Bé gi¸o dôc vµ ®µo t¹o Bé v¨n hãa, thÓ thao vµ du lÞch

Häc viÖn ©m nh¹c quèc gia ViÖt Nam

Ph¹m Ph­¬ng Hoa

nh÷ng thñ ph¸p s¸ng t¸c

Trong mét sè tr­êng ph¸I ©m nh¹c

thÕ kû XX đ

đ đ

Chuyªn ngµnh: Lý luËn ©m nh¹c

M· sè: 62 21 01 01

LuËn ¸n tiÕn sÜ nghÖ thuËt ©m nh¹c

Ng­êi h­íng dÉn khoa häc:

GS.TS. Ph¹m minh khang

Hµ Néi - 2010

1

Lêi cam ®oan

T«i xin cam ®oan ®©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu cña riªng t«i. C¸c sè liÖu

trong luËn ¸n lµ trung thùc. Nh÷ng ý kiÕn khoa häc trong luËn ¸n ch­a

®­îc ai c«ng bè trong bÊt kú c«ng tr×nh nµo kh¸c.

Hµ Néi, ngµy 1 th¸ng 3 n¨m 2010

T¸c gi¶ luËn ¸n

Ph¹m Ph­¬ng Hoa

2

Môc lôc

tr

Më ®Çu .............................................................................................................. 4

Ch­¬ng 1. Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c khuynh h­íng ©m nh¹c

trong bèi c¶nh lÞch sö thÕ kû XX ................................................................. 11

1.1. Nh÷ng sù kiÖn cã ¶nh h­ëng trùc tiÕp tíi sù ph¸t triÓn cña ©m

nh¹c thÕ kû XX ............................................................................................ 11

1.2. Sù h×nh thµnh c¸c khuynh h­íng s¸ng t¸c tiªu biÓu trªn thÕ giíi ........ 18

Ch­¬ng 2. Nh÷ng ®æi míi trong ng«n ng÷ ©m nh¹c thÕ giíi thÕ kû

XX ................................................................................................................... 42

2.1. §iÖu thøc .............................................................................................. 42

2.2. Hßa ©m ................................................................................................. 60

2.3. LuËt nhÞp vµ tiÕt tÊu .............................................................................. 65

Ch­¬ng 3. §Æc ®iÓm ©m nh¹c trong t¸c phÈm khÝ nh¹c cña nh¹c sÜ

ViÖt Nam ......................................................................................................... 71

3.1. Sö dông nh÷ng lµn ®iÖu d©n ca hoÆc ca khóc quen thuéc ®Ó lµm

chÊt liÖu chñ ®Ò ............................................................................................ 71

3.2. Mét sè ph­¬ng ph¸p sö dông ®iÖu thøc ............................................... 82

3.3. Hßa ©m vµ phøc ®iÖu ............................................................................ 95

3.4. Mét sè vÊn ®Ò vÒ luËt nhÞp vµ tiÕt tÊu ................................................. 103

KÕt luËn ........................................................................................................ 109

Danh môc nh÷ng c«ng tr×nh ®· c«ng bè liªn quan tíi luËn ¸n ............... 115

Tµi liÖu tham kh¶o .............................................Error! Bookmark not defined.

Phô lôc ........................................................................................................ 123

3

B¶ng kª ch÷ viÕt t¾t

GS: Gi¸o s­

GS. TS: Gi¸o s­ tiÕn sü

GS. TSKH: Gi¸o s­ tiÕn sü khoa häc

NGND: Nhµ gi¸o nh©n d©n

NS: Nh¹c sÜ

Nxb: Nhµ xuÊt b¶n

XHCN: X· héi chñ nghÜa

TP: Thµnh phè

VHNT: V¨n hãa NghÖ thuËt

PGS: Phã gi¸o s­

PGS.TS: Phã gi¸o s­, tiÕn sü

vd 1, phl1.1: VÝ dô 1, xem phô lôc 1.1(c¸c vÝ dô ©m nh¹c ch­¬ng 1)

vd 1, phl1.2: VÝ dô 1, xem phô lôc 1.2(c¸c vÝ dô ©m nh¹c ch­¬ng 2)

vd 1, phl1.3: VÝ dô 1, xem phô lôc 1.3(c¸c vÝ dô ©m nh¹c ch­¬ng 3)

4

Më ®Çu

1. Lý do chän ®Ò tµi

¢m nh¹c lµ mét lo¹i h×nh nghÖ thuËt lu«n ®ãng vai trß quan träng

trong ®êi sèng v¨n hãa cña con ng­êi. Tõ hµng ngµn n¨m nay sù ph¸t

triÓn cña ©m nh¹c lu«n chÞu t¸c ®éng cña chÕ ®é chÝnh trÞ, x· héi còng

nh­ nh÷ng ®iÒu kiÖn vÒ kinh tÕ. NhËn ®Þnh nµy ®· ®­îc chøng minh

trong suèt chiÒu dµi ph¸t triÓn lÞch sö ©m nh¹c vµ l¹i ®­îc kh¼ng ®Þnh

mét lÇn n÷a trong sù ph¸t triÓn cña ©m nh¹c thÕ kû XX.

ThËt vËy, thÕ kû XX ®­îc coi lµ mét thêi kú chøa ®Çy biÕn ®éng

s©u s¾c vÒ chÝnh trÞ x· héi vµ sù ¶nh h­ëng cña nã kh«ng cßn n»m trong

giíi h¹n cña mét quèc gia hay mét ch©u lôc mµ ®· bao trïm gÇn nh­ toµn

thÕ giíi. C¸c cuéc chiÕn tranh ThÕ giíi lÇn thø nhÊt (1914-1918) vµ lÇn

thø hai (1939-1945) ®· dÉn ®Õn nh÷ng thay ®æi s©u s¾c trong sù ph¸t

triÓn cña x· héi, tõ ®ã n¶y sinh ra nh÷ng quan ®iÓm sèng kh¸c nhau.

Chøc n¨ng cña nghÖ thuËt lµ ph¶n ¸nh hiÖn thùc cuéc sèng vµ nh÷ng thay

®æi nhanh chãng hiÖn thùc cuéc sèng ®ã ®· dÉn ®Õn sù ra ®êi cña c¸c

khuynh h­íng s¸ng t¸c nghÖ thuËt kh¸c nhau. H¬n n÷a, thÕ kû XX còng

®· chøng kiÕn sù ph¸t triÓn mét c¸ch nhanh chãng cña khoa häc kü thuËt

vµ nh÷ng ¶nh h­ëng lín lao, réng kh¾p cña nã trong ®êi sèng x· héi

còng nh­ nghÖ thuËt. ChØ trong mÊy thËp kû cña thÕ kû XX, lÞch sö ®·

ghi nhËn sù ra ®êi cña rÊt nhiÒu khuynh h­íng s¸ng t¸c ©m nh¹c víi

nh÷ng quan ®iÓm s¸ng t¸c vµ quan ®iÓm thÈm mü kh¸c nhau.

NÒn ©m nh¹c thÝnh phßng vµ giao h­ëng ViÖt Nam míi ®­îc h×nh

thµnh vµ ph¸t triÓn tõ nh÷ng n¨m 60 cña thÕ kû XX. Tuy ra ®êi muén

nh­ng c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam ®· biÕt tiÕp thu nh÷ng tinh hoa cña ©m nh¹c

thÕ giíi kÕt hîp víi ©m nh¹c d©n gian cña d©n téc m×nh ®Ó t¹o mét ng«n

5

ng÷ ©m nh¹c mang nhiÒu nÐt ®Æc tr­ng riªng. Trong mÊy chôc n¨m qua,

nhiÒu t¸c phÈm khÝ nh¹c ViÖt Nam ®· gãp phÇn kh«ng nhá trong viÖc

kh¾c häa cuéc chiÕn ®Êu ngoan c­êng cña nh©n d©n ta chèng ®Õ quèc Mü

còng nh­ thÓ hiÖn ®­îc nh÷ng t©m t­ nguyÖn väng cña nh©n d©n. MÆc dï

nÒn khÝ nh¹c ViÖt Nam cßn non trÎ nh­ng ®· tõng b­íc tr­ëng thµnh ®i

lªn vµ ®­îc c«ng chóng ®ãn nhËn, ®Æc biÖt ®· cã nh÷ng t¸c phÈm ®­îc

giíi thiÖu ra n­íc ngoµi.

VËy mµ tõ tr­íc tíi nay vÉn ch­a cã mét tµi liÖu hoÆc mét nghiªn

cøu chÝnh thøc nµo nh×n nhËn sù h×nh thµnh ph¸t triÓn cña ©m nh¹c míi

ViÖt Nam nh­ mét khuynh h­íng s¸ng t¸c ©m nh¹c ë thÕ kû XX.

XuÊt ph¸t tõ nhËn thøc vµ suy nghÜ trªn, víi nhu cÇu cÊp b¸ch cña

t×nh h×nh nghiªn cøu hiÖn nay ®· th«i thóc chóng t«i chän viÕt LuËn ¸n

tiÕn sÜ nghÖ thuËt ©m nh¹c víi ®Ò tµi ‚Nh÷ng thñ ph¸p s¸ng t¸c trong mét

sè tr­êng ph¸i ©m nh¹c ë thÕ kû XX‛.

2. LÞch sö ®Ò tµi

Chóng ta míi b­íc sang thÕ kû XXI ®­îc m­êi n¨m, do ®ã viÖc hÖ

thèng l¹i nh÷ng thñ ph¸p s¸ng t¸c ©m nh¹c thÕ kû XX trªn qui m« toµn

thÕ giíi vÉn cßn lµ mét c«ng viÖc ®Çy th¸ch thøc. Trong toµn bé c¸c tµi

liÖu chóng t«i ®· ®­îc tham kh¶o còng minh chøng cho nhËn ®Þnh trªn.

§èi víi d¹ng tµi liÖu ®­îc coi lµ s¸ch gi¸o khoa lÞch sö ©m nh¹c

trong nhiÒu tr­êng ®¹i häc ë trªn thÕ giíi th× cuèn A History of Western

Music do Donald Jay Grout & Laude V. Palisca biªn so¹n (nhµ xuÊt b¶n

W.W-Norton & company, 1988) lu«n ®­îc coi lµ sù lùa chän hµng ®Çu

vËy mµ còng chØ dµnh kho¶ng 80 (trang 807-885) trong tæng sè h¬n

1.000 trang ®Ó giíi thiÖu kh¸i qu¸t vÒ sù ph¸t triÓn cña ©m nh¹c ë nöa

®Çu thÕ kû XX. Trong cuèn Music an Appreciation do Roger Kamien viÕt

(nhµ xuÊt b¶n Mc Graw Hill, 1998) cã dµnh tíi h¬n mét tr¨m trang ®Ó

giíi thiÖu vÒ ©m nh¹c thÕ kû XX. Trong cuèn nµy phÇn nöa ®Çu thÕ kû

6

XX chØ ®Ò cËp ®Õn ba tr­êng ph¸i ©m nh¹c lµ Ên t­îng, t©n cæ ®iÓn vµ

biÓu hiÖn cïng mét nh¹c sÜ tiªu biÓu cña mçi tr­êng ph¸i Êy. PhÇn nöa

sau thÕ kû XX chØ giíi thiÖu kh¸i qu¸t mét sè khuynh h­íng ©m nh¹c ®·

tån t¹i trong ®êi sèng ©m nh¹c ë ch©u ¢u vµ B¾c Mü vµ kh«ng ®Ò cËp chi

tiÕt mét t¸c gi¶ cô thÓ nµo. Cuèn TrÝch gi¶ng ©m nh¹c thÕ kû XX (dïng

cho häc sinh trung cÊp) cña Häc viÖn ¢m nh¹c quèc gia ViÖt Nam do t¸c

gi¶ Tó Ngäc biªn so¹n (Nh¹c viÖn Hµ Néi xuÊt b¶n n¨m 1991) còng giíi

thiÖu s¬ l­îc vÒ mét sè nh¹c sÜ ë nöa ®Çu thÕ kû XX kh«ng ®i s©u vµo

ng«n ng÷ s¸ng t¸c vµ kh«ng ®Ò cËp ®Õn sù ra ®êi cña c¸c tr­êng ph¸i ©m

nh¹c.

§èi víi d¹ng tµi liÖu chuyªn kh¶o ©m nh¹c thÕ kû XX: Cuèn La

musique du XXe siÌcle do Jean-Noel Von Der Weid biªn so¹n (nhµ xuÊt

b¶n Hachette, 1997) ®­îc coi lµ tiªu biÓu. Trong cuèn s¸ch nµy t¸c gi¶

®· tr×nh bµy ®an xen gi÷a c¸c phÇn giíi thiÖu ng«n ng÷ ©m nh¹c cña mét

sè t¸c gi¶ cô thÓ víi sù ph¸t triÓn ©m nh¹c cña mét quèc gia chñ yÕu ë

ch©u ¢u vµ B¾c Mü. VÊn ®Ò h×nh thµnh c¸c tr­êng ph¸i ©m nh¹c ë thÕ kû

XX kh«ng ®­îc giíi thiÖu mét c¸ch hÖ thèng mµ ®­îc ®­a vµo ®an xen

khi ®Ò cËp ®Õn ng«n ng÷ cña t¸c gi¶. Cuèn Music since 1945 do Elliot

Schwartz & Daniel Godrey biªn so¹n (nhµ xuÊt b¶n Schirmer Books,

1992), chØ giíi thiÖu mét sè bót ph¸p ©m nh¹c ra ®êi tõ sau n¨m 1945

nh­ng còng kh«ng qui tô theo c¸c thñ ph¸p s¸ng t¸c cña tõng tr­êng

ph¸i. Cuèn Trajectoire de la musique au XXe siÌcle cña t¸c gi¶ Marie-

Claire Mussat (nhµ xuÊt b¶n Klincksieck, 2002) l¹i ®­îc tr×nh bµy d­íi

d¹ng tr¶ lêi c¸c c©u hái ng¾n vÒ nh÷ng vÊn ®Ò liªn quan ®Õn ©m nh¹c thÕ

kû XX.

§èi víi phÇn ©m nh¹c ViÖt Nam th× cuèn L­îc sö ©m nh¹c ViÖt

Nam cña t¸c gi¶ Thôy Loan (do Nh¹c viÖn Hµ Néi, Nhµ xuÊt b¶n ¢m

nh¹c, 1993) ®· ®­a ra mét bøc tranh toµn c¶nh vÒ nÒn ©m nh¹c n­íc nhµ

7

tõ khi h×nh thµnh cho tíi ngµy nay. Nh÷ng vÊn ®Ò vÒ ©m nh¹c thÝnh

phßng vµ giao h­ëng ViÖt nam chØ ®­îc ®­a vµo mét c¸ch kh¸i qu¸t

trong ba trang (113-116).

