсыныс арасын-дағы қарым-қатынас, мезгіл-мезгіл тепе-теңдікке жетіп, үнемі ауысып тұрады.
Әрбір берілген мезеттегі сұраныс пен ұсыныс арасындағы қарым-қатынас на-рық конъюнктурасы деп аталады. Білім алушылар келесі категорияларды игеруі керек: қажеттілік, сұраныс, ұсыныс, нарықтық тепе-теңдік, нарықтық тепе-теңдік бағасы, сұраныс пен ұсыныс икемділігі, бәсеке, бәсекелік күрес әдістері.
2. Кәсіпкерлік қызметті белгілейтін нормативтік құқықтық актілерді, кәсіпкерлік әрекетті тіркеу үшін қажетті құжаттар тізімін және әрекет-тер ретін білу
Кәсіпкерлік қызмет заңды тұлғаны құрмастан (жеке-дара кәсіпкерлік) және заңды тұлғаға сәйкестендіріп жүзеге асырыла алады.
31
Коммерциялық заңды тұлға өз әрекетінің негізгі мақсаты ретінде табыс та-буды көздейтін ұйым болып табылады.
Коммерциялық заңды тұлғалар: серіктестіктер, акционерлік қоғамдар, өн-дірістік кооперативтер. Заңды тұлға оны мемлекеттік тіркеген сәттен бастап құрылған болып есептеледі. Заңды тұлға құрылтайшы құжаттар негізінде әрекет етеді: құрылтай шарты және жарғы.
Жеке кәсіпкерлік субъектілері келесілерге жатқызылуы мүмкін:кіші кәсіпкерлік субъектілерге;- орта кәсіпкерлік субъектілерге;- ірі кәсіпкерлік субъектілерге.Кәсіпорын қызметкерлерінің орташа жылдық саны критерийі болып табылады.
3.Кіші кәсіпкерліктің бизнес-жоспарының құрылымын білу және не-гізгі бөлімдерін құрастыра алу
Нарықтық экономикада кәсіпкерлер өз әрекеттерін нақты және тиімді жоспарламаса, сәттілікке жете алмайды.
Кәсіпкерлік формаларының көптүрлілігіне қарамастан кәсіпкерлік әрекет-тің барлық салаларында қолданылатын негізгі ережелер бар. Және әлеуетті қиындықтарға уақытылы дайындалу және алдын алу үшін қажетті, осылайша алдыға қойылған мақсаттарға жетуде тәуекелді азайту.
Кәсіпкерліктегі басты құжаттардың бірі – бизнес-жоспар, оған бизнес-и-дея, маркетингтік жоспар, қаржылық жоспар және қызметкерлер бойынша жоспар кіреді. Сондай ақ толымды жұмыс үшін қажетті бастапқы капитал көлемін анықтау қажет.
Оқыту нәтижелері және бағалау критерийлеріОсы модульді табысты аяқтағаннан кейінгі білім алушыны оқыту нәтижелері
Бағалау критерийіБілім алушы міндеттері
ОН1 Экономикалық категория-ларды және заңдарды, экономи-калық жүйенің даму заңнамала-рын біледі; елдегі әлеуметтік- экономикалық жағдайға талдау жасай алады
1.1«Сұраныс», «ұсыныс» түсінігін түсін-діру1.2 Сұраныс заңы және ұсыныс заңын тұжырымдау және түсіндіру.1.3 «Сұраныс және ұсыныс икемділігі» түсінігін түсіндіру1.4 Бәсекенің бағалық және бағалық емес әдістерінің мазмұнын түсіндіру1.5 Банктер қызметтерін және елдегі ақша айналымының мәнін түсіндіре алу
32
ОН2 Кәсіпкерлік қызметті рет-тейтін нормативтік-құқықтық актілерді, кәсіпкерлік қызметті тіркеу үшін қажетті құжаттар тізімін және әрекеттер ретін біледі
1.1 Кәсіпкерлік қызметтің ұйым-дық-құқықтық формаларын білу1.2 Бизнеспен айналысу үшін жеке қаси-еттерін және ынталандыруды объективті бағалай алу1.3 Кәсіпкерлік қызметті тіркеу ретін және қажетті құжаттар тізімін білу 1.4 Кіші бизнеске салық салу ерекшелік-терін түсіндіре алу
ОН3 Кіші кәсіпорын биз-нес-жоспарының құрылымын біледі және негізгі бөлімдерін құра алады.
1.1 Бастапқы капиталды талдай және есеп-тей алу1.2 Бастапқы капиталды қаржыландыру көздерін білу1.3 Бизнес-жоспардың мазмұнын білу1.4 Нарықтық конъюнктураны талдай алу және маркетинг жоспарын құрастыра алу1.5 Қаржылық жоспардың негізгі көрсет-кіштерін есептей алу.1.6 Кіші бизнесте шаруашылық шарттарды жасау тәртібін білу.
КМ. 01 «Бақылау-өлшеу аспаптарын монтаждау»
Мақсаты және міндетіОсы модуль білім алушыларға автоматтандыру құралдары және аспаптары
бойынша монтаждық жұмыстарды жүзеге асыруға техникалық құжаттамаға, монтаждық жұмыстардың, сынақтар мен пайдалануға тапсырудың негізгі тәсілдері мен әдістеріне түсінік береді.
Модульге кіріспеОсы модуль білім алушыларға автоматтандыру құралдары және аспапта-
рын монтаждау бойынша жұмыстарды ұйымдастыру, монтаждық басқар-малар құрылымы, объектілердегі монтаждау-әзірлеу шеберханалары мен монтаждау учаскелерінің мақсаты, жұмыстарды жүргізудің құрамы туралы түсінік береді.
Білім алушылар монтаждық жұмыстар үшін техникалық құжаттама құра-мын және мазмұнын, сыртқы біріктірулер сұлбаларын, монтаждық-коммуни-кациялық сұлбаларды орындау ережелерін, аспаптар мен таңдаулы құрылғы-лардың типтік монтаждық сызбаларының мақсатын білуі тиіс.
Қалқандар, пульттер және штативтерді монтаждау тәсілдері мен техникалық талаптары, оларға аспаптар мен аппаратураны бекіту. Технологиялық жабдықта және құбыр өткізгіштерде таңдаулы құрылғылар, конструкциялар монтажы.
Осы модуль температура, қысым, шығын, деңгей, салмақ және басқа тех-нологиялық параметрлердің алғашқы өлшегіш түрлендіргіштер монтажы ту-ралы түсінік береді.
Реттегіштер мен атқарушы механизмдер монтажы. ТҮ АБЖ өнеркәсіптік
33
бақылағыштар мен блоктар монтажы.Өндірістік оқыту кезінде студенттер жабдықпен, саймандармен және мон-
таждау бұйымдарымен жұмыс істеу дағдысына ие болады.Монтаждау жұмыстарын орындау кезіндегі қауіпсіздік техникасы.Өндірістік оқыту барысында саймандармен жұмыс істеу дағдыларына ие
болу, нұсқаулықтар және нормативтер бойынша монтаждау жұмыстарын орындау қарастырылады.
Оқыту нәтижелеріАталған модульді аяқтағанда білім алушылардың міндеттері:1.Автоматтандырылған жүйелердің монтаждау жұмысын ұйымдастырудың
жалпы қағидаларын білу.2. Автоматтандырылған жүйелер монтажына жобалық құжаттаманың құра-
мын және мазмұнын білу.3. Автоматтандыру жүйелерінің құбырлық және электр сымдарын мон-
таждау бойынша жұмыстар құрамын білу.4. Автоматтандыру аспаптары мен құралдарын монтаждау бойынша жұмы-
стар құрамын білу.
Модуль мазмұны
1.Автоматтандырылған жүйелердің монтаждық жұмыстарын ұй-ымдастырудың жалпы қағидаларын білу
Монтаждық басқару құрылымы. Қызметкерлерді әкімшілік-басқару, өн-дірістік-техникалық бөлімнің, өндірісті дайындау учаскесінің тағайындалуы және қызметтері. Монтаждық-дайындау шеберханалары, олардың тағайын-далуы, орындайтын жұмыс түрлері, жабдық, саймандар және материалдар. Объектіде монтаждау учаскесін ұйымдастыру. Монтаждау ұйымының объек-тінің құрылыстық әзірлігіне талаптары. Дайындық жұмыстары. Монтаждау жұмыстарының сапасын қамтамасыз етудегі стандарттаудың орны.
2.Автоматтандырылған жүйелер монтажына жобалық құжаттама-ның құрамы мен мазмұнын білу
Автоматтандыру жобасын әзірлеу кезеңдері. Техникалық жоба және жұ-мыс құжаттамасы, мақсаты және құрамы. Бақылау және басқару, техникалық құралдар кешенінің құрылымдық сызбасы.
Автоматтандырудың функционалдық сызбалары. Бақылау, реттеу, басқару, сигнализация, қоректену, қорғау және тұйықтандырудың қағидалық сызбалары.
Қалқандар мен пульттердің жалпы түрлері. Сыртқы сымдар сызбасы. Жаб-дық пен сымдардың орналасу жоспарлары. Тапсырыстық ерекшеліктер.
Жұмыстарды өндіру жобасының құрамы. Монтаждық жұмыстардың баста-луы алдында жобалық-сметалық құжаттаманы өңдеудің тәртібі мен көлемі.
3.Автоматтау жүйелерінің құбырлық және электр сымдарын мон-таждау бойынша жұмыстар құрамын білу
Құбырлық және электр сымдарын монтаждауға техникалық құжаттама.Технологиялық процестерді автоматтандыру жүйелерінде қолданылатын
34
құбырлық сымдардың жіктелуі. Құбырлық сымдар трассаларын бөлу және құрылыстық және технологиялық құрылғыларға біріктіру. Ішкі және сыртқы құбырлық төсемдер салу. Құбырлық блоктарды салу.
Туннельдерде, кабель каналдарында, қораптар мен қорғаныс құбырларын-да ашық тәсілмен электр сымдарын төсеу. Электр сымдарын тексеру және таңбалау. Сынақтан өткізу және пайдалануға беру.
Құбырлық және электр сымдарын монтаждау кезінде қауіпсіздік техникасы.
4.Автоматтандыру аспаптары мен құралдарын монтаждау бойынша жұмыстар құрамын білу
Кіргізетін құрылғылар мен таңдаулы құрылғыларды орнатудың типтік сы-збалары. Автоматтандыру аспаптары мен құралдарын өндіруші-зауыттардың монтаждық-пайдаланушылық нұсқаулары.
Автоматтандыру аспаптары мен құралдарын монтаждау алдындағы тексе-ру. Аспаптарды «орны бойынша» және қалқандарда орнату. Температура, қы-сым, шығын, деңгей, концентрация және басқа технологиялық параметрлерін алғашқы түрлендіргіштерді орнатуға техникалық талаптар.
Автоматтандыру аспаптары мен құралдарын монтаждау кезіндегі қа-уіпсіздік техникасы.
Оқыту нәтижелері және бағалау критерийлеріОсы модульді табысты аяқтағаннан кейінгі білім алушының оқыту нәтижелері
Бағалау критерийіБілім алушы міндеттері
ОН1 Автоматтандырылған жүй-елердің монтаждық жұмыста-рын ұйымдастырудың жалпы қағидаларын біледі
1.1 Монтаждық басқару құрылымын, жеке бөлімшелер мен монтаждық учаске-лердің мақсатын түсіндіру1.2 Басқару учаскеде монтаждау бойын-ша жұмысты ұйымдастыра алу.
ОН2 Автоматтандырылған жүй-елер монтажына жобалық құ-жаттаманың құрамы мен мазмұ-нын біледі
2.1 Монтаждық жұмыстарды орындау үшін жұмыс сызбаларының құрамын анықтау 2.2 Аспаптар мен таңдаулы құрылғыларды орнатуға типтік монтаждық сызбаларды пайдалана алу 2.3 Аспаптар мен аппаратураны дайында-ушы-зауыттардың монтаждық-пайдала-нушылық нұсқаулармен жұмыс істей алу
ОН3 Автоматтандыру жүйе-лерінің құбырлық және электр сымдарын монтаждау бойынша жұмыстар құрамын біледі
3.1 Құбырлық және электр желілерін төсеу үшін монтаждық саймандар мен құралдар-ды таңдау және пайдалану.3.2 Сымдар мен кабельдерді төсеу, таңба-лау және қосу 3.3 Импульстік, басқарушылық, қоректеуші және қосымша құбырлық сымдарды төсеу 3.4 Монтаждау кезінде қауіпсіздік техника-сы талаптарын сақтау
35
ОН4 Автоматтандыру аспапта-ры мен құралдарын монтаждау бойынша жұмыстар құрамын біледі
4.1 Зауыттық нұсқаулар бойынша аспап-тарды орнату тәсілдерін таңдау және пай-далану.4.2 Аспаптың дұрыс орнатылғанын және қосылғанын бақылай алу.4.3 Жұмыстарды қауіпсіз жүргізу дағды-ларына ие болу.
КМ.02 «Пайдалану және техникалық қызмет көрсету»
Мақсаты және міндетіОсы модуль білім алушыларға автоматтандыру аспаптары мен құралдары-
на техникалық қызмет көрсету үрдістері мен ұйымдастыру құрылымының түсінігін береді
Модульге кіріспеОсы модуль білім алушыларға автоматтандыру құралдарын мақсаты бой-
ынша пайдалану және дайындау, оларға техникалық қызмет көрсету, сақтау және тасымалдаудан құралатын шаралар кешеніне түсінік береді.
Автоматтандыру аспаптарын, құралдары мен жүйелерін пайдалануға дай-ындауды оларды объектіге орнату бойынша монтаждық жұмыстармен қа-тар бірмезетте бастау қажет. Аспаптарды дайындаудағы негізгісі — оларды пайдалану үшін қолданыла алатын жағдайға дейін жеткізу бойынша іске қо-су-реттеу жұмыстары.
Автоматтандыру құралдарын пайдалану сенімділігінің, олардың тиімділігі мен ұзақмерзімділігін қамтамасыз ететін, негізгі шарттары: қызмет көрсетуші персоналдың техникалық пайдалану ережелерін және қауіпсіздік техникасын қатаң орындауы; аспаптар мен реттегіштердің техникалық қызмет көрсетілуін және жоспарлық-ескерту жөндеулерін уақытылы және білікті орындау.
Модуль білім алушыларға метрологиялық қызметтің негізгі міндеттері білімін (аспаптарды тексеру және калибрлеу, метрологиялық қамтамасыз ету-ді автоматтандыру және жетілдіруді дамыту) береді.
Пайдалану қызметінің негізгі міндеттері мен қызметтеріне келесілер жатады: техникалық қызмет көрсетуді қамтамасыз ету, аспаптарды шешу және орнату, ағымдық және капиталды күрделі жөндеу жасау, тексеру, монтаж және жөндеу; техникалық жұмыстардың кестелерін құру, аспаптарға, жабдықтарға, қосалқы бөлшектерге, материалдарға және құжаттарға өтінімге кесте құру; автоматтан-дыру аспаптары мен құралдарының жеткізілуін бақылау, дұрыс сақтау, жіберу шарттарын қамтамасыз ету, актілер мен наразылықтар құрастыру; пайдалануды бақылау және кәсіпорында өлшемдер мен автоматика құралдарын пайдалану.
Өндірістік оқыту барысында нұсқаулықтар мен нормативтер бойынша тех-никалық қызмет көрсетудің және жөндеу жұмыстарын орындаудың дағдыла-рын игеруді қарастырады.
Оқыту нәтижелеріАталған модульді аяқтағанда білім алушылардың міндеттері:
36
1. Метрологиялық зертхананы ұйымдастыру және жабдықтары туралы түсінігінің болуы.
2. Құралдарды тексеру, калибрлеу мен аттестаттау тәртібі және автоматика жүйесі туралы түсініктің болуы
3. Құралдар мен автоматтандыру құрылғыларының пайдалану-техникалық қызмет көрсетуді орындай алу.
Модуль мазмұны
1. Метрологиялық зертхананы ұйымдастыру және жабдықтары тура-лы түсінігінің болуы
Зертханалар жеке ғимараттарда немесе оқшауланған бөлмелерде орналасуы керек. Зертхана бөлмелеріне қойылатын негізгі талаптар: а) тербелістердің, электрлік кедергілердің болмауы; б) жұмыс орындарының 150 төмен емес люксте жарықтандырылуы; в) ғимараттағы бөлмелердің температура 20±50С және салыстырмалы ылғалдылық 50-80% болуы керек; айнымалы тоқ көзі 220±2В, барометрлік қысым 750±30 мм.сын.бағ.; г) зертханаларда резервтік құралдарды және қосалқы бөлшектерді сақтауға арналған қойма бөлемелері болуы қажет. Зертханада мемлекеттік метрологиялық қызмет органдарында тексерілген өлшеудің барлық түрлері бойынша үлгілік құралдарының то-лық кешені болуы керек. Зертханада нормативті-техникалық құжаттамалар, тексеру әдістері мен құралдары, техникалық шарттар, өлшеу құралдарының МЕМСТ мен техникалық құжаттамасы болуы қажет. Өлшеу құралдарын жөн-деуге арналған қосалқы бөлшектер, сонымен қатар, өлшеудің тексерілген, үл-гілік және жұмыс құралдарын ауыстыру үшін резервтік аспаптар болуы керек.
2. Құралдарды тексеру, калибрлеу мен аттестаттау тәртібі және автома-тика жүйесі туралы түсініктің болуы
Өлшеу құралдарын тексеру – өлшеу құралдарының (ӨҚ) белгіленген тех-никалық талаптарға сәйкестігін анықтау мен растау мақсатында мемлекеттік метрологиялық қызмет органы орындайтын операциялардың жиынтығы.
Өлшеу құралдарын келесі тексеру түрлеріне түсіреді: а) алғашқы тексеріс – өндірістен ӨҚ шығару кезіндегі тексеріс; б) мерзімді тексеріс – мемлекеттік метрологиялық қызметпен келісілген
кесте бойынша уақыт аралығында пайдалану және сақтау кезіндегі тексеріс; в) кезектен тыс тексеріс – құралды ұзақ сақтағаннан, жөндегеннен және
баптағаннан кейін тексеру туралы куәлік жоғалғанда, тексеру белгісі, бітеуіші зақымдалған кездегі жүргізілетін тексеріс;
г) инспекциялық – метрологиялық қадағалау органдары жүргізетін тексеріс.Өлшеу құралдарын калибрлеу – өлшенетін параметрдің нақты мәнін
анықтау мақсатында мемлекеттік метрологиялық бақылау мен қадағалауға жататын ӨҚ калибрлеуші орындайтын операциялардың жиынтығы.
ӨҚ тексеру мен калибрлеу нормативті құжаттар талаптарына сәйкес жүр-гізіледі (тексеру әдістері мен құралдары, бекітілген тексеріс сұлбалары, нұсқа-улықтары мен тексеру әдістемесі).
3. Құралдар мен автоматтандыру құрылғыларының пайдалану-техни-калық қызмет көрсетуді орындай алу
37
Метрология мен автоматика қызметі жүргізетін техникалық жұмыстар жоспар-дан тыс және алдын ала жоспарлы болып бөлінеді. Жоспардан тыс жұмыстар өл-шеу мен автоматтандырудың істен шыққан құралдарын ауыстыруға бағытталған. Алдын ала жоспарлы жұмыстарына: а) техникалық тексеру; б) ағымдағы және күрделі жөндеу; в) өлшеу құралдарын тексеру мен калибрлеу кіреді.
Пайдалану-техникалық қызмет көрсету екі жоспарлы жөндеу арасындағы жұмыстардың барлық кезеңі бойында жүргізіледі және оған кіретіндер: а) өлшеу құралдары мен автоматика жүйесінің жағдайын тексеру мақсатында тұрақты жүргізілетін техникалық қадағалау; б) профилактикалық жұмыстар зауыт нұсқаулығының талаптарына сәйкес жүргізіледі; в) ағымдағы қызмет көрсету кезекті жоспарлы жөндеуге дейінгі автоматтандыру аспаптары мен құралдарын қалыпты пайдалануды қамтамасыз ететін минималды жұмыс көлемін береді.
Оқыту нәтижелері және бағалау критерийлері
Осы модульді табысты аяқтаған-нан кейінгі білім алушының оқыту нәтижелері
Бағалау критерийіБілім алушы міндеттері
ОН1 . Метрологиялық зертхана ұй-ымы мен құрылғысы туралы түсіні-гі болады.
1.1 Метрологиялық зертхана тағайын-далуын түсіну1.2 Зертхана ғимараттарына қойыла-тын негізгі талаптарды білу1.3 Метрологиялық зертхана жаб-дықтарының құрамы мен тағайында-луын білу
ОН2 Құралдарды тексеру, калибр-леу мен аттестаттау тәртібі және автоматика жүйесі туралы түсінік-тің болуы.
2.1 Тексеру әдістері мен құралдарына нормативті-техникалық құжаттаманы қолдана білу2.2 Аспаптарды тексеру мен калибрле-уді жүргізу дағдыларының болуы2.3 Аспаптарды тексеру мен калибрлеу қорытындысы бойынша техникалық құжаттаманы құрастыру білу
38
ОН3 Құралдар мен автоматтандыру құрылғыларының пайдалану-тех-никалық қызметін орындай алуы.
3.1 Құралдар мен автоматтандыру құрылғыларының пайдалану-техникалық қызмет көрсетуі бойынша жұмыстарды орындау үшін жұмыс орнын ұйымдасты-ру білу3.2 Өлшеу құралдары мен автоматтанды-ру жүйесінің жағдайын тексеру мақса-тында техникалық қадағалау жүргізу3.3Зауыттық нұсқаулықтары талаптарына сәйкес алдын алу жұмыстарды орындау3.4 Кезекті жоспарлы жөндеуге дейін құралдар мен автоматтандыру құрылғы-ларын қалыпты пайдалануды қамтамасыз ету мақсатында ағымдағы қызмет көрсе-туді жүзеге асыру
КМ.03 «Бақылау-өлшеу аспаптарын жөндеу»
Мақсаты және міндетіАталмыш модуль білім алушыларға жөндеу қызметінің ұйымдастыру
құрылымы және құралдар мен автоматтандыру құрылғыларының жөндеу жұ-мыстарының құрамы түсінігін береді.
Модульге кіріспеЖөндеу қызметінің негізгі міндеті: аспаптар мен автоматиканың барлық
паркін жұмысқа қабілетті жағдайда ұстау, жөндеудің жоғары сапасын қамта-масыз ету және аспаптар мен автоматтандыру құрылғыларына ағымды қыз-мет көрсетуге кететін уақыт шығынын азайту.
Өлшеу құралдарын жөндеудің үш деңгейлі жүйесі бар: 1. Жөндеу-тексеру зертханалары көмегімен пайдалану орнында; 2. Жөндеу учаскелерінде; 3. Өлшеу құралдарының жөндеу зауыттарында немесе өндіруші зауыттарда.Істен шығу сипатына, қалпына келтіру еңбек сыйымдылығы мен ресур-
старды өңдеу дәрежесіне байланысты: ағымдағы, орташа және күрделі жөн-деу түрлері болып бөлінеді.
1. Ағымдағы жөндеуге жататындар: жабдыққа күрделі диагноз қоймай жиынтығын ауыстыру жолымен жеке ақаулықтарды жою жұмыстары. Бұл нормаланған мәнге дейін сипаттарын жеткізу үшін ӨҚ реттеу бойынша күр-делі емес операцияларды орындау.
2. Орташа жөндеу – ағымдағы жөндеудің жұмыстары, сонымен қатар, ақау-лықтар мен баптауларды жоюмен құралдардың барлық құрамдас бөліктерінің техникалық жағдайын кейін тексерумен ӨҚ ресурсын біртіндеп қалпына кел-тіру үшін элементтерін алмастыру немесе қалпына келтіру бойынша көп ең-бекті қажет ететін операциялар кіреді.
3. Күрделі жөндеу – аспапты толықтай бөлшектейді, әрбір тетіктің, эле-менттің, құрылымның техникалық жағдайын анықтайды. Күрделі диагности-
39
калық жабдықтарды талап ететін қатты бүлінулер мен істен шығуларды жо-яды, істен шыққан элементтер мен құрамдас бөліктерді қалпына келтіру мен ауыстыруды, баптау және реттеу және кейінгі сынақтар өткізу.
Жөндеуді орындау әдісі бойынша ажыратады: 1. Жете жөндеу әдісі – жиынтық элементтерді ӨҚ ауыстыру жолымен қал-
пына келтіру. Әдістің кемшілігі жөндеудің ұзақ уақыты, диагностикалық құрылғының күрделілігі, жұмыскерлер біліктілігіне қойылатын жоғары та-лаптар, іздеу әдісі мен ақаулықтарды жою сипаты бар жөндеу құжаттамасы-ның қажеттілігі болып табылады;
2. Агрегаттық – істен шыққан агрегаттарды (тораптарды, тақталарды, блок-тарды) жаңа немесе жөнделгендермен ауыстыру. Артықшылықтары: жөнде-удің минималды уақыты, технологиялық құрылғының қарапайымдылығы, жөндейтін қызметкердің біліктілігіне қойылатын жоғары емес талаптар. Кемшіліктері: қосалқы бөлшектердің (тораптар, блоктар) жоғары құны.
Жөндеу аяқталған соң формулярға және басқа да нормативті құжаттамаға белгі қойып аспапты тексеруге жібереді.
Оқыту нәтижелеріАталған модульді аяқтағанда білім алушылардың міндеттері:1. Жөндеу жұмыстарын ұйымдастыру туралы білу.2. Жөндеуші-слесарлардың жұмыс орындарын жабдықтау туралы білу.3. Құралдарды жөндеуге техникалық құжаттаманы ресімдеуді білу.4. Құралдар мен автоматтандыру құралдары бойынша жөндеу жұмыстары-
ның жекелеген түрлерін орындай білу.
Модуль мазмұны
1. Жөндеу жұмыстарын ұйымдастыру туралы білуӨлшеу құралдарын жөндеу бойынша (ӨҚ) қызметті жүзеге асыру барысын-
дағы лицензиялық талаптар: а) сәйкес құрылғылардың болуы және белгілен-ген техникалық талаптар мен стандарттарға сәйкес ӨҚ жөндеуді қамтамасыз ететін өндірістік технологияны сақтау; б) тексеруге жатпайтын жөнделген ӨҚ мемлекеттік метрологиялық бақылау, қадағалау және алғашқы калибрлеуді орындау саласында қолданылатын, жөнделген ӨҚ алғашқы тексеруді орын-дау үшін ұйымдастыру мен техникалық мүмкіндіктердің болуы; в) норма-тивті-техникалық құжаттар талаптарына сәйкес өндірісте жөндеу жұмыста-рын жасау үшін бөлме қажеттіліктердің болуы; д) жеке кәсіпкерлердің және заңды тұлғадағы жұмыскерлердің мемлекеттік метрологиялық қызмет немесе кәсіпорында мемлекеттік метрологиялық қызмет өкілінің қатысуымен білік-тілікті көтерудің арнайы курстарында жөндеу мен дайындау бойынша өткен немесе қайта даярлау жағдайы кезінде жоғары немесе орта кәсіби-техника-лық білімінің, не жоғары немесе орта кәсіби білімінің болуы.
2. Жөндеуші-слесарлардың жұмыс орындарын жабдықтау туралы білуСлесарь-жөндеушілердің жұмыс орны келесілермен жабдықталуы қажет:
1. Арнайы сұлбамен; 2. Электрондық пневматикалық тораптардың ақаулықта-рын іздеуге арналған құрылғылармен; 3. Орамдардың қысқа тұйықталуын та-
40
буға арналған құрылғылармен; 4. Ауа, су және электрлік қуат көзі жүргізілген; 5. Созатын құрылғылар орнатылған. 6. Жұмыс орнының жеткілікті табиғи және жасанды жарықтануының болуы; 7. Бөлме ауданы бір адамға 5м2 кем емес; 8. Арнайы талаптарға сәйкес келетін сынап құралдарын жөндеу үшін жеке бөлме.
3. Құралдарды жөндеуге техникалық құжаттаманы ресімдей білуЖөндеуге қабылданған құрылғы түбіртегі тапсырыс берушіге берілетін
жөндеуден кейін беру күнін көрсетумен жөндеу картасы жазылады. Қабылдау тобы ақаулық актісін құрастырады, содан кейін жабдықты тазалайды және бояйды. Жөнделетін құралдарды қажетті қосалқы бөлшектер мен материал-дармен жабдықтайды. Жөндеу картасында жөндеуге кететін уақыт орнатыла-ды, содан соң құралдар жөндеу тобына жіберіледі. Жөндеу картасында сле-сарь-жөндеушінің тегі көрсетіледі.
Жөндеуден кейін құралдар және мемлекеттік тексеруге ұсынылатындай, тексеру тобына жіберіледі. Мемлекеттік тексеру белгісі бар құралдар қа-былдау тобына қайтарылады, мұнда жөндеу картасының дұрыс рәсімделуі, төлқұжат немесе аттестатта жазбаның болуы тексеріледі. Жөндеу белгісі бар төлқұжатты бергеннен және жөндеу картасын толтырғаннан соң құрал жөн-деу картасының түбіртегін көрсету бойынша тапсырыс берушіге беріледі.
4. Құралдар мен автоматтандыру құралдары бойынша жөндеу жұмы-старының жекелеген түрлерін орындай білу
Ағымдағы жөндеу кезіндегі жұмыстардың түрлері: 1. Пайдаланылған ре-сурстар элементтерін ауыстыру, ұсақ ақаулықтарды жою; 2. Зақымдалған тетіктерді жою немесе ауыстыру арқылы қозғалмалы бөліктерін біртіндеп бөлшектеу және реттеу, тораптарды тазалау және майлау; 3. Қуаттану мен өл-шеу тізбектерінің оқшаулану сапасын тексеру; 4. Тығыздауыштарды, люфт-терді, тығыздама толтырмаларын түзету, әйнектерін, шәкілдерін ауыстыру; 5. Қозғалмалы тетіктердегі буындарының ақаулықтарын жою, күшейткіштердің, электрлік қозғалтқыштардың, жылжымалы түйіспелердің әрекетін тексеру, ӨҚ мен автоматиканың реттеуші бөлігін баптау.
Күрделі жөндеу жұмысы кезіндегі жұмыс түрлері: 1. Шәкілдер мен цифер-блаттарды орнату мен реттеу; 2. Жарылыс қаупі бар құрылғылардың корпу-стары мен орнату беттерін жөндеу; 3. Өлшеу бөліктері мен жеке тораптарды толықтай бөлшектеу және жинау, шаю, жөндеу және тетіктерін ауыстыру; 4. Өлшеу сызбасын тексеру, құрал көрсеткішін реттеу және тықсыру, тексеруші-ге оны тапсыруға дайындау; 5. Жазба механизмдерін бөлшектеу және жинау, оларды тексеру, тазалау және ауыстыру; 6. Релені, қадағаны, атқарушы ме-ханизмдерді, реттегіштерді, электрондық аппаратураны жөндеу немесе ай-тарлықтай жетілдірілген түріне айырбастау, істен шыққан желілерді, электр сымдарын, дабыл сызбаларын айырбастау.
Осы немесе басқа да жөндеу жұмыстарын тәжірибелік игеру, білім алушы-лардың шеберлігі мен біліктілігі алынған, оның ішінде өндірістік тәжірибе-ден өту барысында алған білімдері мен дағдыларына тәуелді.
41
Оқыту нәтижелері және бағалау критерийлері
Осы модульді табысты аяқтағаннан кейінгі білім алушының оқыту нәтижелері
Бағалау критерийіБілім алушы міндеттері
ОН1 . Жөндеу жұмыстарын ұй-ымдастыру туралы білу
1.1 Жөндеу жұмыстарының тағайында-луы мен түрлерін түсіну.1.2 Жөндеу шеберханалары бөлмелеріне қойылатын негізгі талаптарды білу.
ОН2 Жөндеуші-слесарлардың жұмыс орындарын жабдықтау туралы білу
2.1 Жөндеу шеберханаларындағы жаб-дықтардың құрамы мен тағайындалуын білу2.2 Құрылғылар мен автоматтандыру құралдарын жөндеу бойынша жұмыстар-ды орындауға арналған жұмыс орнын ұйымдастыру.2.3 Құралдарды тексеру және калибрлеу нәтижелері бойынша техникалық құжат-тама құрастыруды білу.