Cuèn ¢m nh¹c míi ViÖt Nam tiÕn tr×nh vµ thµnh tùu cña nhãm t¸c

gi¶ Tó Ngäc, NguyÔn ThÞ Nhung, Vò Tù L©n, NguyÔn Ngäc O¸nh, Th¸i

Phiªn (do ViÖn ¢m nh¹c xuÊt b¶n n¨m 2000) ®Ò cËp ®Õn sù ph¸t triÓn ©m

nh¹c ViÖt Nam d­íi d¹ng chuyªn luËn, mang tÝnh hÖ thèng trong viÖc

®¸nh gi¸ c¶ mét qu¸ tr×nh h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nÒn ©m nh¹c míi

ViÖt Nam tr¶i dµi gÇn nh­ toµn bé thÕ kû XX, phÇn ©m nh¹c giao h­ëng

vµ thÝnh phßng lµ mét trong nh÷ng thÓ lo¹i n»m trong tæng thÓ ®ã (nã chØ

gåm kho¶ng 80 trong tæng sè 999 trang cña cuèn s¸ch). Tuy nhiªn phÇn

nµy sÏ lµ nh©n tè c¬ b¶n lµm tiÒn ®Ò cho cuèn ¢m nh¹c thÝnh phßng-giao

h­ëng ViÖt Nam sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn-t¸c phÈm-t¸c gi¶.

Cuèn ¢m nh¹c thÝnh phßng-giao h­ëng ViÖt Nam sù h×nh thµnh vµ

ph¸t triÓn-t¸c phÈm-t¸c gi¶ cña PGS.TS NguyÔn ThÞ Nhung (do ViÖn ¢m

nh¹c xuÊt b¶n n¨m 2001) ®­îc coi lµ mét cuèn gÇn nhÊt víi ®Ò tµi cña

luËn ¸n. Cuèn s¸ch ®· ®Ò cËp kh¸ ®Çy ®ñ c¸c t¸c phÈm ©m nh¹c thÝnh

phßng vµ giao h­ëng tõ gãc ®é h×nh thøc, thÓ lo¹i vµ néi dung ®Ó tõ ®ã

kh¼ng ®Þnh sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña thÓ lo¹i ©m nh¹c nµy. Trong

ch­¬ng III cña cuèn s¸ch, PGS.TS NguyÔn ThÞ Nhung ®· ®­a ra mét vµi

nÐt ®Æc tr­ng cña ©m nh¹c thÝnh phßng-giao h­ëng ViÖt Nam. §©y lµ

®iÓm mÊu chèt ®Ó ra ®êi c«ng tr×nh tiÕp theo ¢m nh¹c ViÖt Nam, t¸c gi¶,

t¸c phÈm vµ lµ c¬ së ®Ó ph¸t triÓn c¸c luËn v¨n, luËn ¸n vÒ ®Ò tµi khÝ

nh¹c ViÖt Nam.

Bèn tËp ¢m nh¹c ViÖt Nam, t¸c gi¶, t¸c phÈm cña nhiÒu t¸c gi¶

nh­ NguyÔn ThÞ Nhung, Ph¹m Tó H­¬ng, Lª Toµn, NguyÔn ThÞ Minh

Ch©u (do ViÖn ¢m nh¹c xuÊt b¶n trong c¸c n¨m 2006, 2007) l¹i ®i s©u

vµo viÖc giíi thiÖu ch©n dung tõng t¸c gi¶ tiªu biÓu trong nÒn ©m nh¹c

8

ViÖt Nam nãi chung vµ cã ®iÓm c¸c t¸c phÈm khÝ nh¹c nÕu t¸c gi¶ ®ã cã

s¸ng t¸c.

Ngoµi c¸c tµi liÖu ®· ®­îc xuÊt b¶n th× cã mét sè luËn v¨n, luËn ¸n

chuyªn ngµnh lý luËn ©m nh¹c còng ®· nghiªn cøu s©u mét t¸c phÈm cô

thÓ hoÆc ng«n ng÷ ©m nh¹c cña mét t¸c gi¶ hoÆc mét thÓ lo¹i khÝ nh¹c

ViÖt Nam.

Nh­ vËy, dÉu cã nh×n ë gãc ®é réng tõ c¸c c«ng tr×nh ®å sé tiÕp

xóc víi nÒn ©m nh¹c thÝnh phßng, giao h­ëng ViÖt Nam, hay ë gãc ®é

hÑp chØ riªng mét t¸c phÈm, hay phong c¸ch cña mét nh¹c sü th× ®· cã

kh«ng Ýt c«ng tr×nh ®Ò cËp tíi. Nh­ng, cho tíi nay vÉn ch­a cã c«ng tr×nh

nµo tiÕp cËn chØ riªng víi nÒn khÝ nh¹c ViÖt Nam d­íi l¨ng kÝnh cña v¨n

hãa häc ©m nh¹c trong mèi quan hÖ víi nÒn ©m nh¹c trªn thÕ giíi ë thÕ

kû XX. Tuy nhiªn, nh÷ng c«ng tr×nh nghiªn cøu, nh÷ng bµi luËn bµn cña

c¸c t¸c gi¶ ®i tr­íc vÉn lµ c¬ së, lµ nguån tµi liÖu v« cïng quý b¸u gióp

chóng t«i thùc hiÖn luËn ¸n nµy.

3. Môc ®Ých nghiªn cøu

Môc ®Ých nghiªn cøu chÝnh cña luËn ¸n lµ t×m ra nh÷ng ®Æc ®iÓm

tiªu biÓu cña c¸c tr­êng ph¸i ©m nh¹c trªn thÕ giíi còng nh­ nh÷ng nÐt

®Æc tr­ng trong ng«n ng÷ khÝ nh¹c cña c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam ®Ó tõ ®ã cã

thÓ kh¼ng ®Þnh ©m nh¹c ViÖt Nam ®· h×nh thµnh mét khuynh h­íng s¸ng

t¸c riªng vµ khuynh h­íng s¸ng t¸c nµy chÞu ¶nh h­ëng qua l¹i cña nhiÒu

tr­êng ph¸i ©m nh¹c trªn thÕ giíi..

4. §èi t­îng vµ ph¹m vi nghiªn cøu

§èi t­îng nghiªn cøu

Trong luËn ¸n nµy chóng t«i chØ nghiªn cøu nh÷ng t¸c phÈm næi

tiÕng cña c¸c tr­êng ph¸i ©m nh¹c tiªu biÓu trªn thÕ giíi. §èi víi phÇn

©m nh¹c ViÖt Nam chóng t«i chØ nghiªn cøu nh÷ng t¸c phÈm thuéc thÓ

9

lo¹i thÝnh phßng vµ giao h­ëng viÕt cho c¸c nh¹c cô ph­¬ng T©y diÔn

tÊu.

Ph¹m vi nghiªn cøu

Do ®Ò tµi cña luËn ¸n rÊt réng nªn chóng t«i chØ nghiªn cøu nh÷ng

khÝa c¹nh sÏ cã ¶nh h­ëng nhiÒu tíi thñ ph¸p s¸ng t¸c khÝ nh¹c. V× vËy

luËn ¸n sÏ kh«ng ®i s©u vµo vÊn ®Ò cÊu tróc, phèi khÝ… trong ©m nh¹c

thÕ kû XX.

§èi víi phÇn ©m nh¹c ViÖt Nam, ph¹m vi nghiªn cøu cña luËn ¸n

lµ nh÷ng t¸c phÈm ®­îc viÕt trong kho¶ng thêi gian tõ nh÷ng n¨m 1960

®Õn nh÷ng n¨m 1990. Do khèi l­îng t¸c phÈm rÊt ®å sé nªn khi cÇn ®Ó

®­a ra ph©n tÝch, chøng minh cho c¸c luËn ®iÓm cña b¶n luËn ¸n, chóng

t«i chØ chän nh÷ng t¸c phÈm ®· ®­îc c«ng bè trªn c¸c ph­¬ng tiÖn th«ng

tin ®¹i chóng hoÆc ®· ®­îc dµn dùng, tr×nh diÔn vµ ®¹t c¸c gi¶i th­ëng

trong c¸c kú thi khÝ nh¹c toµn quèc hoÆc quèc tÕ. H¬n n÷a luËn ¸n còng

chØ giíi h¹n ph©n tÝch nh÷ng t¸c phÈm cña c¸c nh¹c sÜ ë ViÖt Nam vµ

mang quèc tÞch ViÖt Nam. Nh÷ng s¸ng t¸c cña c¸c nh¹c sÜ ViÖt kiÒu

kh«ng thuéc ®èi t­îng cña b¶n luËn ¸n nµy.

5. Ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu

LuËn ¸n dùa trªn quan ®iÓm cña chñ nghÜa duy vËt biÖn chøng vµ

duy vËt lÞch sö, nh÷ng quan ®iÓm cña chñ nghÜa M¸c-Lª nin vµ ®­êng lèi

v¨n hãa v¨n nghÖ cña §¶ng ®Ó tiÕp cËn vµ ph©n tÝch sù vËt hoÆc hiÖn

t­îng.

Trong luËn ¸n nµy, chóng t«i dïng ph­¬ng ph¸p nghiªn cøu lý

thuyÕt nh×n tõ gãc ®é ©m nh¹c nh¹c häc vµ dïng ph­¬ng ph¸p tiÕp cËn

lÞch sö ®Ó nghiªn cøu t­ liÖu. Khi ph©n tÝch ®Ó minh chøng cho c¸c nhËn

®Þnh vÒ nÒn khÝ nh¹c ViÖt Nam chóng t«i cã sö dông c¸c t­ liÖu trong

c¸c c«ng tr×nh khoa häc vÒ lý thuyÕt ©m nh¹c cæ truyÒn ®· ®­îc c«ng bè

10

kÕt hîp víi viÖc ®èi chiÕu, so s¸nh c¸c lý thuyÕt cña ©m nh¹c ë thÕ kû

XX.

6. §ãng gãp cña luËn ¸n

§©y lµ c«ng tr×nh nghiªn cøu ®Çu tiªn ë ViÖt Nam mang tÝnh chÊt

tæng qu¸t vµ hÖ thèng hãa nh÷ng thñ ph¸p s¸ng t¸c ©m nh¹c thÕ kû XX.

Tõ c¸ch ph©n tÝch, kh¸i qu¸t råi ®¸nh gi¸, chóng t«i hy väng ®­a ra

mét sè nhËn xÐt cã c¬ së vÒ nh÷ng nÐt næi tréi trong thñ ph¸p s¸ng t¸c

cña mét sè tr­êng ph¸i ©m nh¹c thÕ kû XX vµ cña nÒn khÝ nh¹c ViÖt

Nam, kh¼ng ®Þnh khuynh h­íng s¸ng t¸c nµy lµ hÖ qu¶ tÊt yÕu cña c¶

mét qu¸ tr×nh tiÕp biÕn v¨n hãa dùa trªn c¬ së tÇm nÒn truyÒn thèng v¨n

hãa d©n téc ViÖt Nam.

Quan niÖm nÒn ©m nh¹c giao h­ëng vµ thÝnh phßng ViÖt Nam d­íi

gãc ®é lµ mét khuynh h­íng s¸ng t¸c xuÊt hiÖn ë thÕ kû XX trªn thÕ giíi

lµ mét c¸ch nh×n míi. Tõ c¸ch tiÕp cËn nµy, luËn ¸n hy väng sÏ cã mét

®ãng gãp nhá trong c¸ch ph©n tÝch c¸c t¸c phÈm khÝ nh¹c ®­¬ng ®¹i ViÖt

Nam. §ã lµ c¸ch nh×n toµn diÖn, bao qu¸t trong mèi liªn hÖ gi÷a lÞch sö,

quan ®iÓm s¸ng t¸c, quan ®iÓm thÈm mü ®Ó hiÓu vµ ph©n tÝch t¸c phÈm

s©u h¬n. H¬n n÷a, chóng t«i hy väng sau khi b¶n luËn ¸n nµy ®­îc c«ng

nhËn sÏ lµ c¬ së ®Ó bæ sung vµo gi¸o tr×nh gi¶ng d¹y m«n lÞch sö ©m

nh¹c thÕ kû XX cña Häc viÖn ¢m nh¹c quèc gia ViÖt Nam.

7. Bè côc cña luËn ¸n

Ngoµi phÇn më ®Çu (07 trang), phÇn kÕt luËn (06 trang), phô lôc

(91 trang), néi dung luËn ¸n gåm 3 ch­¬ng:

Ch­¬ng 1: Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn nh÷ng khuynh h­íng ©m

nh¹c trong bèi c¶nh lÞch sö thÕ kû XX.

Ch­¬ng 2: Nh÷ng ®æi míi trong ng«n ng÷ ©m nh¹c thÕ giíi ë thÕ kû

XX.

Ch­¬ng 3: §Æc ®iÓm ng«n ng÷ ©m nh¹c trong t¸c phÈm khÝ nh¹c

cña nh¹c sÜ ViÖt Nam.

11

Ch­¬ng 1

Sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn c¸c khuynh h­íng

©m nh¹c Trong bèi c¶nh lÞch sö thÕ kû XX

1.1. Nh÷ng sù kiÖn cã ¶nh h­ëng trùc tiÕp tíi sù ph¸t triÓn cña ©m

nh¹c thÕ kû XX

1.1.1 Sù kiÖn chÝnh trÞ x· héi

Cã thÓ nãi r»ng t×nh h×nh chÝnh trÞ x· héi ë thÕ kû XX ®­îc ®¸nh

dÊu b»ng bèn sù kiÖn lín. Nh÷ng sù kiÖn nµy cã mét t¸c ®éng s©u s¾c tíi

®êi sèng x· héi vµ ®· ®Ó l¹i nh÷ng dÊu Ên ®Ëm nÐt trong sù ph¸t triÓn cña

©m nh¹c thÕ kû XX.

Sù kiÖn ®Çu tiªn, cuéc ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø nhÊt (1914-

1918). §©y lµ mét trong nh÷ng cuéc chiÕn tranh quyÕt liÖt vµ cã qui m«

to lín nhÊt trong lÞch sö nh©n lo¹i cho ®Õn thêi ®iÓm Êy. C¸c chiÕn

tr­êng chÝnh cña cuéc chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø nhÊt ®· bao trïm kh¾p

c¸c n­íc ch©u ¢u vµ ¶nh h­ëng ra toµn thÕ giíi, l«i kÐo tÊt c¶ c¸c c­êng

quèc ë ch©u lôc nµy vµ c¶ B¾c Mü vµo cuéc chiÕn.

§©y lµ mét cuéc chiÕn tranh b¾t nguån tõ nh÷ng m©u thuÉn trong

sù ph¸t triÓn cña c¸c chñ nghÜa ®Õ quèc ®øng ®Çu ë ch©u ¢u nh»m ph©n

chia l¹i thÕ giíi vµ thÞ tr­êng gi÷a chóng. Cuéc chiÕn nµy cßn nh¾m ®Õn

môc ®Ých lËp l¹i trËt tù thÕ giíi míi vµ lµm sôp ®æ bèn ®Õ chÕ hïng m¹nh

nh­ng ®· giµ nua lóc bÊy giê lµ §Õ quèc Nga, §Õ quèc §øc, §Õ chÕ ¸o -

Hung vµ §Õ chÕ Ottoman. Tuy nhiªn kÕt qu¶ cña cuéc chiÕn kh«ng nh­

mong ®îi, nã kh«ng nh÷ng kh«ng gi¶i quyÕt ®­îc vÊn ®Ò ®Æt ra mµ cßn

lµm cho m©u thuÉn gi÷a c¸c n­íc ngµy cµng gia t¨ng vµ h×nh thµnh nªn

chñ nghÜa céng s¶n ë Nga, chñ nghÜa qu©n phiÖt vµ ph¸t xÝt t¹i ý, §øc,

NhËt còng nh­ sù x©m ph¹m, chia c¾t quyÒn tù quyÕt cña c¸c d©n téc....

12

HËu qu¶ cuéc chiÕn thÕ giíi lÇn thø nhÊt ®· lµm h¬n 20 triÖu ng­êi

chÕt vµ hµng chôc triÖu ng­êi kh¸c bÞ tµn phÕ cïng rÊt nhiÒu thµnh phè,

lµng m¹c ®· bÞ ph¸t hñy g©y ra ¶nh h­ëng nghiªm träng vÒ tinh thÇn

còng nh­ vËt chÊt cña rÊt nhiÒu quèc gia. Ngoµi nh÷ng thiÖt h¹i vÒ con

ng­êi, vÒ kinh tÕ vµ vËt chÊt cuéc chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø nhÊt cßn

t¹o ra mét t©m lý h·i hïng cho c¶ ch©u ¢u vµ lµm cho ch©u lôc nµy ®·

tôt hËu mÊt ®i vai trß l·nh ®¹o v¨n minh nh©n lo¹i mµ nã ®· ®¶m ®­¬ng

trong h¬n 300 n¨m qua vµ dÇn chuyÓn vai trß ®ã sang cho B¾c Mü.

Trong x· héi lóc nµy tån t¹i rÊt nhiÒu quan niÖm tr¸i ng­îc nhau:

mét sè ng­êi h­íng tíi tinh thÇn míi víi xu h­íng hßa b×nh chñ nghÜa,

nh©n ®¹o chñ nghÜa, chñ nghÜa quèc tÕ. Trong lóc ®ã mét sè kh¸c l¹i

mang t©m tr¹ng thÊt väng vµo c¸c gi¸ trÞ nh©n v¨n cña loµi ng­êi vµ ph¸t

sinh ra t©m tr¹ng t«n sïng søc m¹nh, t«n sïng b¹o lùc vµ tin t­ëng chØ cã

søc m¹nh cïng víi sù cøng r¾n míi lµ chç dùa ®¸ng tin cËy cho thêi ®¹i

bÊt æn nµy.

Tõ nh÷ng nh©n tè ®ã ®· n¶y në ra chñ nghÜa qu©n phiÖt vµ chñ

nghÜa ph¸t xÝt ®ång thêi ®· ®Ó l¹i mét dÊu Ên kh«ng nhá trong nghÖ thuËt

nãi chung vµ ©m nh¹c nãi riªng víi sù ra ®êi cña nh÷ng lo¹i ©m nh¹c

mang tÝnh chÊt ph¸ ph¸ch so víi quan ®iÓm theo kiÓu truyÒn thèng mµ

®iÓn h×nh lµ khuynh h­íng nghÖ thuËt biÓu hiÖn.

Cuéc chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø nhÊt còng lµ thêi kú h×nh thµnh

chñ nghÜa ®Õ quèc ®i x©m chiÕm c¸c n­íc thuéc ®Þa. Tõ sù kiÖn nµy mét

sè nh¹c sÜ cña T©y ¢u b¾t ®Çu biÕt ®Õn nh÷ng lo¹i ©m nh¹c cña c¸c ch©u

lôc kh¸c vµ b¾t ®Çu khai th¸c, sö dông chóng trong c¸c t¸c phÈm cña

m×nh. ChÝnh v× vËy trong mét sè t¸c phÈm s¸ng t¸c ë thêi kú nµy ®· xuÊt

hiÖn nh÷ng nh©n tè ©m nh¹c ngoµi ch©u ¢u ®em ®Õn cho ©m nh¹c b¸c

häc T©y ¢u mét h¬i thë míi mµ ®iÓn h×nh ph¶i kÓ ®Õn tr­êng ph¸i ©m

nh¹c Ên t­îng.

13

Sù kiÖn thø hai, th¾ng lîi cña C¸ch m¹ng th¸ng m­êi Nga vÜ ®¹i

(1917), nã ®­îc coi lµ mét b­íc ngoÆt lÞch sö cña mét chÕ ®é x· héi míi.

ViÖc næ ra cuéc C¸ch m¹ng th¸ng M­êi ®­îc ph¸t sinh tõ cuéc chiÕn

tranh thÕ giíi lÇn thø nhÊt mµ nguyªn nh©n chñ yÕu chÝnh lµ sù suy kiÖt

vÒ kinh tÕ.

Trong lÞch sö ph¸t triÓn cña x· héi loµi ng­êi ch­a tõng cã mét

cuéc c¸ch m¹ng nµo l¹i cã ý nghÜa to lín vµ s©u xa nh­ C¸ch m¹ng th¸ng

M­êi. Trong rÊt nhiÒu thËp kû ë thÕ kû XX C¸ch m¹ng th¸ng M­êi Nga

lu«n cã gi¸ trÞ soi ®­êng chØ lèi cho c¸c cuéc c¸ch m¹ng tiÕn bé, cho

phong trµo céng s¶n, c«ng nh©n quèc tÕ, v× môc tiªu ®éc lËp d©n téc vµ

chñ nghÜa x· héi.

C¸ch m¹ng th¸ng M­êi Nga ®· lµm thay ®æi b¶n ®å chÝnh trÞ toµn

thÕ giíi trong ®ã cã ViÖt Nam. Cã thÓ kh¼ng ®Þnh r»ng c¸ch m¹ng ViÖt

Nam sÏ kh«ng cã ®­îc nh÷ng th¾ng lîi to lín nh­ ngµy nay nÕu kh«ng

cã ngän cê C¸ch m¹ng th¸ng M­êi Nga soi ®­êng vµ ®©y lµ mét nh©n tè

kh«ng nhá lµm h×nh thµnh mét khuynh h­íng s¸ng t¸c nghÖ thuËt míi

trong thêi gian tíi: khuynh h­íng hiÖn thùc x· héi chñ nghÜa.

Sù kiÖn chÝnh trÞ thø ba, sù ra ®êi cña Liªn bang Céng hßa x· héi

chñ nghÜa X« viÕt hay cßn gäi lµ Liªn X« (30 - 12 - 1922, nã sÏ chÝnh

thøc tan r· vµ sôp ®æ vµo ngµy 25 th¸ng 12 n¨m 1989). Liªn X« lµ nhµ

n­íc ®Çu tiªn trªn thÕ giíi x©y dùng Chñ nghÜa Céng s¶n cã ¶nh h­ëng

rÊt lín ®Õn tiÕn tr×nh lÞch sö cña thÕ giíi vµ sau khi Liªn X« xuÊt hiÖn

mäi sù kiÖn lín trªn thÕ giíi Ýt hay nhiÒu ®Òu bÞ chÞu ¶nh h­ëng. Trªn

thùc tÕ nh©n lo¹i ®· ®­îc chøng kiÕn nh÷ng biÕn ®æi kú diÖu cña ®êi

sèng con ng­êi trªn Liªn bang X« ViÕt víi chiÕn th¾ng oanh liÖt cña

Hång qu©n Liªn X« cøu loµi ng­êi khái th¶m häa ph¸t xÝt vµ rÊt nhiÒu

thµnh tùu to lín mµ chñ nghÜa x· héi ®· mang l¹i.

14

Do nh÷ng t¸c ®éng cña chÝnh trÞ vµ kinh tÕ, quan ®iÓm cña nÒn nghÖ

thuËt X« ViÕt lu«n chó träng tíi vai trß cña tËp thÓ. Trong cuéc chiÕn tranh

chèng ph¸t xÝt §øc, nghÖ thuËt X« ViÕt ®· cã nh÷ng t¸c phÈm mang tÝnh giôc

gi·, th«i thóc, cã tÝnh chÊt khÝch lÖ tinh thÇn chiÕn ®Êu cña qu©n vµ d©n X«

ViÕt.

Sù kiÖn thø t­, cuéc ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø hai (1939 - 1945) diÔn

ra gi÷a c¸c lùc l­îng ®ång minh vµ trôc ph¸t xÝt. ChiÕn sù x¶y ra t¹i §¹i T©y

D­¬ng, ch©u ¢u, B¾c Phi, Trung §«ng, §Þa Trung H¶i, Th¸i B×nh D­¬ng,

phÇn lín cña §«ng ¸ vµ §«ng Nam ¸ dÉn ®Õn nh÷ng ¶nh h­ëng vÒ kinh tÕ,

chÝnh trÞ ë hÇu hÕt c¸c lôc ®Þa trªn toµn thÕ giíi, ngo¹i trõ ch©u Nam Cùc. Nã

thùc sù lµ cuéc chiÕn réng lín vµ tai h¹i nhÊt trong lÞch sö loµi ng­êi cho ®Õn

thêi ®iÓm nµy.

KÕt thóc cuéc chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø hai kho¶ng 62 triÖu

ng­êi ®· chÕt trong ®ã 60% lµ d©n th­êng. ThiÖt h¹i nÆng nhÊt lµ Liªn

X« víi 23 triÖu ng­êi chÕt, Trung Quèc víi 10 triÖu ng­êi vµ 16% d©n sè

cña Ba Lan. §Æc biÖt, ®©y lµ lÇn ®Çu tiªn chóng ta biÕt tíi mét c¸ch giÕt

ng­êi kiÓu míi ®ã lµ bom nguyªn tö. ViÖc Mü nÐm bom nguyªn tö

xuèng hai thµnh phè cña NhËt b¶n vµo n¨m 1945 ®­îc coi lµ mét th¶m

häa míi ®èi víi loµi ng­êi ®ã lµ c¸ch hñy diÖt b»ng vò khÝ h¹t nh©n g©y

mét hËu qu¶ v« cïng nÆng nÒ vµ l©u dµi ®èi víi mét ®Êt n­íc. Nã còng

dÉn ®Õn mét cuéc c¹nh tranh gi÷a mét sè n­íc ®Ó khai th¸c n¨ng l­îng

nguyªn tö vµ ph¸t triÓn vò khÝ h¹t nh©n. ViÖc dïng bom nguyªn tö lÇn

®Çu tiªn cña Mü t¹o ra mét ­u thÕ trong viÖc ph©n chia l¹i thÕ giíi sau

chiÕn tranh.

Nãi tãm l¹i ®©y lµ mét giai ®o¹n lÞch sö rÊt nÆng nÒ bëi nh÷ng

cuéc th¶m s¸t giÕt ng­êi hµng lo¹t cña ph¸t xÝt §øc, ®Æc biÖt ®èi víi

ng­êi Do Th¸i. Mét trong nh÷ng vÊn ®Ò nãng báng nhÊt trªn ph­¬ng diÖn

x· héi ®ã lµ c¸c lµn sãng di d©n sang B¾c Mü cña nhiÒu nhµ khoa häc,

15

trong ®ã cã c¶ nh÷ng nh¹c sÜ, nghÖ sÜ tµi ba. §©y lµ mét ®éng lùc kh«ng

nhá khiÕn n­íc Mü trë thµnh mét trung t©m khoa häc ph¸t triÓn vµ lµ n¬i

h×nh thµnh nhiÒu khuynh h­íng s¸ng t¸c ©m nh¹c míi cã tÝnh chÊt ®ét

ph¸. Còng cã thÓ coi ®©y lµ mét lý do khiÕn n­íc Mü trë thµnh mét trong

nh÷ng c­êng quèc trªn nhiÒu ph­¬ng diÖn ë thÕ kû XX.

Sau khi kÕt thóc chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø hai ®· h×nh thµnh hai

hÖ thèng t­ b¶n chñ nghÜa vµ chñ nghÜa x· héi. Hai hÖ thèng nµy lu«n cã

sù m©u thuÉn t­ t­ëng, chÝnh trÞ dÉn ®Õn ChiÕn tranh l¹nh. Mü ®øng ®Çu

phe t­ b¶n chñ nghÜa ®Êu tranh ®Ó h¹n chÕ vµ triÖt tiªu sù ph¸t triÓn cña

chñ nghÜa céng s¶n cßn Liªn X« ®øng ®Çu phe x· héi chñ nghÜa céng s¶n

vµ truyÒn b¸ chñ nghÜa nµy ra kh¾p thÕ giíi.

Trong ®êi sèng x· héi lóc nµy còng tån t¹i nhiÒu khuynh h­íng rÊt

kh¸c nhau: cã khuynh h­íng muèn nÐm bá nh÷ng gi¸ trÞ v¨n ho¸ truyÒn

thèng (vÝ dô: quan niÖm vÒ ®¹o ®øc, lßng chung thuû, vÒ c¸i ®Ñp...Trong

nghÖ thuËt nãi chung chóng ta sÏ gÆp nh÷ng t¸c phÈm mµ ë ®ã nh÷ng

quan niÖm vÒ thÈm mü bÞ ®¶o ng­îc hoµn toµn so víi quan niÖm truyÒn

thèng. ThËm chÝ c¶ quan niÖm vÒ nh÷ng nh©n tè c¬ b¶n h×nh thµnh nªn

mét t¸c phÈm còng thay ®æi); cã khuynh h­íng l¹i t×m ®Õn c¸c nÒn v¨n

minh míi l¹, t×m ®Õn nh÷ng t×nh c¶m quèc gia vµ muèn b¶o tån truyÒn

thèng (trªn thùc tÕ, khi c¸c nÒn v¨n ho¸ cµng tiÕp cËn ®Õn gÇn nhau h¬n

th× tÊt c¶ mäi ng­êi ®Òu hiÓu r»ng nÕu kh«ng b¶o tån truyÒn thèng riªng

cña d©n téc m×nh th× sÏ bÞ hoµ tan trong tæng thÓ). NhiÒu quan niÖm míi

vµ lèi sèng míi ra ®êi: sex, ma tuý, lèi sèng c« ®éc vµ lèi sèng m×nh v×

tËp thÓ, v× ®Êt n­íc....V¨n ho¸ nghÖ thuËt nãi chung vµ ©m nh¹c nãi riªng

còng chÞu nh÷ng t¸c ®éng kh«ng nhá cña hoµn c¶nh chÝnh trÞ x· héi nµy.