ОН3 Аспаптарды жөндеуге тех-никалық құжаттаманы ресімдеу-ді білу
3.1 Жөндеу картасын құрастыру үшін аспаптар ақаулықтарына диагностика жасай білу.3.2 Жөндеу жүргізу үшін материалдар мен қосалқы бөлшектерге тапсырыс құра білу.3.3 Сәйкес асапатрады жөндеуге тех-никалық төлқұжаттар мен нұсқауларды қолдану.Профилактикалық жұмыстарды зауыт-тық нұсқауларға сәйкес орындау.3.4 Кезекті жоспарлы жөндеуге дейін құрылғылар мен автоматика құралдарын қалыпты пайдалануды қамтамасыз ету мақсатында ағымдағы қызмет көрсету.
ОН4 Құралдар мен автоматтандыру құралдары бойынша жөндеу жұмыстарының жекелеген түрлерін орындай білу
4.1 Құралдар мен зертханалық жабдықтардың тағайындалуы бойынша пайдалану4.2 Жөндеу жұмыстарын біліктілігі мен лауазымдық нұсқаулығына сәйкес орындау.4.3 Жөндеу жұмыстарын орындау барысында қауіпсіздік техникасы талаптарын сақтау.
42
КМ.04 «Бақылау және автоматтандыру жүйелерін жобалау»
Мақсаты және міндетіМодульді оқыту мақсаты студенттердің жобалау үдерісін түсінуін қамтама-
сыз етіп, технологиялық үдерістерді басқарудың автоматтандырылған жүйе-лерін жобалау негізері бойынша білім, білік, дағдыларын қалыптастыру.
Модульге кіріспеАталған модуль білім алушыларға технологиялық процестерді басқару
жүйелерін жобалаудың міндеттері мен техникасын түсіндіреді.Технологиялық процестерді басқару жүйесі технологиялық үдерістің
өтуі туралы ақпарат алуға, басқару жүйесінің жұмысы мен технологиялық құрылғылардың параметрлері туралы ақпарат алуға негізделеді.
Өлшеу арналары басқару жүйесінің ең қиын бөлігі болып табылады және өлшеу нәтижелерін алу үшін терең білімді талап етеді. Алынған деректердің сапасын өлшеу құралдарының қателігіне, тексеру немесе калибрлеудің уақы-тылы орындалуына, экрандау мен кабельдік орамдарға байланысты бола-ды. Автоматтандыру жүйесінің өлшеу арналары өлшеу құралдарынан айыр-машылығы «далалық жағдайда» жасалады және бұл қателіктердің пайда бо-луына себепші болады. Көптеген қиындықтар өлшеу нәтижелерін санақтық өңдеу барысында пайда болады.
Дұрыс нәтижелерді алу үшін метрология, математикалық санақ, кездейсоқ үдерістер теориясы, ақпарат және электроника теориясы салаларында білім талап етіледі.
Басқару жүйесінің құрамына енетін электрлік құрылғылар мен электрлік механизмдері автоматты басқару жүйесін дайындау пневматикалық, электрлік және гидравликалық жетектердің жұмысы туралы білім мен олардың басқа-ру жүйесінде нақты технологиялық үдерістерде қолданылуы туралы білімнің болуын талап етеді.
Процестердің технологиялық параметрлері мен автоматты реттеу жүйелері нысан параметрлерінің шекті шамалары және дабылдама құралдарын талап етеді. Автоматтандыру жүйесінің сапасы мен оның жұмыс қабілеттілігі басқа-ру жүйесінің техникалық жабдықталуына тәуелді болады. Технологиялық процестерді автоматтық реттеу және шұғыл бақылау жүйелері технологиялық процесті жиынтықтайтын жабдықтың күйі мен объекті параметрлерінің шек-тік мәні туралы сигнал беру құралдарын талап етеді.
Жобалау кезеңінде қабылданған шешімдер басқару жүйесінің техника-лық-экономикалық көрсеткіштеріне, шығарылатын өнім сапасына әсер етеді. Олар басқару нысаны ретінде технологиялық үдерістің өтуін толық зерттеуге негізделеді. Технологиялық басқару нысанын талдай білу, оған кіріс басқа-ру белгілерінің ықпалын анықтау және оларды басқару мақсатында нысанға ықпал ету әдістерін дайындай білу керек.Шығарылатын өнеркәсіптік бақы-лау және басқару және автоматтандыру құралдарының номенклатурасын білу маңызды. Олардың құрылысы, жұмыс ұстанымдары, техникалық сипаттама-лары, нақты өндірістік жағдайдағы қолданылуы. Таңдалған құралдарды, рет-теушілерді және автоматтандыру құралдарын пайдаланып кері байланыспен реттеудің тұйық контурларын құрастырудың маңызы зор.
43
Басқару жүйесін жүзеге асыру автоматтандырылатын нысанның жобалық құжаттамасына негізделеді, ол нормативті құжаттар мен халықаралық стан-дарттарға сәйкес әзірленеді және жинақталады. Жобалық құжаттама басқару жүйелерін реттеу, баптау, қызмет көрсету және пайдалану барысында да қол-данылады.
Модульде металлургия және энергетикада өнеркәсіптік басқа да салала-ры үшін қолданылатын технологиялық үдерістерді автоматтандыру жобасын дайындау үдерісі қарастырылады. Бұл стандартты үдеріс болып табылады, алайда, нақты технологиялық үдеріс типтеріне қатысты қандай да бір айыр-машылықтары болады.
Модульде металлургия және энергетикадағы өнеркәсіптік басқару ны-сандары туралы ақпараттар, олардың техникалық сипаттамалары, құра-мы, оларды басқаруға қойылатын талаптар болады. Модуль басқару жүй-есін автоматтандырудың техникалық құралдары, құрылғылар құрамын оңтайлы таңдау негізінде жобалық құжаттаманы әзірлеудің тәжірибелік дағдыларын береді.Модуль оқу және өндірістік тәжірибелер барысында алынған дағдыларды, технологиялық үдерістерді автоматтандыру бой-ынша мамандарды оқытуда пайдаланылатын кәсіби модульдерді білу, жобалау үдерістерін стандарттау, нормативті құжаттаманы қолдануға не-гізделеді.
Модуль металлургия, электр энергетикасы және басқа да өнеркәсіп сала-ларында жергілікті басқару деңгейіндегі жүйелерді әзірлеу, қызмет көрсету және пайдалану үдерісінде жұмыс жасайтын мамандарды дайындау үшін қолданылады.
Оқыту нәтижелеріАталған модульді аяқтағанда білім алушылардың міндеттері:1. Металлургия мен энергетиканың басқару мен бақылау талаптарына
жатқызылатын технологиялық үдерістерін білу, негізгі технологиялық пара-метрлерді реттеу.
2. Технологиялық параметрлер туралы дұрыс ақпарат алу әдістерін, өлшеу құралдары мен әдістерін, алынған ақпаратты өңдеу әдістерін білу
3. Құрылғылар мен автоматтандыру құралдарының қолданылуын, жұмыс ұстанымы мен техникалық сипаттамаларын, басқару жүйесі құрамына енетін электрлік, пневматикалық және гидравликалық жетектердің қасиеттерін білу
4. Басқару жүйесін автоматтандыру құрылғылары мен құралдарын бақылау мен реттеу контурларын қалыптастыру әдістерін білу
5. Автоматтандыру жүйелерін жүзеге асыруда пайдаланылатын жобалық құжаттаманы дайындау мен ресімдеуде нормативті құжаттама мен мемлеке-таралық стандарттарды пайдалана білу.
6. Басқару жүйесінің жобалық құжаттамасын дайындауда және ресімдеуде есептеу техникасы мен автоматтандырылған басқару жүйелерін пайдалану.
Модуль мазмұны
1. Металлургия мен энергетиканың басқаруға және бақылауға жата-тын технологиялық үдерістерін, олардың негізгі технологиялық параме-трлерін бақылау мен реттеу талаптарын білу
44
Технологиялық процесс реттеу нысаны ретінде ұғымы. Үздіксіз технологи-ялық процестер және циклдық, дискретті үдерістер. Металлургиялық техно-логиялық процестер, энергетика процестері, жалпы өнеркәсіптік қондырғы-лар автоматтандыру нысаны ретінде. Технологиялық параметрлер: темпера-тура, қысым, шығын, деңгей, масса, айналу жылдамдығы, қалып, радиоак-тивтілік, тығыздық және т.б.
Технологиялық процесті сапалы жүргізуге қол жеткізу мақсатында үдерістің технологиялық параметрлерін бақылау және реттеу қажеттілігі. Басқару ны-санына ықпал ететін кедергілер: сыртқы және ішкі, өлшенетін және өлшеуге қол жетімсіз, үздіксіз және мерзімді туындайтын. Реттеу кедергі әсерін жою құралы ретінде. Процесті басқаруға арналған материалдық ағындар параме-трлерінің өзгеру мүмкіндігі.
2. Технологиялық параметрлер туралы дұрыс ақпарат алу әдістерін, өлшеу құралдары мен әдістерін, алынған ақпаратты өңдеу әдістерін білу
Басқару нысанының технологиялық параметрі өлшенетін физикалық шама ретінде ұғымы. Физикалық шаманы өлшеу бірліктері. Өлшеу аспап-тары. Физикалық шамалар мен белгілерді талдау үшін қолайлы түрлендіру.Технологиялық параметрлерді өлшеу әдістері. Метрология негіздері. Өлшеу қателіктері. Өлшеу сызбалары: көпірлі, алғашқы түрлендіргішті өлшеу сыз-басына дифференциялды қосу, тұрақты және айнымалы тоқтың өлшеу сы-збалары.
Шығыс сигналының қуаты ұғымы, өлшеу сызбасының кіріс кедергісі түсіні-гі. Белгілер түрлері: электрлік, пневматикалық, гидравликалық. Табиғи және бірегей белгілер, сандық және теңдес, тұрақты және айнымалы тоқты өлшеу сигналдары. Датчиктің технологиялық параметр туралы алғашқы ақпарат алу құралы ретінде ұғымы. Ұқсас және дискретті шығыс сигналдары бар датчик-тер.
3. Құрылғылар мен автоматтандыру құралдарының қолданылуын, жұмыс ұстанымы мен техникалық сипаттамаларын, басқару жүйесі құрамына енетін электрлік, пневматикалық және гидравликалық же-тектердің қасиеттерін білу
Датчиктер алғашқы ақпаратты алу құралдары ретінде. Өлшеу арнасы ұғы-мы және жинақтамасы. Тұрақты және айнымалы өлшеу арнасы бар құрал-дарды қоректендіру, пневмоавтоматика құралдары, гидравликалық түрлендір-гіштер.
Датчиктердің түрлері және типтері. Температура, қысым, шығын, тығыз-дық және т.б құрылғысы мен жұмыс принципі. Екінші ретті аспаптар, ақпа-ратты көрсетуге арналған ұқсас және сандық құралдар. Бір позициялық және көп позициялық реттеуші органдар. Электрлік, пневматикалық, гидравлика-лық атқару механизмдері.
Электрлік, пневматикалық, гидравликалық жетектер және олардың жұмыс принципі және қолданылуы.
4. Басқару жүйесін автоматтандыру құрылғылары мен құралдарын бақылау мен реттеу контурларын қалыптастыру әдістерін білу
45
Бақылау және реттеу контуры түсінігі және жиынтықталуы. Бір кірісі және бір шығысы бар басқару жүйелері. Тұйық (кері байланысты) және алшақ тұрған басқару жүйелері. Теріс кері байланысы бар автоматты беру жүйесінің функционалдық элементтері. Олардың реттеу жүйесіндегі тағайындалуы. Тетік, бергіш, салыстыру құрылғысы, реттеу құрылғысы, атқару механизмі, реттеу органы.
Бір немесе бірнеше аспаптарда автоматты реттеу жүйесінің элементтерін үйлестіру және ажырату. Өнеркәсіп шығаратын заманауи автоматтандыру құралдарының номенклатурасы. Автоматтандыру құралдарын шығаратын фирмалар. Аспаптар арасында белгілерді беру.
Белгілердің түрлерін білу: күшейту, сүзу, түзету, тұрақтандыру, тең-дес-сандық және сандық-теңдес түрлендіру және т.б. Белгілерді түрлендіру-дің электрлік сызбаларын талдау және есептеу, тіркесудің электрлік сызба-ларын есептеу. Атқару механизмдері типтерін білу. Атқару механизмдерін басқару сызбаларын дайындау және қызмет көрсету. Тартпаларды басқа-ру сызбаларын дайындау. Автоматты реттеу контурына РО таңдау. Тарыл-ту құрылғыларын есептеу. Кабельдерді, сымдарды және құбыр сымдарын таңдау.
5. Автоматтандыру жүйелерін жүзеге асыруда пайдаланылатын жоба-лық құжаттаманы дайындау мен ресімдеуде нормативті құжаттама мен мемлекетаралық стандарттарды пайдалана білу
ТҮ АБЖ әзірлеу кезеңдері және жобалау сатылары. Жобалық материалдар (сызбалар, түсіндірме жазба, сметалар және т.б.). Автоматтандыру құралда-рын қалқандарға, пульттерге, технологиялық жабдықтарға, құбырларға орна-ластыру, ақпарат беру әдісін анықтау. Басқару типін таңдау – қолмен немесе автоматты басқару (орнында немесе қашықтықтан).
Жалпы талаптарды, әзірлеу тәртібі мен жобалық құжаттама құрамын және оны жинақтау тәртібін анықтайтын нормативті құжаттама. Жобалауға ар-налған бастапқы деректер. Автоматтандырудың функционалдық сұлбалары, электрік принциптік сызбалары, реттеу және дабылдама, электрлік меха-низмдерді, пенвмоавтоматиканы басқару.
6. Басқару жүйесінің жобалық құжаттамасын дайындауда және ресім-деуде есептеу техникасы мен автоматтандырылған басқару жүйелерін пайдалану
Жобалаушының жұмыс орнын ұйымдастыру: есептеу техникасы және операциялық жүйелер, бағдарламалық жабдықтама, қолданбалы бағдарла-малар жинақтары, принтер, плоттер және басқалары. Жобалық құжаттама жинағын дайындауда пайдаланылатын АЖЖ, мәтіндік және графиктік ре-дакторлар.
46
Оқыту нәтижелері және бағалау критерийлері
Осы модульді табысты аяқтағаннан кейінгі білім алушының оқыту нәтижелері
Бағалау критерийіБілім алушы міндеттері
ОН1 Металлургия мен энергети-каның басқару мен бақылау талап-тарына жатқызылатын технологи-ялық үдерістерін білу, негізгі тех-нологиялық параметрлерді реттеу.
1.1 Технологиялық үдеріске анықтама беру, оның басқару нысаны ретіндегі сипаттамаларын көрсету.
1.2 Технологиялық үдеріске әсер ететін кедергілерді анықтау.
1.3 Реттеу контурларының кіріс және шығыс параметрлерін білу.
1.4 Технологиялық параметрге анықтама беру, бақылау мен реттеуге жататын технологиялық параметр-лерді атап көрсету.
1.5 Металлургия мен энергетикадағы технологиялық үдерістерді, басқару нысаны ретінде жалпы өнеркәсіптік құрылғыларды түсіндіру.
1.6 Принципиалдық технологиялық сұлбаларды автоматтандырылған жүй-елерді жобалау негізі ретінде қолдану.
ОН2 Технологиялық параметрлер туралы дұрыс ақпарат алу әді-стерін, өлшеу құралдары мен әді-стерін, алынған ақпаратты өңдеу әдістерін білу
2.1 Өлшенетін параметрлер туралы дұрыс ақпарат алу үшін өлшеу құрал-дары мен әдістемелерін қолдану.2.2 Өлшеу қателіктерін бағалау, өлшеу құралдарын өлшеу дәлдігі талаптары-на сәйкес бағалау.2.3 Өлшеу жүйелерінің принциптерін талдау, өлшеу сұлбаларын дайындау және есептеу.2.4 Автоматтандыру құралдарының, аспаптардың, өлшеу арналарының қо-рек көздерін таңдау..2.5 Электрондық аспаптар мен өлшеу техникасының принциптік сызбала-рын талдау.2.6 Ақпаратты шығару құралдарын білу.2.7 Өлшенген параметр туралы ақпа-ратты сақтау, оны өңдеу, көрсету және пайдалану.
47
ОН3 Құрылғылар мен автоматтан-дыру құралдарының қолданылуын, жұмыс ұстанымы мен техникалық сипаттамаларын, басқару жүйесі құрамына енетін электрлік, пнев-матикалық және гидравликалық жетектердің қасиеттерін білу.
3.1 Датчиктердің типтерін, олардың тағайындалуы мен жұмыс принцип-терін білу.3.2 Автоматтандыру аспаптары мен құралдарынан бақылау және реттеу контурларын құру.3.3 Сығылған орта, тұрақты және ай-нымалы кернеу контурында құралар қорегін таңдау.3.4 Екінші ретті құралдардың тағай-ындалуын білу, олардың қызметтік мүмкіндіктерін, типтерін білу, параме-трлерді бақылау үшін таңдау.3.5 Реттеу құрылғыларының жұмыста-рын талдау.3.6 Ұқсас және сандық реттеушілерді білу.3.7 Тікелей әсерлі реттеушілерді, пози-циялық реттеушілерді білу.3.8 Реттеушілерді және реттеу конту-рын талдау3.9 Екі позициялы және көп пози-циялы реттеу органдарының қызмет принциптерін түсіндіре білу.3.10 РО типтерін білу.3.11 Электрлік, пневматикалық, ги-дравликалық жетектердің жұмыс принцциптері мен сипаттамаларын білу.3.12 Бақылау және реттеу контурларын жобалау барысында автоматтандыру аспаптары мен құралдарын таңдау.
48
ОН4 Басқару жүйесін автоматтан-дыру құрылғылары мен құралда-рын бақылау мен реттеу контурла-рын қалыптастыру әдістерін білу
4.1 Бақылау және реттеу контуры ұғы-мын білу. 4.2 Бір кірісті және бір шығысты басқару жүйелерін білу. 4.3 Тұйық (кері байланысы бар) және ашық басқару жүйелерін білу.4.4 Теріс кері байланысы бар автомат-ты реттеу жүйесінің функционалдық элементтерін атау, олардың реттеу жүйесіндегі тағайындалуын көрсету.4.5 Өнеркәсіп, автоматтандыру аспап-тарын өндіруші фирмалар шығаратын заманауи автоматтандыру аспаптары-ның номенклатурасын білу. 4.6 Реттеу жүйесіне енетін құралдар арасында сигналдардың берілуін ұй-ымдастыру.4.7 Сигналдардың түрлерін білу сиг-налдардың түрленуі: күшейту, сүзу, түзету, тұрақтандыру, теңдес-сандық және сандық-теңдес түрлендіру және т.б.4.8 Сигналдарды түрлендірудің элек-трлік сызбаларын талдау және есептеу, тіркесудің электрлік сызбаларын есеп-теу.4.9 Атқару механизмдері типтерін білу.4.10 Басқару сұлбаларын әзірлеу және атқарушы механизмдермен қызмет көрсету.4. 11 Жетектерді басқару сызбаларын дайындау.4.12 Автоматты реттеу контурына РО таңдау.4.13 Тарылту құрылғыларын есептеу.4.14 Кабельдерді сымдарды және құ-быр сымдарын таңдау.
49
ОН5 Автоматтандыру жүйелерін жүзеге асыруда пайдаланылатын жобалық құжаттаманы дайындау мен ресімдеуде нормативті құжат-тама мен мемлекетаралық стан-дарттарды пайдалана білу.
5.1 ТҮ АБЖ әзірлеу кезеңдерін және жобалау сатыларын білу.5.2 Жобалық материалдарды дайындау (сызбалар, түсіндірме жазба, смета және т.б.)5.3 Автоматтандыру құралдарын қалқандарға, пульттерде, технологи-ялық жабдыққа орналастыру, техноло-гиялық үдеріс және құрылғылардың күйі туралы ақпарат беру.5.4 Басқару типтерін таңдау – автомат-ты немесе қолмен басқару (орнында немесе қашықтықтан). 5.5 ТҮ автоматтандыру бойынша жо-балық құжаттарды әзірлеу барысында нормативті құжаттаманы пайдалану.5.6 Автоматтандырудың функцио-налдық сызбаларын, электрлік прин-циптік бақылау сұлбаларын дайындау, электрлік механизмдерді пневмоавто-матиканы, қорек сызбаларын басқару, электрлік және құбыр сымдарын сы-ртқы жалғау сызбаларын дайындау.
ОН6 Басқару жүйесінің жобалық құжаттамасын дайындау және ресімдеуде есептеу техникасы мен автоматтандырылған басқару жүй-елерін пайдалану.
6.1 Жобалаушының жұмыс орнын ұй-ымдастыру үшін қажетті есептеу тех-никасы құралдарын жинақтай білу.6.2 Жобалық құжаттама жинағын жа-сауға пайдаланылатын бағдарламалық жабдықтаманы, қолданбалы бағдар-ламалар жинақтарын, АЖЖ, мәтіндік және графиктік редакторларды білу.6.3 КОМПАС және графиктік редак-торлар ортасында жобалау дағдыла-рын меңгеру.
50
КМ.05 «Бақылау және автоматтандыру жүйелерін баптау»
Мақсаты және міндетіАталған модуль білім алушыларға пайдалану үдерісіне автоматтанды-
рылған жүйелерді енгізудің маңызды кезеңінде баптау жұмыстары кешенін түсіндіреді.
Модульге кіріспеАспаптар, автоматтандыру жүйелері мен құралдарын пайдалануға дай-
ындауды оларды нысанда орнатуды бастау бойынша монтаждау жұмыста-рын бастаумен бір мезгілде жүргізу керек. Құралдарды негізгі дайындау – қосу реттеу жұмыстары және оларды пайдалануға жарамды қалыпқа келтіру.
Өлшеу жүйелерін баптау – бұл технологиялық үдерістер барысы және бақыланатын шамалар мәндері туралы дұрыс ақпаратты алуды қамтамасыз ететін тексеру және баптау бойынша жұмыстар кешені. Реттеу үш кезеңде жүзеге асырылады.
Бірінші кезеңде дайындық жұмыстары, негізгі жобалық шешімдерді зерт-теу мен талдау, өлшеу құралдарын монтаждауға дейінгі тексеру орындалады. Осы кезеңде тапсырыс беруші өндірістік бөлме мен жобалық құжаттама ұсы-нады.
Екінші кезеңде өлшеу құралдарын, технологиялық бақылау жүйелерін монтаждау дұрыстығы бойынша жұмыстар орындалады, дербес реттеу және жүйелерді іске қосуға дайындайды.
Үшінші кезеңде технологиялық бақылау жүйелерін кешенді баптау және параметрлерді қалыпты пайдалану жағдайына дейін жеткізу жүзеге асырыла-ды. Автоматтандыру жүйелері үшін, оның ішінде, тосқауылдау және қорғау жүйелері үшін істен шығу қауіпсіз болуы ықтимал, реттеу барысында апатты режимі кейіптейтін сынақ режимі бағдарламасы қарастырылған. Реттеу жүй-елері үшін реттеушілер статикалық және динамикалық бапталады.
Реттелген автоматтандыру жүйелерін пайдалануға беру жеке тораптар бой-ынша жүзеге асырылады.
Оқыту нәтижелеріАталған модульді аяқтағанда білім алушылардың міндеттері:1. Монтаждау алдындағы тексеру үдерісінде қандай жұмыстар жүр-
гізілетінін білу.2. Дербес баптау көлеміне не жататынын білу.3.Бақылау және автоматты бақылауды реттеу жүйелерінің екінші кезеңін-
дегі жұмыстардың тәртібі мен мазмұны.4. Баптаудың үшінші кезеңінің жұмыстар құрамын білу.
Модуль мазмұны
1. Монтаждауға дейінгі тексеру үдерісінде қандай жұмыстар жүр-гізілетінін білу
Аспаптар мен автоматтандыру құралдарын монтаждау алдындағы тексе-ру – кіріс қадағалау болып табылады және жасаушы зауыттардың нұсқаулық
51
талаптарының негізгі техникалық талаптарына сәйкес тексеру мақсатында жүзеге асырылады. Тексеруге арналған аспаптарды, арнайы құралдар мен қосалқы бөлшектерді тапсырыс беруші тексеру зертханасына жеткізуі керек. Тексеру барысында: сезімталдық, нөл, межелік аралығы секілді жеке элемент-терді реттеу, бақылау нүктесін үйлестіру, межеліктерді сандарға және граду-старға бөлу, дабылдама және тосқауыл элементтерінің қосылу параметрлерін белгілеу жүзеге асырылады.
Монтаждау алдындағы тексеру нәтижелері актіде немесе аспаптар төлқұжа-тында ресімделеді. Жобаға сәйкес келмейтін ақаулығы бар аппаратура алмасты-ру, жөндеу немесе градустарға тексеру үшін тапсырыс берушіге қайтарылады.
Техникалық құжаттамасыз жинақтамасы бұзылған автоматтандыру аспап-тары мен құралдары тексеру жүргізу үшін қабылданбайды.
2. Дербес реттеу көлеміне не жататынын білуТехникалық құралдарды дербес реттеу орталық басқару пункті мен
автоматика бөлмелеріндегі жұмыстардан басталады. Бұл жағдайда келе-сі жұмыс түрлері жүзеге асырылады: 1. Қалқандар және монтаждалған желілер мен пульттер коммутациясын тексеру; 2. Электрлік қорек тіз-бектерін қосуға дайындау; 3. Монтаждау жұмыстарын орындау үшін қа-уіпсіздік техникасы шаралары қолданылатын қалқандарға кернеу беріп тексеру; 4. Біртіндеп аспаптарда позициялар бойынша жабдықты орталық басқару пунктіне қосады; 5. Жасанды сигналдар көмегімен автоматика құралдарының әрбір позициясының жұмыстарын тексереді; 6. Айныма-лының өзгерістерін кейіптей отырып, екінші ретті құралдардың жұмыста-рын тексереді, басқарушы есептеу кешендеріне (БЕК) белгілерді береді; 7. Орындау режиміне шығуды бақылай отырып, қашықтықтан басқаруды сөндіреді, реттеуші шығысының фазасын тексереді; 8. Дабылдама, тосқа-уыл және басқару жүйелерін реттеу барысында барлық логикалық және уақытша тәуелділіктер тексеріледі, уақыт релесін баптау жүзеге асырыла-ды, командалық аппараттар мен позициялық байланыстар тексеріледі; 9. Аппаратураны орталық басқару блогында реттеуден кейін және алғашқы датчиктерді қосқаннан кейін өлшеу және реттеу контурлары реттеледі; 10. Дербес сынақтарды жүргізумен бір мезгілде технологиялық құрылғы-ны автоматты басқару және құрылғылар мен автоматтандыру жүйелерін қосу іске асады; 11. Осы кезеңдегі барлық жұмыстар агрегаттарды іске қосу кестесіне сәйкес реттеуші – технологтар басшылығымен жүзеге асы-рылады.
3. Бақылау және автоматты реттеу жүйелерінің екінші кезеңіндегі жұ-мыстардың тәртібі мен мазмұны
Қосу реттеу жұмыстарының екінші кезеңінде технологиялық бақылау және автоматтандыру жүйелерін дербес реттеу жүзеге асырылып, нысанда мон-таждау аяқталады.
Қосу-баптау жұмыстарының көлемі:1) Орындалған монтаждауды тексеру; 2) Байланыс арналарының мекенжайларын келістіру және параметр-
лерін фазалау, белгінің дұрыс өтуін тексеру;
52
3) Параметрлерді тексеру және баптау, тізбектерді, қорек блоктарын қосу;
4) Логикалық және уақытша өзара байланысты, қорғау жүйелерін, да-былдаманы, тосқауыл мен басқаруды тексеру және баптау;
5) Атқару механизмдерін фазалау және сипаттамаларын бақылау;6) Сигналдаудың өту дұрыстығын тексеру;7) Нысан сипаттамаларын алдын ала анықтау, аппаратура параметр-
лерін тексеру, есептеу және баптау;8) Дербес сынақтарға арналған бақылау және автоматтандыру жүйе-
лерін дайындау және іске қосу;9) ТҮ ПБЖ арналары мен байланыстарын реттеу;10) Тосқауылдау жүйелерін және басқа да жұмыс құжаттамаларын тексе-
ру хаттамасын ресімдеу.
4. Баптаудың үшінші кезеңінің жұмыстар құрамын білуҮшінші кезеңде/сатыда бақылау және автоматика жүйелерін кешенді баптау
бойынша шаралар жүзеге асырылады, оларды баптау параметрлері жүйелер пайдалану барысында жұмыс жасайтын параметрлер мәндеріне келтіріледі.
Қосу-баптау жұмыстарының көлемі1) Жобада және технологиялық үдерісте қарастырылған қорғанысты
және басқаруды бақылау жүйелерінің элементтері мен құрылғылардың жұ-мыс істеуін анықтау;
2) Тіреу – реттеу аппараттарының іске қосу,өткізу қабілеттерін, ұштық және жолдық ажыратқыштардың жұмыстарының дұрыстығын анықтау;
3) Реттеу органдарының шығын сипаттамалары анықталып, оларды баптау элементтері көмегімен қажетті формаға келтіру анықталады;
4) Кешенді сынауды қамтамасыз ету үшін технологиялық жабдықтар-мен бірге бақылау және автоматтандыру жүйелерін қосу және сөндіруге дай-ындау;
5) Нысанның статикалық және динамикалық сипаттамалары нақтыла-нады, баптау параметрлерінің мәні олардың жұмысқа ықпалын ескере оты-рыптүзетіледі;
6) Бапталған жүйелердің пайдалануға жарамдылығы тексеріліп, анықта-лады;
7) Құжаттама ресімдеу және жүйені пайдалануға беруБақылау және автоматика жүйелерін баптау техникалық жұмыстардың күр-
делі және жауапты түрі болып табылады, оны орындау сапасын автоматты бақылау және басқару жүйелерінің жұмысы тәуелді болады.
53
Оқыту нәтижелері және бағалау критерийлері
Осы модульді табысты аяқтағаннан кейінгі білім алушының оқыту нәтиже-лері
Бағалау критерийіБілім алушы міндеттері
ОН1 . Монтаждау алдындағы тексеру үдерісінде қандай жұмыстар жүргізілетінін біледі.
1.1 Қосу-реттеу жұмыстары мен қауіпсіздік техникасы бойынша шаралар барысында жобаларды түсіну.1.2 Монтаждау алдындағы тексеру бойынша жұмысты ұйымдастыру және орындау.
ОН2 Дербес баптау көлемі нені қамтитынын біледі.
2.1 Нысандағы аспаптарды дербес реттеу бойынша жұмыстар реттілігін анықтау.2.2 Баптау жұмыстарына арналған құрылғы-лар мен аппаратураны пайдалана білу
ОН3 Бақылау және автомат-ты реттеу жүйелерін баптау-дың екінші кезеңінде жұмыс мазмұны мен тәртібін біледі.
3.1 Монтаждау жұмыстарын орындау дұры-стығын тексеру.3.2 Қорек блоктарын, тізбектерді тексеру, па-раметрлерін баптау және қосуды /орындау.3.3 Инженер-реттеушінің/баптаушының бас-шылығымен күрделі жұмыстарды орындау.3.4 Реттеу жұмыстары барысында қауіпсіздік техникасы ережелерін сақтау.
ОН4 Үшінші реттеу кезеңін-дегі жұмыстар құрамын біледі.
4.1 Инженер- баптаушының басшылығымен баптау бойынша үшінші кезең жұмыстарын орындау.4.2 Қолданыстағы технологиялық жаб-дықтарды баптау жұмыстарын орындау ба-рысында қауіпсіздік техникасы және еңбекті қорғау ережелерін сақтау
КМ.06 «Автоматты жүйені есептеу»
Мақсаты және міндетіАталған модульді оқыту барысында білім алушыларды автоматтық реттеу
жүйелерін есептеу, талдауға дайындауды және жүйенің берілген технологи-ялық талаптарға сәйкестігін зерттеу
Модульге кіріспеБерілген модуль білім алушыларға автоматты реттеу жүйесінің құрылысын,
міндетін, оларды құру әдістерін, талдау, есептеу әдістерін және автоматты жүйе тәртібін, олардың элементтері мен өлшеу сызбасын зерттеу түсініктерін береді.
Автоматты реттеу жүйесі нысан және автоматты реттегіштің жиынтығын білдіреді. Басқару нысаны, оның статистикалық және динамикалық сипат-тамасы түсініктерін береді, объектіге әсер ететін ұйытқуларына, нысанның
54
кешіктірілуіне талдау жасалады. Басқару объектісінің технологиялық пара-метрлерін реттеу және бақылау мүмкіншіліктері мен қажеттіліктері; реттеу және бақылау каналдарын таңдау; реттелетін параметр туралы ақпаратты алу әдістері, өлшеуіш аспаптардың қызметінің принциптері мен негізгі түрлері, олардың электронды сұлбаларының талдануы; метрологиялық стандарттар негізінде талап етілетін өлшеу дәлдігі мен ақиқаттылыққа жету әдістері; өл-шеу әдістері, өлшеу нәтижелерін талдау әдістері туралы талқыланады. Сиг-нал түсінігі ақпаратты тасымалдау құралы ретінде енгізіледі. Сигнал түрлері және олардың сипаттамалары, табиғи және біріздендірілген сигналдар қара-стырылады. Әртүрлі технологиялық параметрлерді өлшеу әдістері зерделеді.
Өлшеу сигналдардың түрлендіргіштерінің құрылу негіздері мен қызметі және олардың сипаттамалары, өлшеу тізбегінде түрлендіргіштерін енгізу сызбасы, автоматты реттеу жүйесінің элементтері ретінде белгілер түрлен-діргіштерінің жалпы сипаттамалары қарастырылады. Өнеркәсіппен шыға-рылатын электрлік және пневматикалық реттегіштердің, позициялық рет-тегіштер және үздіксіз іс әрекеттегі реттегіштер, тікелей іс әрекеттегі рет-тегіштер, электрлі, пневматикалық, гидравликалық жетекті және реттеуші мүшелердің әр түрлі типтерінің құрылуы, жұмысы және номенклатурасы оқытылады.
Модуль білім алушыларға тұйық және ажыратылған автоматты түрде рет-теу жүйелерінің, жүйенің қызметтік элементтерін, олардың позициялары мен рөлі туралы негізгі түсіктері мен анықтамаларын береді. Модульдің теориялық мазмұнын қолдана оқушылар автоматты реттеу жүйесінің қа-рапайым байланыстарының тасымалдау амалдарын, олардың динамикалық анализдері негізінде реттеу жүйесінің тасымалдау амалдарын жаза алады. Модульде П, И, ПИ, ПИД типтік реттеуіштердің жіктелуі беріледі, олардың тәжірибелік қолданысы, артықшылықтары мен кемшіліктері, реттеу заңда-рын таңдау, берілген құрылымдық сызба бойынша және белгілі буындар мен реттеуіштердің тасымалдау амалы көрінісі бойынша реттеу жүйелерінің тасымалдау амалдарының орналасуы, реттеуіштің күйге келтіру параме-трлерін есептеу, реттеу сапасын анықтау, реттеу жүйесінің тұрақтылығын зерттеу беріледі.
Модуль болашақ мамандарды өлшеу аспаптарын, өлшеу жүйелерін және басқару жүйелерін баптау, техникалық қызмет көрсету, пайдалану саласында оқыту үшін жарамды болып табылады.
Білім алушылар модульді оқу үрдісінде өлшеу аспаптарын таңдауды, олар-ды калибрлеуді, өлшеу қателігін минималдау мақсатында оларды калибрле-уді, параметрлерді өлшеу үшін құрылғыларды жинауға, өлшенген ақпарат-ты өңдеуге, автоматты түрде реттеу жүйесіне автоматтандыру құралдарын таңдауға, жүйе мен элементтердің статистикалық және динамикалық сипат-тамаларын талдауды, реттеуіштер мен реттеу контурларын баптауды практи-калық дағдыланады.
Модуль тәжірибелік және зертханалық жұмыстар, оқу тәжірибе және кәсіпо-рындағы тәжірибе барысында алынған тәжірибелік дағдыларда негізделеді.
Оқыту нәтижелеріАталған модульді аяқтағанда білім алушылардың міндеттері:1.Автоматты реттеу теориясының негіздерін, автоматты реттеу жүйесін
55
талдауды, реттеуді және есептеуді білу.2.Метрология негіздерін, электрлік және электрлік емес шамаларды өлшеу
әдістерін, өлшеу нәтижелерін талдау әдістерін білу.3. Өлшеу жүйелерінің аспаптарды жұмысының қағидалары мен негізгі түрлерін
білу/ Өлшеу жүйелері аспаптарының жұмыс қағидалары мен негізгі түрлерін білу4.Технологиялық параметрлерді өлшеу аспаптарын жинай алу, жиынтықта
аспаптардың түйіндесу әдістерін және өлшеу тізбектерін есептеу әдістерін білу.
5.Автоматты реттеу жүйесін құрауда қолданылатын автоматтандыру құрал-дарының тағайындалуын түсіну, өнеркәсіптің шығаратын автоматтандыру құралдарының номенклатурасы мен түрлерін білу.
Модуль мазмұны
1.Автоматты реттеу теориясы негіздерін, автоматты реттеу жүйесін құру негіздерін талдауды және есептеуді білу
Реттеу нысандарының жіктелуі: сызықтық және сызықтық емес, статисти-калық және астатистикалық, үздіксіз және дискретті. Реттеу нысандарына әсер ететін қарсылықтар/: ішкі және сыртқы, үздіксіз және кезеңдік, өлше-нетін және өлшенбейтін. Кешігетін және кешікпейтін нысандар.
Басқару нысандарының статистикалық және динамикалық сипаттамаасы, жылдамдықты үдету қисығы. Реттеу нысандарының кіріс және шығу бел-гілері. Туынды теңдеулермен нысанның динамикалық қасиеттерін сипаттау, туынды теңдеулер ретін анықтау. Лаплас түрленуі.
Беріліс функция түсінігі. Автоматты реттеудің тұйық және ажыратылған жүйесі. Автоматты реттеу жүйесінің құрама бөлшектері: автоматты реттегіш және реттеу объектісі.
Автоматты түрде реттеудің тұйық жүйесінің функционалдық-құрылымдық сұлбасы, оның элементтері: есептер жинағы, жинақ құрылғысы, функционал-дық құрылғы, орындаушы механизм, реттеуші орган, датчик. Типтік динами-калық буындар түсінігі, олардың қасиеттері, негізгі көрсеткіштері мен сипат-тамалары. Жиілік сипаттамалар түсінігі: амплитудалы-жиілік, фазожиіліктік, амплитудалы-фазалық, логарифмдік. Годограф.
Динамикалық буындардың жиілік сипаттамалары. Реттеудің үлгілік заңда-ры: пропорционалды (П), интегралды (И), пропорционалды-интегралды (ПИ), пропорционалды-интегралды-туынды (ПИД), олардың артықшылықтары мен кемшіліктері, реттеу жүйесіндегі тасымалдау амалдары, автоматты түрде реттеу жүйесіне реттеу заңдарын таңдау.
Реттеуіштің күйге келтіру параметрлерін есептеу. Автоматты реттеудің тұй-ық және ажыратылған жүйесінің /беріліс функциялары. Теңдеу сипаттамасы. Автоматты түрде реттеу жүйесінің жиілік сипаттамалары. Реттеудің сапасын тура және жанама бағалау. Реттеудің сызықты жүйесінің тұрақтылығы түсіні-гі. Гурвицтің, Михайловтің, Найквисттің тұрақтылық критерилері.
2. Метрология негіздерін, электрлік және электрілік емес шамаларды өлшеу әдістерін, өлшеу нәтижелерін талдау әдістерін білу
Метрология және оның мақсатының негізгі түсініктері мен анықтамалары.
56
Ақпаратты тасымалдау құралы ретінде белгі түсінігі.Сигналдық физикалық табиғаты. Өлшеу шамаларының өлшеу бірліктері мен әріппен белгіленуі. Өл-шенетін параметрлер туралы ақпаратты алу әдістері.
Сигналдарды өлшеу әдістері, алғашқы өлшеу түрлендіргіші ұғымы, өлшеу аспабы ұғымы. Электрлік өлшеу тізбектері. Метрологиялық стандарттар не-гізінде талап етілетін өлшеу дәлдігі мен ақиқаттылыққа жету әдістері; өлшеу нәтижелерін талдау әдістері.
Өлшеу құралдары және олардың метрологиялық сипаттамалары. Қателік түрлері- динамикалық және статистикалық, абсолютті, салыстырмалы, кел-тірілген.
3. Өлшеу жүйелері аспаптарының жұмыс қағидалары мен негізгі түр-лерін білу
Негізгі түрлері, құру негіздері, жұмыс істеу принциптері мен сипатта-малары, өлшем тізбегіндегі белгілерді өлшем түрлендіруіштерін қосу сызбасы, өлшеу түрлендіргіштер үшін қуат көздері және энергия түр-лері.
Электрлік өлшеу тізбектерін есептеу, өлшеу аспаптары мен өлшеу тізбектерінің электронды сұлбаларын талдау. Өлшеу түрлендіргішінің қоректендіру сұлбасы, талдау, құрастыру және есептеу. Өлшеу аспатары және электрлік өлшеу.
Кеңейту термометрлері, кедергі термотүрлендіргіштер, термоэлектрлік түр-лендіргіштер, термистрлар, пирометрлер. Қысымды және қысым айырымын өлшейтін сұйықтық, серіппелі, мембраналық, сильфонды, деформациялық аспаптар. Заттың мөлшері мен шығынын қысымды ауыспалы тасымалдау әдісімен өлшеу аспаптары, индукциялық шығын өлшеуіштер және тахометр-лік, есептеуіштер және көлемдік шығын өлшеуіштер.
Гидростатикалық, қалтқылы, буйкті, акустикалық, ультрадыбыстық, көлемдік, толқындық деңгей өлшегіштер. Заттардың физика-химиялық қа-сиеттерін өлшеу аспаптары: ауа мен ылғалдылықты, қатты және сусыма-лы заттар, ауаның шаңдануын, тығыздықты, тұтқырлығын, сұйық орта-лардың электрөткізгіштігін, химиялық құрамын, концентрациясын өлшеу аспаптары.
Шкаласыз аспаптар және өлшеу ақпаратын көрсету әдістері: көрсететін ұқсас шкалалы және тіркейтін екіншілік аспаптар, ақпараттар көрсететін кешендер. Активті кедергі датчиктері: реостаттар, көмір, тензомерлік және т.б. Сызықтық және бұрыштық ауыстырудың электормагниттік дат-чиктер: индуктивті, трансформаторлық. Пьезоэлектрлік, магниттік серпін-ді датчиктер.
4. Технологиялық параметрлерді өлшеу үшін аспаптарды жиынтықтай
алу, жиынтықта аспаптардың ұштасу әдістерін және өлшеу тізбектерін есептеу әдістерін білу
Сигналдар түрлері: электрлі, пневматикалық, гидравликалық, үздіксіз және дискреттік, импульстік, табиғи және бірегейлендірілген, олардың параме-трлері, өлшеу ауқымы және өлшеу, тасымалдау әдістері,сақтау, көрсетулер, көзбен шолулар. Сигналдарды арақашықтықтық тасымалдау. Сигналдарды түрлендіру ұғымы: біріншілік, өлшемдік, тасымалдаушы, нормалаушы, кү-
57
шейткіш, тұрақтандырғыш, трансформатор, түзеткіш, сүзбе, көбейткіш, ком-паратор, инвертор, жиілікті түрлендіргіші, аналогты-сандық түрлендіргіш, сандық-аналогты түрлендіргіш.
Әр түрлі физикалық шамалар үшін біріншілік өлшеу түрлендіргішті таңдау. Электрлік белгілермен аспаптардың түйіндесі тәсілдері және түй-індесетін тізбектерді есептеу әдістері. Тұрақты және айнымалы тоқ тізбек-тері үшін электротехниканың негізгі заңдары. Электромагнитті тізбектер және түрлендіргіштер. Аспаптардың жиынтықталуы – датчик-екіншілік аспап, датчик-өлшеу түрлендіргіші, датчик-нормалаушы түрлендіргіш. Бір құрылғыда өлшеу ақпаратын алу, түрлендіру және көрсету қызметтерін қоса атқару ұғымы. Талап етілетін метрологиялық сипаттамаларға сәйкес технико-экономикалық көрсеткіштері бойынша тиімді жиынтықты мүм-кін болатындар арасынан таңдау. Өлшеу аспаптарының орналасқан жерін анықтау және қалқан мен технологиялық нысанда (орыны бойынша) көр-сету.
5. Автоматты реттеу жүйесін құруда қолданылатын автоматтандыру құралдарының міндеттерін түсіну, өнеркәсіп шығаратын автоматтанды-ру құралдарының номенклатурасы мен түрлерін білу
Технологиялық параметрлердің датчиктері мен сигнализаторлары (реле). Реттеуіштер: позициялық, тік іс әрекетті, аналогты, релелік, сандық (микро-процессорлық). Реттейтін параметрлерді енгізу тәсілдері: физикалық, бағдар-ламалық.
Жетектер (атқарушы механизмдер): электрлі, пневматикалық, гидравлика-лық, тұрақты және айнымалы токтың; синхрондық және асинхронды, жыл-дамдық жетекті, қадамды қозғалтқыштар, олардың құрылғылары және жұ-мыс істеу принциптері. Реле және қосқыштар: қатты денелі және электр-магнитті. Басқару және қорғау аппаратуралары: басқару тізбегін ауыстырып қосқыштар, батырмалы бекеттер, ауыстырып қосқыштар, ажыратқыштар, ав-томатты ажыратқыштар, сақтандырғыштар, жылулық реле. Жарықтық және дыбыстық сигналдаудың элементтері.
58
Оқыту нәтижелері және бағалау критерийлері
Осы модульді табысты аяқтаған-нан кейінгі білім алушының оқы-ту нәтижелері
Бағалау критерийіБілім алушы міндеттері
ОН1 Автоматты реттеу теориясы-ның негіздерін, автоматты реттеу жүйесін құру негіздерін, есептеу және талдай білу
1.1. Реттеу нысандарына сипаттама беру, объектіге әсер ететін ұйытқу-ларды атау.1.2. Тәжірибелі жолмен нысанның жылдамдығын үдету қисығын алуды түсіндіру1.3. Беріліс функциясын жазу және объектінің беріліс коэффициентін, уақыт тұрақтылығын, екпін қисығы бойынша кешігуді анықтау.1.4.Автоматтандырылған элемент-тердің жалпы сипаттамаларын түсін-діру, олардың беріліс функцияларын жазу.1.5.Буындар мен жүйелердің жиілік сипаттамаларын құрау.1.6.Автоматты реттеу жүйесінің функциялық–құрылымдық сызбасын жасау.1.7. Реттеу жүйесіне реттеуішті таңдау. Әр түрлі типті реттеуіштердің салыстырмалы сипаттамаларын жүр-гізу.1.8. Реттеуіштерді баптауды есептеу.1.9. Реттеу сапасын бағалау.1.10.Реттеудің тұйық жүйесін тұрақтылыққа/беріктікке талдау. 1.11. Бақылау контурын жасауда және үрдістің көрсеткіштерін реттеуде реттеу жүйесін есептеу бойынша алынған білімдерді қолдану
59
ОН2 Метрология негіздерін, электр-лік және эелектрілік емес шамалар-ды өлшеу әдістерін, өлшеу нәтиже-лерін талдау әдістерін білу
2.1. Өлшеу құралдарын көрсеткіштер мен шамаларды өлшеу үшін таңдау барысында олардың метрологиялық сипаттамаларын бағалау. 2.2.Электрлік және электрлік емес шамаларды өлшеуге арналған аспап-тардың іс әрекет қағидаларын/жұмыс істеу принциптерін, олардың тағай-ындалуын және тәжірибеде қолда-нылуын түсіну.2.3. өлшеу әдістерін, өлшеу нәтиже-лерін талдау әдістерін орындау.2.4. Өлшенетін шаманың неғұрлым дұрыс көрсеткішін анықтау.2.5.Абсолютті статистикалық, салы-стырмалы және келтірілген ауытқу-ларды/қателіктерді анықтау.
ОН3 Өлшеу жүйелерінің аспаптары жұмысының қағидалары мен негіз-гі түрлерін білу.
3.1. Физикалық шаманы өлшеуге ар-налған біріншілік өлшеу түрленгішін таңдау жүргізу.3.2. Өлшеу аспабын жұмыс істеу үшін қосу.3.3.Өлшеу түрлендіргіштерінің ста-тистикалық сипаттамаларын түсіру және талау. 3.4. Аспаптарды баптау
ОН4 Технологиялық параметрлерді өлшеу үшін аспаптарды жиын-тықтай алу, жиынтықта аспаптар-дың ұштасу әдістерін және өлшеу тізбектерін есептеу әдістерін білу.
4.1.Өлшеу үшін аспаптар жиын-тығын таңдау жүргізу.4.2.Өлшеу контурында аспаптардың түйісуін түсіндіру. 4.3.Өлшеу сызбасының/сұлбасының қуат көзін таңдау жүргізу.4.4.Өлшеу сызбасын және аспаптар-ды түйістіру сызбасын есептеу.4.5.Өлшенетін жиынтықты аспапты таңдау барысында оның нысанда және өлшеу қалқанында орналасу жерін есепке алу.4.6. Екінші реттік аспаптарды бап-тау. 4.7.Өлшеу нәтижелерін көрсету үшін көзбен көру құралдарын қолдану.
60
ОН5 Автоматты реттеу жүйесін құрауда қолданылатын автоматтау құралдарының міндеттерін түсіну, өнеркәсіпте шығаратын автоматтан-дыру құралдарының номенклатура-сы мен түрлерін білу.
5.1. Шығу белгісінің/сигналының та-лап етілетін көрсеткіштеріне байла-нысты тетіктерді/датчиктерді таңдау.5.2 Басқарушы белгінің талап етілетін түріне реттеуіштерді таңдау.5.3 Реттеуіштің типіне байланысты талап етілетін көрсеткіштерді/пара-метрлерді тапсыруды түсіндіру. 5.4. Реттеу жүйесіндегі жетектің типін қолдануды түсіндіру.5.5. Жетектердің сипаттамасы мен оларды іс әрекеттері қағидаларын білу.5.6.Реле және қосқыштың жұмыс қағидалары мен тағайындалуын түсіндіру, оларды реттеу жүйесіне таңдау жүргізу.5.7 Тартпалармен басқару мақсатын-да басқару және қорғау аппаратура-ларын қолдану.
КМ.07 «Жұмысты жоспарлау және ұйымдастыру, нәтижелерді бағалау»
Мақсаты және міндетіБерілген модуль білім алушылардың өндірістік кәсіпорынның құрылымын
негізгі қағидалармен тиімді құруды, басқару әдістерін және бірінші реттік еңбек ұжымы-учаске, бригада жұмысын жоспарлауды таныстырады.
Модульге кіріспе Кәсіпорын, жеке құрылымдық бөлімшелерден тұратын, осы жүйенің да-
муын қамтамсыз ететін, біртұтас экономикалық жүйе болып табылады. Зама-науи кәсіпорындар құрамына өндірістік бөлімшелер мен цех, учаске кешені, кәсіпорын жұмысшыларына қызмет көрсету бойынша ұйымдар мен басқару органдары кіреді.
Кәсіпорынның құрылымдық бөлімшелер құрамы, олардың саны, және олар-дың арасындағы өндірістік аудандарының көлемі жағынан өзара қатынасы, қызметкерлер саны және өткізу қабілеттері кәсіпорынның жалпы құрылымын сипаттайды.
Модульдің бірінші бөлімінде білім алушылар кәсіпорынның өндірістік құрылымының негізгі элементтерімен, өндірістік үрдісті ұйымдастыру қағида-ларымен, жұмыс орындардағы еңбекті ұйымдастыру бағыттарымен танысады.
Кәсіпорынның қосалқы қызметінің (энергошаруашылық, БӨҚжА қызметі) жұмысын жоспарлау жоспарлы-сақтандыру жөндеу жүйесінде негізделген. Кез келген кәсіпорынның нәтижелі жұмысының шарттарын бірі жөндеу жұмыстарын орындауда жөнделген механизімінің болуы болып табылады. Өнімнің өзіндік бағасында жабдықты бабында ұстау, қызмет көрсету, жөн-
61
деу шығындарың меншікті салмағы неғұрлым аз болса, өндірістің тиімділігі соғұрлым жоғары болады.
Модульдің екінші бөлімінде білім алушылар жоспарлы-сақтандыру жөн-деу жүйесі ұғымы негіздерімен танысуы қажет, өндірістік учаскеде жұмысын жоспарлау үшін жүйе нормативтерін қолдануды үйренуі керек немесе норма-тивті-анықтама әдебиеттерін қолданулары қажет.
Модульдің қорытынды бөлімінде оқушылар жұмыс орындардағы еңбекті нормалауды ұйымдастыру мен нормалаудың негізгі әдістерімен, жұмыс уақы-ты шығынын оқу тәсілдерімен, сондай –ақ еңбекақы төлеудің заманауи түр-лерімен танысуы қажет.
Оқыту нәтижелері Аталған модульді аяқтағанда білім алушылардың міндеттері:1. Кәсіпорынның өндірістік құрылымын құрудың негізгі қағидаларын білу.2. Жөндеу, қызмет көрсету, баптаудың жоспар-кестесін құра білу.3. Уақыт және қызмет көрсету нормаларын есептей білу.4. Әр түрлі түрде және жүйелерде еңбекақы төлеуді есептеу әдістерін білу.
Еңбекке қатысу бірлігін (ЕҚБ) пайдаланып бригадада еңбекақыны үлестіре алу.
Модуль мазмұны
1. Өндірістік кәсіпорынның құрылымын құрастырудың негізгі қағи-даларын білу
Кәсіпорынның өндірістік құрылымы түсінігіне оны құрайтын учаскелер, цехтар және кызметтер, өнімді өндіру үрдісінде олардың өзара байланыс түр-лері кіреді. Кәсіпорынның өндірістік құрылымында негізгі элемент болып жұмыс орындар, аумақтар, шеберханалар саналады.
Кәсіпорын жұмысының соңғы нәтижелері жұмыс орынның ұйымдасты-рылу деңгейіне, олардың санының дәлелді анықталуы және маманданды-рылуына, уақыт бойынша жұмыс істеу келісіміне, өндірістік аудандағы тиімді орынына айтарлықтай тәуелді.
Еңбек өнімділігі өсуінің негізгі факторлар нақты жұмыс орын деңгейінде қолданылады. Жұмыс орындары учаскелерге бірігеді.
Өндірістік аумақтар егжей-тегжейлі және технологиялық мамандандыры-лады. Өндірістік учаскені шебер (мастер) басқарады. Аумақтар өзара тұрақты технологиялық байланыстармен байланысады, шеберханаларға біріктіріледі.
Цех белгілі бір өндірістік және шаруашылық дербестігімен бөлінеді. Әр шеберхана басқарушы заводтан орындалатын жұмыс көлемін белгілейтін, са-палық көрсеткіштер және жоспарланған жұмыс көлеміне шектеулі жұмсау-лар бірдей жоспарлы тапсырма алады.
Өндірістік процесс – шикізат мен материалдарды тапсырылған саны, сапа-сы, түрлері және белгіленген уақытта дайын өнімге айналдыруға бағытталған еңбектің жеке үрдістерінің жиынтығы болып табылады.
2. Жөндеу, қызмет көрсету, баптаудың жоспар-кестесін құруды білуКәсіпорынның қызметінің жақсару факторларының бірі өндірістік
құрылымды жетілдіру болып табылады. Жөндеу шаруашылығы қызметінің
62
негізгі міндеті жабдықтарды сонымен қоса автоматика құралдары үзіліссіз пайдалануды қамтамасыз ету болып табылады. Кәсіпорынды басқару жүй-есінде жөндеу шаруашылығының қызметі бас инженерге бағынады.
Жоспарлы-сақтандыру жөндеу жүйесі –жабдықтарды неғұрлым тиімді пайдалануды ұйымдастыру мақсатында алдын ала құрылған жоспар бойын-ша жүргізілетін қондырғыларды жөндеу және техникалық күтім бойынша әр түрлі жұмыстар жиынтығы. Қызметкерлердің қажеттілігін есептеу үшін оқушылар жұмыс уақытының балансын есептеу әдісімен танысады, жұмыс уақытының бастапқы және тиімді қорын анықтайды.
Қатысу құрамы- белгіленген уақытта тапсырманы орындау үшін күнделік-ті жұмысқа келуге қажетті жұмыскерлер минималды саны. Тізімдік - бұл кәсіпорында есептелінетін қазіргі уақытта жұмысты атқарып жатқан, кезекті демалыстағы, іссапардағы, ауырып қалуына бойынша немесе басқа да да се-бептер бойынша келмейтін барлық тұрақты және уақытша жұмыскерлер.
3. Уақыт және қызмет көрсетудің нормаларын есептей білуЕңбекті нормалау үшін нормативтер және бірыңғай (типтік) нормалар қол-
данылады. Кәсіпорында уақыт, өндіру, кызмет көрсету, басқару нормалары сондай – ақ тапсырмаларды нормалау есептелінеді және бекітіледі.
Жұмысты нормалау әдістері: тәжірибелік- статистикалық және аналитика-лық. Аналитикалық әдіс бойынша жұмыс уақытын жұмсауды оқудың негізгі әдістеріне: хронометраж, жұмыс күнінің фотосуреті, фотохронометраж жа-тады. Хронометраж, жұмыс күнінің фотосуретін жүргізудің қорытындысы еңбек нормаларын бекіту және жұмыс уақыты шығынын жою бойынша іс ша-ралар жасау, еңбек /нормасын бекіту болып табылады.
4. Тарифсіз жүйе бойынша еңбекақыны төлеуді есептеу әдістерін білу. Еңбекке қатысу бірлігін (ЕҚБ) қолданып бригадада еңбекақыны үлестіре алу.
Еңбекті материалдық ынталандыру жүйесіне еңбек ақы, ақшалай сыйақы жатады. Кейде материалдық ынталандыру құралы ретінде жұмыскерлердің кәсіпорын кірісіне қатысу жүйесі қолданылады. Еңбек ақы - бұл жұмыскер еңбегінің соңғы нәтижесі үшін оның сыйақысы. Еңбекақы функциясы: ұдайы өндірістік, ынталандырушы, әлеуметтік.
Кәсіпорынның тарифтік жүйесі – бұл еңбек шарттарына, қарқындылығы-на, күрделілігіне байланысты еңбек ақыны саралап қамтамасыз ететін норма-лар мен нормативтер жиынтығы.
Тарифтік жүйенің элементтері:- тарифтік- біліктіліктік анықтамалықтар;- 1 разрядты тарифтік жүктемелер;- тарифтік кестелер;- еңбектің қалыпты шарттарынан ауытқуы үшін үстемақылар және қо-
сымша төлемдер.Еңбекақыны төлеудің негізгі түрлері: кесімді және уақытына қарай. Еңбекақы-
ны төлеудің тарифсіз жүйесі кезінде жұмыскердің төлемақысы кәсіпорынның қызметінің нәтижесіне байланысты құралған еңбекақының ұжымдық қорындағы оның үлесін көрсетеді. Бұл жүйе нарықты экономика жағдайында едәуір тиімді.
63
Оқыту нәтижелері және бағалау критерийлеріОсы модульді табысты аяқтаған-нан кейінгі білім алушының оқыту нәтижелері
Бағалау критерийіБілім алушы міндеттері
ОН1 Кәсіпорынның өндірістік құрылымын құрудың негізгі қағида-ларын білу.
1.1 Өндірістік құрылымды және өн-дірістік процесті құру элементтері мен қағидаларын анықтау.1.2 Өндірістік құрылымға және өн-дірістік үрдіске ішкі және сыртқы факторлардың ықпалын түсіндіру. 1.3 Өндірістік құрылымның тиімді құрылуы мысалын кесте түрінде көр-сете алу.
ОН2 Жөндеу, қызмет көрсету, баптау жоспар-кестесін құра білу.
2.1 Жоспарлы – сақтандыру жөндеу-лер жүйесінің негізгі нормативтерін білу.2.2 Жұмыстың жоспар-кестесін құрау, еңбек көлемін және қызмет-керлер санын есептей білу.2.3 Жоспарлы – сақтандыру жөнде-улер жүйесі бойынша нормативті-а-нықтама әдебиеттерін қолдана алу.
ОН3 Уақыт және қызмет көрсетудің нормаларын есептей білу.
3.1 Жұмыс күнінің хронометражы мен фотосуретін жасай алу.3.2 Аспаптарға кызмет көрсету және жөндеу уақытының нормаларын есептей алу.
ОН4 Әр түрлі нысанда және жүйе-лерде еңбекақы төлемін есептеу әді-стерін білу. Еңбекке қатысу коэффи-циентін (ЕҚБ) қолданумен бригадада еңбекақыны үлестіре алу.
4.1 Әр түрлі тәртіп және жүйе бойын-ша еңбекақыны төлеуді есептей алу4.2 Еңбекке қатысу коэффициентін есептей алу.
КМ.08 «Автоматтандырылған басқарудың микропроцессорлық жүйе-лерін жобалау»
Мақсаты және міндетіМодульді оқытудың мақсаты студенттің бағдарламаланатын логикалық
контроллерлер (БЛК) негізіндегі технологиялық үдерістерді басқарудың ав-томаттандырылған жүйелерін жобалау негізінде білімі, біліктілігі мен дағды-сын қалыптастыру болып табылады.
Модульге кіріспеАталған модуль білім алушыларға автоматтандырылған микропроцессор-
лық жүйелер мен кешендерді жобалау міндеттері мен техникасын түсіндіреді. Заманауи технологиялық үдерістерді және өндірісті басқару жүйелері са-
64
тылық қағида бойынша құрылады, мұнда басқару жүйесіндегі әрбір деңгей жоғары тұрған деңгейге бағынышты болады. Осындай құрылым бағдарла-малық жабдықтама мен компьютерлік микропроцессорлық техниканың да-муымен байланысты маңызды және мүмкін болып отыр. ТҮ АБЖ сатылық қағида құрылым бағдарламаланатын логикалық контроллерлерді, басқару бағдарламаларын әзірлеуді, жүйе деңгейлері арасында ақпарат беруді қара-стырады.
Модульде технологиялық үдерістерді таратылған басқару жүйесінің құрылымы (Distributed Control System - DCS) қарастырылады, мұнда дерек-терді өңдеу, басқару және есептеу төмен деңгейдегі өнеркәсіптік контроллер арасында бөлінген; олар өз учаскелеріндегі басқаруға жауапты болады; жүйе элементтері арасындағы ақпарат алмасуға қатысатын өнеркәсіптік желілер мен интерфейстер түрлері қарастырылады, оларды параметрлері мен жүзеге асыру әдістері қаралады.
Модуль құрамында таратылған басқару жүйелерін пайдалану және қызмет көрсету саласындағы білікті мамандарды дайындау үшін қолданылатын өнер-кәсіптік бағдарламаланатын контроллерлер туралы ақпарат болады.
Модуль тарату жүйелерінің барлық құрылымдық сызбалары үшін та-лап етілетін техникалық-экономикалық сипаттамаларын талдау негізінде құрылымдық сызбаларды құрастырудың тәжірибелік дағдыларын қалыпа-стырады. Білім алушы бағдарламаланатын логикалық контроллерлерді (БЛК) пайдаланып таратылатын басқару жүйелерін ұйымдастыру бойынша шешім қабылдау, таратылатын басқару жүйелерін жүзеге асыруға арналған жобалық құжаттаманы құрастыру мен ресімдеу, оның ішінде функционалдық ақпарат-тандыру сызбалары және принциптік электрлік сызбалар бойынша тәжірибе жинақтайды, электрлік механизмдер мен пневматиканы басқару, реттеу және дабылдама, ұстанымдық қорек, монтаждау сызбалары мен қалқандардың жалпы түрлерінің сызбалары, электрлік және құбырлық сымдарды сыртқы жалғау сызбаларын үйренеді.
Модуль AutoCAD және/немесе КОМПАС графиктік редакторларын және Microsoft Office жинағын «Бақылау және автоматтандыру жүйелерін жоба-лау» модулін зерттеу барысында алынған жобалық құжаттаманы дайындау үшін пайдалануға негізделеді.
Модуль металлургия, электр энергетика және басқа да өнеркәсіп салала-рындағы циклдық және үздіксіз-циклдық технологиялық үдерістерді басқару жүйелерін дайындау, қызмет көрсету және пайдалану үдерістерімен айналы-сатын мамандарды дайындау үшін пайдаланылады.
Оқыту нәтижелеріАталған модульді аяқтағанда білім алушылардың міндеттері:1. Басқарудың тарату жүйелерін құру архитектурасын және оны ұйымда-
стыру әдістерін білу.2. Басқару жүйесіндегі ақпаратты беру және өңдеу үдерістерін түсіну, жүйе
элементтері арасында ақпаратты берудің бағдарламалық, техникалық құрал-дарын және олардың сипаттамаларын білу.
3. Бағдарламаланатын логикалық контроллердің (БЛК) және микропроцес-сорлық басқару жүйесінің басқа да элементтерінің қолданылуы, ұйымдасты-
65
ру принциптік және техникалық сипаттамаларын білу.4. Технологиялық үдерістерді басқарудың тарату жүйелерін монтаждау, қы-
змет көрсету және пайдалану үшін қолданылатын жобалық құжаттаманы дай-ындау кезеңдерін, жиынтықталуын және ресімделуін білу.