Do ¶nh h­ëng t×nh h×nh chÝnh trÞ x· héi cña Liªn X«, phÇn lín c¸c

nh¹c sÜ ë c¸c n­íc thuéc phe x· héi chñ nghÜa ®Òu ®i theo khuynh h­íng

s¸ng t¸c x©y dùng mét nÒn ©m nh¹c mang tÝnh hiÖn thùc, tÝnh nh©n d©n.

16

Hä th­êng sö dông c¸c kü thuËt s¸ng t¸c vµ c¸c h×nh thøc ®· ®­îc h×nh

thµnh vµ æn ®Þnh cña ©m nh¹c cæ ®iÓn T©y ¢u tõ nh÷ng thÕ kû tr­íc ®Ó

diÔn ®¹t nh÷ng ý t­ëng cña m×nh. C¸c t¸c phÈm ©m nh¹c cña hä th­êng

g¾n liÒn víi c¸c nhiÖm vô C¸ch m¹ng, c¸c sù kiÖn lÞch sö träng ®¹i cña

®Êt n­íc. Tiªu chÝ cña hä lµ ©m nh¹c ph¶i g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña

d©n téc, cña ®Êt n­íc, khÝch lÖ x· héi tiÕn lªn.

§èi víi c¸c n­íc t­ b¶n ph¸t triÓn ë ph­¬ng T©y, c¸c nh¹c sÜ

th­êng chó träng tíi viÖc ®i t×m tßi, ph¸t hiÖn nh÷ng c¸i míi. VÝ dô

nh÷ng t×m tßi vÒ lý thuyÕt ©m nh¹c cña Schoenberg, s¸ng t¸c b»ng m¸y

vi tÝnh dùa trªn to¸n häc x¸c suÊt cña Xenakis, khai th¸c thanh nh¹c kh¸c

truyÒn thèng cña VarÌse vµ Ligeti, thay ®æi quan niÖm vÒ ©m nh¹c so víi

truyÒn thèng cña Cage…

Tuy nhiªn viÖc giao l­u gi÷a hai khu vùc còng ®­îc t×m thÊy ë mét

sè t¸c gi¶ tuy kh«ng ph¶i lµ phæ biÕn. VÝ dô mét sè nh¹c sÜ Ba Lan sö

dông kü thuËt s¸ng t¸c míi nh­ Penderecki, Szymanowski. HoÆc mét sè

nh¹c sÜ cña Anh, ý, T©y §øc chó ý ®Õn khÝa c¹nh d©n chñ tiÕn bé trong

s¸ng t¸c cña m×nh nh­ Nono, Britten, Huber...

1.1.2. Nh÷ng sù kiÖn khoa häc kü thuËt

ThÕ kû XX còng g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn nhanh chãng cña khoa

häc kü thuËt. Sù ra ®êi cña ®µi ph¸t thanh, v« tuyÕn truyÒn h×nh, ®Üa

nh¹c, m¸y tÝnh... ®· lµm thay ®æi c¬ b¶n ph­¬ng tiÖn giao l­u gi÷a ng­êi

biÓu diÔn vµ kh¸n gi¶ còng nh­ ph­¬ng tiÖn s¸ng t¸c cña ng­êi nh¹c sÜ.

Còng nhê nh÷ng øng dông khoa häc kü thuËt mµ sè ng­êi ®­îc nghe

nh¹c vµ råi trë thµnh nh¹c sÜ s¸ng t¸c theo kiÓu nghiÖp d­ ®· t¨ng lªn

®¸ng kÓ.

Chóng t«i cã thÓ liÖt kª ra ®©y mét sè thµnh tùu cña khoa kü thuËt

®· cã ¶nh h­ëng trùc tiÕp tíi sù ph¸t triÓn cña ©m nh¹c cho ®Õn nh÷ng

n¨m 1960 nh­:

17

N¨m 1928 Famsworth ®· chÕ t¹o ra chiÕc tivi ®Çu tiªn ®¸nh dÊu

mét sù thay ®æi lín trong sù ph¸t triÓn vÒ v¨n hãa cña loµi ng­êi. Tivi

kh«ng chØ mang ®Õn th«ng tin cËp nhËt vµ hiÖu qu¶ nhÊt cho sè ®«ng mµ

cßn lµ mét ph­¬ng tiÖn chuyÓn t¶i v¨n hãa rÊt cã hiÖu qu¶. Nhê cã tivi

hµng triÖu ng­êi cïng cã thÓ ®­îc th­ëng thøc nh÷ng ch­¬ng tr×nh ©m

nh¹c mµ m×nh yªu thÝch. Nhê vËy viÖc truyÒn b¸ ©m nh¹c cã hiÖu qu¶

h¬n, lµm cho ng­êi nghÖ sÜ vµ c«ng chóng ®Õn gÇn nhau h¬n theo cÊp sè

nh©n.

N¨m 1943 m¸y tÝnh c¬ häc ra ®êi, kÓ tõ ®©y rÊt nhiÒu lÜnh vùc

trong ®êi sèng sÏ cã mét b­íc ngoÆt trong sù ph¸t triÓn vµ ©m nh¹c còng

n»m trong dßng ch¶y ®ã. Vµi thËp kû tiÕp theo m¸y tÝnh ®· trë thµnh mét

c«ng cô kh«ng thÓ thiÕu trong ®êi sèng hµng ngµy trªn nhiÒu ph­¬ng

diÖn kh¸c nhau: lµm viÖc, gi¶i trÝ vµ ®Æc biÖt lµ th«ng tin. Nhê kÕt nèi

internet mµ viÖc chuyÓn t¶i th«ng tin ë c¸c vïng cùc rÊt xa nhau ®· trë

nªn kh«ng cßn lµ mét vÊn ®Ò ph¶i tÝnh ®Õn. M¸y tÝnh còng trë thµnh mét

c«ng cô ®Ó s¸ng t¸c ©m nh¹c vµ thËm chÝ t¹o ra mét phong c¸ch s¸ng t¸c

míi. Còng nhê m¸y tÝnh vµ c¸c kü thuËt ®iÖn tö mµ nhiÒu nh¹c cô míi ®·

®­îc ra ®êi víi nh÷ng ©m thanh kh¸c l¹. Nhê ®ã mµ nhiÒu lo¹i ©m nh¹c

míi ®· ra ®êi nh­ ©m nh¹c ®iÖn tö, ©m nh¹c ©m ®iÖn tö thanh häc....

N¨m 1948 ra ®êi ®Üa nh¹c 33 1/3 vßng do h·ng ®Üa Columbia s¸ng

chÕ, kÓ tõ ®©y viÖc th­ëng thøc ©m nh¹c kh«ng cßn bÞ qu¸ lÖ thuéc vµo

c¸c buæi hoµ nh¹c trùc tiÕp vµ l­îng kh¸n gi¶ còng ®­îc t¨ng theo cÊp sè

nh©n.

N¨m 1955 ra ®êi trung t©m tæng hîp ©m thanh (RCA) ë New York,

kÓ tõ thêi ®iÓm nµy ng­êi nh¹c sÜ s¸ng t¸c cã thÓ t×m tßi vµ sö dông

nh÷ng mÉu ©m thanh míi vèn kh«ng cã theo ý nghÜa truyÒn thèng vÒ ©m

thanh ©m nh¹c vµ còng tõ ®©y nh÷ng quan niÖm míi vÒ thÈm mü ©m nh¹c

®· ®­îc gîi më.

18

N¨m 1958 b¾t ®Çu cã thu thanh ©m thanh næi, nã ®¸nh dÊu mét

b­íc ngoÆt quan träng vÒ chÊt l­îng trong viÖc th­ëng thøc ©m nh¹c.

N¨m 1983 b¾t ®Çu cã thÞ tr­êng ®Üa CD, thóc ®Èy sù truyÒn b¸ ©m

nh¹c trªn diÖn réng víi mét chÊt l­îng cao.

N¨m 1989 cuéc c¸ch m¹ng sö dông Internet, gióp cho mäi th«ng

tin ®Õn víi mäi ng­êi trë nªn nhanh chãng h¬n vµ thuËn lîi h¬n mµ

kh«ng bÞ phô thuéc vµo kho¶ng c¸ch ®Þa lý.

1.2. Sù h×nh thµnh c¸c khuynh h­íng s¸ng t¸c ©m nh¹c tiªu biÓu

trªn thÕ giíi

ThÕ kû XX chøng kiÕn sù cïng tån t¹i cña nhiÒu quan ®iÓm sèng

vµ khã cã thÓ nãi r»ng quan ®iÓm nµo lµ ®óng ®¾n h¬n. Sù ph¸t triÓn cña

c¸c lo¹i h×nh nghÖ thuËt ë thêi kú nµy còng vËy, ®«i khi, cïng mét

kho¶ng thêi gian cã thÓ cïng tån t¹i nh÷ng quan ®iÓm s¸ng t¸c kh¸c

nhau gi÷a c¸c c¸ nh©n hay c¸c nhãm nghÖ sÜ hoÆc cïng mét khuynh

h­íng nghÖ thuËt nh­ng quan ®iÓm s¸ng t¸c ©m nh¹c l¹i cã nh÷ng ®iÓm

kh¸c biÖt so víi héi ho¹ hay v¨n häc. ChÝnh v× vËy, sù ph¸t triÓn cña

nghÖ thuËt ë thÕ kû XX diÔn ra rÊt ®a d¹ng, phøc t¹p vµ nhiÒu khi tr¸i

ng­îc nhau. Nh÷ng khuynh h­íng s¸ng t¸c ©m nh¹c mµ chóng t«i giíi

thiÖu d­íi ®©y ®­îc coi lµ minh chøng x¸c thùc nhÊt cho nhËn ®Þnh trªn.

1.2.1. ¢m nh¹c Ên t­îng (impressionnisme)

Vµo cuèi thÕ kû XIX ®Çu thÕ kû XX, ë Ph¸p xuÊt hiÖn mét tr­êng

ph¸i nghÖ thuËt Ên t­îng. Côm tõ ‚Ên t­îng‛ ®· ®­îc nhµ phª b×nh nghÖ

thuËt Louis Leroy dïng lÇn ®Çu tiªn ®Ó c­êi nh¹o sù ‚thiÕu s¸ng sña, râ

rµng‛ cña bøc tranh ‚Ên t­îng mÆt trêi mäc‛ do Claude Monet s¸ng t¸c

vµo n¨m 1874 ®ång thêi côm tõ nµy còng bao hµm ý nghÜa ‚Ên t­îng‛

mÆt trêi mäc qua ®¸m m©y mê ¶o. Nh­ vËy ®iÓm khëi ®Çu cña nghÖ thuËt

Ên t­îng lµ héi ho¹ víi c¸c t¸c gi¶ tiªu biÓu nh­ Edgar Delgas, Claude

Monet, Pierre Auguste Renoir, Camille Pissarro. PhÇn lín c¸c t¸c phÈm

19

héi häa thuéc tr­êng ph¸i nµy rÊt chó träng tíi sù tinh tÕ cña mÇu s¾c, sù

nhoÌ mê cña ®­êng nÐt vµ th­êng chän thiªn nhiªn lµm chñ ®Ò chÝnh cho

nh÷ng s¸ng t¸c cña m×nh.

Sau héi häa Ên t­îng lµ sù xuÊt hiÖn cña th¬ ca biÓu t­îng vµ Ên

t­îng. §©y lµ mét lo¹i th¬ th­êng ®Ò cËp tíi nh÷ng c¶m xóc tho¶ng qua

víi c¸c t¸c gi¶ tiªu biÓu nh­ StÐphane MallarmÐ (1842-98), Paul

Verlaine (1844-96) vµ Georges Rodenbach (1855-98), Maurice

Maeterlinck (1862-1949)...

¢m nh¹c Ên t­îng ra ®êi sau cïng nh­ng nã cã mét mèi liªn hÖ

kh¸ mËt thiÕt víi héi häa vµ th¬ ca. §Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ng«n ng÷ ©m

nh¹c Ên t­îng chÝnh lµ sù miªu t¶ h×nh ¶nh víi nh÷ng ®­êng nÐt nhße mê

(®­îc thÓ hiÖn b»ng nh÷ng giai ®iÖu máng, nhÑ, mê ¶o d­íi nÒn hoµ ©m),

sö dông mÇu s¾c tinh tÕ (b»ng c¸ch sö dông c¸c s¾c th¸i mét c¸ch rÊt chi

tiÕt, b»ng thñ ph¸p phèi khÝ víi sù chó träng ©m s¾c cña c¸c nh¹c cô

hoÆc chó träng tíi vai trß cña bé gç vµ b»ng sö dông c¸c m¶ng hoµ ©m

nèi tiÕp song song) vµ hay ®Ò cËp ®Õn nh÷ng c¶m xóc tho¶ng qua (b»ng

c¸ch sö dông rÊt nhiÒu c¸c chÊt liÖu ©m nh¹c nèi tiÕp nhau ®Ó ph¸t triÓn

t¸c phÈm).

¢m nh¹c Ên t­îng còng hay khai th¸c c¸c chÊt liÖu ©m nh¹c

ph­¬ng ®«ng, ©m nh¹c T©y Ban Nha, digan vµ ®Æc biÖt lµ chñ ®Ò vÒ sãng

n­íc. Cã lÏ ch­a bao giê h×nh ¶nh n­íc l¹i ®­îc m« t¶ mét c¸ch phong

phó vµ giµu h×nh t­îng ®Õn thÕ. N­íc cã thÓ ®­îc gîi ra tõ tªn t¸c phÈm,

vÝ dô nh­ BiÓn cña Debussy, Trß ch¬i cña n­íc, §µi phun n­íc cña

Ravel hoÆc tõ c¸c ©m h×nh m« pháng ®­îc hiÓn hiÖn víi mu«n mµu kh¸c

nhau trong t¸c phÈm cña c¸c nh¹c sÜ thuéc tr­êng ph¸i ©m nh¹c Ên t­îng.