Модуль мазмұны
1. Басқарудың тарату жүйелерін құру архитектурасын және оны ұй-ымдастыру әдістерін білу
Басқару объектісінің белгілі бір бөлігіне қызмет көрсету үшін енгізу-шыға-ру құрылғылар тобы бар контроллердің жұмысы. Басқару жүйесінің төмен-гі деңгейінде орталықтандырылмаған басқаруды жүзеге асыру. Нысанның басқару құрылымына ұқсас таратылған басқару жүйесінің құрылымы. Тара-тылған басқару жүйесін кеңістікте орналастырылған көптеген құрылғылардан құралатын жүйе ретінде қарастыру, олардың әр қайсысы басқаларына тәуелді болмайды, алайда, ортақ міндетті орындау үшін олармен әрекет етеді. Жүйе элементтері арасындағы олар бір-бірінен алшақ орналасқан жағдайдағы ға-ламтор арқылы байланыс. Ғаламтор желісі арқылы басқару жүйесінің құра-мына енетін бағдарламаланатын логикалық контреллермен байланыс. Авто-маттандыру жүйесіндегі басқарудың тарату жүйесінің артықшылықтары.
Тарату басқару жүйесінің артықшылықтары: қатар жұмыс жасайтын үдері-стер арасында міндеттерді бөлу арқылы жылдам әрекеттестік; жоғары тиімділік – бір контроллердің істен шығуы басқаларының жұмысына әсер етпейді; үзілі-стерге жоғары тұрақтылық; жүйені өсіру және қайта құрылымдау; баптау, диа-гностика және қызмет көрсету; кедергіге жоғары тұрақтылық және тетіктерден енгізу құрылғыларына белгілерді беру желісінің ұзақтығы. БЛК пайдаланатын басқару жүйелеріндегі аппараттық және бағдарламалық резервтеу.
2. Басқару жүйесіндегі ақпаратты беру және өңдеу үдерістерін түсіну, жүйе элементтері арасында ақпаратты берудің бағдарламалық, техника-лық құралдарын және олардың сипаттамаларын білу
Тиімді жобалауға арналған тарату жүйелерін сипаттау әдістері. Жүйеге енетін құрылғылардың өзара алмастырылуы мен үйлесімділігі. МЭК 61499 «Индустриялық басқару жүйелеріне арналған функционалдық блоктар» ха-лықаралық стандарты. Тарату жүйелерін әзірлеу барсындағы үлгілер иерар-хиясының үш деңгейі: жүйе моделі, физикалық құрылғылар моделі және функционалдық блоктар моделі. Жүйеде ақпаратты беру және өңдеу үдерісі. Оқиғалық басқару. Басқару жүйесін дұрыс қалыпта ұстау үшін функционал-дық блоктарды пайдалану: жобалау, дайындау,қызмет ету , дұрыстау және қы-змет көрсету. Тарату жүйесінің моделі; өнеркәсіптік желілер мен физикалық құралдар үлгісі. Жалпы шинасы бар жүйе архитектурасы.
Өнеркәсіптік желілер және интерфейстер: Fieldbus, Profibus, Modbus, DeviceNet, CANopen, Foundation, Industrial Ethernet, Internet және т.б. Өнер-кәсіптік желілердің кеңсе желілерінен айырмашылығы. Желілік интерфей-стер, интерфейс параметрлері: өткізу қабілеті және кабельдің максималы ұзындығы. Тізбекті интерфейстер: RS-485, RS-232, RS-422, Ethernet, CAN, HART, АS-интерфейс. Ақпарат алмасу хаттамалары. Ақпаратты желіге арна
66
арқылы беру. Тапсыру ортасы: сымдардың тарамды жұбы, оптоталшық, эфир. Таратылған желілердегі деректер түрлері: сигнал, жарлық, қалып күй, оқиға, сұраныс. Желілер топологиясы: жұлдызша, сақина, шина, аралас. Желі өнімділігі: реакция уақыты және өткізу қабілеті. Желі қауіпсіздігі, тоқтауға тұрақтылық, кедергіге тұрақтылық, деректерді жеткізу ықтималдығы.
3.Бағдарламаланатын логикалық контроллердің (БЛК) және микро-процессорлық басқару жүйесінің басқа да элементтерінің қолданылуы, ұйымдастыру ұстанымдары және техникалық сипаттамаларын білу
Таратылған басқару жүйелерін дайындау барысында пайдаланылатын коммерциялық қол жетімді құрамдауыштар: бағдарламаланатын логикалық контроллер (БЛК), енгізу-шығару модулі, тетіктер, атқару құралдары. Кон-троллерлер номенклатурасы: Siemens, Mitsubishi, Advantech, ABB, Schneider Electric, GE Fanuc, НИЛ АП, Текон, Фаствел, ДЭП, Овен, Элемер, Эмикон и және т.б. Контроллерлердің қызметтік сипаттамалары (температура ауқымы, тиімділік, өндіруші бренді, ҚР аумағында сертификатының болуы). Модульді контроллерлер, модульдер типтері, Орталық процессор модулі (CPU), оның құрамдауыш бөоіктері: микропроцессор, есте сақта құрылғысы, нақты уақыт сағаты және Watchdog Timer – WDT күзет таймері.
Микропроцессордың негізгі сипаттамалары: операциялық жүйе типі (Windows CE, Linux, DOS, OS-9, QNX және т.б.); МЭК 61131-3 тілінде стан-дартты бағдарламалау жүйесіне арналған орындау жүйесінің болуы; қолдай-тын интерфейстер типтері (RS-232, RS-422, RS-485, CAN, USB, Ethernet және т.б.); қолдайтын желілер типтері (Modbus RTU, Modbus TCP, Ethernet, Profibus, CANopen, DeviceNet және т.б.); индикация құрылғыларын жалғау мүмкіндік-тері (жарық диодты немесе СҚ индикатор, пернетақта, тышқан, VG, A, DVI н, емесе CMOS, LVDS интерфейстері бар дисплей, трекбол және т.б.); разряд-тылық (8, 16, 32 немесе 64 бит); микропроцессор мен жадының тактілі жиілігі; жарлықтарды орындау уақыты; кіріктірілген қызметтер типтері (ПИД-ретте-уші, есептегіш, ШИМ, позициялау алгоритмдері және қозғалысты басқару т.б.).
Есте сақтау құрылғылары типтері: ROM – Read Only Memory, EEPROM - Electrically Erasable Programmable ROM, флэш-жады – Compact Flash (CF), Memory Stick, Secure Digital (SD), MuliMediaCard (MMC), RS-MMC, SmartMedia Card (SMC), USB-flash; SRAM – Static Random Access Memory, DRAM – Dynamic Random Access Memory, SDRAM – Synchronous DRAM.
БЛК құрамындағы модульдер: сигналдық модульдер, функционалдық мо-дульдер, коммуникациялық модульдер, қорек көздері және т.б.
Енгізу-шығару модульерімен деректер алмасуға арналған параллель шина-лар (ISA, PC/104, PCI, ComactPCI, VME, CXM).
Тізбекті контроллер шинасы (RS-485 интерфейсі негізінде) таратылған ен-гізу-шығару модульдерін жалғауға арналған.
4. Технологиялық үдерістерді басқарудың таратылған жүйелерін мон-таждау, қызмет көрсету және пайдалану үшін қолданылатын жобалық құжаттаманы дайындау кезеңдерін, жинақтамасын ресімделуін білу
ТҮ АБЖ әзірлеу кезеңдері және жобалау сатылары: техникалық – эконо-микалық негіздеме, техникалық тапсырма, техникалық жоба (немесе жұмыс
67
құжаттамасы), эксперименттік енгізу, өнеркәсіптік пайдалану.Жалпы талаптарды, дайындау тәртібін анықтайтын нормативті құжаттама
және оны жинақтау тәртібі. Жобалауға арналған бастапқы деректер. Технологи-ялық жүйелерді басқарудың тарату жүйелердің құрылымдық сызбалары. Үдеріс туралы ақпарат алу құралдары және осы ақпаратты БЛК беру құралдары.
Функционалдық автоматтандыру жүйелері, электрлік принциптік бақы-лау сұлбалары, реттеу, дабылдама, электрлік механизмдер мен пневматиканы басқару, принциптік қорек сызбалары, монтаждық сызбалары, қалқандардың ортақ түрлерінің сызбалары, электрлік және құбыр сымдарын сыртқы жалғау сызбасы.
Автоматтандыру жобасын, АЖЖ сызбалары пен мәтіндерін дайындауға арналған техникалық және бағдарламалық құралдар.
Оқыту нәтижелері және бағалау критерийлері
Осы модульді табысты аяқтағаннан кейінгі білім алушының оқыту нәти-желері
Бағалау критерийіБілім алушы міндеттері
ОН1 Таратылған басқару жүйелерін құру архитектурасы мен оны ұйымда-стыру тәсілдерін біледі
1.1 БЛК техникалық құжаттама-сында бағдарлану.
1.2 Әдеби дерек көздеріндегі кез-десетін терминологияны меңгеру.
1.3 БЛК типтері, олардың техника-лық сипаттамаларын, нақты басқа-ру жүйесіндегі қолданылуын білу.
1.4 Жобалау барысында ғаламтор арқылы жүйе элементтері арасын-дағы байланысты қолдану.
1.5Аппараттық және бағдарлама-лық резервтеуді басқару жүйесін жобалау.
68
ОН2 Басқару жүйесіндегі ақпаратты беру және өңдеу үдерістерін түсінеді, жүйе элементтері арасында ақпаратты берудің бағдарламалық, техникалық құралдарын және олардың сипаттама-ларын білу.
2.1 Тиімді жобалау үшін тара-тылған жүйелердің сипаттаудың стандартты әдістерін қолдану.2.2 Жүйеде ақпаратты беру және өңдеу үдерісін түсіндіре білу.2.3Физикалық құрылғылар мен өнеркәсіптік желілерді пайдалану арқылы таратылған жүйе моделін құру.2.4Өнеркәсіптік желілер мен ин-терфейстерді, ақпарат алмасу хат-тамаларын білу.2.5 Ақпаратты беру ортасын: сымдардың тарамды жұбы, опто-талшық, эфир таңдау.2.6 Тоқтаусыз және тиімді жұмыс жасайтын желілерді әзірлеуге ар-налған өнеркәсіптік желілердің техникалық сипаттамасы мен топо-логия бойынша білімді пайдалану.
ОН3 БЛК және микропроцессорлы басқару жүйесінің басқа да элемент-терінің қолданылуын, ұйымдастыру принципін және техникалық сипатта-маларын біледі.
3.1 БЛК номенклатурасы мен өнер-кәсіптік негізгі өндіруші-фирмалар шығаратын автоматтандыру құрал-дарын білу.3.2 ПЛК СРU негізгі техникалық параметрлерін сипаттай білу.3.3 Моноблокты БЛК мүмкіндік-терін және модульді БЛК функци-оналдық мүмкіндіктерін білу.3.4 Деректермен алмасудың парал-лель және тізбекті шиналарын білу.3.5 Шиналармен алмасудың парал-лель қолданылуын түсіндіру.3.6 Шиналармен алмасудың тізбек-ті қолданылуын түсіндіру.
69
ОН4 Технологиялық процестерді басқарудың тарату жүйелерін мон-таждау, реттеу, қызмет көрсету және пайдалануға арналған жобалық құжат-таманы әзірлеу, жинақтау және ресім-деу кезеңдерін біледі
4.1 Микропроцессорлық басқару жүйелерін әзірлеу кезеңдерін си-паттау.4.2 Басқару жүйесінің жобалық құжаттамасын әзірлеу барысында нормативті құжаттаманы дайындау.4.3 Таратылған технологиялық үдерістерді басқару жүйелерінің құрылымдық сызбаларын дайын-дау.4.4 Бағдарламаланатын логикалық контроллер (БЛК) қолдануға не-гізделген ақпарат алу құралдарын және осы ақпаратты беру құралда-рын таңдау. 4.5 БЛК қолдануға негізделетін функционалдық жүйелерді әзірлеу дағдыларын меңгеру. 4.6 БЛК қолдану арқылы автомат-тандыру жүйесінің ұстанымдық монтажық сызбаларын дайындау.4.7 Графиктік және мәтіндік редак-торларды, компьтерлік құралдарды пайдаланып жобалық құжаттама ресімдеу.4.8 Автоматтандыру жобаларын дайындау кезінде АЖЖ қолдану
КМ.09 «ТП БАЖ микропроцессорлық құрылғыларын бағдарламалау»
Мақсаты және міндетіАталған модульді оқытудың мақсаты бағдарламаланатын логикалық кон-
толллерлер (ПЛК/PLC) және диспетчерлік басқару мен Supervisory Control And Data Acquisition (SCADA) деректерді жинау жүйелері негізінде тиімділі-гі мен сенімділігі жоғары басқару жүйелерін пайдалану арқылы әзірлеумен айналысатын білім алушыларды қамтамасыз ету болып табылады.
Модульге кіріспеАталған модуль білім алушыларға микропроцессорлық үдерістерді бағдар-
ламалау әдістерін түсінуге мүмкіндік береді. Микропроцессорлық техника негізінде жасалған автоматтандыру жүйелері және осындай негіздегі ретте-ушілер сандық деп аталады.
Модуль дәрістен және тәжірибелік сабақтардан, зертханалық практикумнан құралады. Инженерлік тәжірибе барысында алынған дағдыларға негізделеді.
Сандық басқару жүйесінің «миы», бағдарламаланатын логикалық контрол-лер болып табылады, оның кіріктірілген операциялық жүйесі болады. Сандық
70
басқару жүйелері өндірісті автоматтандыру дәрежесін арттырады, бұл өз кезе-гінде қызметті оператор-адаммен (диспетчер) басқару жүйесі арасында қызмет-ті бөлу міндетін қояды. Осындай міндеттердің шешімі SCADA жүйелер болып табылады, кейде олар SCADA/HMI деп аталады. SCADA жүйелер үздіксіз және таратылған үдерістерді басқаруды автоматтандыру үшін қолданылады, олар әр түрлі датчиктер мен құрылғыларды алумен байланысты болады.
Модуль технологиялық үдерістерді басқару жүйелеріне арналған бағдарла-маны түсіндіреді, оның кіріктірілген операциялық жүйесі болады. Дәстүрлі құрылғылық бағдарламалық құралдарды пайдалану мүмкіндіктері (Си, Па-скаль тілдері және т.б.) қарастырылады, оларды пайдаланып бағдарламалар-ды жазудың қиындығы көрсетіледі. Мамандандырылған тілдік құралдарға, олардың компьютерлік платформадан тәуелсіздігіне түсінік беріледі.
Модуль білім алушыларға әр түрлі типті БЛК үшін басқару бағдарламала-рын жазу мақсатында контроллерлерді бағдармалаудың арнайы платформа-лы-тәуелсіз тілдерді қолдануға мүмкіндік береді.
Модульді оқыту үдерісінде білім алушылар Технологиялық процесті дис-петчерлік басқаруда SCADA пайдаланудың, жүйе процестері мен жұмысын визуалдау үшін мнемосұлбаларды құру, басқару бағдарламаларын жазудың, БЛК үшін қолданбалы бағдарламаларды жасау мен тестілеудің, функционал-дық блоктар библиотекасын құрудың, енгізу-шығару модульдері сигналдары-ның күйін модельдеу үшін эмуляторларды пайдаланудың тәжірибелік дағды-ларына ие болады.
Модуль технологиялық процестерді басқарудың автоматтандырылған жүй-елері құрамында және оларды диспетчерлеуді жүзеге асыратын өнеркәсіптік контроллерлер үшін басқару бағдарламаларын әзірлеу процесімен айналыса-тын мамандарды дайындау үшін қолданылады.
Оқыту нәтижелеріАталған модульді аяқтағанда білім алушылардың міндеттері:1. Микропроцессорлық құрылғыдардың типтерін, олардың құрылысын
және басқару жүйелерінде пайдалануды білу2. Микропроцессорлық ТҮ АБЖ логикалық құрылымын түсіну, оның қыз-
мет етуі үшін бағдарламалық жабдықталу қажеттілігін түсіну.3. SCADA-жүйелердің технологиялық процестерді диспетчерлік басқаруда
қолдана білу.4. Әр түрлі БЛК типтеріне арналған платформаға тәуелсіз бағдарламалау
тілі контроллерлерін қолдану
Модуль мазмұны
1. Микропроцессорлық құралдары, олардың құрылысын және басқа-ру жүйелерінде пайдалануды білу
Микропроцессорлық құрылғылар ұғымы. Микропроцессорлық құрылғылар эволюциясы. Микропроцессорларды жіктеу. Микропроцессорлық құрылғы-лардың құрылымы мен түрлері. Технологиялық үдерістерді автоматтандыруға арналған микропроцессорлық құрылғылардың өздеріне тән ерекшеліктері. Типтік тораптардың және электронды құрылғылар сызбаларының құрылу
71
принципі. CMOS-технологиялар (Complementary Metal Oxide Semiconductor), р-арналы (PMOS) және n-арналы (NMOS) MOS-транзисторлар. SSI, MSI, LSI. ADC и DAC, PWM, PIT, регистр, есептегіш, тізбекті интерфейстер SCI және SPI, LCD, ОЗУ, ПЗУ, ППЗУ, CPU модулі және т.б.
Пайдалану шарттары және өнеркәсіптік электрониканы қолдану саласы. Микропроцессорлар, микроконтроллерлар, бір платалы компьютерлер, өнер-кәсіптік компьютерлер, қолдану саласы, ерекшеліктері, басқару жүйелерін құрастыру үшін қолдану. Микропроцессорлар архитектурасы. Микропроцес-сорларды бағдарламалау негіздері. Модульділік, магистралдылық және ми-кробағдарламалану ұғымдары.
2. Микропроцессорлық ТҮ АБЖ логикалық құрылымын түсіну, оның қызметін бағдарламалық жабдықтамамен қамтамасыз ету қажеттілігі
Микропроцессорлық жүйелердің құрылымдық және принциптік сызба-лары. Микропроцессорлық жүйелердің аппараттық құралдары: БЛК; БЛК модульдік құрылымы, БЛК тіркестіру құралдары мен сызбалары, деректер базасы сервері, оператордың автоматтандырылған жұмыс орны (АЖБ). Ми-кропроцессорлық жүйелердің бағдарламалық құралдары: командалардың реттілігі, бағдарлама, ақпарат тасымалдағыштардың бағдарламалық құралдар жиынтығы, микропроцессорлық жүйенің қызмет алгоритмі. Иерархия әдісі.
3. Технологиялық үдерістерді диспетчерлік басқаруда SCADA-жүйе-лерді қолдана білу
SCADA-жүйелердің жалпы ұғымы және құрылымы: SCADA анықтамасы және жалпы құрылымы, SCADA функционалдық құрылымы, басқару үдерісі ретінде SCADA ерекшелігі (Supervisory Control And Data Acquisition – дис-петчерлік басқару және деректерді жинау). SCADA жүйелерге қойылатын талаптар және олардың мүмкіндіктері. SCADA-жүйелердің аппараттық және бағдарламалық құралдары, заманауи SCADA-жинақтардың негізгі мүмкін-діктері, даму үрдісі, SCADA-жүйелердің аппараттық және бағдарламалық құралдарының даму үрдісі.
Өнеркәсіптік нарықтағы SCADA-өнімдер: In Touch (Wonderware, США), iFIX (Intellution, США), SIMATIC WinCC (Siemens, Германия), Citect (Ci technologies, Австралия), RTAP/plus (HP, Канада), Wizcon (PC Soft International, Израиль-АҚШ), Sitex және Phocus (Jade SoftWare, Ұлыбритания), Real Flex (BJ Software Systems, АҚШ), Factory Link (US Data Corp., АҚШ), View Star 750 (AEG, Германия), PlantScape (SCAN 3000) (Honeywell, АҚШ), TRACE MODE (AdAstra, Мәскеу), СКАТ (Центрпрограммсистем, Тверь), САРГОН (НВТ-Автоматика), VNS, GARDEN, Vis-a-Vis (ИнСАТ), VIORD («Фиорд»), RTWin (SWD – нақты уақыт жүйелері), ЗОНД (АСУТП Бағдарлама).
4. Әр түрлі БЛК типтеріне арналған контроллерлерін платформа-тәу-елсіз бағдарламалау тілдерін қолдану
Халықаралық Электротехникалық Комиссия (ХЭК/IEC), стандарт IEC 1131-3. БЛК бағдарламалаудың 5 мамандандырылған тілі: үш графиктік (SFC, FBD, LD) және екі мәтіндік (ST, IL). Құрылымдық бағдарламалау әдістемесі. Визу-алды бағдарламалау тілдері FBD және IL: элементарлы және кітапханалық
72
қызметтер, кіріктірілген ПИД, ПДД алгоритмдері, позициялық жалғастыру, динамикалық балансирлеу, нысандардың модельдеу блоктары, массалық қы-змет көрсету алгоритмдері, санақтық қызметтер, техникалық-экономикалық көрсеткіштерді есептеу қызметі және т.б. Технологиялық объектілерді (кла-пан, тиек, тартпа және т.б.) басқару және бақылау блоктары.
Оқыту нәтижелері және бағалау критерийлері
Осы модульді табысты аяқтағаннан кейінгі білім алушының оқыту нәтиже-лері
Бағалау критерийіБілім алушы міндеттері
ОН1 Микропроцессорлық құралдар типтерін, олардың құрылысын және басқару жүйелерінде пайдаланылуын біледі
1.1Микро-ЭЕМ және микропроцессорлар бойынша әдебиеттерде еркін бағдарланады.
1.2 Әдебиет көздерінде кездесетін термино-логияны меңгеру.
1.3Микропроцессорлық құрылғылардың электронды компоненттерін біледі.
1.4 Нақты жүйеде пайдалану үшін қандай да бір микропроцессорлық жинақты таңдай білу.
1.5Микропроцессорлық жүйелерді бағдар-ламалау негіздерін білу.
1.6 Элементарлы логикалық жағдайлардың шешімін табу үшін микроконтроллер тип-терінің бірін бағдарламалау.
1.7 Кең таралған микропроцессорлық жи-нақтардың бірін бағдарламалай білу.
1.8 Микропроцессорлық жүйелерді тәжіри-белік бағдарламалауда дербес және/немесе өнеркәсіптік компьютердің жинақтамасын білу.
1.9 Қажетті қызметтерге сәйкес автомат-тандыру жүйесіне микропроцессорлық құрылғы таңдау.
73
ОН2 Микропроцессорлық ТҮ АБЖ логикалық құрылымын, оның қызметін бағдарламалық қамтамасыз ету қажеттілігін түсінеді
2.1 Микропроцессорлық құрылғыларды пай-даланып автоматтандырылған жүйелердің құрылымдық сызбаларын құрастыру.2.2 Микропроцессорлық ТҮ АБЖ қызмет көрсетуге бағдарлана білу.2.3Бағдарламаланатын логикалы контрол-лерлер базасындағы есептеу басқару жүй-елерін ұйымдастыру ұстанымдарын түсін-діру.2.4Микропроцессорлық ТҮ АБЖ бағдарла-малауда /иерархия принципін пайдалану.
ОН3 Технологиялық үдері-стерді диспетчерлік басқаруда SCADA-жүйелерді қолдана біледі
3.1 SCADA-жүйелерлің тағайындалуы мен мүмкіндіктерін түсіндіру.3.2 Автоматтандыру жүйелерін таңдау ба-рысындағы SCADA-жүйелерге қойылатын негізгі талаптарды анықтау.3.3Техникалық –экономикалық көрсет-кіштер бойынша автоматтандыру жүйе-леріне SCADA таңдау.3.4Өнеркәсіптік автоматтандыру жүй-елерінің графиктік интерфейсін құруда SCADA жүйелерінің бірін пайдалану.
ОН4 Әр түрлі БЛК типтеріне арналған платформаға тәуелсіз бағдарламалау тілі контрол-лерлерін қолданады
4.1Автоматтандыру жүйелеріндегі бағдарла-малық құралдардың техникалық сипаттама-сын және қолданылуын сипаттау.4.2 Негізгі компоненттерді бағдарламалау технологиясын таңдау.4.3 Бағдарламалауды алгоритмдік тілдерін білуін көрсету.4.4 БЛК арнайы бағдарламалау тілдерін жік-теу, олардың қолданылуын түсіндіру.4.5 FBD визуалды бағдарламалау тілін БЛК типтерінің бірін бағдарламалау үшін пайда-лану.4.6 Бағдарламалардың жөнделуін тексеру.4.7 ТҮ АБЖ бағдарламалық құралдарын пайдалануға және әзірлеуге графиктік және мәтіндік құжаттарға арналған компьютерлік техника құралдарын пайдалану.
КМ.10 «Автоматтандыру жобаларын енгізудің экономикалық тиімділі-гін есептеу»
Мақсаты және міндетіАтаған модуль білім алушыларды кәсіпорынның инвестиция ұғымымен,
құрылымы және қаржыландыру көздерімен, инвестициялық саясаты қағида-
74
ларарымен таныстырады. Білім алушылар жобалық талдау әдістері мен тәсіл-дерін үйренуі керек.
Модульге кіріспеКәсіпорынның инвестициялық қызметі – оның жалпы шаруашылық қыз-
метінің маңызды бөлігі. Заманауи өндіріс үшін тұрақты өсу үстіндегі капи-талды қажет ету және ұзақ мерзімді факторлар рөлінің артуы тән болады.
Кәсіпорын табысты жұмыс жасауы, өнім сапасын арттырып, шығынды азайтуы, өндірістік қуаттарын кеңейтуі үшін капиталды тиімді салу керек. Сол себепті инвестициялық стратегияны мұқият әзірлеу және аталған мақ-сатқа жеткенге дейін оны жетілдіріп отыру керек.
Модульдің бірінші бөлімінде білім алушылар инвестиция ұғымын, ең ал-дымен негізгі капитал – капиталдық салымдарды оқиды. Сонымен қатар, капитал құратын инвестициялардың жіктелуі мен құрылымын және оларды қаржыландыру көздерін зерделейді.
Модульдің екінші бөлігінде инвестиция тиімділігіне өңірлік деңгейде және жеке кәсіпорын деңгейінде әсер ететін факторлар зерттеледі, инвестиция тиімділігін анықтау әдістемесі қарастырылады.
Модульдің қорытынды бөлімінде білім алушылар автоматтандыру жобала-рын экономикалық негіздеудің әдістемесін оқитын болады.
Оқыту нәтижелеріАталған модульді аяқтағанда білім алушылардың міндеттері:1. Кәсіпорынның инвестициялық саясатының мазмұнын білу2. Инвестиция тиімділігіне әсер ететін факторларды білу; оларды
қаржыландыру көздері3. Технологиялық үдерістерді автоматтандыру жобаларының техника-
лық-экономикалық негіздемесін дайындай білу.
Модуль мазмұны
1. Кәсіпорынның инвестициялық саясатының мазмұнын білуИнвестициялар –белгілі бір экономикалық жобаларды болашақта табыс
алу есебімен жүзеге асыру. Инвестицияларды портфельдік және нақты инве-стиция түрлеріне бөледі.
Портфельдік (қаржы) инвестициялар – акцияларға, облигацияларға, басқа да бағалы қағаздарға салымдар. Нақты инвестициялар капиталдық салымдар деп аталады. Бұл жағдайда инвестор кәсіпорын қаражат салу арқылы өзінің өн-дірістік капиталын – қызметіне қажеті негізгі өндірістік қорларын арттырады.
Капитал салымдары бірнеше белгілері бойынша жіктеледі:а) негізгі қорлардың өндіріс түрі бойынша:- жаңа құрылыс;- жабдықтарды жаңарту;- күрделі жөндеуб) қаржыландыру көздері бойынша – орталықтандырылған және орта-
лықтандырылмағанв) пайдалану бағыты бойынша – өндірістік және өндірістік емес
75
г) инвестициялау кезеңі бойынша – ұзақ мерзімді және қысқа мерзімдіКапиталдық салымдарды пайдалану тиімділігіне олардың технологиялық
құрылымы біршама ықпал етеді. Капиталдық салымдардың технологиялық құрылымы – қандай да бір объектіні құрылымдау шығындарының құрамы және сметалық бағадағы үлесі. Осы құрылымды жетілдіру машиналар мен жабдықтар-дың үлесін арттыруға және оңтайлы деңгейге қол жеткізуге мүмкіндік береді.
Кәсіпорынның инвестициялық саясаты портфельдік және нақты инвести-циялардан минималды инвестиция тәуекелі жағдайында максимум салым алуға жоспарлануы керек.
2. Инвестиция тиімділігіне ықпал ететін факторларды білу; оларды қаржыландыру көздері
Инвестициялау үдерісі – бұл көптеген факторлар әсер ететін күрделі көп қырлы процесс. Осындай факторларды, олардың инвестиция тиімділігіне әсер ету механизмін білу, кәсіпорынның инвестициялық саясатын қалыпта-стыруға негіз болады.
Инвестиция тиімділігіне әсер ететін факторларға кәсіпорын деңгейінде ке-лесілер факторлар жатқызылады:
- кәсіпорын жүргізетін экономикалық және әлеуметтік саясаттың тиімділігі;- шығаратын өнімнің сапасы мен бәсекеге қабілеттілігі;- негізгі өндірістік қорларды пайдалану деңгейі;- жүзеге асырылатын инвестициялық жобалардың сапасы мен тиімділігі
және басқа да факторлар.Әсер ету бағытына тәуелді барлық факторларды келесі топтарға біріктіруге
болады:- инвестиция тиімділігіне оң әсер ететін оңтайлы (инфляция деңгейін
төмендету, ҚР Ұлттық банкінің қайта қаржыландыру мөлшерлемесі және т.б.)- инвестиция тиімділігіне теріс әсер ететін қолайсыз (экономикалық дағда-
рыстың күшейтуинфляция деңгейін арттыру және т.б.)Елдегі инвестициялық қызметтің ұзақ мерзімді сипаттағы заңнамалық ак-
тілер негізінде реттелуі аса маңызды. Қаржыландыру көздерін іздестіру үнемі инвестициялық қызметтің маңыз-
ды мәселелерінің бірі болған. Капитал салымдары қаржыландырылады:- меншік қаржы ресурстары есебінен (пайда, амортизациялық аударым);- несие қаржы құралдары/қарыздық қаржы қаражаттары (банк кредиттері,
облигациялық несие және т.б.);- инвестордың тартылған қаражат құралдары (акция, пай сату және т.б.)Инвестциялық жобаларды қаржыландыруды мемлекет мақсатты бағдарлама-
лар арқылы жүзеге асыра алады, мысалы, озық жоғары технологиялық жобалар.
3. Техникалық процесстерді автоматтандыру жобаларының техни-ка-экономикалық негіздемесін орындай алу
Инвестициялық жобаны іске асыруға кірісер алдында оның экономикалық негідемесін жасау керек. Ол инвестицияланған жобаны іске асырудың пайда-сы немесе жөнсіз екендігі жайлы есеп беруі тиіс. Сонымен қоса инвестици-ялық тәуекелді төмендететін ең сенімді және сынақталған әдістемелік тәсіл-
76
демелер қолданылуы қажет. Инвестицияның экономикалық негіздемесі үшін, ҚР ұлттық экономика
Министрлігі, ҚР құрылыс ісі және тұрғын үй-коммуналды шаруашылығы Министрлігі бекіткен «Инвестициялық жобалардың тиімділігін бағалау бой-ынша әдістемелік нұсқаулық» ресми құжатымен қолдану керек. Бұл нұсқау-лықтардың негізінде әлемдік тәжірибеде сынақтан өткен әдістемелік тәсілде-мелер жатқанын атап өткен жөн. Бұл олардың әділдігінің дәлелі.
Аталған әдістемеде келесі көрсеткіштер қолданылады: 1) Таза дисконтталған табыс (ТДТ) – NPV 2) Табыс индексі (ТИ) – PI3) Табыстың ішкі нормасы (ТІН) – IRR4) Өтелу мерзімі (Төт) – PP Таза дисконтталған табыстың көлемі:
мұнда:Rt – есептеудің t қадамында жететін нәтижелері (барлық қаржы
құйылымдары);Зt – тура сол қадамда жүзеге асатын шығындар (күрделі қаржы жұмсалымын
есепке алмай барлық қаржы ағымдары);Т – есептеу шегі (ай, тоқсан, жыл);Е – дисконт мөлшерлемесі;К – жаңа техника мен технологияларды енгізуге қажетті капитал салымдары
Rt - Зt = Пч t+Аt ,мұнда: Пч t – таза табыс; Аt - өтемпұл жарнасы. Ереже :Егер - болса, жоба тиімді болып саналады.Егер – болса, жоба тиімсіз болып саналады.,Егер – болса, жоба табысты да, шығынды да болсып саналмайды,
оны іске асыру жайлы шешімді инвестор қабылдайды.
Табыс индексі:
PI =
Ереже: PI – болса, жоба тиімді, Егер PI < – болса, жоба тиімсіз, Егер PI – болса, жобаны іске асыру жайлы шешімді инвестор қабылдайды. Дисконттандыру – экономикалық және қаржы талдамасында қолданылатын
бір қаржы шамасымен және болашақ құнын өлшеуге арналған арнайы техника.
77
Оқыту нәтижелері және бағалау критерийлері
Осы модульді табысты аяқтаған-нан кейінгі білім алушының оқы-ту нәтижелері
Бағалау критерийіБілім алушы міндеттері
ОН1 Кәсіпорынның инвестициялық саясат бағыттарын және мазмұнын біледі
1.1 Инвестиция және кәсіпорынның инвестициялық саясаты ұғымын түсіндіру 1.2Кәсіпорынның инвестициялық құрылымының тиімділігін талдау 1.3Автоматтандыру қаржыларын монтаждауға смета құрастыра алу
ОН2 Инвестиция тиімділігіне әсер ететін факторларды, оларды қаржы-ландыру көздерін біледі
2.1 Факторлардың жағымды және жағымсыз әсерін, олардың мазмұ-нын түсіндіру 2.2 Инвестиция саласындағы мемле-кеттік саясаттың мазмұнын білу 2.3Кәсіпорындардың инвестициялау қызметтерін реттейтін заңнамалық базаны білу
ОН3Техникалық процесстерді ав-томаттандыру жобаларының техни-ка-экономикалық негіздемесін орын-дай алады
3.1Жобалардың экономикалық негіз-демесінің әдістемелік мазмұнын білу3.2Әдістеменің негізгі көрсет-кіштерін білу және оларды есептей алу 3.3 Жобалардың тиімділігін бағалай алу3.4 Дисконттандыру тәсілін қолдана алу
КМ.11 «Процесстер мен жүйелерді модельдеу»
Мақсаты және міндетіАталған модульді оқудың мақсаты - басқару жүйесінің модельдерін және
оның элементтерін құрастыру мен пайдалану кезеңіндегі құрастыру мен қол-дану аясында білім алушыларды дайындауды қамтамасыз ету болып табылады.
Модульге кіріспеАталған модуль білім алушыларға кері байланысы бар ағымдық басқару
жүйелерін талдау, синтездеудің кез келген кезеңіндегі әмбебап құралы ретінде, сонымен бірге техникалық процесстерді модельдеуді басқару объектісі ретін-де реттеуші жүйені модельдеудің заманауи әдістемесі жайлы түсінік береді. Автоматтандырылған реттеу жүйесін параметрлік синтездеу ұғымы беріледі. Танымал өнеркәсіптік реттегіштер тізімінен басқару құрылғысы құрылымын таңдау және баптауларын анықтау міндеті.
Басқару жүйесінің құрамды бөлшегі – синтез және анализ кезінде рәсімде-
78
уді қажет ететін реттеу объектісі болып табылады. Модульде реттеу жүйесін математикалық сипаттаудың бөлшегі саналатын
аналитикалық, эксперименталды және құрамдастырылған реттеу нысанын математикалық сипаттау әдістері қарастырылады.
Модульде тұрақты өлшемдері бар сызықтық дифференциялды теңдеулерді сипаттайтын жүйелер қарастырылады. Бұл теңдеулер Лапластың түрлендіру көмегімен шешуге болады. Мұндай жүйелер беру функциясы арқылы сипат-тауға болады және бұл сипаттамадан жүйенің кіру мен шығу арасындағы бар-лық тәуелділіктер шығады.
Модуль технологиялық параметрлердің реттеу контурларын тәжірибелік процесінде құрастырумен айналысатын білім алушыларға келеді. Инженер үшін автоматтандыру саласында теріс кері байланысы бар реттеудің тұйық контуры үлкен қызығушылық тудырады. Себебі реттеудің төменгі деңгей кон-турының көпшілігі осы қағида бойынша құрылады. Сондықтан теріс кері байланысы бар реттеудің бірконтурлы жүйесін реттеу процессін модельдеу, реттеудің сапасын көрсететін бағаларды анықтау мақсатында тұйық жүйенің сипаттамасын модельдеу, құрастырылып отырған жүйенің тұрақтылығын зерттеу мақсатында реттеу жүйесінің қосымша функцияларын алу өзекті болып саналады. Сызықтық стационар жүйелердің тұрақтылығын анықтау анализінің ең дұрыс әдісі болып оларды модельдеу болып табылады. Әуелі жүйенің ұқсас немесе сандық моделі құрастырылады, кейін сыртқы типтік әсерлердің немесе алғашқы нөлдік емес көрсеткіш қою жағдайында шығатын ауыспалыны бақылау жүзеге асырылады. Осы кезде жүйенің тұрақтылығы немесе тұрақсыздығы айқындалады.
Басқару жүйесін модельдеуге көбінесе оны инженерлік жобалау кезін-де жүгінуге тура келеді. Егер жүйенің ауыспалы параметрлері болса немесе айтарлықтай сызықсыздықтары болса, модельдеу жүйенің ерекшеліктерін анықтаудың жалғыз амалы болуы мүмкін. Сызықсыз және/немесе стационар емес жүйелерді талдаудың қандайда бір әдістері жоқ. Сондықтан олардың си-паттамасын анықтау үшін табиғи сынақтардың орнына оларды модельдеудің көмегіне жүгінеді.
Модульді зерттеу барысында білім алушылар реттеудің сапасын көрсететін бағаларды анықтау және тұрақтылықты зерттеу үшін реттеу жүйесін ком-пьютерлік модельдеу дағдыларын үйренеді. Жүйені талдау және синтездеу-дің әдістерін көрсету үшін MATLAB-тың кіріктірілген орта құрамына кіретін компьютерлік модельдеудің SIMULINK бағдарламасының, VisSim – сапаны, тұрақтылықтықты, синтезді, түзетуді, оңтайландыру, желілендіру, модель контурында нысандардың қалуын бағлалау құралдары бар жүйелер модель-дерінің қозғалысын салу (симуляциялау) үшін бағдарламалық жабдықтама көмегін ұсынылады. Әр түрлі алу амалдарын, түрлендірулерді, дифферен-циалды теңдеулерді шешу, функция және графиктер құру сияқты тағы басқа амалдарды да осы бағдарламалар арқылы орындау ұсынылады.
Сонымен қатар Mathcad – маңызды инженерлік есептеулерді орындау, тал-дауға және олармен алмасуға мүмкіндік беретін инженерлік математикалық бағдарламасы да бар. Білім алушылар бұл бағдарламаларға өз ақпараттарын енгізе алады, ол өз кезегінде басқару жүйесін құрастырудағы есептеулерді жеңілдетеді.
79
Модульден ең жоғары пайда алу үшін, білім алушы «Автоматты жүйелерін есептеу» модулін оқу арқылы үйренетін сызықтық жүйенің анализін және синтезін жасау дағдыларын білу керек.
Аталған модуль шынайы физикалық жүйелер мен олардың математикалық модельдері арасындағы айырмашылық пен оларды айыра алуды үйренеді. Бұны түсіну үшін практикалық тәжірибенің болуы керек болғанмен, білім алушы бұл айырмашылықтың барын іштей сезіну керек.
Аталған модуль білім алушыға модельдеудің түрлі әдістерін, олардың нақты мүмкіндіктерін, қолданылу саласын, артықшылығы мен кемшіліктерін талдау арқылы қолдануға мүмкін береді. Модуль басқару жүйелерін жобалау-мен айналысып жүрген білім алушыларға келеді және инженерлік іс-тәжірибе кезінде пайда болған практикалық дағдыларға сүйеніп жасалады.
Оқыту нәтижелеріАталған модульді аяқтағанда білім алушылардың міндеттері:1. Реттеу объектісінің математикалық сипаттамасын алу әдістерін білу. 2. Кері байланысы бар сызықтық басқару жүйесінің анализі мен синтезін,
басқару жүйесінің параметрлік синтез әдістерін түсіну. 3.Реттеу процессі сапасын және автоматты реттеудің сызықтық жүйесінің
тұрақтылығы бағалау әдістерін білу. 4.Процесстерді және жүйелерді есептеу мен зерттеу үшін компьютерлік
модельдеу бағдарламасын білу. 5.Реттеу жүйесін құрастыруда компьютерлік модельдеу әдістерін практика-
да қолдану.
Модуль мазмұны
1. Реттеу нысандарының математикалық сипаттамасын алу әдістерін білу Реттеу нысаны түсінігі. Нысан құрылымын, оның тұрақты статикалық және
динамикалық сипаттамасын анықтау. Модельдеудің математикалық аппара-ты. Нысанды сипаттайтын дифферанциалды теңдеудің ретін анықтау. Ны-санға әсер ететін кірме дабылдар, қобалжуларды, олардың тұрақты қалыптық сипаттамасын, қосымша нүктесін, ең жоғарғы ауытқу шегін бағалау. Динами-калық кешігулер түсінігі.
Реттеу нысандарының математикалық сипаттамасын алудың талдамалы әдістері. Зерттелетін нысанда болатын физика-химиялық және энергетикалық процесстерді сипаттайтын теңдеулер. Материалдық баланс теңдеуі. Реттеу нысандарының дифференциалды теңдеулермен сипаттау.
Реттеу нысандарының математикалық сипаттамасын алуда шынайы экспе-рименттердің сериясын өткізумен өтетін эксперименттік әдістері. Екпін қи-сығы түсінігі, реттеу нысанының қисық екпінін алу, нысанның қисық екпіні арқылы қозғалыстық ерекшелігін анықтау. Орманс әдісі, динамикалық сипат-таманы анықтайтын жиілік әдісі, реттеу нысанының параметрлерін ең аз ква-драттар әдісі арқылы анықтау.
Реттеу нысандарының математикалық сипаттамасын алудың кіріктіріл-ген әдістері. Нысанның талдамалы жолмен алынған құрылымын шынайы сынақтар барысында оның параметрлерін анықтауға қолдану.
80
2. Кері байланысы бар сызықтық басқару жүйесінің анализі мен син-тезін, басқару жүйесінің параметрлік синтез әдістерін түсіну
Дифференциалды теңдеулер, желілендіру, жіберу функциялар көмегімен автоматты реттеу жүйелерін математикалық сипаттау. Басқару жүйелерін тал-дау есептері, оның сипаттамаларын анықтау және тұйық күйіндегі әрекеті.
Басқару жүйесі синтезінің міндеттері, қалаған сипаттамаларды немесе жүйе әрекетін енгізу, оның сапасының талаптарын қанағаттандыру үшін тұй-ық жүйенің құрамын анықтау.
Кіруі оның шығуының функциясы және керісінше болып табылатын тұй-ық жүйені анықтау. Танымал өндірістік реттегіштер жинағынан басқару құрылғысының құрылымын таңдау және оның баптау параметрлерін анықтау.
Типтік өндірістіктік реттегіштердің баптау параметрлерін анықтау әді-стері: логарифмикалық амплитудалы-жиіліктік сипаттама (ЛАЖС), кеңей-тілген амплитудалы -жиіліктік сипаттама (КАЖС), шамаланған есептеу әді-стері. Типтік реттегіштерді баптаудың эксперименталды әдістері: сөнбейтін тербеліс әдісі және сөнетін тербеліс әдісі.
3. Реттеу процесі сапасын және автоматты реттеудің сызықтық жүй-есінің тұрақтылығы бағалау әдістерін білу
Автоматты реттеудің тұйық жүйесінің өтпелі процесінің сапа көрсеткіші. Жүйеге типтік әсер еткенде өтпелі процесстер: бір сатылы функциясы, им-пульсті функция, үйлесімді функция.
Автоматты реттеу жүйесіне бір сатылы әсер еткендегі сапасын бағалау. Автоматты реттеудің тұйық жүйесінің өтпелі сипаттамасы. Реттеу сапасы-
ның тура бағасы: (реттеу уақыты, қайта реттеу, тербеліс жиілігі, жиілік саны, алғашқы ең жоғарғы нүктеге жету уақыты, өтпелі процесстің өсу уақыты, өшу декременті және басқа). Автоматты реттеу жүйесіне үйлесімді дабыл әсер ет-кендегі сапасын бағалау.
Амплитудалы-жиіліктік сипаттама, фаза-жиіліктік сипаттама, Амплитуда-лы-жиіліктік -фазалық сипаттама, логарифмдік сипаттама. Реттеу сапасының жанама көрсеткіштері: тербеліс көрсеткіші, жаңғырық жиілігі, өткізу сызығы, ауытқу шегі және фаза бойынша қор.
Автоматты реттеу жүйесінің тұрақтылығын зерттеу.
4. Процесстерді және жүйелерді есептеу мен зерттеу үшін компьютер-лік модельдеу бағдарламасын білу
Mathcad автоматты жобалау жүйесі класынан компьютерлі алгебра жүйесі. Математикалық модельдеу нәтижелерін белгілеу, көрсету және интерфейс.
Mathcad оқытуда, есептеулерде және инженерлік есептеуде қолдану. MATLAB техникалық есептеулердің автоматтандыру міндеттерін шешу үшін қолданбалы бағдарламалар жинағы. Ғылыми және инженерлік есептеу үшін арнайы математикалық функциялардың жиынтығы. MATLAB интерфейсі және командалық тіл. Мәліметтерді жүктеуді автоматтандыру. Мәліметтерді талдау және машиналы оқыту міндеттерін шешу.
Алгоритмдерді құрастыру. Simulink имитациялық модельдеудің графика-лық ортасы. Бағытты бағандар түріндегі блок-диаграммалар көмегімен жүй-енің динамикалық моделін құрау. Электр күшті, механикалық және гидрав-
81
ликалық жүйелерді модельдеу үшін блоктар кітапханасы.Басқару жүйелерін құрастыруда модельді-бағыттық тәсілдемені қолдану.
VisSim бағдарламалаудың визуалды тілі. VisSim функцияналды бағдарла-масының қағидалары жайлы түсінік. VisSim ортасында модельдерді құру қағидалары. VisSim графикалық блоктарын қолдану. Модельді басқару қағи-далары және модельдеудің нәтижесін алу. Динамикалық жүйелерді модель-деу мен VisSim-да жобалау.
5. Реттеу жүйесін құрастыруда компьютерлік модельдеу әдістерін прак-тикада қолдану
Реттеу нысандарының компьютерлі модельдеу әдісінің бірін қолдану: элек-трлі сымдарды, сызықтық және айналмалы ауыстыруда механикалық жүйені, электрлі-механикалық жүйелерді, датчиктерді, т.б.
Типтік әсерді кіруге келтіргенде реттеу нысандарының өтпелі процесстерді визуалдандыру үшін компьютерлі модельдеу әдісінің қолдану. Сызықтық рет-теу жүйелерін компьютерлі модельдеу әдісінің бірін қолдану. Автоматты рет-теу процессінің тура сапа көрсеткіштерін бағалау үшін компьютерлі модель-деу әдісінің бірін қолдану.
Автоматты реттеу жүйесінің тұрақтылығын бағалау үшін компьютерлі мо-дельдеу әдісінің бірін қолдану.
Оқыту нәтижелері және бағалау критерийлері
Осы модульді табысты аяқтаған-нан кейінгі білім алушының оқыту нәтижелері
Бағалау критерийіБілім алушы міндеттері
ОН1 Реттеу нысандарының матема-тикалық сипаттамасын табу әдістерін білу.
1.1 Практикалық есептеулерді шешу үшін реттеу объектілерінің модельдеу әдістерін таңдау.
1.2Модельдеудің математикалық аппаратын қолдану.
1.3 Дифференциалды теңдеулер көмегімен реттеу объектілерінің аналитикалық моделін құрастыру.
1.4Нысандардың математикалық сипаттамасын алудың эксперимент-тік әдістерін қолдану.
1.5 Реттеу нысандарын екпін қи-сығын алу және оны қажетті ретте дифференциалды теңдеумен ап-проксимациялау.
82
ОН2 Кері байланысы бар сызықтық басқару жүйелері анализі және син-тезін, басқару жүйелерінің параметр-лік синтезі әдістерін түсіну.
2.1 Басқару жүйесінің анализі мен синтезінің мағынасын, міндеттерін түсіндіру.2.2 Дифференциалды теңдеулер мен қосымша/беріліс функциялар көмегімен автоматты реттеу жүй-есінің математикалық сипаттама-сын құрастыра алу. 2.3 П, И, ПИ, ПИД типтік өн-дірістік реттегіштерді қолдану арқылы автоматты реттегіш жүйені модельдеу. 2.4 П, И, ПИ, ПИД типтік өндіріс реттегіштер баптауларын есептеу-дің талдамалы және сынамалы әді-стерді қолдану/типтік реттегіштерді баптауды есептеудің аналитикалық және эксперименттік әдістерін қол-дану
ОН3 Автоматты реттеудің сызықтық жүйесінің реттеу және тұрақтылығы процессінің сапасын бағалау әді-стерін білу.
3.1 Кері байланысы бар автоматты реттеудің өтпелі процесс мәнін, оны реттеудің сапасын бағалауды анықтау үшін алу тәсілдерін түсін-діру. 3.2 Кері байланысы бар автоматты реттеу жүйесінің өтпелі сипаттама-сы бойынша реттеу сапасын баға-лау. 3.3Автоматты реттеу жүйесінің ам-плитудалық-жиіліктік, фаза-жиілік-тік, амплитудалық -фазалық, лога-рифмдік сипаттамасын алу. 3.4 Жүйені тұрақтылыққа зерттеу.
ОН4 Процесстерді және жүйелерді есептеу мен зерттеу үшін компьютер-лік модельдеудің бағдарламаларын білу.
4.1Процесстер мен жүйелерді ком-пьютерлік модельдеуді түсіндіру. 4.2 Автоматты реттеу жүйесін құра-стыруда практикалық есептерді шешу үшін компьютерлік модель-деу бағдарламасын таңдау. 4.3 Процесстер мен жүйелерді мо-дельдеу үшін компьютерлік бағдар-ламаларды қолдану дағдыларына ие болу.
83
ОН5 Реттеу жүйесін құрастыруда компьютерлік модельдеудің әдістерін тәжірибеде қолдану.
5.1Математикалық модельдер мен модельдеудің нәтижесін бағалауда есептеу техникасын қолдану. 5.2Компьютерлік модельдеу бағдар-ламаларында автоматты реттеудің тұйық жүйесінде блоктық құрылым құрау. 5.3Басқару объектісінде және ком-пьютерлік модельдеу әдісімен реттеу жүйелерінде өтпелі процес-стерді визуалдау. 5.4 Тұйық жүйенің модельдерін реттеу сапасын зерттеу. 5.5 Реттеудің тұйық жүйесі мо-делінің тұрақтылығын зерттеу. 5.6 Автоматты реттеу жүйесінің моделін реттеу және тұрақтылығын арттыру тәсілдерін табу.
84
7 О
қу ж
оспа
рыТе
хник
алы
қ, к
әсіб
и ж
әне
орта
біл
імне
н ке
йінг
і біл
ім
7.1
Оқу
жос
пары
Мам
анды
қ: 1
3020
00 –
Авт
омат
танд
ыру
жән
е ба
сқар
у (М
етал
лург
ия ж
әне
энер
гети
када
ғы т
ехно
логи
ялы
қ пр
оцес
-ст
ерді
авт
омат
танд
ыру
жән
е ба
сқар
у)
Білі
ктіл
ік: Б
ақы
лау-
өлш
еу а
спап
тары
мен
авт
омат
ика
бойы
нша
слес
арі
Эл
ектр
меха
ник
Те
хнол
огия
лық
проц
есте
рді а
втом
атта
нды
ру б
ойы
нша
кіш
і инж
енер
О
қыту
фор
масы
: күн
дізг
іБі
лікт
ілік
бой
ынш
а:Ба
қыла
у-өл
шеу
асп
апта
ры м
ен а
втом
атик
а бо
йынш
а сл
есар
і - 2
жы
л 10
ай
Орт
а бу
ын
мама
ны –
«Эле
ктрм
ехан
ик»-
3 ж
ыл
10 а
й «Т
ехно
логи
ялы
қ пр
оцес
терд
і авт
омат
танд
ыру
бой
ынш
а к
іші и
нжен
ер»
оқы
туд
ың
жал
ғасы
тағ
ы +
10 а
й Н
егіз
гі о
рта
білі
м ба
засы
нда
Барл
ық
білі
ктіл
ік д
еңге
йлер
ін а
лу ү
шін
жал
пы о
қыту
мер
зімі
- 4
жы
л 10
ай
Инд
екс
Мод
ульд
ер, т
әжір
ибел
ер а
тауы
Бақы
лау
фор
мас
ыО
қу у
ақы
ты к
өлем
і (са
ғат/
кред
итте
р)
Сем
естр
бо
йынш
а бө
лу
емтихан
сынақ
курстық жоба/жұмыс
бар-
лығы
Оны
ң іш
інде
теор
и-лы
қ бі
лім
зерт
хна-
лық
жән
е тә
жір
белі
к са
-ба
қтар
Өнд
іріс
тік
оқы
-ту
жән
е кә
сіпт
ік
тәж
ірбе
12
34
56
78
910
ЖБМ
.00
Жал
пы б
ілім
бер
у м
одул
ьдер
і+
+14
48Ж
ГМ.0
0Ж
алпы
гум
анит
арлы
қ м
одул
ьдер
+
+38
01-
7БЖ
М.0
0Ба
залы
қ ж
алпы
кәс
іпті
к мо
дуль
дер
767
3,4
85
БЖМ
.01
Элек
трте
хник
алы
қ ма
тери
алда
рды
, құ
ралд
арды
жән
е ж
абды
қтар
ды
таңд
ау ж
әне
пайд
алан
у
+30
614
892
663,
4
БЖМ
.02
Авт
омат
танд
ыру
дың
типт
ік с
ұлба
-ла
рын
оқу
жән
е құ
ру+
246
138
7236
3,4
БЖМ
.03
Қау
іпсі
здік
тех
ника
сы м
ен е
ңбек
ті
қорғ
ау е
реж
елер
ін с
ақта
у+
170
908
723,
4
БЖМ
04
Кәс
іпке
рлік
қы
змет
тің
экон
омик
а-лы
қ не
гізд
ері
+45
3510
4
КМ
.00
Кәс
іпті
к м
одул
ьдер
2662
Білі
ктіл
ік «
Бақы
лау-
өлш
еу а
спап
-т
ары
мен
авт
омат
ика
бойы
нша
слес
арі»
КМ
.01
Бақы
лау-
өлш
еу а
спап
тары
н мо
н-та
жда
у +
348
164
7610
84,
5
КМ
.02
Пай
дала
ну ж
әне
техн
икал
ық
қызм
ет
көрс
ету
+22
086
3698
4,5,
6
КМ
.03
Бақы
лау-
өлш
еу а
спап
тары
н ж
өнде
у+
174
4036
984,
5,6
Білі
ктіл
ік «
Элек
трм
ехан
ик»
КМ
.04
Бақы
лау
жән
е ав
тома
ттан
дыру
жүй
-ел
ерін
жоб
алау
++
508
292
108
108
5,6,
7
КМ
.05
Бақы
лау
жән
е ав
тома
ттан
дыру
жүй
-ел
ерін
бап
тау
++
326
156
2414
66,
7
КМ
.06
Авт
омат
ты ж
үйен
і есе
птеу
+20
011
040
506,
7К
М.0
7Ж
ұмы
сты
жос
парл
ау ж
әне
ұйы
мда-
сты
ру, н
әтиж
елер
ді б
ағал
ау+
+15
050
2080
7,9
86
Білі
ктіл
ік «
Техн
олог
иялы
қ п
роце
с-ст
ерді
авт
омат
тан
дыру
бой
ынш
а кі
ші
инж
енер
»К
М.0
8А
втом
атта
нды
рылғ
ан б
асқа
руды
ң ми
кроп
роце
ссор
лық
жүй
елер
ін ж
о-ба
лау
+23
680
4810
89
КМ
.09
ТП Б
АЖ
мик
ропр
оцес
сорл
ық
құры
лғы
лары
н ба
ғдар
лама
лау
+
298
9048
609
КМ
.10
Авт
омат
танд
ыру
жоб
алар
ын
енгі
зу-
дің
экон
омик
алы
қ ти
імді
лігі
н ес
еп-
теу
+11
650
3036
9
КМ
.11
Про
цесс
тер
мен
жүй
елер
ді м
одел
ьдеу
+18
690
4848
9ББ
Ұ.0
0Бі
лім
бер
у ұй
ым
ы а
нықт
айты
н м
одул
ьдер
**
671
3-9
Өо
и К
ТМ
00Ө
ндір
істі
к оқ
у ж
әне
кәсі
птік
тә
жір
ибе
мод
улі
828
8,9,
10
ДТ
04Д
ипло
м ж
азу
тәж
іриб
есі
+21
68
ДЖ
Дип
ломд
ық
жоб
а21
68
ИТ
05И
нжен
ерлі
к тә
жір
ибе
+21
69
ИЖ
Инж
енер
лік
жоб
алау
180
10А
АА
ралы
қ ат
тест
ация
288
ҚА
00
Қор
ыты
нды
атт
еста
ция
156
ҚА
01
Білі
м бе
ру ұ
йымы
нда
қоры
тынд
ы
атте
стац
ия
132
АА
02
(КД
ДББ
Б)К
әсіб
и да
йынд
ық
деңг
ейін
бағ
алау
ж
әне
білі
ктіл
ік б
еру
246,
8
Барл
ығы
мін
детт
і оқы
ту72
00
87
КК
онсу
льта
ция
О
қу ж
ылы
нды
100
сағ
атта
н ар
тық
емес
ФФ
акул
ьтат
ивті
саб
ақта
рА
птас
ына
4 с
ағат
тан
арты
қ ем
есБа
рлы
қ оқ
у уа
қыты
сағ
аты
8
100
Еск
ерт
улер
: 1)
* т
әжір
ибел
ік о
қыту
ға т
әжір
ибел
ік (з
ертх
анал
ық)
жұм
ыст
ар, к
урст
ық
жұм
ыст
ар (ж
обал
ар),
бақы
лау
жұм
ыст
ары
ж
әне
т.б. қ
аты
сты
2) К
әсіп
тік
жән
е те
хник
алы
қ бі
лім
беру
ұйы
мынд
а ж
ұмы
сты
қ оқ
у ж
оспа
рын
жас
ақта
у ке
зінд
е:−
цикл
дар
үшін
оқы
ту м
атер
иалы
н ме
ңгер
уге
оқы
туды
ң са
ғат
саны
н өз
герт
уі ж
әне
30%
дей
ін ә
рбәр
пән
дер
(мо-
дулд
ер)
бой
ынш
а,
50%
дей
ін
мінд
етті
оқы
туға
арн
алға
н өн
дірі
стік
оқы
ту ж
әне
кәсі
птік
тәж
іриб
есін
жал
пы с
ағат
са
нын
сақт
ау−
оқы
ту ү
рдіс
ін б
ақы
лау
жән
е ұй
ымн
ың
әдіс
тері
н, ф
орма
лары
н әр
түр
лі о
қыту
тех
ноло
гияс
ын
таңд
ау;
−Ж
ұмы
с бе
руш
ілер
дің
сұра
нысы
бой
ынш
а оқ
у ба
ғдар
лама
сыны
ң ма
змұн
ың
жал
пы гу
мани
тарл
ық
жән
е әл
еуме
т-ті
к эк
оном
икал
ық
моду
лдер
бой
ынш
а 3
0%, ж
әне
кәсі
птік
мод
улде
р, т
әжір
ибед
лік
оқы
ту ж
әне
кәсі
птік
тәж
іриб
ені 5
0 %
дей
ін ө
згер
ту; ж
ұмы
с бер
ушіл
ерді
ң сұ
раны
сы б
ойы
нша м
інде
тті о
қыту
дағы
жал
пы са
ғат с
аны
н/кр
едит
тері
н са
қтап
, қо
сымш
а мо
дулд
ерді
кәс
іпті
к мо
дулд
ерге
кір
гізу
−
Білі
м ал
ушы
лард
ың
ағы
мды
қ үл
гері
мін
бақы
лау
жән
е ара
лық
атте
стац
иясы
н өт
кізу
үш
ін тә
ртіб
ін ж
әне
мерз
імін
та
ңдау
;−
Курс
тар
бойы
нша
бөлі
нуі о
қыту
дың
техн
олог
иясы
на, м
аман
дықт
ың
спец
ифик
ация
сына
, айм
ақты
қ ер
екш
еліг
і-не
бай
ланы
сты
өзг
еруі
мүм
кін.