Hai nh¹c sÜ ng­êi Ph¸p tiªu biÓu viÕt theo ng«n ng÷ ©m nh¹c Ên t­îng lµ

Claude Debusssy vµ Maurice Ravel vµ c¶ hai ®Òu cã mèi liªn hÖ víi th¬

ca biÓu t­îng còng nh­ th¬ ca Ên t­îng rÊt chÆt chÏ. NhiÒu t¸c phÈm cña

20

hä ®­îc lÊy c¶m høng tõ nh÷ng t¸c phÈm v¨n häc næi tiÕng cña c¸c nhµ

th¬ biÓu t­îng, vÝ dô t¸c phÈm Khóc d¹o ®Çu: buæi chiÒu cña thÇn ®iÒn

d· cña Debussy vµ t¸c phÈm Ba bµi th¬ cña StÐphane MallarmÐ cña

Ravel ®Òu lÊy c¶m høng tõ t¸c phÈm cña StÐphane MallarmÐ hoÆc vë

nh¹c kÞch PellÐas vµ MÐlisande cña Debussy ®­îc lÊy tõ t¸c phÈm cïng

tªn cña Maurice Maeterlinck. ë mét sè t¸c phÈm kh¸c, mèi liªn hÖ víi

th¬ ca t­îng tr­ng vµ Ên t­îng ®­îc t×m thÊy ngay tõ tiªu ®Ò cña t¸c

phÈm nh­: Ph¶n chiÕu trong n­íc, Nh÷ng mïi h­¬ng trong ®ªm, D¹

khóc…

Ngoµi Debussy vµ Ravel mét sè nh¹c sÜ kh¸c còng sö dông ng«n

ng÷ ©m nh¹c Ên t­îng trong mét sè s¸ng t¸c cña m×nh. VÝ dô ë Ph¸p cã

nh¹c sÜ Albert Roussel víi t¸c phÈm Nh÷ng kû niÖm, nh¹c sÜ Vincent

d’Indy víi t¸c phÈm Ngµy hÌ trªn nói, nh¹c sÜ Paul Dukas víi t¸c phÈm

Nµng tiªn: bµi ca nh¶y móa, nh¹c sÜ Charles Koechlin víi t¸c phÈm Giê

Bat­. ë Anh, nh¹c sÜ Frederick Delius víi t¸c phÈm Trong v­ên mïa hÌ,

nh¹c sÜ Ralph Vaughan Williams víi t¸c phÈm Giao h­ëng Lu©n ®«n. ë

§øc vµ ¸o, nh¹c sÜ Franz Schreker cã c¸c t¸c phÈm ¢m thanh xa x«i vµ

D¹ khóc, nh¹c sÜ Arnold Schoenberg víi c¸c t¸c phÈm Bµi ca chiÕn tranh

vµ Khóc d¹o ®Çu. Nh¹c sÜ ng­êi Nga Alexandre Scriabine còng cã t¸c

phÈm Bµi ca xuÊt thÇn, nh¹c sÜ ng­êi Hungarie BÐla Bartok víi t¸c phÈm

nh¹c kÞch L©u ®µi cña c«ng t­íc r©u xanh, nh¹c sÜ ng­êi T©y Ban Nha

Manuel de Falla víi t¸c phÈm §ªm trong v­ên T©y Ban Nha, nh¹c sÜ

ng­êi Ba Lan Karol Szymanowsski víi t¸c phÈm HuyÒn tho¹i: ba bµi th¬

cho violon vµ piano...

1.2.2. ¢m nh¹c biÓu hiÖn (expressionnisme)

Trong khi chñ nghÜa Ên t­îng vÉn ®ang tiÕp tôc ph¸t triÓn th× vµo

nh÷ng n¨m ®Çu thÕ kû XX mét chñ nghÜa míi l¹i ra ®êi, ®ã lµ chñ nghÜa

21

biÓu hiÖn. NÕu nh­ chñ nghÜa Ên t­îng chó träng miªu t¶ tíi vÎ bªn

ngoµi cña sù vËt víi mét gãc nh×n tèt ®Ñp nh­ng kh«ng ph¶n ¸nh nh÷ng

vÊn ®Ò chÝnh trÞ x· héi hiÖn t¹i cña cuéc sèng th× chñ nghÜa biÓu hiÖn l¹i

h­íng tíi nh÷ng vÊn ®Ò bªn trong nh­ t©m lý, t×nh c¶m cña con ng­êi

®Æc biÖt lµ t©m tr¹ng cña ng­êi nghÖ sÜ. Trªn thùc tÕ chñ nghÜa biÓu hiÖn

lµ sù ph¶n chiÕu c¸i nh×n chñ quan cña ng­êi nghÖ sÜ vÒ x· héi ®­¬ng

thêi víi nh÷ng c¶m xóc giËn d÷, c¨ng th¼ng ¸m ¶nh bëi bãng ma cña

cuéc chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø nhÊt.

Khëi ®Çu chñ nghÜa biÓu hiÖn ®­îc nÈy sinh tõ héi häa cña §øc-

¸o, nã b¾t ®Çu ph¸t triÓn tõ n¨m 1905 ®Õn n¨m 1912 ë Dresden, tiÕp ®ã

lµ Berlin d­íi c¸i tªn Die Brucke (c©y cÇu). Ban ®Çu tranh cña tr­êng

ph¸i nµy th­êng sö dông nh÷ng gam mÇu gîi ®Õn sù cay ®éc, sau ®ã nã

®­îc ph¸t triÓn sang gam mÇu m·nh liÖt nhê vµo viÖc kh¸m ph¸ ra c¸c

gam mÇu cña Ch©u §¹i D­¬ng vµ Ch©u Phi. C¸c häa sÜ tiªu biÓu cña

tr­êng ph¸i nµy lµ Emil Nolde, Max Pechstein, Karl Schmidt-Rottluff,

Oskar Kokoschka vµ Ernst (Ludwig) Kirchner.

TiÕp sau héi häa, chñ nghÜa biÓu hiÖn ®· xuÊt hiÖn trong kiÕn tróc mµ

t¸c phÈm tiªu biÓu lµ th¸p Einstein ë thµnh phè Pos®am cña §øc do kiÕn tróc

s­ Eric Mendelsohn thùc hiÖn.

Trong v¨n häc, chóng ta cã thÓ kÓ ®Õn mét sè tiÓu thuyÕt cña c¸c t¸c gi¶

nh­ Franz Kafka, Georg Kaiser, Ernst Toller, Octave Mirbeau... víi ®Ò tµi chñ

yÕu nãi vÒ cuéc chiÕn tranh thÕ giíi lÇn thø nhÊt.

Trong lÜnh vùc s©n khÊu vµ vµ ®iÖn ¶nh, chñ nghÜa biÓu hiÖn còng

cã chung ®Ò tµi víi v¨n häc cßn trang trÝ s©n khÊu, trang phôc th× chÞu

nhiÒu ¶nh h­ëng cña héi häa biÓu hiÖn. T¸c phÈm ®iÖn ¶nh ®Çu tiªn

mang ng«n ng÷ biÓu hiÖn lµ Phßng kh¸m cña b¸c sÜ Caligari do Robert

Wiene ®¹o diÔn vµo n¨m 1919.

22

Trong lÜnh vùc ©m nh¹c, theo cuèn EncyclopÐdie de la musique

[86, tr. 258-259], thuËt ng÷ ‚biÓu hiÖn‛ lµ do c¸c nhµ phª b×nh nghÖ

thuËt ®Æt ra cho mét xu h­íng nghÖ thuËt rÊt réng ph¸t triÓn tõ n¨m 1910

®Õn chiÕn tranh thÕ giíi thø hai. ThuËt ng÷ nµy ®­îc ¸p dông lÇn ®Çu tiªn

cho ©m nh¹c tõ mét bµi viÕt cña nh¹c sÜ, nhµ phª b×nh ©m nh¹c ng­êi ¸o

Heinz Tiessen ®­îc xuÊt b¶n vµo th¸ng 7 n¨m 1918. Tuy nhiªn, trªn thùc

tÕ chóng ta thÊy nh÷ng ®Æc ®iÓm ©m nh¹c cña chñ nghÜa biÓu hiÖn ®·

xuÊt hiÖn trong nh÷ng t¸c phÈm ®­îc viÕt tõ nh÷ng n¨m 1910 trë ®i cña

mét sè t¸c gi¶ nh­ Scriabine víi t¸c phÈm PromÐthÐe cho dµn nh¹c, hîp

x­íng, piano vµ ‚®µn phÝm ¸nh s¸ng‛ ( nh¹c cô ®­îc s¸ng chÕ ra ®Ó

chuyÓn nh÷ng ©m thanh thµnh ‚¸nh s¸ng‛), Schoenberg víi S¸u tiÓu

phÈm cho piano op. 19 vµ Pierrot lunaire cho giäng h¸t vµ nh¹c cô,

Busoni víi t¸c phÈm Sonatina seconda cho piano, A. von Zemlimsky víi

vë nh¹c kÞch ¢m thanh xa x«i, Berg víi nh¹c kÞch Wozzeck…

Theo cuèn The New Grove Dictionary of Music and Musicians

[108, tr.333, vol 6], th× thËt khã cã thÓ m« t¶ chÝnh x¸c nh÷ng ý nghÜa

bao hµm cña thuËt ng÷ ‚chñ nghÜa biÓu hiÖn‛ ®­îc ¸p dông trong ©m

nh¹c nh­ thÕ nµo. Tuy nhiªn, ng­êi ta chØ cã thÓ nhËn thÊy r»ng nh÷ng

t¸c phÈm ©m nh¹c viÕt theo khuynh h­íng s¸ng t¸c nµy cïng cã mét

nguyªn t¾c chung ®ã lµ ®Ò cao nh÷ng c¶m xóc chñ quan vµ sù v« chÝnh

phñ. Mét trong nh÷ng khÝa c¹nh hay ®­îc ®Ò cËp ®Õn ®ã chÝnh lµ tr¹ng

th¸i t©m lý nh­ sù c« ®¬n, sù b¬ v¬ trong sù k×m kÑp cña quyÒn lùc

kh«ng cho phÐp lµm ®iÒu m×nh muèn. Nã lµ ®éng lùc dÉn ®Õn nh÷ng

xung ®ét bªn trong v× nh÷ng c¨ng th¼ng, v× nçi lo ©u vµ v× sù h·i. TÊt c¶

nh÷ng ®iÒu ®ã ®· dÉn ®Õn tr¹ng th¸i ph¶n kh¸ng, muèn ph¸ bá c¸c trËt tù

®· ®­îc æn ®Þnh vµ thay ®æi quan niÖm vÒ h×nh thøc. Mét trong nh÷ng

®Æc ®iÓm cña ©m nh¹c biÓu hiÖn lµ sù liÒu lÜnh t¨ng c­êng theo c¶m xóc

vµ sù ph¸t triÓn c¸c c¸ch biÓu ®¹t kh«ng b×nh th­êng. VÝ dô trong t¸c

23

phÈm Pierrot Lunaire cña Schoenberg chóng ta nhËn ra sù d÷ déi cña

c¶m xóc. T¸c phÈm dïng liªn tôc c¸c hîp ©m nghÞch, tiÕt tÊu phøc t¹p

mang tÝnh c«ng kÝch mµ ng­êi ta vÉn th­êng gäi lµ tiÕt tÊu ‚nguyªn tö‛,

giai ®iÖu ng¾n, c¸ch phèi dµn nh¹c kú quÆc vµ kh«ng cã chñ ®Ò ©m nh¹c.

Nh­ vËy ©m nh¹c ë ®©y ®Õn víi ng­êi nghe hoµn toµn b»ng c¶m gi¸c mµ

t¸c phÈm mang l¹i chø kh«ng ph¶i b»ng chñ ®Ò ©m nh¹c gîi ra (vd1,

phl1.1)

Mét trong nh÷ng nh©n tè ®Ó t¹o dùng ®­îc nh÷ng ý t­ëng trªn

chÝnh lµ viÖc sö dông ©m nh¹c atonal. §©y lµ lo¹i ©m nh¹c kh«ng cã søc

hót vµ cã thÓ coi nã lµ mét sù ®èi tØ víi ©m nh¹c tonal.

Cã thÓ thÊy r»ng c¸c nh¹c sÜ thuéc tr­êng ph¸i Viªn míi nh­

Schoenberg, Berg vµ Webern (®Æc biÖt lµ Schoenberg, ng­êi ®· tõng vÏ

tranh theo khuynh h­íng biÓu hiÖn vµo kho¶ng n¨m 1910 khi «ng chuyÓn

tõ Berlin ®Õn sèng ë Viªn) lµ nh÷ng ®¹i diÖn tiªu biÓu ®· cã nh÷ng t¸c

phÈm viÕt theo khuynh h­íng s¸ng t¸c nµy. §©y chÝnh lµ nh÷ng nh¹c sÜ

®· tham gia vµo c©u l¹c bé Ng­êi kþ binh xanh (Der Blaue Reiter) ®­îc

thµnh lËp bëi hai häa sÜ lµ Marc vµ Kandinsky. Ngoµi ra mét sè t¸c phÈm

cña Scriabin, Stravinsky, Bartok, R. Strauss, A.Von Zemlinsky, F.

Schreker… còng ®­îc viÕt theo nh÷ng ®Æc ®iÓm chung cña ©m nh¹c biÓu

hiÖn nh­ng víi nh÷ng cung bËc s¾c th¸i kh¸c nhau.

Theo t¸c gi¶ Ph¹m Minh Khang [14, tr. 123] th× chñ nghÜa biÓu

hiÖn ®­îc ra ®êi vµo n¨m 1920 cña thÕ kû XX vµ ®¹i biÓu cña tr­êng ph¸i

nµy lµ Schoenberg, Berg, Webern. Mét sè nh¹c sÜ kh¸c còng chÞu ¶nh

h­ëng cña tr­êng ph¸i ©m nh¹c biÓu hiÖn lµ Mahler, Hindemith,

Szymanowski. Nh×n chung nh÷ng t¸c phÈm cña c¸c nh¹c sÜ thuéc tr­êng

ph¸i biÓu hiÖn th­êng hay ®Ò cËp ®Õn nh÷ng xung ®ét gay g¾t ®Çy kÞch

tÝnh nh­ng hä hay gi¶i quyÕt vÊn ®Ò theo c¸ch nh×n bi quan víi quan

®iÓm c¸ nh©n cña riªng m×nh. Cã thÓ nãi r»ng mét trong nh÷ng nguyªn

24

nh©n c¬ b¶n ®Ó h×nh thµnh nªn quan ®iÓm s¸ng t¸c cña chñ nghÜa biÓu

hiÖn ®­îc xuÊt ph¸t tõ nh÷ng hËu qu¶ cña cuéc ChiÕn tranh thÕ giíi lÇn

thø nhÊt mang l¹i.

Sù ph¸t triÓn cña ©m nh¹c biÓu hiÖn ®­îc chia thµnh ba giai ®o¹n:

- Giai ®o¹n thø nhÊt cã ®Æc ®iÓm lµ tiÕp tôc sö dông nh÷ng nguyªn

t¾c hoµ ©m cña ©m nh¹c l·ng m¹n nh­ng mang nh÷ng c¶m xóc vµ tr¹ng

th¸i t©m lý cña cuéc sèng thÕ kû XX.

- Giai ®o¹n thø hai cã xu h­íng ph¸ bá ®iÖu tÝnh vµ sö dông tinh tÕ

chÊt liÖu ©m nh¹c d©n gian.