88
7.2
Оқу
жос
пары
Мам
анды
қ: 1
3020
00 –
Авт
омат
танд
ыру
жән
е ба
сқар
у (М
етал
лург
ия ж
әне
энер
гети
када
ғы т
ехно
логи
ялы
қ п
роце
с-ст
ерді
авт
омат
танд
ыру
жән
е ба
сқар
у)
Білі
ктіл
ік: Б
ақы
лау-
өлш
еу а
спап
тары
мен
авт
омат
ика
бойы
нша
слес
арі
Эл
ектр
меха
ник
Техн
олог
иялы
қ пр
оцес
терд
і авт
омат
танд
ыру
бой
ынш
а к
іші и
нжен
ер
Оқы
ту ф
орма
сы: к
үнді
згі
Білі
ктіл
ік б
ойы
нша:
Бақы
лау-
өлш
еу а
спап
тары
жән
е ав
тома
тика
бой
ынш
а сл
есар
ь -1
жы
л 10
ай
Орт
а бу
ын
мама
ны –
«Эле
ктрм
ехан
ик»-
2 ж
ыл
10 а
й «Т
ехно
логи
ялы
қ пр
оцес
терд
і авт
омат
танд
ыру
бой
ынш
а к
іші и
нжен
ер»
оқы
туд
ың
жал
ғасы
тағ
ы +
10 а
й Ж
алпы
орт
а бі
лім
база
сынд
а Ба
рлы
қ бі
лікт
ілік
дең
гейл
ерін
алу
үш
ін ж
алпы
оқы
ту м
ерзі
мі -
3 ж
ыл
10 а
й
Инд
екс
Мод
ульд
ер, т
әжір
ибел
ер а
тауы
Бақы
лау
фор
мас
ыО
қу у
ақы
ты к
өлем
і (са
ғат/
кред
итте
р)
Сем
естр
бо
йын-
ша
бөлу
емтихан
сынақ
курстық жоба/жұмыс
барл
ығы
Оны
ң іш
інде
Теор
иялы
қ бі
лім
Зерт
хна
лық
жән
е тә
жір
белі
к са
-ба
қтар
Өнд
іріс
тік
оқы
-ту
жән
е кә
сіпт
ік
тәж
ірбе
12
34
56
78
910
ЖБМ
.00
Жал
пы б
ілім
бер
у м
одул
ьдер
і+
+46
03-
6
89
БЖМ
.00
База
лық
жал
пы к
әсіп
тік
моду
ль-
дер
767
3-6
БЖМ
.01
Элек
трте
хник
алы
қ ма
тери
алда
р-ды
, құр
алда
рды
жән
е ж
абды
қтар
-ды
таң
дау
жән
е па
йдал
ану
+30
614
892
663,
4
БЖМ
.02
Авт
омат
танд
ыру
дың
типт
ік с
ұл-
бала
рын
оқу
жән
е құ
ру+
246
138
7236
3,4
БЖМ
.03
Қау
іпсі
здік
тех
ника
сы м
ен е
ңбек
ті
қорғ
ау е
реж
елер
ін с
ақта
у+
170
908
723,
4
БЖМ
.04
Кәс
іпке
рлік
қы
змет
тің
экон
омик
а-лы
қ не
гізд
ері
4535
104
КМ
.00
Кәс
іпті
к м
одул
ьдер
2662
4-9
Білі
ктіл
ік «
Бақы
лау-
өлш
еу а
с-па
птар
ы м
ен а
втом
атик
а бо
йын-
ша
слес
арі »
КМ
.01
Бақы
лау-
өлш
еу а
спап
тары
н мо
н-та
жда
у +
+34
816
476
108
4,5
КМ
.02
Пай
дала
ну ж
әне
техн
икал
ық
қыз-
мет
көрс
ету
+22
086
3698
4-6
КМ
.03
Бақы
лау-
өлш
еу ас
папт
арын
жөн
деу
+17
440
3698
4-6
Білі
ктіл
ік «
Элек
трм
ехан
ик»
КМ
.04
Бақы
лау
жән
е ав
тома
ттан
дыру
ж
үйел
ерін
жоб
алау
++
508
292
108
108
5-7
КМ
.05
Бақы
лау
жән
е ав
тома
ттан
дыру
ж
үйел
ерін
бап
тау
+32
615
624
146
6,7
КМ
.06
Авт
омат
ты ж
үйен
і есе
птеу
+14
050
4050
6,7
90
КМ
.07
Жұм
ыст
ы ж
оспа
рлау
жән
е ұй
-ы
мдас
тыру
, нәт
ижел
ерді
бағ
алау
++
150
5020
807,
9
Білі
ктіл
ік «
Техн
олог
иялы
қ пр
о-це
сст
ерді
авт
омат
тан
дыру
бой
-ы
нша
кіш
і ин
жен
ер»
КМ
.08
Авт
омат
танд
ырыл
ған
басқ
аруд
ың
микр
опро
цесс
орлы
қ ж
үйел
ерін
жо-
бала
у
+23
680
4810
89
КМ
.09
ТП Б
АЖ
мик
ропр
оцес
сорл
ық
құры
лғы
лары
н ба
ғдар
лама
лау
+
198
9048
609
КМ
.10
Авт
омат
танд
ыру
жоба
лары
н ен
-гіз
удің
экон
омик
алық
тиім
ділі
гін
есеп
теу
+11
650
3036
9
КМ
.11
Про
цесс
тер
мен
жүй
елер
ді м
о-де
льде
у+
186
9048
489
ББҰ
.00
Білі
м б
еру
ұйы
мы
аны
қтай
тын
мод
ульд
ер**
67
12-
9
ӨТ
ж
КТМ
00
Өнд
іріс
тік
оқу
жән
е кә
сіпт
ік
тәж
іриб
е м
одул
і 82
88-
10
ДТ
04Д
ипло
м ж
азу
тәж
іриб
есі
+21
68
ДЖ
Дип
ломд
ық
жоб
а21
68
ИТ
05И
нжен
ерлі
к тә
жір
ибе
+21
69
ИЖ
Инж
енер
лік
жоб
алау
180
10А
АА
ралы
қ ат
тест
ация
216
АА
00
Қор
ыты
нды
атт
еста
ция
156
ҚА
01
Білі
м бе
ру ұ
йымы
нда
қоры
тынд
ы
атте
стац
ия
132
91
АА
02
(КД
ДББ
Б)К
әсіб
и да
йынд
ық
деңг
ейін
бағ
а-ла
у ж
әне
білі
ктіл
ік б
еру
246,
8
Барл
ығы
мін
детт
і оқы
ту57
60К
Кон
суль
таци
я
Оқу
жы
лынд
ы 1
00 с
ағат
тан
арты
қ ем
есФ
Фак
ульт
атив
ті с
абақ
тар
Апт
асы
на 4
сағ
атта
н ар
тық
емес
Барл
ық
оқу
уақы
ты с
ағат
ы65
88
Еск
ерт
улер
: 1)
* т
әжір
ибел
ік о
қыту
ға т
әжір
ибел
ік (з
ертх
анал
ық)
жұм
ыст
ар, к
урст
ық
жұм
ыст
ар (ж
обал
ар),
бақы
лау
жұм
ыст
ары
ж
әне
т.б. қ
аты
сты
2) К
әсіп
тік
жән
е те
хник
алы
қ бі
лім
беру
ұйы
мынд
а ж
ұмы
сты
қ оқ
у ж
оспа
рын
жас
ақта
у ке
зінд
е:−
цикл
дар
үшін
оқы
ту м
атер
иалы
н ме
ңгер
уге
оқы
туды
ң са
ғат
саны
н өз
герт
уі ж
әне
30%
дей
ін ә
рбәр
пән
дер
(мо-
дулд
ер)
бой
ынш
а,
50%
дей
ін
мінд
етті
оқы
туға
арн
алға
н өн
дірі
стік
оқы
ту ж
әне
кәсі
птік
тәж
іриб
есін
жал
пы с
ағат
са
нын
сақт
ау−
оқы
ту ү
рдіс
ін б
ақы
лау
жән
е ұй
ымн
ың
әдіс
тері
н, ф
орма
лары
н әр
түр
лі о
қыту
тех
ноло
гияс
ын
таңд
ау;
−Ж
ұмы
с бе
руш
ілер
дің
сұра
нысы
бой
ынш
а оқ
у ба
ғдар
лама
сыны
ң ма
змұн
ың
жал
пы гу
мани
тарл
ық
жән
е әл
еуме
т-ті
к эк
оном
икал
ық
моду
лдер
бой
ынш
а 3
0%, ж
әне
кәсі
птік
мод
улде
р, т
әжір
ибед
лік
оқы
ту ж
әне
кәсі
птік
тәж
іриб
ені 5
0 %
дей
ін ө
згер
ту; ж
ұмы
с бер
ушіл
ерді
ң сұ
раны
сы б
ойы
нша м
інде
тті о
қыту
дағы
жал
пы са
ғат с
аны
н/кр
едит
тері
н са
қтап
, қо
сымш
а мо
дулд
ерді
кәс
іпті
к мо
дулд
ерге
кір
гізу
−
Білі
м ал
ушы
лард
ың
ағы
мды
қ үл
гері
мін
бақы
лау
жән
е ара
лық
атте
стац
иясы
н өт
кізу
үш
ін тә
ртіб
ін ж
әне
мерз
імін
та
ңдау
;−
Курс
тар
бойы
нша
бөлі
нуі о
қыту
дың
техн
олог
иясы
на, м
аман
дықт
ың
спец
ифик
ация
сына
, айм
ақты
қ ер
екш
еліг
і-не
бай
ланы
сты
өзг
еруі
мүм
кін.
92
8. Оқу үрдісінің жоспарына (оқу жоспарына) түсіндірме жазба
Оқу жоспары кәсіби дайындықтың құрылымдық мазмұнын білдіреді, мо-дульдер бойынша оқу уақыты көлемін, модульдерді оқу реттілігін қамтиды.
Оқу бағдарламасы және оқыту жоспары әр түрді модульдерден құралады. «Модуль» термині теориялық және тәжірибелік блоктарды үйлестіру арқылы «оқыту салаларының» үлгісін түсіндіреді. Осылайша қажетті модуль маман-дық бойынша дайындық шеңберінде қарастырылатын құзыреттілікті меңгеру мен дамытуға негізделеді.
«Автоматтандыру және басқару» мамандығы бойынша оқу жоспары келесі оқу циклдарына бөлінеді:
• Жалпы білім беру модульдері• Жалпы гуманитарлық модульдер (мысалы: кәсіби қазақ (орыс) тілі,
мемлекеттік тілде іс жүргізу, кәсіби шет тілі, дене шынықтыру)•Базалық жалпы кәсіптік модульдер теориялық сабақтар сағаттары,
зертханалық-тәжірибелік жұмыстар және өндірістік оқытудан құралады•Кәсіптік модульдерде де теориялық сабақтар сағаттары, зертхана-
лық-тәжірибелік жұмыстар және өндірістік оқыту болады. • Білім беру ұйымы анықтайтын модульдер (мысалы: гидравлика,
пневматика және жылу техникасы негіздері; энергетика негіздері; түсті металлургия пештері; икемді автоматтандырылған басқару жүйелері)
• Өндірістік оқыту және кәсіптік тәжірибе «Электрмеханик» біліктілігі бойынша диплом жазу тәжірибесі және дипломдық, инженерлік жобалардан құралады.
• Аралық аттестация• Қорытынды аттестация• Консультация• Факультативті сабақтар – әлеуметтік бағыттағы пәндер циклын оқу ұсы-
нылады.
Әзірленген оқу жоспары сағаттарды модульдер, бақылау формалары және аттестаттау бойынша білім алушылардың біліктілік деңгейлерін есептей оты-рып бөлуді қарастырады.
Әзірленген оқу жоспары өндірістік оқытуды кәсіптік модульдермен үй-лестіруді қарастырады, яғни өндірістік оқу кәсіптік модульдер бойынша жік-теледі.
Оқу уақытының көлемі жұмыс беруші талаптарын ескере отырып өзгертілуі мүмкін.
Өндірістік оқыту мен кәсіптік тәжірибені ұйымдастыру келесі тармақтар-дан құралады:
- оқыту және дағдыларды қалыптастыру бойынша өндірістік жұмыс (зерт-хана мен шеберханада өндірістік оқыту);
- оқыту және дағдыларды дамыту бойынша өндірістік жұмыс (оқу зертха-налары мен шеберханаларды өндірістік оқыту, кәсіптік тәжірибе дәне өндірі-стегі білім беру);
- кәсіптік тәжірибе (технологиялық, диплом жазу).Әрбір тәжірибе түрінің ұзақтығы маман біліктілігі бейіні талаптарына сәй-
93
кес анықталады.Өндірістік оқыту оқу шеберханаларында білікті және тәжірибелі нұсқа-
ушылардың басшылығымен жүргізіледі. Студенттер өзара байланысты жұ-мыстардың белгілі мөлшерін тәжірибе барысында меңгеруі тиіс.
Кәсіптік тәжірибе сәйкес ұйымдарда, жұмыс орындарында жүргізіледі, ол білімді шоғырландыруға бағытталады. «Бақылау-өлшеу аспаптары және автоматика бойынша слесарі» біліктілігі үшін бұл тәжірибені үшінші оқу жылының екінші семестрінде өткізу ұсынылады, ол негізінен жұмысқа рұқ-сат берілген және талаптары анықталған орында өтуі керек. Оқу бағдарлама-сына сәйкес студенттерді қадағалау және нұсқау беру үшін жауапты «тәжіри-белі қызметкердің» болуы қажет. Жұмыс беруші компаниялар мамандарды кәсіптік тәжірибеге қабылдаудың талаптарын негізгі пәндер бойынша орта ұпай санын ескере отырып дайындайды.
Жоғары деңгейге ауысу критерийі аттестаттауды тапсыру болып табылады (аралық және қорытынды).
Аралық аттесттау оқу жылының соңында өткізіледі. Аралық емтихандар саны біліктілік деңгейіне тәуелді болады. Аралық аттестаттауды екі кезеңде өткізу ұсынылады. Бірінші бөлісі сәйкес оқу жылындағы модульдер мазмұнын көрсетеді. Екінші бөлімі сәйкес дайындық деңгейімен байланысты тапсырма-ларды анықтайды (3,4 немесе 5 деңгейлер).
Аралық емтиханның сәйкес мазмұны модульдер мазмұнымен анықталады және оларды студент аталған оқу жылында оқыған болуы керек. Бұдан басқа тапсырмалар мен есептер кәсіби дайындықтың сәйкес деңгейін көрсетуі ке-рек (3,4 немесе 5 деңгей).
Модулдік оқу бағдарламалары бойынша аралық аттестаттау және жұмыс-шы мамандығын алу үшін біліктілік емтиханын тапсыру, оның ішінде кәсіби дайындық деңгейін бағалау және біліктілікті беру қорытындылары бойынша білім алушыларға кәсіби біліктіліктің қол жеткізген деңгейі (разряд, класс, санат) беріледі.
Қорытынды аттесттау. Техникалық және кәсіптік білім беру ұйымдары-ның студенттерін қорытынды аттесттауя қамтиды:− Білім беру ұйымдарындағы білім алушылар аттестациясы;− Кәсіби дайындықты бағалау және біліктілік беру (белгіленген және
жоғары біліктілік деңгейлері үшін).Білім беру ұйымдарындағы студенттердің қорытынды аттестациясы білім
беру бағдарламасын меңгеру деңгейін анықтау мақсатында оқу курсы қоры-тындысы бойынша жүргізіледі.
Білім беру ұйымдарына білім беру бағдарламасы аяқталғаннан кейін қо-рытынды аттестацияның мүмкін формалары: жалпы кәсіптік пәндер бой-ынша емтихан тапсыру (модуль) және кәсіптік модульдер емтиханы немесе дипломдық жобаны дайындау және қорғау, дипломдық жұмыс жазу және қорғау, арнайы пәндер бойынша қорытынды (модуль) қорытынды емтихан тапсыру.
Кәсіби дайындық деңгейін бағалау (ҚДДББ) және «Бақылау-өлшеу ас-паптары және автоматика бойынша слесарі», «Электрмеханик» біліктілігін беру екі кезеңнен құралады:
1) пән бойынша теориялық тестілеу (модуль), кәсіби дайындықты анықтау;
94
2) біліктілік деңгейі бойынша тәжірибелік тапсырманы орындау.Қорытынды аттестация жүргізуге оқу уақытының көлемі 2 аптадан аспай-
ды. Оның ішінде, ҚДДББ ұйымдастыру мен жүргізуге бір топқа 12 сағат бөлі-неді (мамандыққа және оқу үдерісін ұйымдастыруға байланысты артық бо-луы мүмкін).
Факультативті сабақтар оқу жылы ішінде аптасына 4 сағаттан асырмай ұйымдастырылады және оқушылардың барлығы оқу үшін міндетті болып та-былмайды.
Консультациялар әрбір оқу жылында 100 сағат мөлшерінде жоспарланады және бір оқу тобына оқыту мерзімі мен мамандыққа тәуелді болады.
Консультацияны өткізу уақыты көлемі мен формасын (топтық, жеке, жаз-баша және т.б.) білім беру ұйымдары оқу жоспарын құрастыру барысында анықтайды.
«Электрмеханик» біліктілігі бойынша білім беруді аяқтау формасы ди-пломдық жобаны дайындау және қорғау болып табылады.
«Кіші инженер» біліктілігі бойынша білім беруді аяқтау формасы инже-нерлік жобаны дайындау және қорғау болып табылады.
95
9 Ұ
сыны
лат
ын
жаб
дықт
ар т
ізім
і
№А
тауы
Те
хник
алы
қ си
патт
ама
Құр
ылғ
ыны
ң та
ғайы
ндал
уыҚұ
рылғ
ы па
й-да
ланы
латы
н мо
дуль
(дер
)
Еске
рту
1О
қу қ
ұрал
-да
рыны
ң ти
птік
ж
инағ
ы
«Эле
ктро
-те
хник
алы
қ ма
тери
ал-
дар»
, сте
нд
нұсқ
асы
, ко
мпью
тер-
лік
нұсқ
асы
ЭТ
М-С
К
Шағ
ын
моду
льде
р ж
инағ
ы.
«Эл
ектр
өтк
ізгі
шті
к» т
ақы
рыбы
бой
-ы
нша
өткі
згіш
тер
жин
ағы
.Хо
лл т
етіг
і.О
қшау
лау
кеде
ргіс
ін ө
лшеу
құр
алы
.Қ
аңқа
2×4
.Ек
і сек
циял
ы ж
әшіг
і бар
зерт
хана
лық
үсте
лЖ
алға
уға
арна
лған
өтк
ізгі
ште
р ж
и-на
ғы.
Әді
стем
елік
нұс
қаул
ар, U
SB-о
сцил
ло-
граф
тың
бағд
арла
малы
қ ж
абды
қтам
а-сы
, тех
ника
лы с
ипат
тама
Зерт
хана
лық
жұмы
стар
мен
эксп
ерим
ентт
ер ті
зімі:
Өтк
ізгіш
тер
мен
шал
а өтк
ізгіш
тер
Өтк
ізгіш
кеде
ргісі
нің
темп
ерат
урал
ық тә
уелд
ілігі
н оқ
уШ
ала ө
ткізг
іште
р ке
дерг
ісіні
ң те
мпер
атур
алық
тәуе
л-ді
лігін
оқу
(акт
ивац
ия эн
ерги
ясын
анық
тау)
Өтк
ізгіш
тің м
енш
ікті
кеде
ргісі
н ан
ықта
уӨ
ткізг
іште
рдег
і бай
ланы
с құб
ылыс
тары
жән
е тер
-мо
қозғ
ауш
ы кү
ш (м
енш
ікті
терм
о ЭҚ
К).
Фот
оөтк
ізгіш
тік
Жар
тыла
й өт
кізг
іште
рдег
і бай
ланы
с құб
ылыс
тары
жә
не ке
дерг
ілі ф
отоэ
ффек
т (фо
тоди
одта
р ВА
Х, ф
ото-
тоқ,
фот
оЭҚК
)Ди
элек
трик
тер
Қатт
ы ди
елек
трик
терд
ің д
иэле
ктрл
ік ө
ткізг
іштіг
ін ө
л-ш
еуҚа
тты
диэл
еткр
икте
рдің
диэ
лект
рлік
шығ
ыны
бұ
рыш
тары
н өл
шеу
Диэл
ектр
лік
өткі
згіш
тіктің
тәуе
лділ
ігін
және
темп
ера-
тура
ға д
иэле
ктрл
ік ш
ығын
дар
бұры
шын
ың тә
уелд
ілі-
гін ө
лшеу
Диэл
ектр
лік
өткі
згіш
тіктің
тәуе
лділ
ігін
және
бел
сенд
і ди
элек
трик
терг
е диэ
лект
рлік
шығ
ында
р бұ
рыш
ының
тә
уелд
ілігі
н өл
шеу
Тік
және
кері
пье
зоәс
ерді
зерт
теу
(тік
елей
пье
зоәс
ер
жағд
айын
дағы
заря
д, п
ъезо
моду
ль, д
иэле
ткри
ктер
дің
резо
нанс
ты ж
иілі
гі)Ди
элек
трик
терд
егі э
лект
рлік
өтк
ізу (а
уаны
ң эл
ектр
лік
бері
ктігі
н ес
епте
у)М
агни
ті ма
тери
алда
рФ
ерро
магн
етик
тің н
егізг
і қис
ығын
шеш
уГи
стер
езис
түйі
ні к
өмег
імен
фер
рома
гнет
иктің
қас
и-ет
тері
н зе
ртте
у (қ
алды
қ ин
дукц
ия, к
оэрц
итив
ті кү
ш,
менш
ікті
шығ
ын)
Кюри
нүк
тесін
анық
тау
(ато
мның
маг
нитт
і мом
енті)
Маг
нитт
і қат
ты м
атер
иалд
арды
зерт
теу
(коэ
рцит
ивті
кү
ш, м
енш
ікті
магн
итті
энер
гия)
БЖМ
01,
КМ
01,
КМ
02,
КМ
03
96
2О
қу қ
ұрал
-да
рыны
ң ти
птік
ж
инағ
ы
«Эле
ктро
-те
хник
аны
ң те
ория
лық
негі
здер
і»,
үсте
лде
қолд
ануғ
а ар
налғ
ан
қолм
ен ж
а-са
лған
, ТО
-Э-
НР
Техн
икал
ық
сипа
ттам
алар
ыЭл
ектр
лік
қоре
к ке
рнеу
і
220
В
Қор
ек к
ерне
уі ж
иілі
гі 5
0 Гц
Тұ
тыны
латы
н қу
ат, а
рты
қ ем
ес 2
00
ВА Ауқ
ымд
ы ө
лшем
дері
126
0х61
0х30
0 мм
С
алма
ғы, а
рты
қ ем
ес 5
0 кг
Құр
амы
: 1.
Мод
ульд
ер: қ
орек
, үш
фаз
алы
қор
ек к
өзі;
рези
стор
лар;
реа
ктив
ті эл
емен
ттер
; сы
зықт
ы
емес
элем
ентт
ер; т
арат
у па
раме
трле
рі б
ар
тізб
екте
р; ф
ункц
иона
лды
қ ге
нера
тор;
өлш
еу
қуат
ы м
ен ф
азас
ы; ө
лшеу
ге а
рнал
ған
(2 д
ана)
; му
льти
метр
; эле
ктро
техн
икан
ың
физи
калы
қ не
гізд
ері
2. С
тати
калы
қ ж
әне
тегі
с па
ралл
ель
өріс
терд
і зе
ртте
уге
арна
лған
мод
ульд
ер ж
инағ
ы3.
Қаң
қа.
4. Ж
алға
у сы
мдар
ы м
ен к
абел
ьдер
жин
ағы
. 5.
Зер
тхан
алы
қ ст
енді
нің
техн
икал
ық
сипа
тта-
масы
. 6.
Зер
тхан
алы
қ ж
ұмы
стар
ды ж
үргі
зу б
ойы
нша
әдіс
теме
лік
нұсқ
аула
р
БЖМ
01,
КМ
02,
КМ
03,
К
М 0
5
3О
қу қ
ұрал
-да
рыны
ң ти
птік
жи-
нағы
«Эл
ек-
трон
ика
негі
здер
і»,
моно
блок
ты
қолм
ен ж
а-са
лған
, ОЭ-
МР
Стен
д құ
рамы
: М
одул
ьдер
:Қ
орек
мод
улі ж
әне
USB
осц
илло
граф
Ф
ункц
иона
лды
қ ге
нера
тор
Маг
нитт
і қат
ты м
атер
иалд
арМ
агни
тті ж
ұмса
қ ма
тери
алда
р. К
едер
-гі
/сы
йымд
ылы
қты
ң те
мпер
атур
алы
қ ко
эффи
циен
ті
RLC
өлш
еуіш
Мул
ьтим
етрл
ер К
едер
гі э
ффек
ті. Ф
отоө
ткіз
гіш
тік.
Тік
елей
жән
е қа
йты
мды
пье
зоэф
фект
. Қ
ұрас
тыру
жин
ағы
Ауқ
ымд
ы ө
лшем
дері
900
х 6
00 х
140
4 мм
Мон
обло
к, қ
ұрам
ы: қ
орек
көз
і; са
нды
қ ж
иілі
к ин
дика
цияс
ы б
ар ф
ункц
иона
лды
қ ге
нера
тор;
им
пуль
стер
гене
рато
ры (1
00, 2
00, 1
600
Гц);
бағд
арлы
жән
е са
нды
өлш
еу қ
ұрал
дары
; ин-
дика
ция
жән
е ба
сқар
у эл
емен
ттер
і; С
ИФ
У;
диод
тар
(түз
еткі
ш, ж
ары
қ ди
од, Ш
оттк
и ди
оды
, ст
абил
итро
н, к
өпір
); ти
рист
орла
р (т
ирис
тор,
си
мист
ор, G
TO-т
ирис
тор)
; тра
нзис
торл
ар (б
и-по
лярл
ы, д
алал
ық
жән
е оп
тотр
анзи
стор
); оп
е-ра
циял
ық
күш
ейтк
іш; л
огик
алы
қ эл
емен
ттер
; тр
игге
р; 4
-раз
рядт
ы е
септ
егіш
.2.
Қор
ек ш
оғы
рсы
мы
3. Ж
алға
у сы
мдар
ы ж
инағ
ы
4. З
ертх
анал
ық
стен
діні
ң те
хник
алы
қ си
патт
а-ма
сы.
5. З
ертх
анал
ық
жұм
ыст
арды
жүр
гізу
бой
ынш
а әд
істе
мелі
к нұ
сқау
лар.
БЖМ
01,
БЖМ
03К
М 0
2,К
М 0
3,
КМ
05
97
4Зе
ртха
на-
лық
моду
ль
«Зия
ткер
лік
реле
ZEN
»,
ZEN
-ЛМ
Техн
икал
ық си
патт
амал
ары:
Эл
ектр
лік
қоре
к ке
рнеу
і 22
0В
Қоре
к ке
рнеу
і жиі
лігі
5
0 Гц
Тұ
тыны
латы
н қу
ат, а
ртық
емес
50
ВАЗе
ртха
налы
қ ж
ұмыс
тар
тізім
і: 1.
OM
RON
ZEN
-10C
1DR-
D зи
ятке
рлік
ре
лесі
н оқ
ыту:
— р
елен
ің те
хник
алық
сипа
ттам
ала-
рын
жән
е бағ
дарл
амал
ау ұ
стан
ымда
рын
оқыт
у;
— р
елен
ің б
атыр
малы
тақт
асы
көме
-гім
ен ү
дері
стер
ді ав
тома
тты
басқ
ару
бағд
арла
масы
н әз
ірле
у ж
әне ж
асау
. —
мне
мосы
зба т
үрін
де ұ
сыны
лған
тех-
ноло
гиял
ық н
ысан
дард
ың 8
нұс
қасы
; 1)
пеш
жыл
ытқы
шта
рын
басқ
ару;
2)
асин
хрон
ды эл
ектр
лік
қозғ
ал-
тқыш
тард
ы ба
сқар
у;3)
гирл
янда
ны б
асқа
ру;
4) қ
ұрға
ту су
лары
н ай
дау
желі
лері
н ба
сқар
у;
5) б
ағда
ршам
; 6)
имп
ульс
терд
і сан
ау;
7) ж
ылж
ымал
ы от
; 8)
қос
па д
айын
дау.
Ауқы
мды
өлш
емде
рі 2
50x2
25x1
20 м
м Са
лмағ
ы, ар
тық
емес
4 к
г
Құр
амы
: 1.
Орн
аты
лған
ZEN
зият
керл
ік р
елес
бар
мо-
дуль
. 2.
Авт
омат
танд
ыру
ны
санд
ары
ның
мнем
осы
зба
жин
ағы
. 3.
Жел
ілік
қор
ек к
абел
і. 4.
Жал
ғау
сымд
ары
жин
ағы
. 5.
Бағ
дарл
амал
ық
жаб
дықт
ама
(шағ
ын-
диск
). 6.
Зер
тхан
алы
қ ст
енді
нің
техн
икал
ық
сипа
тта-
масы
. 7.
Зер
тхан
алы
қ ж
ұмы
с ж
үргі
зу б
ойы
нша
әді-
стем
елік
нұс
қаул
ар.
БЖМ
01,
БЖМ
03К
М 0
2,К
М 0
3,
КМ
05
98
5Зе
ртха
на-
лық
моду
ль
«Тех
но-
логи
ялы
қ ақ
пара
т те
тікт
ері»
, Д
ТИ-Л
М
Техн
икал
ық си
патт
амал
ары:
Эле
ктрл
ік қ
о-ре
к ке
рнеу
і 220
В
Қоре
к ке
рнеу
і жиі
лігі
5
0 Гц
Тұ
тыны
латы
н қу
ат, а
ртық
емес
50
ВА
Ауқы
мды
өлш
емде
рі 2
50x2
25х2
60 м
м Са
лмағ
ы, ар
тық
емес
4 к
г Зе
ртха
налы
қ ж
ұмыс
тар
тізім
і: Те
хнол
огия
лық
ақпа
рат т
етік
тері
н оқ
ыту:
–
техн
икал
ық си
патт
амал
ар;
– те
тікт
ерді
ң ж
ұмыс
ұст
аным
дары
; –«
жол»
реж
имін
дегі
сыйы
мдыл
ықты
жән
е ин
дукт
ивті
теті
ктер
дің
жұм
ыс си
патт
ама-
лары
; –
«бүй
ірж
ақ»
реж
имін
дегі
сыйы
мдыл
ықты
ж
әне и
ндук
тивт
і тет
ікте
рдің
жұм
ыс си
пат-
тама
лары
; –
инду
ктив
ті о
рын
ауыс
тыру
түрл
енді
р-гіш
інің
жұм
ыс си
патт
амал
ары;
–
опти
калы
қ те
тікт
ің ж
ұмыс
сипа
ттам
ала-
ры;
– ул
ьтра
дыбы
стық
шек
ті сө
ндір
гіш си
пат-
тама
лары
; —
зерт
теле
тін
теті
ктер
дің
стат
икал
ық си
-па
ттам
алар
ын о
қыту
. Маг
нитт
і өрі
с тет
ік-
тері
н оқ
ыту
(гер
кон,
дис
крет
ті ш
ығыс
ы
бар
Холл
теті
гі, те
ңдес
Хол
л те
тігі,
теңд
ес
шығ
ысы
бар
магн
итті
рез
исто
р);
— д
искр
етті
шығ
ысы
бар
магн
итті
рез
и-ст
орды
ң, д
искр
етті
шығ
ысы
бар
Холл
теті
-гін
ің, г
ерко
нның
жұм
ыс си
патт
амал
ары;
—те
ңдес
Хол
л те
тігін
ің ж
әне т
еңде
с шығ
ы-сы
бар
маг
нитт
і рез
исто
рлың
ста
тика
лық
сипа
ттам
алар
ын о
қыту
Құр
амы
: 1.
Жин
ақта
ғы т
ехно
логи
ялы
қ ақ
пара
т те
тік-
тері
н зе
ртте
у мо
дулі
. 2.
Бай
ланы
ссы
з шек
ті с
өнді
ргіш
тер
жин
ағы
(3
дана
). 3.
Инд
укти
вті о
рын
ауы
сты
ру т
үрле
ндір
гіш
і. 4.
Бай
ланы
ссы
з шек
ті с
өнді
ргіш
терд
і оқы
ту
бойы
нша
Ззер
тхан
алы
қ ж
ұмы
стар
ға а
рнал
ған
ныса
нала
р ж
инағ
ы5.
Жел
ілік
қор
ек к
абел
і. 6.
Зер
тхан
алы
қ ст
енді
нің
техн
икал
ық
сипа
тта-
масы
. 7.
Зер
тхан
алы
қ ж
ұмы
сты
жүр
гізу
бой
ынш
а әд
і-ст
емел
ік н
ұсқа
улар
БЖМ
02,
БЖМ
03,
КМ
01,
КМ
02,
КМ
03,
К
М 0
5
99
6О
қу қ
ұрал
-да
рыны
ң ти
птік
жи-
нағы
«А
в-то
мати
ка
негі
здер
і «,
моно
блок
ты
қолм
ен ж
а-са
лу, О
А-М
Р
Техн
икал
ық си
патт
амал
ары:
Элек
трлі
к қо
рек
керн
еуі
220
ВҚо
рек
керн
еуі ж
иілі
гі 50
Гц
Тұты
ныла
тын
қуат
, арт
ық ем
ес
100
ВА
З
ертх
анал
ық ж
ұмыс
тар
тізім
і:1.
Бай
ланы
стар
ауыт
қуын
зерт
теу.
2. Б
айла
ныст
ар ау
ытқу
ымен
күр
ес ш
арал
ары.
3. Р
елен
і қос
у/сө
ндір
у ұз
ақты
ғын
зерт
теу.
4. Б
елгін
і уақ
ытш
а кід
ірту
ді қ
алып
таст
ыру.
5. А
втом
атта
ндыр
у сы
збас
ы нұ
сқал
ары
бар
реле
эле-
мент
тері
н ба
сқар
уды
авто
матт
анды
ру:
Рото
рлы
тізбе
ктің
ажыр
атыл
атын
бір
кеде
ргісі
саты
сы
бар
реве
рсив
ті ас
инхр
онды
элек
трлі
к қо
зғал
тқыш
ты
басқ
аруд
ы ав
тома
ттан
дыру
;зә
кір
тізбе
гінен
ажыр
атыл
атын
бір
кеде
ргі с
атыс
ы ба
р ре
верс
ивті
элек
трлі
к қо
зғал
тқыш
тард
ы ба
сқар
уды
ав-
тома
ттан
дыру
; құ
рғат
у су
лары
н ай
дау
сорғ
ышта
рын
басқ
аруд
ы ав
то-
матт
анды
ру;
үсте
лдің
бұр
ылуы
н ав
тома
ттан
дыру
;ор
ын ау
ысты
руды
авто
матт
анды
ру; б
ұрғы
лау
үсте
лі
трав
ерса
сы;
бұйы
мдар
ды сұ
рыпт
ау ав
тома
ты;
кодт
ы құ
лып.
6. Л
огик
алық
элем
ентт
ерді
бас
қару
ды ав
тома
ттан
дыру
:И
мпул
ьсте
р са
ны ес
ебі с
ызба
сыны
ң си
нтез
і;7
жары
қ ди
одын
ан қ
ұрыл
ған
иллю
мина
ция с
инте
зі;бұ
рғыл
ау б
ілде
гі тр
авер
сасы
ның
орын
ауыс
тыру
ын
орна
туды
авто
матт
анды
ру;
шпи
ндел
ьді б
ілде
ктің
оры
н ау
ысты
руын
авто
матт
ан-
дыру
;им
пуль
сті т
етік
ман
ипул
ятор
ының
оры
н ау
ысты
руын
ав
тома
ттан
дыру
;ро
льга
нгқа
ұзы
н өл
шем
ді м
етал
ды ке
дерг
ісіз т
оқта
ту-
ды ав
тома
ттан
дыру
;ме
талл
бет
терд
і қал
ыпта
у ты
ғызд
ағыш
ына б
еруд
і ав-
тома
ттан
дыру
;ке
дерг
і пеш
інің
үш
қыз
дыру
элем
ентт
ерін
бас
қару
.7.