- Giai ®o¹n ba sö dông ©m nh¹c atonal.

1.2.3. ¢m nh¹c vÞ lai (Futurisme)

Chñ nghÜa vÞ lai xuÊt hiÖn tr­íc chiÕn tranh thÕ giíi thø nhÊt t¹i

Italia trªn tÊt c¶ c¸c lÜnh vùc: v¨n häc, héi häa, kiÕn tróc vµ ©m nh¹c mµ

ng­êi khëi x­íng lµ nhµ th¬ Marinetti. Trong bµi b¸o ®¨ng trªn tê Figaro

vµo th¸ng 2-1909 Marinetti ®· nãi ‚chóng t«i xin l­u ý r»ng sù tr¸ng lÖ

cña thÕ giíi cã mét diÖn m¹o ®Ñp ®Ï kh¸c tr­íc ®ã lµ vÎ ®Ñp cña tèc ®é

(tempo)... Chóng t«i ®¸nh gi¸ cao nh÷ng chuyÓn ®éng nång nhiÖt, sù

phong phó mÇu s¾c vµ sù n¸o nhiÖt cña c¸c thµnh phè hiÖn ®¹i, ¸nh s¸ng

lung linh cña c¸c c«ng tr×nh x©y dùng ban ®ªm d­íi l­íi ®iÖn dÇy ®Æc,

nh÷ng nhµ ga, nh÷ng chuyÕn tÇu ®Çy mÇu s¾c, nh÷ng nhµ m¸y èng khãi

ngót trêi víi nh÷ng ®¸m m©y qu»n qu¹i trªn ®Ønh...‛. Nh­ vËy chñ nghÜa

vÞ lai trong th¬ ca chÝnh lµ sù ca ngîi nh÷ng thµnh qu¶ ®¸ng kh©m phôc

cña c«ng cuéc hiÖn ®¹i ho¸.

Cßn ®èi víi héi häa, chñ ®Ò cña c¸c bøc tranh lu«n lµ sù ph¶n

kh¸ng tr­íc sù hiÖn ®¹i hãa qu¸ nhanh trong khi ®ã ®iÒu kiÖn sèng cña

con ng­êi cßn tåi tÖ (kh«ng theo kÞp). Hai häa sÜ tiªu biÓu cña khuynh

h­íng s¸ng t¸c nµy lµ Balla vµ Boccioni. Trªn thùc tÕ héi häa vÞ lai ph¸t

25

triÓn nhÊt, cßn c¸c lÜnh vùc kh¸c nh­ s©n khÊu, ®iÖn ¶nh, th¬ ca vµ kiÕn

tróc cã phÇn ph¸t triÓn kÐm h¬n.

Trong ©m nh¹c, quan ®iÓm cã vÎ kh¸ gÇn víi th¬ ca. N¨m 1913,

chóng ta ®· biÕt ®Õn t¸c phÈm ©m nh¹c Musica futuristica for orchestra

(©m nh¹c vÞ lai cho dµn nh¹c) cña Francesco Balilla Pratella (1880-

1955). B¶n nh¹c ®­îc x©y dùng trªn nh÷ng nÐt chromatique vµ ®iÖu thøc

toµn cung ®Ó chøa ®ùng néi dung réng lín: Ên t­îng míi nhÊt vÒ thiªn

nhiªn mµ con ng­êi võa kh¸m ph¸ ra nhê nh÷ng thµnh qu¶ cña khoa häc

kü thuËt. Qua ®ã t¸c gi¶ muèn nhÊn m¹nh ®Õn vai trß thèng trÞ trung t©m

cña m¸y mãc vµ chiÕn th¾ng cña c«ng cuéc ®iÖn khÝ ho¸.

Trong ©m nh¹c cña Luigi Russolo (1885-1845) chóng ta b¾t gÆp

c¸c ©m thanh, tiÕt tÊu cña m¸y mãc. ¤ng ®· t¹o ra mét ‚nghÖ thuËt cña

tiÕng ån‛. Edgar VarÌse (1883-1965) th× l¹i chó ý tíi sè l­îng nh¹c

c«ng trong dµn nh¹c ®Ó thÕ hiÖn quan ®iÓm cña m×nh. T¸c phÈm

AmÐrique ®­îc viÕt cho dµn nh¹c gåm 142 nh¹c c«ng t­îng tr­ng cho

‚thÕ giíi míi trªn tr¸i ®Êt‛ víi nhiÒu tiÕng ån. ë ®ã chóng ta gÆp l¹i

h×nh ¶nh cña Stravinsky, Debussy vµ Schoenberg. Janacek l¹i chó träng

tíi nghÖ thuËt phèi khÝ ®Ó diÔn t¶ c¶m xóc cña m×nh tr­íc nh÷ng ®æi míi

cña cuéc sèng nhê c«ng cuéc hiÖn ®¹i hãa b»ng c¸ch khai th¸c triÖt ®Ó

©m s¾c bé ®ång, ®Æc biÖt lµ kÌn trompette. Trong ch­¬ng I, b¶n

Sinfonietta Janacek ®· chØ sö dông bé ®ång vµ mét nh¹c cô gâ. ¤ng ®·

dïng tíi 9 kÌn trompette, 2 kÌn tuba, 2 trombone kÕt hîp víi timpani ®Ó

thÓ hiÖn thÕ giíi quan cña m×nh (vd2, phl1.1).

Nh­ vËy chóng ta nhËn thÊy r»ng sù ra ®êi còng nh­ quan ®iÓm

s¸ng t¸c cña chñ nghÜa vÞ lai ®­îc g¾n liÒn víi sù thay ®æi nhanh cña

khoa häc kü thuËt.

26

1.2.4. ¢m nh¹c cæ ®iÓn míi (NÐo-classicisme)

Chñ nghÜa cæ ®iÓn míi lµ mét khuynh h­íng nghÖ thuËt xuÊt hiÖn

trong c¸c lÜnh vùc nh­ héi häa, ®iªu kh¾c, kiÕn tróc vµ v¨n häc kho¶ng tõ

nh÷ng n¨m 1750 ®Õn 1830. Tuy nhiªn ph¶i ®Õn ®Çu thÕ kû XX, kho¶ng tõ

gi÷a nh÷ng n¨m 1920 ®Õn 1939 khuynh h­íng s¸ng t¸c nµy míi ph¸t

triÓn m¹nh trong lÜnh vùc ©m nh¹c. ThuËt ng÷ cæ ®iÓn (classique) ë ®©y

®­îc hiÓu trong mét nghÜa réng ®ã lµ sù quay trë l¹i vÎ ®Ñp lý t­ëng

®­îc coi lµ chuÈn mùc trong ©m nh¹c cña c¸c thêi kú tr­íc kÕt hîp víi ý

t­ëng riªng cña t¸c gi¶ th× ng«n ng÷ ©m nh¹c ®ã ®­îc gäi lµ cæ ®iÓn míi.

Tõ mét tªn chung lµ ©m nh¹c cæ ®iÓn míi, cã thÓ ng­êi ta chia chi tiÕt

h¬n tïy thuéc vµo c¸ch khai th¸c c¸c nh©n tè ©m nh¹c trong t¸c phÈm,

thÝ dô: ©m nh¹c baroque míi (nÐobaroque), ©m nh¹c l·ng m¹n míi

(nÐoromantique)…

Mét sè nh¹c sÜ sau khi s¸ng t¸c theo nh÷ng khuynh h­íng kh¸c

nhau ®· quay trë l¹i trËt tù s¸ng t¸c theo kiÓu cæ ®iÓn nh­ng mang h¬i

thë cña thêi ®¹i b»ng mét sè ph­¬ng ph¸p nh­: kh¼ng ®Þnh l¹i ®iÖu tÝnh

theo c¸ch míi, b¾t ch­íc l¹i h×nh d¸ng giai ®iÖu cña mét t¸c gi¶ nµo ®ã ë

c¸c thÕ kû tr­íc, sö dông l¹i nh÷ng h×nh thøc ®· cã tõ nh÷ng thÕ kû tr­íc

hoÆc m« pháng l¹i mét phong c¸ch s¸ng t¸c ®iÓn h×nh cña mét nh¹c sÜ

næi tiÕng nµo ®ã trong qu¸ khø.

Chóng ta cã thÓ ®iÓm qua mét sè t¸c phÈm vµ t¸c gi¶ s¸ng t¸c theo

khuynh h­íng nµy ®Ó thÊy ®­îc sù phong phó vµ ®a d¹ng trong quan

niÖm ©m nh¹c cæ ®iÓn míi:

Athur Honegger (1892 - 1955) lµ mét thµnh viªn trong nhãm s¸u

ng­êi cña Ph¸p. ¤ng ®· cã mét t¸c phÈm mµ rÊt quen thuéc víi chóng ta

®ã lµ Pacific 231. §Æc ®iÓm ©m nh¹c cña Honegger lµ thiªn vÒ hµnh

®éng, giai ®iÖu ng¾n, tiÕt tÊu tr× tôc m¹nh, mÇu s¾c râ nÐt vµ hoµ ©m

nghÞch. ¤ng ®· cã mét t¸c phÈm thanh x­íng kÞch rÊt næi tiÕng lµ King

27

David (Vua David), ®­îc viÕt vµo n¨m 1923. T¸c phÈm nµy ®­îc ®¸nh

gi¸ lµ rÊt quan träng trong nöa sau cña thÕ kû XX v× tÝnh chÊt hçn hîp

gi÷a nh¹c kÞch vµ thanh x­íng kÞch. Vua David ®­îc thµnh c«ng mét

phÇn nhê vµo phÇn viÕt cho dµn hîp x­íng rÊt dÔ h¸t (cã thÓ coi nh­ cho

nghiÖp d­). TiÕt tÊu vµ h×nh thøc theo kiÓu cæ ®iÓn. Hßa ©m cã ®«i chç

t¸o b¹o nh­ng vÉn n»m trong tæng thÓ lo¹i ©m nh¹c diatonique. T¸c phÈm

gåm n¨m phÇn nãi, 5 phÇn ®éc tÊu vµ phÇn hîp x­íng hçn hîp (gåm

phÇn nãi vµ phÇn h¸t). Ng«n ng÷ dµn nh¹c kÕt hîp gi÷a giai ®iÖu cña

grÐgorien vµ d©n ca thêi trung cæ. Víi nh÷ng ®Æc ®iÓm trªn chóng ta

hoµn toµn cã thÓ coi Vua David lµ mét t¸c phÈm cæ ®iÓn míi.

Darius Milhaud (1894-1974) còng lµ mét thµnh viªn trong nhãm 6

ng­êi cña Ph¸p. ¤ng lµ ng­êi viÕt ©m nh¹c chñ yÕu mang tÝnh tr÷ t×nh,

râ rµng vµ logique vÒ h×nh thøc. T¸c phÈm th­êng gîi ®Õn cho ng­êi

nghe nh÷ng c¶m xóc kh¸ch quan. Trong t¸c phÈm Suite Provencale ( Tæ

khóc xø Pr«-v¨ng-xan) cho dµn nh¹c (1937), Milhaud ®· sö dông l¹i giai

®iÖu cña AndrÐ Campra, mét nh¹c sÜ thÕ kû XIX.

Francis Poulenc (1899-1963) còng lµ mét thµnh viªn nhãm 6

ng­êi cña Ph¸p. ¤ng lµ ng­êi rÊt thÝch c¸c h×nh thøc nhá. Trong t¸c

phÈm cña «ng ng­êi ta lu«n gÆp mèi liªn hÖ víi c¸c bµi h¸t d©n ca vïng

Paris. C¸c t¸c phÈm th­êng mang tÝnh hµi h­íc. Giai ®iÖu vµ hoµ ©m rÊt

®éc ®¸o. T¸c phÈm Concert champªtre (Hoµ nh¹c ®ång quª) cho ®µn

clavecin hoÆc piano vµ dµn nh¹c nhá (1928) lµ mét t¸c phÈm cæ ®iÓn míi

trong thÕ giíi tinh thÇn cña Rameau vµ Domenico Scarlatti.

Ngoµi nhãm s¸u ng­êi cña Ph¸p còng cã mét sè nh¹c sÜ ®· viÕt t¸c

phÈm chøa ®ùng nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ©m nh¹c cæ ®iÓn míi. VÝ dô trong

vë nh¹c kÞch C¸i mòi cña Chostakovich (1927-28) cã h×nh ¶nh

Tchaikovsky. Trong t¸c phÈm Mé Couperin (1917-19) cña Ravel cã h×nh

¶nh cña Couperin.

28

Trong t¸c phÈm Hoµ tÊu cho d©y, gâ vµ cÐlesta cña Bartok chóng

ta thÊy c¸ch viÕt chromatique vµ luËt nhÞp kh«ng ®Òu lµ nh÷ng yÕu tè

kh«ng cã ë thÕ kû XVIII nh­ng viÖc sö dông h×nh thøc ®èi xøng qua mét

trôc lµ trung t©m th× l¹i ®­îc coi lµ ®iÓm tiªu biÓu cña ©m nh¹c cæ ®iÓn.

Bartok thÝch lo¹i h×nh thøc mµ phÇn 2 lµ ®¶o ng­îc vµ tiÕp tôc ph¸t triÓn

tõ phÇn 1. §©y lµ mét kü thuËt míi. Tuy nhiªn cÊu tróc chu kú trong

nh÷ng t¸c phÈm cho dµn nh¹c tõ c¸c n¨m 1926 ®Õn 1937 l¹i lµ mét thñ

ph¸p th­êng gÆp trong c¸c t¸c phÈm thêi kú Baroque. Bartok còng gîi

®Õn h×nh ¶nh cña Bach trong c¸c ®o¹n ch¹y ch­¬ng I cña Concerto sè 2

cho piano.

Trong mét sè t¸c phÈm cña Schoenberg chóng ta còng nhËn thÊy

nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ©m nh¹c cæ ®iÓn míi. VÝ dô nh­ Concerto cho 9

nh¹c cô (1934) gièng concerto Brandenburg cña thÕ kû XVII.

Nãi ®Õn ©m nh¹c t©n cæ ®iÓn chóng ta kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi

Stravinsky. Sau giai ®o¹n s¸ng t¸c dùa trªn chÊt liÖu ©m nh¹c d©n gian

Nga, Stravinsky ®· rÊt thµnh c«ng víi nh÷ng t¸c phÈm viÕt theo phong

c¸ch t©n cæ ®iÓn vµ b¶n Concerto cho dµn nh¹c thÝnh phßng ®­îc coi lµ

mét minh chøng næi tréi nhÊt.