Бағ
дарл
амал
анат
ын зи
ятке
рлік
рел
е нег
ізінд
е бас
қа-
руды
авто
матт
анды
ру:
Пеш
жыл
ытқы
шта
рын
басқ
аруд
ы ав
тома
ттан
дыру
;ас
инхр
онды
қоз
ғалт
қыш
ты б
асқа
руды
авто
матт
анды
-ру
;ги
рлян
даны
бас
қару
;құ
рғат
у су
ын ай
дауд
ы ба
сқар
уды
авто
матт
анды
ру;
бағд
арш
ам;
жылж
ымал
ы от
.Қо
спа д
айын
дауд
ы ав
тома
ттан
дыру
Ауқы
мды
өлш
емде
рі 5
00х3
70х1
50 м
м Са
лмағ
ы, ар
тық
емес
10
кг
Құр
амы
:М
оноб
лок,
құр
амы
: кір
іс д
искр
етті
бел
гіле
р кө
здер
і; им
пуль
стер
гене
рато
рлар
ы 1
0, 1
00
жән
е 10
00 Г
ц; 5
элек
тром
ехан
икал
ық
реле
; ло-
гика
лық
элем
ентт
ер (4
2 Н
ЕМЕС
Е ло
гика
лық
элем
енті
, 6 3
НЕМ
ЕСЕ,
4 2
ЖӘ
НЕ
логи
калы
қ эл
емен
ті, 8
2 Ж
ӘН
Е-Н
ЕМЕС
Е Л
ОГИ
КА
ЛЫ
Қ
ЭЛЕМ
ЕНТІ
, 6 3
ЖӘ
НЕ-
НЕМ
ЕСЕ
логи
калы
қ эл
емен
ті);
4 R
S- ж
әне
D-т
ригг
ер; б
ағда
рлам
а-ла
наты
н ре
ле Z
EN 6
дис
крет
тік
шы
ғым
(бір
те
ңдес
кір
істі
қос
а ал
ғанд
а) 4
дис
крет
ті п
ер-
нета
қтад
а ба
ғдар
лама
ны т
еру
мүмк
інді
гі б
ар
шы
ғыс.
СК
И қ
арау
; үш
бел
гіні
ұст
ау б
логы
; 30
жар
ық
диод
ы б
ар и
ндик
ация
бло
гы, 2
есе
пте-
гіш
; 2 д
ешиф
рато
р; 2
жет
і сег
мент
ті и
ндик
атор
; тұ
рақт
ы т
оқ қ
озға
лтқы
шы
Зерт
хана
лық
стен
діні
ң те
хник
алы
қ си
патт
ама-
сы.
Зерт
хана
лық
жұм
ыст
арды
жүр
гізу
бой
ынш
а әд
істе
мелі
к нұ
сқау
лар
БЖМ
02,
БЖМ
03,
КМ
01,
КМ
02,
КМ
03,
К
М 0
4
100
7О
қу қ
ұрал
-да
рыны
ң ти
птік
ке-
шен
і «Эл
ек-
трон
ика
негі
здер
і»,
моно
блок
-ты
, қол
мен
жас
алға
н,
ОЭ-
МР
Зерт
хана
лық
жұм
ыст
ар т
ізім
і:Д
иодт
арды
зерт
теу.
Бипо
лярл
ы т
ранз
исто
рды
зерт
теу.
Бипо
лярл
ы т
ранз
исто
рдағ
ы к
үшей
т-кі
ш к
аска
дты
зерт
теу.
Дал
алы
қ тр
анзи
стор
ды ж
әне
күш
ейту
ка
скад
ы т
ранз
исто
рын
зерт
теу.
Опт
отра
нзис
торд
ы зе
ртте
уТи
рист
орла
рды
зерт
теу.
Инв
ертт
елет
ін ж
әне
инве
ртте
лмей
тін
күш
ейтк
ішті
зерт
теу.
Инт
егра
тор
жән
е бе
лсен
ді с
үзгі
шті
зе
ртте
у.Ко
мпар
атор
лард
ы зе
ртте
у.М
ульт
ивиб
рато
рды
зерт
теу.
Сан
дық
инте
грал
дық
микр
осы
збал
ар-
лың
логи
калы
қ эл
емен
ттер
ін зе
ртте
у.jk
-три
ггер
жән
е ес
епте
гіш
ті зе
ртте
у.Бі
р ж
арты
мер
зімд
і бас
қары
лмай
тын
түзе
ткіш
ті зе
ртте
у.Бі
р ж
арты
мер
зімд
і бас
қары
латы
н тү
-зе
ткіш
ті зе
ртте
у.Бі
р фа
залы
көп
ірлі
түз
ету
сызб
асы
н зе
ртте
у.Те
гіст
еу с
үзгі
ште
рін
зерт
теу.
Пар
амет
рлік
кер
неу
тұра
қтан
ды-
рғы
шы
н зе
ртте
у.А
уқы
мды
өлш
емде
рі 5
00х4
00х2
00 м
м С
алма
ғы, а
рты
қ ем
ес 1
0 кг
Құр
амы
: 1.
Мон
обло
к, қ
ұрам
ынд
а қо
рек
көзі
; жиі
лік-
тің
санд
ық
инди
каци
ясы
бар
фун
кцио
налд
ық
им
пуль
стер
гене
рато
ры (1
00, 2
00, 1
600
Гц);
бағд
арлы
жән
е са
нды
қ өл
шеу
құр
алда
ры; и
н-ди
каци
я ж
әне
басқ
ару
элем
ентт
ері;
СИ
ФУ
; ди
одта
р (т
үзет
кіш
, жар
ық
диод
, Шот
тки
диод
ы,
стаб
илит
рон,
көп
ір);
тири
стор
лар
(тир
исто
р,
сими
стор
, GTO
-тир
исто
р); т
ранз
исто
рлар
(би-
поля
рлы
, дал
алы
қ ж
әне
опто
тран
зист
ор);
опе-
раци
ялы
қ кү
шей
ткіш
; лог
икал
ық
элем
ентт
ер;
триг
гер;
4-р
азря
дты
есе
птег
іш.
2. Қ
орек
каб
елі
3. Ж
алға
н сы
мдар
ы ж
инағ
ы
4. З
ертх
анал
ық
стен
діні
ң те
хник
алы
қ си
патт
а-ма
сы.
5. З
ертх
анал
ық
жұм
ыст
арды
жүр
гізу
бой
ынш
а әд
істе
мелі
к нұ
сқау
лар
БЖМ
03,
КМ
01,
КМ
02,
КМ
03,
К
М 0
5
101
8О
қу қ
ұрал
-да
рыны
ң ти
птік
жи-
нағы
«М
е-тр
олог
ия.
Техн
икал
ық
өлш
еуле
р»15
зерт
хана
-лы
қ ж
ұмы
с М
ТИ-1
5
Құр
амы
: 1.
Шта
нген
цирк
уль
ШЦ
-I-1
50-0
,05
2.Те
гіс
мик
роме
тр М
К25
3.
Иін
тіре
кті м
икро
метр
МР2
5 4.
Иін
тіре
кті т
оғы
н С
Р-25
5.
Құр
ал П
Б-25
0 6.
Текс
еру
жән
е бе
лгіл
еу п
ризм
асы
(о
қу) П
1-2-
2 7.
Инд
икат
орлы
нут
роме
тр Н
И-5
0 8.
Мик
роме
трлі
нут
роме
тр Н
М-1
75
9. К
МД
жин
ағы
№2
кл.2
10
.КМ
Д ж
абды
қтар
жин
ағы
ПК
-2-У
11
.Бұр
анда
лард
ы ө
лшеу
ге а
рнал
ған
сымд
ар ж
инағ
ы12
.Әмб
ебап
тұғ
ыр
15С
Т-М
13
.Шта
тив
Ш-I
IН
14.Ш
танг
ензу
боме
р Ш
ЗН-1
8 15
.Нор
мале
мер
БВ-5
045
16.С
инус
ты с
ызғ
ыш
100
мм
(оқу
ға
арна
лған
) 17
.Бұд
ырл
ық
үлгі
лері
жин
ағы
(ұш
тау)
18
.Кал
ибр-
тегі
с ты
ғын
19.К
алиб
р-ко
нуст
ы т
ығы
н 20
.Кал
ибр-
тегі
с то
ғын
21.К
алиб
р-ре
ттел
етін
тоғ
ын
22.К
алиб
р-бұ
ранд
алы
ты
ғын
23. «
Білі
к» т
ипті
бөл
шек
(2 д
ана)
24
. «Ты
ғын»
тип
ті б
өлш
ек (2
дан
а)
25. «
Шы
ғырш
ық»
тип
ті б
өлш
ек
26. «
Теге
ршік
» т
ипті
бөл
шек
27
.Пла
катт
ар ж
инағ
ы (1
5 да
на)
28.Ә
діст
емел
ік н
ұсқа
улар
ы б
ар C
D
Студ
ентт
ерді
ң бө
лшек
терд
і сы
-зы
қты
-бұр
ыш
тық
өлш
еу қ
ұрал
ары
мен
жұм
ыс
жас
ау д
ағды
лары
н қа
лыпт
асты
ру.
БЖМ
02,
БЖМ
03,
КМ
01,
КМ
02,
КМ
03,
К
М 0
5
102
9Зе
ртха
налы
қ ст
енд
«Тем
-пе
рату
ра
мен
ылғ
ал-
дылы
қты
өл
шеу
әді
-ст
ері»
МИ
-Ти
В-0
2
Құра
мы:
1.Ж
ұмыс
темп
ерат
урас
ы 50
- 25
0°С
ара-
лығы
ндағ
ы те
мпер
атур
а кал
ибра
торы
(ш
ағын
пеш
) шағ
ын п
роце
ссор
лы ө
лшеу
іш/
ретт
егіш
і бар
;2.
Жұм
ыс те
мпер
атур
асы
5-10
°С ар
алығ
ын-
дағы
темп
ерат
ура к
алиб
рато
ры (П
ельт
ье
элем
ентт
ері б
ар ш
ағын
тоңа
зытқ
ыш)
шағ
ын п
роце
ссор
лы ө
лшеу
іш/р
етте
гіші
бар.
3.Ж
ұмыс
темп
ерат
урас
ы 50
- 15
0°С
ара-
лығы
ндағ
ы те
мпер
атур
аны
бетт
ік к
алиб
ра-
тор,
темп
ерат
уран
ы ба
йлан
ыссы
з өлш
еуге
ар
налғ
ан м
икро
проц
ессо
рлы
өлш
еуіш
/ре
ттег
іші б
ар.
4.Те
мпер
атур
а тет
ікте
рі ж
инағ
ы: те
рмоп
ара
хром
ель-
копе
ль Т
ХК,
терм
опар
а хро
мель
-а-
люме
ль Т
ХА
, мыс
ты к
едер
гі те
рмом
етрі
ТС
М, п
лати
налы
кед
ергі
терм
омет
рі Т
СП
- 2да
на5.
Пре
зици
ялық
екі а
рнал
ы те
мпер
атур
а,
кеде
ргі ж
әне к
ерне
уді ө
лшеу
іш.
6.И
нфра
қызы
л п
иром
етр.
7.Ш
ыны
терм
омет
р (м
ежел
ік 1
°С).
8.Те
рмоп
арас
ы ба
р му
льти
метр
9.Ы
лғал
дылы
қ ка
либр
атор
ы (7
5% ж
әне
33%
).10
.Ылғ
алды
лығы
өлш
енет
ін б
окс.
11.П
сихр
омет
рлік
гиго
метр
.12
.Ылғ
алды
лықт
ы өл
шеу
ге ар
налғ
ан сы
й-ым
дылы
қ те
тігі.
13.М
аман
данд
ырыл
ған
бағд
арла
малы
қ ж
абды
қтам
асы
жән
е алд
ын а
ла о
рнат
ылға
н оп
ерац
иялы
қ ж
үйес
і бар
ӨЭЕ
М14
.Сте
ндін
і пай
дала
ну ж
өнін
дегі
нұсқ
аулы
қ15
.Зер
тхан
алық
жұм
ыста
р ж
үргіз
у ж
өнін
-де
гі нұ
сқау
лар
1. Т
ермо
элек
трлі
к құ
былы
стар
ды зе
ртте
у: З
еебе
-ка
(тер
мо-э
дс),
Пел
ьтье
, Том
псон
. Пел
ьтье
жыл
у мө
лшер
інің
бер
ілет
ін то
қ ба
ғыты
на тә
уелд
ілігі
н зе
ртте
у, эк
спер
имен
ттік
дер
екте
р бо
йынш
а Пел
ь-ть
е коэ
ффиц
иент
ін е
септ
еу.
2. Т
емпе
рату
раны
өлш
еу әд
істе
рін
оқыт
у (б
айла
-ны
ссыз
, бай
ланы
сты)
3. Т
ермо
элет
крлі
к тү
рлен
дірг
іш си
патт
амал
арын
оқ
ыту:
•Тер
моэл
ектр
лік
түрл
енді
ргіш
тің
номи
налд
ы ст
а-ти
калы
қ си
патт
амас
ын а
лу.
•Тер
моэл
ектр
лік
түрл
енді
ргіш
тің
жыл
улық
ине
р-ци
ясы
көрс
еткі
ште
рін
анық
тау.
• Ерк
ін д
әнек
ерле
у те
мпер
атур
асын
ың те
рмоэ
лек-
трлі
к тү
рлен
дірг
ішті
ң ст
атик
алық
сипа
ттам
асын
а ық
палы
н ан
ықта
у.• С
уық
дәне
керл
еу те
мпер
атур
асын
авто
матт
ы
үйле
стір
уді о
қыту
.4.
Тер
моке
дерг
ілер
сипа
ттам
алар
ын о
қыту
:•К
едер
гі те
рмом
етрі
нің
стат
икал
ық си
патт
амал
а-ры
н ал
у.•К
едер
гі те
рмом
етрі
нің
жыл
улық
ине
рция
сын
анық
тау.
•Кед
ергі
терм
омет
ріні
ң гр
адус
тарғ
а бөл
інге
н Си
патт
амас
ын а
лу.
•Екі
тарт
палы
жел
і кед
ергіс
інің
ықп
алын
ан
ықта
у.5.
Ылғ
алды
лықт
ы өл
шеу
әдіс
тері
:•П
сихр
омет
рлік
әсер
көм
егім
ен с
алыс
тырм
алы
ыл
ғалд
ылық
ты е
септ
еу;
•Сый
ымды
лық
теті
гі кө
мегім
ен о
ртан
ың д
иэле
к-тр
лік
өткі
згіш
тігі
есеб
інен
ылғ
алды
лық
өзге
рген
ж
ағда
йда с
алыс
тырм
алы
ылға
лдыл
ықты
өлш
еу.
БЖМ
02,
БЖМ
03,
КМ
01,
КМ
02,
КМ
03,
К
М 0
5
103
10О
қу
құры
лғы
-ла
рыны
ң ти
птік
жи-
нағы
«Ба
қы-
лау-
өлш
еу
құра
лдар
ы
жән
е ав
то-
мати
ка»,
ст
енді
лік,
ко
мппь
юте
р-лі
к ж
асал
у, БӨ
Қж
А-С
К
Техн
икал
ық си
патт
амал
ары:
Қоре
к ке
рнеу
і 220
ВҚо
рек
керн
еуі ж
иілі
гі 5
0 Гц
Тұты
ныла
тын
қуат
, арт
ық ем
ес 2
50 В
ААу
қымд
ы өл
шем
дері
140
0х13
50х7
50Са
лмағ
ы, ар
тық
емес
50
кгЗе
ртха
налы
қ жұ
мыст
ар ті
зімі
1. Б
ағда
рлам
алан
атын
лог
икал
ық ко
нтро
ллер
ді
оқыт
у:
- БЛК
конф
игур
ация
сы ж
әне б
апта
у жә
не к
іріс
/ш
ығыс
арна
лары
;- Ц
иклд
ық ав
тома
тика
есеп
тері
н ш
ығар
у ;
- Тең
дес б
елгіл
ерме
н жұ
мыс н
егізд
ері.
2. Т
етік
терд
і зер
ттеу
: то
қ жә
не ке
рнеу
тетік
тері
н зе
ртте
у (ө
лшеу
шун
ты, т
оқ тр
ансф
орма
торы
, кі
рікт
іріл
ген
Холл
әсер
і нег
ізінд
егі т
оқ те
тігі,
кер-
неу
бөлг
іші,
кірі
ктір
ілге
н ке
рнеу
тетіг
і):—
зерт
теле
тін те
тікте
рдің
стат
икал
ық си
патт
ама-
лары
н зе
ртте
у;
— зе
ртте
летін
тетік
терд
ің ж
иілі
к си
патт
амал
а-ры
н оқ
ыту.
Темп
ерат
ура т
етік
тері
н оқ
ыту
(тер
мо-
стат
, тер
мопа
ра, к
ремн
ийлі
терм
орез
исто
р, п
ла-
тина
лы те
рмор
езис
тор,
кір
іктір
ілге
н те
мпер
атур
а те
тігі,
жана
спай
тын
пиро
метр
);—
зерт
теле
тін те
тікте
рдің
стат
икал
ық си
патт
а-ма
лары
н оқ
ыту.
Маг
нитт
і өрі
с тет
ікте
рін
оқыт
у (г
ерко
н, д
искр
етті
шығ
ысы
бар
Холл
тетіг
і, те
ңдес
Хол
л те
тігі,
теңд
ес ш
ығыс
ы ба
р ма
гнит
ті
рези
стор
);—
дис
крет
ті ш
ығыс
ы ба
р ма
гнит
ті ре
зист
орды
ң,
диск
ретт
і шығ
ысы
бар
Холл
тетіг
інің
, гер
конн
ың
жұмы
с сип
атта
мала
ры;
—те
ңдес
Хол
л те
тігін
ің ж
әне т
еңде
с шығ
ысы
ба
р ма
гнит
ті ре
зист
орды
ң ст
атик
алық
сипа
тта-
мала
рын
оқыт
у.3.
Белг
ілер
ді тұ
рақт
анды
ру қ
ұрыл
ғыла
рын
оқыт
у:- Т
емпе
рату
ра те
тікте
рі б
елгіс
ін тұ
рақт
анды
-рғ
ышта
рды
оқыт
у- Ә
мбеб
ап б
елгі
талд
ағыш
ын о
қыту
4. Т
етік
тер
сипа
ттам
алар
ын зе
ртте
уге а
рнал
ған
авто
матт
анды
рылғ
ан тә
жіри
беле
р
Құр
амы
: 1.
Мод
ульд
ер: қ
орек
; тех
ноло
гиял
ық
ақпа
рат
теті
ктер
і; тұ
рақт
анды
рғы
ш б
елгі
түр
ленд
ір-
гіш
тер;
бағ
дарл
амал
анат
ын
логи
калы
қ ко
н-тр
олле
рдің
фун
кцио
налд
ық
гене
рато
ры.
2. Ш
ағы
н мо
дуль
дер
жин
ағы
. 3.
Дер
бес
комп
ьюте
р.
4. З
ертх
анал
ық
үсте
л.
5. К
үш к
абел
ьдер
і мен
жал
ғау
сымд
ары
жи-
нағы
. 6.
Зер
тхан
алы
қ ст
енді
нің
техн
икал
ық
сипа
тта-
масы
. 7.
Зер
тхан
алы
қ ж
ұмы
стар
ды ж
үргі
зу б
ойы
нша
әдіс
теме
лік
нұсқ
аула
р 8.
Бағ
дарл
амал
ық
жаб
дықт
аса
жән
е зе
ртте
леті
н құ
рылғ
ыны
ң те
хник
алы
қ құ
жат
тама
сы ж
инағ
ы
бар
шағ
ын
диск
БЖМ
02,
БЖМ
03,
КМ
01,
КМ
02,
КМ
03,
К
М 0
4К
М 0
5
104
11О
қу
құры
лғы
-ла
рыны
ң ти
птік
ж
инағ
ы
«Қы
сым,
ш
ығы
н,
темп
ерат
у-ра
ны ө
лшеу
құ
ралд
ары
» И
ПД
РТ
Техн
икал
ық
сипа
ттам
алар
ы:
1.1.
Пне
вмат
икал
ық
жүй
едег
і қы
сым,
М
Па:
1.2.
ном
инал
ды0,
51.
3. м
акси
малд
ы0,
61.
4.
мини
малд
ы0,
251.
5. Т
ұты
ныла
тын
ауа
шы
ғысы
, л/м
ин
0–50
1.6.
Айн
ыма
лы т
оқ ж
еліс
інен
элек
тр-
лік
қоре
к:
1.7.
керн
еу, В
22
0 ±
221.
8.
ж
иілі
к, Г
ц 50
1.9.
Тұт
ыны
латы
н қу
ат (к
омпр
ессо
р ж
әне
қызд
ыру
элем
енті
бар
, кВ
т, ар
-ты
қ ем
ес
21.
10. Ж
иынт
ық
су б
агы
ыды
сы, л
40
1.11
. Су
сорғ
ыш
ы б
еріл
ісі,
л/ми
н 0–
351.
12. А
уа р
есив
ері ы
дысы
, л 10
1.13
. Ком
прес
сор
бері
лісі
, л/м
ин
0–36
1.14
. Ауқ
ымд
ы ө
лшем
дері
(ені
х т
е-ре
ңдіг
і х б
иікт
ігі),
мм,
арт
ық
емес
10
10 x
640
x 2
100
Құр
амы
: 1.
Үст
ел а
сты
на б
екіт
ілге
н су
ға а
рнал
ған
бак;
2.Қ
ұрал
дар
тақт
асы
; 3.
Құр
ал т
ақта
сыны
ң ар
тына
бек
ітіл
ген
сығы
лған
ауағ
а ар
налғ
ан р
есив
ер;
4.Қ
ысы
м те
тікт
ері;
5.
Темп
ерат
ура
теті
ктер
і;
6.Ро
таме
тр;
7. С
у ес
епте
гіш
і;
8.Га
з есе
птег
іші;
9.Ө
лшем
диа
фраг
масы
; 10
.Ман
омет
рлер
; 11
. Шы
ғын,
қы
сым
жән
е те
мпер
атур
аны
өлш
еу
құры
лғы
сына
су
беру
ге а
рнал
ған
сорғ
ыш
;12
.Рес
ивер
де с
ығы
лған
ауан
ың
қоры
н құ
руға
ар
налғ
ан к
омпр
ессо
р;13
.Бас
қару
бло
гы;
14.К
омпь
юте
р кі
рісі
мен
тет
ікте
р бе
лгіл
ерін
ке
лісу
бло
гы;
15.Н
оутб
ук;
16.Б
ағда
рлам
алы
қ ж
абды
қтам
а;
Зерт
хана
лық
жұм
ыст
ар с
ипат
тама
сы б
ар о
қу-ә
діст
емел
ік
қамс
ызд
анды
ру.
БЖМ
03,
КМ
01,
КМ
02,
КМ
03,
КМ
04,
К
М 0
5
105
12О
қу
құры
лғы
-ла
рыны
ң ти
птік
жи-
нағы
«Ө
нер-
кәсі
птік
те
тікт
ер»,
ст
енді
лі,
қолм
ен ж
а-са
лған
, ПД
-М
АКС
-СР
Құр
амы
:1.
М
оноб
лок
«Мех
аник
алы
қ ш
а-ма
лар
теті
ктер
і», о
ның
құра
мы: қ
орек
бл
огы
; айн
ыма
лы к
ерне
у ге
нера
то-
ры; а
йнал
у ж
иілі
гі т
етік
тері
бло
гы;
бұры
шты
қ қа
лып
теті
ктер
і бло
гы; с
ан-
дық
инди
като
рлар
бло
гы.
2.
Мон
обло
к «Т
ехно
логи
ялы
қ ақ
пара
т те
тікт
ері»
, оны
ң құ
рамы
: қо-
рек
блог
ы; т
ұрақ
ты ж
әне
айны
малы
то
қ ге
нера
торы
; то
қ ре
ттег
іші;
тоқ
жән
е ке
рнеу
рет
тегі
ші ө
рісі
; тем
пера
-ту
ра т
етік
тері
өрі
сі; м
агни
т өр
ісі т
етік
-те
рі ө
рісі
; инт
егра
лды
жар
ық
теті
гі
өріс
і, са
нды
қ ин
дика
торл
ар б
логы
; са
нды
қ му
льти
метр
. Ауқ
ымд
ы ө
лшем
-де
рі 1
100х
1400
х650
мм
Сал
мағы
, арт
ық
емес
100
кг.
1.Ш
ағы
н мо
дуль
дер
жин
ағы
(16
дана
).2.
Байл
аны
ссы
з шек
ті с
өнді
ргіш
тер
жин
ағы
.3.
Инд
укти
вті о
рын
ауы
сты
ру т
үрле
ндір
гіш
і.4.
Мик
роме
тр т
ұғы
ры.
5.Н
ыса
нала
р ж
инағ
ы.
6.Тұ
рақт
ы м
агни
т (2
дан
а).
7.
Зерт
хана
лық
үсте
л8.
Жал
ғау
сымд
ары
ның
кабе
льде
рі ж
инағ
ы9.
Шағ
ын
моду
льде
рді с
ақта
уға
арна
лған
кей
с10
.Тех
ника
лық
сипа
ттам
а11
.Зер
тхан
алы
қ ж
ұмы
стар
ды ж
үргі
зу б
ойы
нша
әдіс
теме
лік
нұсқ
аула
р
БЖМ
03,
КМ
01,
КМ
02,
КМ
03,
КМ
04,
К
М 0
5
106
13О
қу қ
ұрал
-да
рыны
ң ти
птік
жи-
нағы
«Пне
вмо-
тарт
па ж
әне
элек
трлі
к пн
евмо
ав-
тома
тика
» С
ПУ
-УН
-08
-14Л
Р-ЭП
Құра
мы:
Үш
баст
ар ж
инағ
ы (8
дан
а); ж
үйен
і құр
асты
руға
ар-
налғ
ан п
невм
атик
атық
түті
утер
жин
ағы;
Сымд
ар ж
инағ
ы (2
4 да
на);
Ауа б
еруд
і сөн
діру
шүм
егі –
1 д
ана (
сүзг
іш р
етте
-гіш
і бар
бло
кпен
бір
ікті
рілг
ен);
Ман
омет
рі б
ар қ
ысым
ды сү
згіш
-рет
тегіш
– 1
дан
а;
құлы
птал
атын
тез а
жыр
атыл
атын
колл
екто
р –
1 да
на;
Диам
етрі
25
мм ж
әне ж
үріс
і 50
мм с
еріп
пелі
қай
-та
рымы
бар
бар
жақ
ты п
невм
оцил
индр
– 1
дан
а;
екі ж
ақты
әрек
етті
пне
вмоц
илин
др, д
иаме
трі 2
5 мм
ж
әне ж
үріс
і 100
мм
– 1
дана
;ек
і жақ
ты әр
екет
ті п
невм
оцил
индр
, диа
метр
і 25
мм
жән
е жүр
ісі 2
50 м
м –
1 да
на;
кері
кла
паны
бар
дро
ссел
ь –
2 да
на;
«ЖӘ
НЕ»
элем
енті
– 2
дан
а;«Н
ЕМЕС
Е» эл
емен
ті –
2 д
ана;
3/2
дөң
геле
кті и
тер-
гіші б
ар қ
алып
ты ти
пті т
арат
қыш
(шек
ті сө
ндір
-гіш
тер
реті
нде п
айда
лану
ға ар
налғ
ан) –
2 д
ана;
Бекі
тусі
з қол
мен
қосу
ға ар
налғ
ан ж
абық
типт
і қа-
лыпт
ы 3/
2 пн
евма
тика
лық
баты
рма
– 2
дана
;Ба
стап
қы қ
алып
қа қ
айта
рыла
тын
3/2
сері
ппел
і пн
евма
тика
лық
басқ
арыл
атын
тара
тқыш
– 1
дана
;Се
ріпп
елі қ
айта
рымы
бар
5/2
пне
вмат
икал
ық б
асқа
-ры
латы
н та
ратқ
ыш–
1 да
на;
Сері
ппел
і қай
тары
мы б
ар 5
/2 п
невм
атик
алық
бас
қа-
рыла
тын
тара
тқыш
(бит
ұрақ
ты) –
2 д
ана;
Сері
ппел
і қай
тары
мы б
ар 5
/2 эл
ектр
лік
басқ
арыл
а-ты
н та
ратқ
ыш
– 1
дана
; Сер
іппе
лі қ
айта
рымы
бар
5/2
элек
трлі
к ба
сқар
ылат
ын (б
итұр
ақты
) тар
атқы
ш -
2 д
ана;
мано
метр
– 3
дан
а; п
невм
оцил
индр
што
гы қ
алпы
-ны
ң эл
ектр
омех
аник
алық
теті
гі –
1 да
на;
пнев
моци
линд
р ш
тогы
ның
қалп
ының
инд
укти
вті
теті
гі– 2
дан
а;пн
евмо
цили
ндр
што
гыны
ң қа
лпын
ың ге
ркон
ды
теті
гі –
1 да
на;
зерт
хана
лық
жұм
ыста
р си
патт
амас
ы;па
йдал
ану
жөн
інде
гі нұ
сқау
лық;
комп
ресс
ор.
Ауқы
мды
өлш
емде
рі, а
ртық
емес
, мм:
ұзы
ндығ
ы -
950;
тере
ңдігі
- 75
0;би
ікті
гі - 4
00;
Стен
д пн
евмо
тарт
па ж
әне
элек
троп
невм
оав-
тома
тика
кур
стар
ы б
ойы
нша
14 зе
ртха
налы
қ ж
ұмы
сты
жүр
гізу
ге а
рнал
ған,
оны
ң оқ
у-әд
істе
-ме
лік
мате
риал
дары
бар
.Бі
р ме
згіл
де ж
ұмы
стар
2-3
ада
мнан
бір
ікті
ріл-
ген
топт
арда
жүр
гізі
леді
.
БЖМ
03,
КМ
01,
КМ
02,
КМ
03,
КМ
04,
К
М 0
5
107
14О
қу қ
ұрал
-да
рыны
ң ти
птік
ке-
шен
і «А
вто-
матт
анды
-ры
лған
өл-
шеу
жүй
есі»
А
ӨЖ
Кеш
енні
ң ба
залы
қ ж
инақ
тама
сы қ
ұра-
мы:
1.Са
ндық
шта
нген
цирк
уль
2.Ш
танг
енци
ркул
і бар
тере
ңдік
ті ө
лше-
уге
арна
лған
көп
ір3.
ДК
бар
шта
нген
цирк
уль
байл
аныс
ка
белі
4.
Инд
икат
орлы
сан
дық
бас
5.Д
К ба
р ин
дика
торд
ы б
айла
ныс
кабе
лі
6.Те
ксер
у ж
әне
белг
ілеу
при
змас
ы
(оқу
) П1-
2-2
7.Ш
тати
в Ш
-II Н
8.
Жүй
елік
бло
к +
мони
тор
9. «
Білі
к» т
ипті
бөл
шек
(2 д
ана)
10
. «Ко
рпус
» т
ипті
бөл
шек
11. «
Қақп
ақ»
типт
і бөл
шек
12
. «Д
өңге
лек»
тип
ті б
өлш
ек (5
0 да
на)
Дер
бес
реж
имде
жән
е кү
рдел
і ақп
арат
ты ө
л-ш
еу ж
үйел
ерін
ің қ
ұрам
ынд
а эл
ектр
онды
сан
-ды
қ мо
дуль
дері
бар
қол
мен
өлш
еу қ
ұрал
дары
н ти
імді
пай
дала
ну д
ағды
лары
н ме
ңгер
уге
мүм-
кінд
ік б
еред
і.
БЖМ
01,
БЖМ
03,
КМ
01,
КМ
02,
КМ
03,
КМ
04,
К
М 0
5
15О
қу қ
ұрал
-да
рыны
ң ти
птік
ж
инағ
ы
«Жы
луме
н қа
мту
жән
е ж
елде
ту
жүй
елер
і ав-
тома
тика
сы»
АТГС
В-0
9-11
ЛР-
01
Нег
ізгі
тех
ника
лық
сипа
ттам
алар
ы:
Тоқ
түрі
– б
ір ф
азал
ы ж
иілі
к, Г
ц - 5
0;ке
рнеу
, В -
220;
жел
детк
іш ш
ығы
сынд
ағы
ауа
қысы
-мы
, кем
еме
с, П
а - 3
00Ең
жоғ
арғы
жел
детк
іш қ
арсы
қы
сым
болм
аған
жағ
дайд
а қа
лыпт
асты
раты
н ау
а қы
сымы
, , м
3/с,
кем
еме
с - 6
00Тұ
тыны
латы
н қу
аты
, арт
ық
емес
, кВ
т - 2
,0А
уқы
мды
өлш
емде
рі, а
рты
қ ем
ес, м
м:ұз
ынд
ығы
- 15
00;
тере
ңдіг
і - 6
20;
биік
тігі
- 18
00;
салм
ағы
, арт
ық
емес
, кг -
60.