Trong t¸c phÈm nµy, Stravinsky ®· sö dông l¹i biªn chÕ dµn nh¹c nhá

(flute, clarinette, fagotte, cor, violon, alto, violoncelle vµ contrebasse) gièng

nh­ c¸c concerto Brandenburg. Bªn c¹nh nh÷ng yÕu tè nh­ luËt nhÞp, tiÕt tÊu,

hßa ©m vµ nguyªn t¾c hßa tÊu nh¹c cô mang h¬i thë ©m nh¹c ®­¬ng ®¹i víi

phong c¸ch ®Æc tr­ng cña Stravinsky th× h×nh ¶nh Bach vÉn hiÓn hiÖn lªn trong

cÊu tróc giai ®iÖu ë rÊt nhiÒu chç trong t¸c phÈm. Víi nh÷ng ®Æc ®iÓm nµy

chóng ta hoµn toµn cã thÓ xÕp b¶n Concerto cho dµn nh¹c thÝnh phßng vµo

lo¹i ©m nh¹c baroque míi (vd3, phl1.1).

1.2.5. ¢m nh¹c hiÖn thùc XHCN

29

Theo t¸c gi¶ A.l. èp-Tsa-Ren-c« [1, tr.5] th× ‚chñ nghÜa hiÖn thùc

®· b¾t ®Çu h×nh thµnh trong v¨n häc Nga vµo cuèi thÕ kû XIX, ®Çu thÕ kû

XX‛ vµ kho¶ng tõ n¨m 1905 b¾t ®Çu ph¸t triÓn thµnh chñ nghÜa hiÖn thùc

XHCN. Sù ph¸t triÓn cña chñ nghÜa nµy ®­îc chia lµm bèn giai ®o¹n

chÝnh:

Giai ®o¹n thø nhÊt, tõ n¨m 1905 ®Õn n¨m 1917 víi sù xuÊt hiÖn

cña mét sè t¸c phÈm tiªu biÓu nh­ Nh÷ng ng­êi tiÓu thÞ d©n, D­íi ®¸y

cña Gorki, nh÷ng truyÖn ng¾n vÒ n¨m 1905 cña Xª-ra-phi-m«-vÝch,

nh÷ng bµi th¬ cña E-ta-ra-xèp viÕt vµo nh÷ng n¨m 1905 - 1906, nh÷ng

bµi th¬ ca v« s¶n ®¨ng trªn c¸c tê Nh÷ng v× sao vµ Sù thËt, nh÷ng truyÖn

ngô ng«n cña §ª-mi-an BÐt-n­i, chïm th¬ dµi Buæi s¸ng míi mÎ, C¸c

chiÕn sÜ ®á, B×nh ®¼ng cña A. A-c«-pi-an vµ Gorki ®­îc coi lµ ng­êi thñ

lÜnh ®Çu tiªn cña v¨n häc XHCN ®ang h×nh thµnh.

Giai ®o¹n thø hai, tõ n¨m 1917 ®Õn n¨m 1934, ®©y lµ giai ®o¹n

chñ nghÜa hiÖn thùc XHCN ®­îc kh¼ng ®Þnh võa nh­ mét khuynh h­íng,

võa nh­ mét ph­¬ng ph¸p chñ ®¹o cña nÒn v¨n häc XHCN cña thÕ giíi.

Giai ®o¹n nµy ®· kÕt thóc th¾ng lîi b»ng §¹i héi lÇn thø nhÊt c¸c nhµ

v¨n Liªn X«, mét ®¹i héi trë thµnh sù kiÖn thÕ giíi. Nh÷ng ng­êi dù héi

nghÞ nµy nhËn ra r»ng: ‚KhÈu hiÖu cña chñ nghÜa hiÖn thùc XHCN ®­îc

nªu ra t¹i Liªn X« kh«ng ph¶i chØ trªn quy m« c¸c d©n téc Liªn X«, mµ

cßn c¶ trªn quy m« c¸c d©n téc toµn thÕ giíi‛[1, tr.70].

Giai ®o¹n thø ba cña chñ nghÜa hiÖn thùc XHCN ®­îc x¸c ®Þnh tõ

cuèi n¨m 1934 ®Õn n¨m 1953. Trong giai ®o¹n nµy nÒn nghÖ thuËt X«

viÕt gåm nhiÒu d©n téc ph¸t triÓn theo h­íng nghÖ thuËt duy nhÊt ®ã lµ

chñ nghÜa hiÖn thùc XHCN vµ khuynh h­íng nµy ®· gÆt h¸i ®­îc nh÷ng

thµnh tùu mang tÇm cì quèc tÕ. Chóng ta cã thÓ kÓ tíi mét sè t¸c phÈm

tiªu biÓu trong lÜnh vùc v¨n häc nh­ Sè phËn mét con ng­êi, S«ng §«ng

ªm ®Òm cña S«-l«-khèp, Rõng Nga cña L. Lª-«-nèp, c¸c tËp truyÖn ng¾n

30

cña Iu B«n–®a-Ðp, T. Ai-ma-tèp còng nh­ nh÷ng bµi th¬ vµ tr­êng ca cña

P«n E-lu-a-r¬. Trong lÜnh vùc ©m nh¹c chóng ta kh«ng thÓ kh«ng nh¾c

tíi mét sè t¸c phÈm nh¹c kÞch nh­ Xª-men Cèt-c« (1939) LÔ c­íi ë tu

viÖn (1940) ChiÕn tranh vµ hoµ b×nh (1941-1952), ChuyÖn mét ng­êi

ch©n chÝnh (1947-1948) cña Procofiev, b¶n giao h­ëng th¬ Ca ngîi

Stalin (1938), vò kÞch H¹nh phóc (1939) b¶n giao h­ëng sè 2 (1943), vò

kÞch Spac-t¸c cña Khachaturian, nh¹c kÞch Dßng suèi thÐp (1934), nh¹c

cho phim Mac-xim trë vÒ (1937), Ng­êi cÇm sóng (1938), Ng­êi c«ng

d©n vÜ ®¹i (1938), b¶n giao h­ëng sè 7 Thµnh Lªningrat (1942), thanh

x­íng kÞch Khóc h¸t vÒ rõng (1949) cña Chostakovitch.

Giai ®o¹n thø t­, b¾t ®Çu tõ cuèi nh÷ng n¨m 1953 cho ®Õn nh÷ng

n¨m 1980. Vµo nh÷ng n¨m ®Çu cña thêi kú nµy mét sè ng­êi nghi ngê

r»ng d­êng nh­ chñ nghÜa hiÖn thùc XHCN ®· kh«ng hÒ ®em l¹i mét gi¸

trÞ nµo cho kho tµng nghÖ thuËt thÕ giíi vµ viÖc ®ã g©y ra nhiÒu dao ®éng

trong lÜnh vùc mü häc XHCN. T¸c h¹i cña nã dÉn ®Õn mét sè n­íc

XHCN thËm chÝ tr¸nh dïng thuËt ng÷ hiÖn thùc XHCN trªn b¸o chÝ v×

coi nã d­êng nh­ ®· bÞ xóc ph¹m. §Ønh ®iÓm cuéc tranh c·i nµy ®· ®­îc

gi¶i to¶ phÇn nµo khi chÝnh nh÷ng häc gi¶ ph­¬ng T©y ph¶i thõa nhËn hä

cßn biÕt qu¸ Ýt vÒ khuynh h­íng s¸ng t¸c nµy ë c¸c n­íc XHCN. Trong

giai ®o¹n nµy Chostakovitch còng ®· s¸ng t¸c ®­îc rÊt nhiÒu t¸c phÈm

g©y ®­îc tiÕng vang nh­ giao h­ëng sè 10 (1953), giao h­ëng sè 11 cã

tªn lµ N¨m 1905 (1957), giao h­ëng sè 12 cã tªn lµ n¨m 1917, thanh

x­íng kÞch Cuéc xö gi¶o Xtª-pan Ra-din...

Nh­ vËy chñ nghÜa hiÖn thùc XHCN mµ chóng t«i nãi tíi ë ®©y

®­îc dïng ®Ó ®Ó chØ khuynh h­íng chÝnh trong nghÖ thuËt XHCN vµ chØ

ra ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c gióp cho c¸c nhµ v¨n, häa sÜ, nh¹c sÜ cã nh©n

sinh quan XHCN miªu t¶ ch©n thËt cuéc sèng trong sù h×nh thµnh, vËn

®éng, ph¸t triÓn cña lÞch sö c¸ch m¹ng. C¸c t¸c phÈm viÕt theo khuynh

31

h­íng nµy ph¶i thÓ hiÖn ®­îc tÝnh t­ t­ëng XHCN s©u s¾c vµ cã hiÖu lùc,

kÕt hîp víi tÝnh nghÖ thuËt cao víi sù râ rÖt vÒ ý nghÜa lÞch sö. C¸c t¸c

gi¶ ph¶i kÕt hîp hµi hoµ gi÷a c¸c yÕu tè: ph¶n ¸nh, thÓ hiÖn vµ t¸i hiÖn

trong nghÖ thuËt ®Ó råi tõ ®ã t¹o dùng ra nh÷ng h×nh t­îng nghÖ thuËt cã

mét ¶nh h­ëng tÝch cùc nhÊt ®Þnh tíi ng­êi th­ëng thøc. ChÝnh v× vËy mµ

trong rÊt nhiÒu t¸c phÈm viÕt theo khuynh h­íng hiÖn thùc XHCN chóng

ta thÊy ng­êi C¸ch m¹ng, ng­êi Céng s¶n lu«n lµ nh©n vËt chñ chèt vµ

hä hiÕn d©ng mäi søc lùc, trÝ tuÖ cho sù nghiÖp gi¸c ngé C¸ch m¹ng,

®oµn kÕt tæ chøc quÇn chóng nh©n d©n ®Ó vïng lªn, dÉn ®Çu ®éi qu©n

b¸ch chiÕn b¸ch th¾ng trong cuéc C¸ch m¹ng Th¸ng M­êi vµ trong cuéc

néi chiÕn, l«i cuèn quÇn chóng b¾t tay vµo c«ng cuéc kh«i phôc nÒn kinh

tÕ sau chiÕn tranh vµ l·nh ®¹o mét tËp thÓ hµng triÖu ng­êi x©y dùng c¬

së kinh tÕ cña cuéc sèng míi. Trong nh÷ng biÕn cè c¨ng th¼ng cña thêi

®¹i, nh÷ng xung ®ét x· héi vµ chÝnh trÞ Êy nh©n vËt ng­êi C¸ch m¹ng

ngµy cµng cã ý nghÜa réng lín h¬n khiÕn hµng triÖu ng­êi lao ®éng trung

thùc kh¾p thÕ giíi ®Òu tù nhËn ra m×nh trong h×nh t­îng ®ã.

Nh­ vËy nh÷ng ®Æc ®iÓm vµ nh÷ng quy t¾c thÈm mü c¨n b¶n cña

chñ nghÜa hiÖn thùc XHCN lu«n g¾n liÒn víi sù ph¸t triÓn cña cuéc c¸ch

m¹ng XHCN. Cuéc c¸ch m¹ng x· héi chñ nghÜa kh«ng chØ ®¬n gi¶n lµ

viÖc giai cÊp v« s¶n c¸ch m¹ng giµnh lÊy chÝnh quyÒn chÝnh trÞ vµ kinh tÕ

mµ nã cßn lµm thay ®æi tËn gèc hÖ thèng t­ t­ëng trong ®ã cã v¨n hãa vµ

nghÖ thuËt. ChÝnh Lª nin ®· viÕt r»ng: B­íc ngoÆt kinh tÕ vµ chÝnh trÞ ë

n­íc Nga ®i tr­íc mét cuéc c¸ch m¹ng v¨n hãa vµ hiÖn nay chóng ta

®ang ®øng tr­íc cuéc c¸ch m¹ng v¨n hãa ®ã‛[39, tr.7].

Ngay tõ khi míi ra ®êi, §¶ng Céng s¶n Liªn bang X« ViÕt ®· ®Ò ra

mét luËn ®iÓm cã tÝnh chÊt nguyªn t¾c cao ®­îc dïng lµm c¬ së cña mét

nÒn v¨n hãa cña CNXH ®ã lµ: NghÖ thuËt cÇn ph¶i b¸m nh÷ng gèc rÔ s©u

xa cña m×nh vµo c¸c tÇng líp ®«ng ®¶o réng r·i nhÊt cña quÇn chóng lao

32

®éng. Nã ph¶i ®­îc quÇn chóng ®«ng ®¶o ®ã hiÓu râ vµ yªu thÝch. Nã

ph¶i tËp hîp ®­îc nh÷ng t×nh c¶m, t­ t­ëng vµ ý chÝ cña khèi quÇn chóng

®ã, n©ng hä lªn mét tr×nh ®é cao h¬n. Nh­ vËy nÒn nghÖ thuËt hiÖn thùc

x· héi chñ nghÜa ®ßi hái ph¶i miªu t¶ cuéc sèng mét c¸ch ch©n thËt, cô

thÓ lÞch sö trong qu¸ tr×nh c¸ch m¹ng cña nã. NÒn nghÖ thuËt nµy còng

ph¶i lµm næi râ tÝnh §¶ng, thÓ hiÖn râ tÝnh c¸ch cña con ng­êi trong cuéc

sèng hiÖn thùc XHCN vµ cã mèi liªn hÖ mËt thiÕt víi quan ®iÓm mü häc

M¸c-Lªnin.

Trong nÒn v¨n häc hiÖn thùc XHCN chóng ta kh«ng thÓ kh«ng

nh¾c tíi tªn tuæi cña Gorki víi t¸c phÈm Ng­êi mÑ, Maiakovsky víi

nh÷ng bµi th¬ nh­ Thi sÜ c«ng nh©n, MÖnh lÖnh göi cho ®¹o qu©n nghÖ

thuËt, Th¬ vÞnh C¸ch m¹ng, Fa-®ª-Ðp víi t¸c phÈm §éi cËn vÖ bÊt diÖt,

£-ren-bua víi nh÷ng truyÖn ng¾n ®­îc coi lµ mèn ¨n tinh thÇn cña c¸c

chiÕn sÜ hång qu©n lµm cho kÎ thï khiÕp sî. Trong nÒn ©m nh¹c hiÖn

thùc XHCN chóng ta kh«ng thÓ kh«ng nh¾c tíi rÊt nhiÒu c¸c t¸c phÈm

mang tÝnh chÊt ®å sé víi tÝnh häc thuËt cao ra ®êi cã t¸c dông thóc ®Èy

x· héi ph¸t triÓn. VÝ dô nh¹c sÜ Alexandre Mossolov (sinh n¨m 1900) ®·

viÕt vë ballet Sù quan träng luyÖn thÐp næi tiÕng víi nh÷ng ©m h­ëng

h­íng tíi hy väng më ra cho nh÷ng ng­êi c«ng nh©n. Hay Prokofiev viÕt

vë ballet B­íc ®i cña thÐp phÇn ®Öm cña Diaghilev (n¨m 1927) thÓ hiÖn

quyÒn lùc hiÖn ®¹i cña chÝnh quyÒn X« viÕt… Bªn c¹nh c¸c t¸c phÈm ®å

sé th× hµng lo¹t c¸c ca khóc víi c¸c ®Ò tµi kh¸c nhau nh­ ca ngîi Lª nin,

vÞ l·nh tô thiªn tµi cña giai cÊp v« s¶n, t×nh yªu quª h­¬ng, yªu ®Êt n­íc

cña nh©n d©n Nga trong cuéc chiÕn tranh vÖ quèc vÜ ®¹i, ca ngîi t×nh

®oµn kÕt, ca ngîi hång qu©n... còng cã mét søc c¶m ho¸ m·nh liÖt ®èi

víi ®«ng ®¶o quÇn chóng. Nh÷ng t¸c phÈm cña hä ®· ®ãng gãp mét phÇn

kh«ng nhá cho sù nghiÖp c¸ch m¹ng XHCN vµ më ra mét con ®­êng

nghÖ thuËt míi víi sù chó träng cao vÒ gi¸ trÞ chÊt l­îng cña nghÖ thuËt

33

vµ lu«n g¾n liÒn víi sù nghiÖp C¸ch m¹ng, g¾n víi chÝnh trÞ còng nh­

g¾n liÒn víi cuéc sèng cña nh©n d©n.