Құр
амы
:-о
қу с
тенд
і АС
ТГС
В-0
9-11
ЛР-
01 «
Жы
луме
н қа
мты
жән
е ж
елде
ту ж
үйел
ері а
втом
атик
асы
»;-с
тенд
інің
бас
қары
латы
н Ө
ЭЕМ
(ноу
тбук
);-п
айда
лану
жөн
інде
гі н
ұсқа
улы
қ;-т
өлқұ
жат
;-з
ертх
анал
ық
жұм
ыст
ар с
ипат
тама
сы
БЖМ
03,
КМ
01,
КМ
02,
КМ
03,
КМ
04,
К
М 0
6
108
16Зе
ртха
налы
қ қо
нды
рғы
«С
ұйы
қ ж
әне
газ
тәрі
зді
оты
нмен
ж
ұмы
с ж
асай
тын
авто
матт
ан-
дыры
лған
қа
занд
ық»
А
К-0
1
Құр
амы
: Ед
енге
орн
алас
тыру
ға а
рнай
ы ж
а-са
лған
зерт
хана
лық
қонд
ырғ
ы –
қа-
занд
ықт
ың
физи
калы
қ мо
делі
нен,
ағ
ымд
ағы
қуа
ты к
омпь
юте
рлік
үл
гі қ
уаты
на т
ең а
ғынд
ы эл
ектр
лік
су ж
ылы
тқы
шта
н, қ
азан
дық
пен
жы
лу ж
еліс
інің
цир
куля
циял
ық
со-
рғы
шта
рына
н, т
емпе
рату
раны
рет
-те
у, қа
занд
ық
конт
уры
ндағ
ы ж
ылу
та
сыма
лдағ
ыш
шы
ғынд
ары
н өл
ше-
уіш
терд
ен ж
әне
элек
трон
дық
сана
ғы
бар
жы
лулы
қ ж
үкте
меде
н, қ
ысы
м ау
ытқ
уын
ретт
еуш
іден
, қуа
ты р
етте
-ле
тін
жы
лулы
қ ж
үкте
ме м
одул
інен
, ж
үкте
ме к
іріс
і мен
шы
ғысы
ндағ
ы
жы
лу т
асы
малд
ағы
ш т
емпе
рату
ра-
сын
өлш
еуіш
тен,
жүй
е ш
ығы
сынд
ағы
ж
ылу
тас
ыма
лдағ
ыш
ы м
одул
інен
, қа-
занд
ықт
ы а
втом
атта
бас
қару
бло
гына
н құ
рала
ды.
WIN
ОЖ
бар
ӨЭЕ
М, м
а-ма
ндан
дыры
лған
бағ
дарл
амал
ық
жаб
-ды
қтам
а.Ө
ЭЕМ
жал
ғауғ
а ар
налғ
ан к
абел
ьдер
.П
айда
лану
жөн
інде
гі н
ұсқа
улы
қЗе
ртха
налы
қ ж
ұмы
стар
ды о
рынд
ау
бойы
нша
әдіс
теме
лік
нұсқ
аула
р.
Техн
икал
ық
мүмк
інді
ктер
і: құ
рылғ
ыны
ң құ
ра-
мынд
а за
мана
уи қ
азан
дықт
арды
ң ба
рлы
қ не
гіз-
гі а
грег
атта
ры б
олад
ы;
моде
льде
неті
н ж
анар
ғыла
ры б
ар к
омпь
юте
рлік
мо
дель
, сұй
ық
жән
е га
з тәр
ізді о
тынғ
а ар
налғ
ан
жан
арғы
, маг
истр
альд
ағы
оты
н қы
сымы
тет
ігі,
саңы
лаус
ызд
ықт
ы б
ақы
лау
құры
лғы
сы, ж
ел-
детк
іш, ж
елде
ткіш
сы
рты
ндағ
ы ау
а қы
сымы
те
тігі
, мұр
жа,
жал
ын
теті
гі, у
ақы
т, қу
аты
жән
е фи
зика
лық
үлгі
сі б
ойы
нша
синх
ронд
алға
н ж
әне
су ж
ылы
тқы
ш б
азас
ынд
а ж
асал
ған;
қол
-ме
н ж
әне
авто
матт
ы ге
нера
циял
анға
н әр
түр
лі
техн
олог
иялы
қ ау
ытқ
у; қ
азан
дық
құры
лғы
сына
ақ
аулы
қтар
ды ш
ыға
ру;
әр т
үрлі
рет
теу
заңд
а-ры
н па
йдал
ану
бары
сынд
а ре
ттеу
шіл
ер ж
ұмы
-ст
ары
н зе
ртте
у; а
втом
атты
бас
қару
жүй
есін
ің
қолм
ен б
асқа
ру р
ежим
і де
бар;
қаз
анды
қты
өз-
гере
тін
жы
лулы
қ ж
үкте
меге
жал
ғау
мүмк
інді
гі;
менш
ікті
мон
итор
инг ж
әне
қаза
нды
қ ж
ұмы
сын
MO
DB
US
RTU
хат
тама
сы б
ойы
нша
басқ
ару.
БЖМ
03,
КМ
01,
КМ
02,
КМ
03,
КМ
04,
К
М 0
6,К
М 0
8
109
17О
қу қ
ұрал
-да
рыны
ң ти
птік
жи-
нағы
«А
в-то
матт
ан-
дыру
жән
е ба
сқар
у құ
ралд
ары
»,
үсте
л ко
м-пь
юте
ріме
н ж
асал
ған,
СА
У-М
АКС
Техн
икал
ық си
патт
амал
ары:
Эл
ектр
лік
қоре
к ке
рнеу
і 220
ВҚо
рек
керн
еуі ж
иілі
гі 50
Гц
Тұты
ныла
тын
қуат
, арт
ық ем
ес 2
00 В
ААу
қымд
ы өл
шем
дері
(ком
пью
терс
із)
805х
545х
310
мм
Салм
ағы,
арты
қ ем
ес 4
5 кг
Зе
ртха
налы
қ жұ
мыст
ар ті
зімі:
1. O
MRO
N C
P1L
бағд
арла
мала
наты
н ко
нтро
л-ле
рін
зерт
теу:
–
техн
икал
ық си
патт
амал
ары,
жүй
е жар
лықт
ары
жә
не б
ағда
рлам
алау
нег
іздер
і; –
студ
ентт
ерге
арна
лған
тапс
ырма
лар
нұсқ
алар
ы:
Кеде
ргі п
еші;
мани
пуля
тор
(қар
мауы
ш) ә
зірле
ме-
лерд
і пеш
ке са
луға
арна
лған
; Ро
льга
нгта
ғы ұ
зын
өлш
емді
мет
алды
тіре
усіз
тоқт
ату
үдер
ісі; р
евер
сивт
і еме
с эле
ктрл
ік қ
озға
л-тқ
ышы
бар
қоси
інді
-бұл
ғақт
ы ты
ғызд
ағыш
;ар
ба;
бұйы
мдар
ды сұ
рыпт
ау ж
елісі
; бе
ттер
ді ү
стел
ден
роль
ганг
қа ау
ысты
руға
ар-
налғ
ан ау
дарғ
ыш;
импу
льс г
енер
атор
ы; қ
алып
тау
тығы
здағ
ышы
пу
ансо
ныны
ң ор
ын ау
ысты
руын
авто
матт
ан-
дыру
; рев
ерси
вті е
мес э
лект
рлік
қоз
ғалт
қыш
ы
бар
қоси
інді
-бұл
ғақт
ы ты
ғызд
ағыш
; қаз
анды
қ қа
қпағ
ын б
асқа
ру;
– бе
рілг
ен та
псыр
ма б
ойын
ша б
асқа
ру б
ағда
рла-
масы
н әз
ірле
у;
– ко
нтро
лерд
і бағ
дарл
амал
ау ж
әне б
ағда
рлам
а-ны
ң дұ
рыс о
рынд
алуы
н те
ксер
у.2.
OM
RON
NT-
21 се
нсор
лық
мони
торы
н зе
ртте
у:
– те
хник
алық
сипа
ттам
алар
ы жә
не б
ағда
рлам
а-ла
у не
гізде
рі
– бе
рілг
ен та
псыр
ма б
ойын
ша к
онтр
олле
р ме
н се
нсор
лық
мони
торд
ың б
асқа
ру б
ағда
рлам
асын
да
йынд
ау;
– ко
нтро
ллер
ді ж
әне с
енсо
рлық
мон
итор
ды
бағд
арла
мала
у, ба
ғдар
лама
ның
орын
далу
ын те
к-се
ру;
3. Т
ехно
логи
ялық
ныс
анда
рды
басқ
аруд
ы ав
то-
матт
анды
ру –
техн
олог
иялы
қ ба
сқар
у ны
санд
а-ры
ның
12 ви
ртуа
лды
нұсқ
асын
а дей
ін.
Құр
амы
: 1.
Мод
ульд
ер: б
ағда
рлам
алан
аты
н ло
гика
лық
конт
ролл
ер, с
енсо
рлы
қ мо
нито
р; т
емпе
рату
ра-
ны р
етте
уші;
зият
керл
ік р
еле;
тех
ноло
гиял
ық
ақпа
рат
теті
ктер
інің
пул
ьтті
құр
ылғ
ыла
ры.
2. Қ
аңқа
. 3.
Бай
ланы
спай
тын
шек
ті с
өнді
ргіш
тер
жи-
нағы
. 4.
Кір
ікті
ріле
тін
тақт
ала
жин
ағы
. 5.
Дер
бес
комп
ьюте
р.
6. К
үш к
абел
ьдер
і мен
жал
ғау
сы
мдар
ыны
ң ж
инағ
ы.
7. Б
ағда
рлам
алы
қ ж
абды
қтам
а (ш
ағы
н-ди
ск).
8. З
ертх
анал
ық
стен
діні
ң те
хник
алы
қ си
патт
а-ма
сы.
9. З
ертх
анал
ық
жұм
ыст
арды
жүр
гізу
бой
ынш
а әд
істе
мелі
к нұ
сқау
лар
БЖМ
03,
КМ
04,
К
М 0
5,К
М 0
8,
КМ
09,
КМ
11
110
111
112
113
10 Ұ
сыны
латы
н әд
ебие
ттер
тіз
імі
№А
тауы
жән
е ба
сылы
м н
омер
і А
втор
Ба
спа,
шы
ғары
лған
ж
ылы
жән
е ор
ныП
айда
ланы
-ла
тын
мо-
дуль
(дер
) 1
Авт
омат
изац
ия т
ехно
логи
ческ
их п
роце
ссов
ISВ
N 9
7857
6959
9033
В. Ю
. Шиш
маре
вМ
оскв
а, «
Ака
деми
я»,
2013
гБЖ
М 0
2,К
М 0
2,К
М 0
4,К
М 0
52
Осн
овы
авт
омат
изац
ии т
ехно
логи
ческ
их п
роце
с-со
в и
прои
звод
ств
ISB
N 9
78-5
-703
8-41
37-2
Жал
пы р
ед.
Г.Б
. Евг
енев
Мос
ква,
изд
ател
ьств
о М
ГТУ
им.
Бау
мана
,201
5гБЖ
М 0
2,К
М 0
2,К
М 0
4,К
М 0
53
Теор
ия и
тех
ноло
гия
сист
ем у
прав
лени
я. М
но-
гофу
нкци
онал
ьны
е А
СУТП
теп
ловы
х эл
ектр
о-ст
анци
й. В
3-х
кн.
Кн.
1. П
робл
емы
и за
дачи
. Кн.
2.
Про
екти
рова
ние.
Кн.
3. М
одел
иров
ание
.
Жал
пы р
ед..
техн
. ғы
л.до
-р, п
роф.
Ю
.С. Т
верс
кий;
ФГБ
ОУ
ВП
О «
Ива
нов-
ский
госу
дарс
т-ве
нны
й эн
ерге
тиче
ский
уни
вер-
сите
т им
. В. И
. Лен
ина»
. –
Ива
ново
, 201
3
КМ
04,
КМ
06,
КМ
09
4 Я
зык
UM
L. Р
уков
одст
во п
ольз
оват
еля/
: Пер
. с
англ
. Сли
нкин
А.А
. - 2
-е и
здГр
ейди
Буч
, Д
жей
мс Р
амбо
, А
йвар
Дж
екоб
сон
М.:
ДМ
К П
ресс
, Пит
ер,
2014
КМ
08
КМ
09
5П
роек
тиро
вани
е ми
кроп
роце
ссор
ных
сист
ем и
ус
трой
ств
(Уче
бное
пос
обие
)В
.Н.А
стап
ов
Меж
дуна
родн
ый
жур
нал
эксп
ерим
ента
льно
го о
б-ра
зова
ния.
– 2
015.
– №
12
-1. –
б. 8
7-89
;
КМ
08
6Эл
ектр
ичес
кие
прив
оды
. При
нцип
ы, п
лани
ро-
вани
е, п
рило
жен
ия, р
ешен
ия.
ISB
N 9
78-3
- 895
78-4
34-7
Вайд
ауэр
Йен
с, М
ессе
р Ри
хард
Герм
ания
, Эрл
аген
, 201
4К
М 0
4К
М 0
5
114
7А
втом
атиз
ация
с п
омощ
ью S
TEP
7 в
LAD
и
FBD
SIM
ATIC
S7-
300
/ 400
Про
грам
миру
емы
е ко
нтро
ллер
ы IS
BN
: 978
-3- 8
957S
-410
-1
Берг
ер, Х
анс
Герм
ания
, Эрл
аген
, 201
4К
М 0
8К
М 0
9
8LO
GO
! Пра
ктич
еско
е об
учен
ие. I
SBN
: 978
-3-
8957
S-41
0-1
Ште
фан
Кру
зеГе
рман
ия, Э
рлаг
ен, 2
015
КМ
04
9За
нима
тель
ная
элек
трон
ика
и эл
ектр
отех
ника
дл
я на
чина
ющ
их и
не
толь
коМ
. Ван
юш
ин
Изд
ател
ьств
о: Н
аука
и
Техн
ика,
201
6 БЖ
М 0
1БЖ
М 0
2К
М 0
510
Элек
троп
риво
д в
совр
емен
ных
техн
олог
иях.
В.А
.Нов
иков
, С.В
.С
авва
, Н.И
. Тат
а-ри
нцев
Мос
ква:
«А
каде
мия»
, 2
014
КМ
04
КМ
05
11 О
снов
ы п
рогр
амми
рова
ния
микр
окон
трол
леро
в. А
.С.В
асил
ьев,
О
.Ю.Л
ашма
нов,
А
.В. П
антю
шин
СП
б: И
ТМО
, 201
6К
М 0
9
12А
втом
атиз
иров
анны
й эл
ектр
опри
вод
в со
-вр
емен
ных
техн
олог
иях:
уче
бное
пос
обие
УД
К62
1.34
-52
С37
(Эле
ктро
нны
й уч
ебни
к ht
tp://
ww
w.kn
igaf
und.
ru/b
ooks
/187
048)
ISB
N: 9
78-5
-77
82-2
400-
1
Г.М
.Сим
аков
Н
овос
ибир
ск, Н
ГТУ,
2014
КМ
04
КМ
05
13А
втом
атич
еско
е уп
равл
ение
элек
троп
риво
да-
ми: у
чебн
ое п
особ
иеУД
К62
1.34
-52
П16
4(Э-
лект
ронн
ый
учеб
ник
http
://w
ww.
knig
afun
d.ru
/bo
oks/
1870
48) I
SBN
: 978
-5-7
782-
2223
-6
В.В
.Пан
крат
ов
Нов
осиб
ирск
, НГТ
У,20
13К
М 0
4К
М 0
5
14А
втом
атик
а: У
чебн
ик д
ля с
туде
нтов
учр
ежде
ний
сред
него
про
фесс
иона
льно
го о
браз
ован
ия
А.Н
.Але
ксан
дров
-ск
ая
М.:
ИЦ
Ака
деми
я, 2
013.
К
М 0
2К
М 0
4К
М 0
515
Сов
реме
нная
авт
омат
ика
в си
стем
ах у
прав
лени
я те
хнол
огич
ески
ми п
роце
ссам
и: У
чебн
ое п
осо-
бие
В.П
Ивш
ин, М
.Ю.
Пер
ухин
М
.: Н
ИЦ
ИН
ФРА
-М,
2013
КМ
02
КМ
04
КМ
05
115
16Ре
лейн
ая за
щит
а и
авто
мати
ка эл
ектр
оэне
ргет
и-че
ских
сис
тем:
Уче
бник
для
сту
д. у
чреж
дени
й ср
ед. п
роф.
обр
азов
ания
Э.А
. Кир
еева
С
.А.Ц
ыру
к М
.: И
Ц А
каде
мия,
201
3К
М 0
2К
М 0
4
17П
ракт
ичес
кая
авто
мати
ка: С
прав
очни
к
Р.А
.Кис
арим
ов
М.:
Ради
оСоф
т, 20
13К
М 0
2К
М 0
4К
М 0
518
Авт
омат
ика:
Уче
бник
и п
ракт
икум
для
ака
деми
-че
ског
о ба
кала
вриа
таА
.С.С
ереб
ряко
в Л
юбе
рцы
: Юра
йт, 2
016
КМ
08
КМ
09
19 О
снов
ы т
епло
техн
ики.
Теп
лоте
хнич
ески
й ко
н-тр
оль
и ав
тома
тика
кот
лов:
Уче
бник
для
нач
. пр
оф. о
браз
ован
ия
Б.А
.Сок
олов
М
.: И
Ц А
каде
мия,
201
3К
М 0
4
20С
инхр
онны
е эл
ектр
ичес
кие
маш
ины
воз
врат
-но
-пос
тупа
тель
ного
дви
жен
ия: У
чебн
ое п
особ
ие
по с
пеци
альн
остя
м «Э
лект
роме
хани
ка»
и «Э
лек-
троп
риво
д и
авто
мати
ка»
М.Я
.Хит
ерер
«
СП
б.: К
ОРО
НА
-при
нт,
2013
КМ
02
21О
снов
ы а
втом
атиз
ации
тех
ноло
гиче
ских
про
цес-
сов
очис
тки
газо
в и
воды
: Кур
с ле
кций
. В
.Ф.Б
ерды
шев
К
.С.Ш
атох
ин
. М.:
МИ
СиС
, 201
3К
М 0
2К
М 0
422
Мет
одол
огич
ески
е ос
новы
авт
омат
изац
ии к
он-
стру
ктор
ско-
техн
олог
ичес
кого
про
екти
рова
ния
гибк
их м
ного
слой
ных
печа
тны
х пл
ат
Г.В
.Мы
лов,
А
.И.Т
аган
ов
М.:
ГЛТ,
201
4К
М 0
1К
М 0
2
23 О
снов
ы а
втом
атиз
ации
про
изво
дств
а: У
чебн
ик
для
учре
жде
ний
нача
льно
го п
рофе
ссио
наль
ного
об
разо
вани
я
В.Н
. П
анте
леев
В
.М.П
рош
ин
М.:
ИЦ
Ака
деми
я, 2
013
БЖМ
01
БЖМ
02
24О
снов
ы а
втом
атиз
ации
тех
ноло
гиче
ских
про
цес-
сов:
Уче
бное
пос
обие
для
СП
О.
А.В
.Щаг
ин
Лю
берц
ы: Ю
райт
, 201
6БЖ
М 0
1БЖ
М 0
2К
М 0
225
Тест
иров
ание
про
грам
мног
о об
еспе
чени
я. В
не-
дрен
ие, у
прав
лени
е и
авто
мати
заци
я П
ер. с
анг
л.
М. П
авло
в
Э. Д
асти
н,
Д. Р
эшка
, Д. П
ол М
.: Ло
ри, 2
013
КМ
09
116
26А
втом
атиз
ация
нас
трой
ки с
исте
м уп
равл
ения
IS
BN
978-
5-91
872-
091-
2А
.С.К
люев
, В
.Я.Р
отач
, В
.Ф.К
узищ
ин
М.:
Аль
янс,
201
5К
М 0
9
27Эн
ерго
сбер
ежен
ие и
авто
мати
заци
я про
изво
дств
а в т
епло
энер
гети
ческ
ом хо
зяйс
тве г
ород
а. Ча
стот
-но
-рег
улир
уемы
й эл
ектр
опри
вод:
Уче
бное
пос
обие
Ю.А
.Кры
лов,
А.С
.Кар
анда
ев,
В.Н
.Мед
веде
в
СП
б.: Л
ань,
201
3К
М 0
8
28М
ашин
остр
оите
льно
е че
рчен
ие и
авт
омат
изац
ия
выпо
лнен
ия ч
ерте
жей
: Уче
бник
для
при
клад
но-
го б
акал
аври
ата
В.С
.Лев
ицки
й Л
юбе
рцы
: Юра
йт, 2
016
КМ
04
29А
втом
атиз
ация
сис
тем
тепл
огаз
осна
бжен
ия и
ве
нтил
яции
. О
.А.М
ухин
М
.: А
льян
с, 2
015
КМ
02
30А
втом
атиз
ация
тех
ноло
гиче
ских
про
цесс
овЛ
.И.С
елев
цов,
В
олог
да: И
нфра
-Инж
ене-
рия,
201
4К
М 0
2К
М 0
431
Авт
омат
изац
ия у
прав
лени
я ж
изне
нны
м ци
клом
пр
одук
ции:
Уче
бник
для
сту
дент
ов у
чреж
дени
й вы
сшег
о пр
офес
сион
альн
ого
обра
зова
ния,
А.В
.Скв
орцо
в А
.Г.С
хирт
ладз
е,
Д.А
.Чмы
рь
М.:
ИЦ
Ака
деми
я, 2
013
КМ
02
КМ
07
32А
втом
атиз
ация
тех
ноло
гиче
ских
про
цесс
ов:
Уче
бное
пос
обие
А
.Г.С
хирт
ладз
е С
.В.Б
очка
рев,
А.Н
.Лы
ков
Ст. О
скол
: ТН
Т, 2
013
КМ
02
КМ
04
33 Э
нерг
осбе
реже
ние и
авто
мати
заци
я про
изво
дств
а в
тепл
оэне
ргет
ичес
ком
хозя
йств
е гор
ода.Ч
асто
тно-
ре-
гули
руем
ый эл
ектр
опри
вод:
Уче
бное
пос
обие
В.И
.Юдо
вич
СП
б.: Л
ань,
201
3К
М 0
4К
М 0
5
34С
исте
мы а
втом
атич
еско
го у
прав
лени
я: т
еори
я,
прим
енен
ие, м
одел
иров
ание
в M
ATLA
B: У
чеб-
ное
посо
бие
Г.П
.Агр
авал
, С
Пб.
: Лан
ь, 2
013
КМ
06
35Те
ория
авт
омат
ичес
кого
упр
авле
ния.
Осн
овны
е по
лож
ения
. При
меры
рас
чета
: Уче
бное
пос
обие
К
.П.В
ласо
в Х
арьк
ов: Г
уман
. Цен
тр,
2013
КМ
06
117
36Те
ория
авто
мати
ческ
ого
упра
влен
ия в
прим
ерах
и
зада
чах
с реш
ения
ми в
MAT
LAB:
Уче
бное
пос
обие
А
.Р.Г
айду
к В
.Е.Б
еляе
в С
Пб.
: Лан
ь, 2
016
КМ
06
37Те
ория
авт
омат
ичес
кого
упр
авле
ния
в пр
имер
ах
и за
дача
х с
реш
ения
ми в
MAT
LAB
: Уче
бное
по-
соби
е
А.П
.Гур
евич
, В
.В.К
орне
в,
А.П
.Хро
мов
СП
б.: Л
ань,
201
6К
М 0
6
38Те
ория
авт
омат
ичес
кого
упр
авле
ния:
Уче
бное
по
соби
е Н
.М.Г
юнт
ер
СП
б.: Л
ань,
201
6К
М 0
6
39Те
ория
авт
омат
ичес
кого
упр
авле
ния
(с и
спол
ь-зо
вани
ем M
ATLA
B -S
IMU
LIN
K):
Уче
бное
пос
о-би
е
Н.М
.Гю
нтер
С
Пб.
: Лан
ь, 2
016
КМ
06
40Те
ория
авт
омат
ичес
кого
упр
авле
ния.
Зад
ачи
и ре
шен
ия: У
чебн
ое п
особ
иеВ
.В. Д
аньк
ов
М.М
.Скр
ипни
чен-
ко, Н
.Н. Г
орба
чёва
СП
б.: Л
ань,
201
6К
М 0
6
41Те
ория
авт
омат
ичес
кого
упр
авле
ния:
Уче
бник
и
прак
тику
м дл
я ак
адем
ичес
кого
бак
алав
риат
а Д
.П.К
им
Лю
берц
ы: Ю
райт
, 201
6К
М 0
6К
М 0
842
Теор
ия а
втом
атич
еско
го у
прав
лени
я: У
чебн
ое
посо
бие
Б.И
.Кон
овал
ов
Ю.М
.Леб
едев
С
Пб.
: Лан
ь, 2
016
КМ
06
КМ
08
43Те
ория
авто
мати
ческ
ого
упра
влен
ия (с
исп
ольз
ова-
нием
MAT
LAB
- SIM
ULI
NK
): У
чебн
ое п
особ
ие
Ю.И
.Куд
инов
Ф
.Ф.П
ащен
ко
СП
б.: Л
ань,
201
6К
М 0
6К
М 0
844
Сис
темы
авт
омат
ичес
кого
упр
авле
ния:
тео
рия,
пр
имен
ение
, мод
елир
ован
ие в
MAT
LAB
: Уче
б-но
е по
соби
е
А.Ю
.Ощ
епко
в С
Пб.
: Лан
ь, 2
013
КМ
08
КМ
11
45Те
ория
авт
омат
ичес
кого
упр
авле
ния
Е.И
.Юре
вич
СП
б.: B
HV,
201
6К
М 0
6К
М 0
846
При
клад
ная
метр
олог
ия: В
елич
ины
и и
змер
ения
.У
чебн
ое п
особ
ие.
В.Д
.Гво
здев
М
.: М
ИИ
Т, 2
015
КМ
04
47In
stru
men
tatio
n an
d Pr
oces
s Con
trol
ISB
N 9
78-1
4180
4171
7Te
rry
Bar
telt
КМ
04
118
48A
nalo
g an
d D
igita
l Con
trol S
yste
ms
ISB
N 9
78-0
1303
3028
4R
amak
ant
Gay
akw
ad,
Leon
ard
Soko
loff
КМ
04
КМ
05
49M
echa
troni
cs:
Elec
troni
c Co
ntro
l Sys
tem
s in
Mec
hani
cal a
nd E
lect
rical
Eng
inee
ring
(6th
. Edi
tion)
ISB
N 9
78-1
2920
7668
3
W. B
olto
nК
М 0
9К
М 1
1
50Эк
оном
ика
труд
а: у
чебн
ик д
ля б
акал
авро
в И
. И. А
лиев
, Н.
А. Г
орел
ов, Л
. О.
Иль
ина
М.:
Юра
йт, 2
013
КМ
10
51П
сихо
логи
я и
этик
а де
лово
го о
бщен
ия: у
чебн
ик
для
бака
лавр
ов
Г. В
. Бор
озди
на,
Н. А
. Кор
мнов
а. М
.: Ю
райт
, 201
3К
М 0
7
52О
рган
изац
ия п
роиз
водс
тва
на п
ромы
шле
нны
х пр
едпр
ияти
ях: у
чебн
ик
И. Н
.Ива
нов
М.:
ИН
ФРА
-М, 2
013
КМ
07
53О
рган
изац
ия п
роиз
водс
тва
на п
ромы
шле
нны
х пр
едпр
ияти
ях: у
чебн
ое п
особ
ие
М. П
.Пер
евер
зев,
С
. С.Л
огви
нов
М.:
ИН
ФРА
-М, 2
013
КМ
07
54Д
елов
ое о
бщен
ие: у
чебн
ик. -
2-е
изд
., пе
рера
б. и
до
п.
И. А
.Кон
опле
ва
М.:
ИН
ФРА
-М, 2
013
КМ
07
55М
акро
экон
омик
а: у
чебн
ик д
ля б
акал
авро
вЛ
. С.Т
арас
евич
, М
.: Ю
райт
, 201
3К
М 1
056
Мет
оды
при
няти
я уп
равл
енче
ских
реш
ений
: уч
ебни
к дл
я ба
кала
вров
А
. В.Т
ебек
ин,
М.:
Юра
йт, 2
013
КМ
10
57Эк
оном
ика
и уп
равл
ение
в э
нерг
етик
е: у
чебн
ик
для
маги
стро
в; р
еком
ендо
вано
сов
етом
УМ
О п
о об
разо
вани
ю в
обл
асти
мен
едж
мент
а
Н. Г
. Лю
бимо
ва,
Е. С
. Пет
ровс
кий.
М.:
Юра
йт, 2
014.
К
М 1
0
58Ф
ункц
иона
льна
я бе
зопа
снос
ть.
Д.Д
.Сми
т, К
.Д.С
импс
он
Изд
ател
ьски
й Д
ом «
Тех-
ноло
гии»
, М.:
2004
БЖМ
03
59К
ласс
ифик
ация
и о
блас
ти п
риме
нени
я эл
ектр
оу-
стан
овок
в п
ожар
о-вз
рыво
опас
ных
зона
х: С
пра-
вочн
ое п
особ
ие.
Г.И
.Сме
лков
, В.Н
.Че
ркас
ов, Е
.Л.
Шес
титк
о
М.:
ВН
ИИ
ПО
, 201
2БЖ
М 0
3К
М 0
4
119
60Бе
зопа
снос
ть ж
изне
деят
ельн
ости
. Охр
ана
труд
а:
Уче
бник
для
бак
алав
ров
Г.И
.Бел
яков
, М
.: Ю
райт
, 201
3.БЖ
М 0
3
61М
ежот
расл
евы
е пр
авил
а по
охр
ане
труд
а (п
рави
-ла
без
опас
ност
и) п
ри э
кспл
уата
ции
элек
троу
ста-
ново
к; П
ОТ
РМ-0
16-2
001.
РД
153
-34.
0-03
.150
-00
ISB
N 9
78-5
-370
-032
06-6
Мос
ква:
Оме
га-Л
, 201
4К
М 0
4К
М 0
8
62Бе
зопа
снос
ть и
охр
ана
труд
а в
РК. С
борн
ик н
ор-
мати
вны
х ак
тов.
Пра
вила
и т
ребо
вани
я. Т
ипо-
вые
инст
рукц
ии
LEM
(Лем
), 20
16 ж
БЖМ
03
63Д
овра
чебн
ая п
омощ
ь в
экст
рема
льны
х си
туац
и-ях
Т.Ф
.Кур
даев
ТО
О «
Стан
дарт
-Гру
пп
ЛТД
», 2
007
ж.
БЖМ
03
64О
хран
а тр
уда
при
рабо
тах
на в
ысо
те. 2
-е и
зд.,
пер.
и д
оп.
Ю.М
.Мих
айло
в М
.: А
льфа
-Пре
сс, 2
016
БЖМ
03
65П
ромы
шле
нная
без
опас
ност
ь и
охра
на т
руда
. С
прав
очни
к ру
ково
дите
ля (с
пеци
алис
та) о
пасн
о-го
про
изво
дств
енно
го о
бъек
та
Ю.М
.Мих
айло
в М
.: А
льфа
-Пре
сс, 2
014
БЖМ
03
66О
хран
а тр
уда
при
эксп
луат
ации
элек
троу
стан
о-во
к. 2
-е и
зд.,
пер.
и д
оп.
Ю.М
.Мих
айло
в М
.: А
льфа
-Пре
сс, 2
016
БЖМ
03
67О
хран
а тр
уда
и эл
ектр
обез
опас
ност
ь. И
здан
ие
3-е.
Ю.Д
.Сиб
икин
В
олог
да: И
нфра
-Инж
ене-
рия,
201
4БЖ
М 0
3
68О
хран
а тр
уда.
Уче
бное
пос
обие
.- В
.И.К
ороб
ко
М.:
ЮН
ИТИ
, 201
3БЖ
М 0
3
69М
атер
иало
веде
ние
и те
хнол
огия
мат
ериа
лов:
У
чебн
ое п
особ
иеА
.М.А
даск
ин
В.М
. Зуе
в М
.: Ф
орум
, НИ
Ц И
Н-
ФРА
-М, 2
013
БЖМ
01
70М
атер
иало
веде
ние:
Уче
бник
С
.Н.Б
огод
ухов
М
.: М
ашин
остр
оени
е,
2015
БЖМ
01
71М
атер
иало
веде
ние
для
техн
ичес
ких
колл
едж
ей:
Уче
бник
Ю
.Т.В
ишне
вецк
ий М
.: Д
ашко
в и
К, 2
013
БЖМ
01