Vµo n¨m 1936, ®Ó tr¶ lêi cho nh÷ng quan ®iÓm cña Stalin, Jdanov

®· viÕt mét bµi b¸o cã tªn lµ ‚¢m nh¹c hay lµ sù ån µo‛ trªn b¸o Sù thËt

®Ó chèng l¹i Chostakovitch, Khachaturian, Miaskovski vµ kÕt téi hä lµ

nh÷ng ng­êi h­íng tíi chñ nghÜa h×nh thøc, xa rêi nh©n d©n vµ cã mèi

liªn hÖ víi ph­¬ng T©y. Boris Assafiev còng nhÊn m¹nh r»ng nh÷ng t¸c

phÈm cña Procofiev trong nh÷ng n¨m 1920 còng gièng nh­ nh÷ng t¸c

phÈm cña Schoenberg, Berg vµ Webern chØ lµ sù ®iªn rå vµ cã mèi liªn

hÖ víi chñ nghÜa ph¸t xÝt [90, tr.77]. Tuy nhiªn chÝnh nh÷ng nh¹c sÜ nµy

®· gãp mét phÇn kh«ng nhá vµo sù ph¸t triÓn ©m nh¹c theo bót ph¸p hiÖn

thùc XHCN vµ nh÷ng t¸c phÈm cña hä ®· trë thµnh mét thø vò khÝ kh«ng

g× so s¸nh ®­îc trong cuéc c¸ch m¹ng XHCN còng nh­ cuéc chiÕn tranh

chèng ph¸t xÝt §øc. B¶n giao h­ëng sè 7 Thµnh Lªningrat cña

Chostakovitch lµ mét minh chøng hïng hån cho nhËn ®Þnh trªn.

Ph­¬ng ph¸p vµ quan ®iÓm s¸ng t¸c cña dßng hiÖn thùc XHCN

còng cã mét ¶nh h­ëng s©u s¾c tíi sù ph¸t triÓn nghÖ thuËt cña nhiÒu

quèc gia trªn thÕ giíi trong ®ã cã ViÖt Nam.

1.2.6. ¢m nh¹c 12 ©m (dodÐcaphonisme)

¢m nh¹c 12 ©m th­êng ®­îc gäi lµ ©m nh¹c DodÐcaphone lµ mét

kü thuËt s¸ng t¸c trªn 12 nèt. Theo t¸c gi¶ Jean-Noel Von Der Weid [80,

tr. 117], con ®­êng s¸ng t¸c theo kiÓu dodÐcaphone ®· tõng ®­îc mét sè

nh¹c sÜ Nga ®Ò cËp ®Õn nh­ Nikolai Roslavets (1881-1944), Yefim

Golychev (1887-1970) vµ Nikolai Obouhov (1892-1945). Tuy nhiªn, c¸c

nhµ nghiªn cøu ©m nh¹c vÉn coi Maththias Hauer lµ ng­êi ®· nghÜ ra

ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c nh¹c theo kiÓu dodÐcaphonique vµ ng­êi mµ tæng

kÕt vÒ lý thuyÕt vµ ph¸t triÓn kü thuËt s¸ng t¸c nµy chÝnh lµ Schoenberg.

34

Thùc chÊt dodÐcaphonique chØ lµ mét hÖ thèng h×nh thøc cña ©m

nh¹c atonal mµ ë ®ã th«ng th­êng mét t¸c phÈm viÕt theo nguyªn t¾c cña

©m nh¹c dodÐcaphone lu«n chØ ®­îc s¸ng t¸c tèi ®a trong 12 ©m thuéc hÖ

thèng chromatique víi nguyªn t¾c c¬ b¶n lµ mçi nèt chØ xuÊt hiÖn mét

lÇn. 12 ©m sö dông trong t¸c phÈm nµy cßn ®­îc gäi lµ mét serie nèt

(hµng ©m). Tõ hµng ©m nµy chóng ta cã thÓ ph¸t triÓn t¸c phÈm b»ng

c¸ch sö dông c¸c d¹ng cña chóng: d¹ng nguyªn thÓ (ký hiÖu trong tÊt c¶

c¸ch s¸ch gi¸o khoa trªn thÕ giíi ký hiÖu lµ P), d¹ng ®i giËt lïi tõ cuèi

lªn ®Çu (ký hiÖu lµ R), d¹ng soi g­¬ng (ký hiÖu lµ I), d¹ng ®i giËt lïi kÕt

hîp víi soi g­¬ng (ký hiÖu lµ RI).

Trªn thùc tÕ mçi chiÒu cña hµng ©m nµy ®Òu cã thÓ ®­îc chuyÓn

dÞch tèi ®a lµ 12 lÇn (v× mét qu·ng t¸m ®­îc chia lµm 12 nöa cung) nªn

tæng sè lÇn chuyÓn dÞch cña c¶ bèn chiÒu tõ mét hµng ©m lµ:

479.001.600 [96, tr.77].

Vµo n¨m 1921 khi Stravinsky vµ Hindemith viÕt nh÷ng t¸c phÈm

theo bót ph¸p cæ ®iÓn míi th× Schoenberg ®· th«ng b¸o r»ng ng­êi häc

trß cña «ng lµ Josef Rufer ®· kh¸m ph¸ ra ‚ mét c¸i g× ®ã cã thÓ ®¶m b¶o

cho ©m nh¹c §øc cã mét b­íc tiÕn míi trong hµng tr¨m n¨m tiÕp theo‛.

Sù kh¸m ph¸ ®ã lµ hÖ thèng s¸ng t¸c 12 ©m (dodÐcaphone). Thùc ra tõ

nh÷ng n¨m 1920, Schoenberg ®· ph¸t triÓn mét ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c tæ

chøc ©m nh¹c atonal vµ «ng gäi lµ ‚ ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c trªn 12 ©m‛.

Mét phÇn «ng ®· ¸p dông vµo 5 tiÓu phÈm cho piano op. 23, Serenade

op. 24 vµ Tæ khóc cho piano op. 25 (kho¶ng vµo nh÷ng n¨m 1920-1923).

§Õn n¨m 1923-1925 «ng ®· xuÊt b¶n nh÷ng t¸c phÈm sö dông kü thuËt

12 ©m míi nµy. Lo¹i ©m nh¹c dodÐcaphonique cña «ng kh«ng cã mét

chç ®øng réng lín ®èi víi ng­êi nghe lóc bÊy giê nh­ng ng­êi ta ®·

nhËn ra sù cÇn thiÕt cña kü thuËt nµy cho sù ph¸t triÓn cña sù nghiÖp

s¸ng t¸c tr­íc hÕt lµ ë TiÖp vµ Berlin. Ngoµi Schoenberg, Berg vµ

35

Webern còng lµ nh÷ng nh¹c sÜ sö dông kü thuËt s¸ng t¸c ©m nh¹c 12 ©m

trong mét sè t¸c phÈm cña m×nh. Tuy nhiªn mçi ng­êi ®Òu t¹o ra ®­îc

nh÷ng ng«n ng÷ ©m nh¹c riªng.

Trªn c¬ së ©m nh¹c dodÐcaphonique, kho¶ng tõ cuèi n¨m 1940, kü

thuËt s¸ng t¸c serie toµn phÇn b¾t ®Çu ph¸t triÓn. §©y lµ lo¹i ©m nh¹c

®­îc dùa chñ yÕu tõ ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c cña Schoenberg. NÕu nh­

Schoenberg chØ sö dông mét nh©n tè serie lµ cao ®é th× giê ®©y c¸c nh¹c

sÜ ®· më réng thªm nhiÒu nh©n tè n÷a nh­ tr­êng ®é, c­êng ®é, ©m s¾c,

kÕt cÊu, dÊu lÆng... Nh­ vËy vÒ b¶n chÊt vÊn ®Ò ©m nh¹c serie toµn phÇn

®· ph¸ bá hoµn toµn nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n cña ©m nh¹c trong c¸c thÕ

kû tr­íc, ®Æc biÖt lµ thÕ kû XVIII-XIX ®ã lµ mèi liªn hÖ kh«ng thÓ t¸ch

®­îc gi÷a giai ®iÖu, tiÕt tÊu, hoµ ©m trong mét t¸c phÈm ©m nh¹c nay chØ

®­îc nh×n nhËn nh­ nh÷ng nh©n tè kh«ng thÓ thiÕu. ViÖc sö dông serie

cho nh÷ng nh©n tè kh¸c nhau ®· tõng bÞ phª ph¸n lµ Ýt tÝnh ng­êi, to¸n

häc. NhiÒu ng­êi l¹i coi chóng lµ ngâ côt bëi v× t¸c phÈm ©m nh¹c lµ

c¶m xóc mét c¸ch ngÉu nhiªn. Ng­êi nh¹c sÜ chØ cã thÓ kiÓm tra trªn c¸i

g× ®ã ®Õn vµo mét thêi ®iÓm chÝnh x¸c mµ th«i. ¢m nh¹c serie còng g©y

ra nh÷ng sù khã kh¨n cho ng­êi biÓu diÔn vµ ng­êi nghe trong viÖc thÓ

hiÖn chÝnh x¸c c¸c s¾c th¸i, tiÕt tÊu...

Cã ba nhãm dïng serie toµn phÇn ®ã lµ Milton Bablilt (häc trß

Schoenberg) ®¹i diÖn cho nhãm Mü, Messiaen, Boulez ®¹i diÖn cho nhãm

Ph¸p vµ Karlheinz Stockhausen ®¹i diÖn cho nhãm §øc.

Bablilt viÕt Three Compositions for piano (3 tiÓu phÈm cho piano,

1947). Trong ®ã «ng ®· s¸ng t¹o ra serie tiÕt tÊu vµ sö dông tíi 8 h×nh

thøc cña serie.

Messiaen lµ häc trß cña Webern vµ RenÐ Leibowitz ®· viÕt Bèn bµi

tËp tiÕt tÊu (®Æc biÖt ë bµi tËp sè 2, Messiaen ®· sö dông mét serie

tr­êng ®é chromatique gåm 24 ®é dµi kh¸c nhau, mét serie nhÊn gåm 10

36

lo¹i kh¸c nhau vµ ba serie toµn phÇn dïng ë ba ©m vùc kh¸c nhau cña

®µn piano). Boulez ®· viÕt serie tiÕt tÊu, s¾c th¸i trong sonate cho piano

(1948), s¸ch cho tø tÊu (1949) vµ KÕt cÊu cho 2 piano.

Stockhausen viÕt Kreuzspiel (trß ch¬i ®an chÐo) cho oboe,

clarinette basse, piano vµ 3 nh¹c cô gâ (1952).

1.2.7. ¢m nh¹c tiªn phong (Avant-gardiste)

ThuËt ng÷ tiªn phong ®­îc dïng tõ thÕ kû XIX ®Ó chØ nh÷ng nhµ

v¨n hãa, nh÷ng nghÖ sÜ cã ý t­ëng míi trong lÜnh vùc s¸ng t¸c cña m×nh.

Nh­ vËy tiªn phong còng cã nghÜa lµ nh÷ng thö nghiÖm míi trong c¸c

lÜnh vùc nµy vµ nã ®èi lËp víi nh÷ng g× lu«n ®­îc coi lµ hµn l©m.

Trong ©m nh¹c vµo nh÷ng n¨m 1950 ®· xuÊt hiÖn mét trµo l­u s¸ng

t¸c ®­îc gäi lµ ©m nh¹c thÓ nghiÖm. §©y lµ mét lo¹i ©m nh¹c sö dông tÊt

c¶ c¸c ph­¬ng tiÖn kü thuËt cã thÓ ®Ó t¹o ra ©m thanh vµ tiÕp nhËn c¸c

lo¹i tiÕng ®éng cã trong cuéc sèng ®­a vµo t¸c phÈm ©m nh¹c. Nh­ vËy

©m nh¹c thÓ nghiÖm ®· ph¸ bá nh÷ng quan niÖm vÒ ©m thanh theo kiÓu

truyÒn thèng, nghiÒn vôn c¸c c¶m xóc vµ t¹o ra nh÷ng ®iÒu bÊt ngê nhê

vµo sù kh¸m ph¸ m¹o hiÓm nh÷ng ©m thanh míi kh«ng cÇn tÝnh ®Õn viÖc

tai nghe cã chÊp nhËn hay kh«ng. Nh÷ng ®¹i diÖn tiªu biÓu cho khuynh

h­íng s¸ng t¸c nµy lµ c¸c nh¹c sÜ PierreBoulez, Luciano Berio, Iannis

Xenakis, Karlheinz Stockhausen (ë ch©u ¢u) vµ John Cage, Chritian

Wolff, Earle Brown, Meredith Monk, Morton Feldman, Terry Riley, la

Monte Young, Philip Glass, John Cale, Steve Reich.. (ë B¾c Mü).

Sau mét thêi gian ph¸t triÓn, ©m nh¹c thÓ nghiÖm ®· cã mét b­íc

®ét ph¸t míi ®ã chÝnh lµ ©m nh¹c alÐatoire. Khëi ®Çu, alÐatoire ®­îc

hiÓu lµ trß ch¬i xóc s¾c mµ ë ®ã tÊt c¶ nh÷ng kÕt qu¶ thu ®­îc ®Òu mang

tÝnh ngÉu nhiªn. Trong to¸n häc, alÐatoire ®­îc hiÓu lµ mét thuËt to¸n

cho rÊt nhiÒu nghiÖm ®óng. Trong ©m nh¹c alÐatoire ®­îc hiÓu lµ mét

lo¹i ©m nh¹c bÊp bªnh víi sù ph¸ bá nh÷ng quan niÖm theo kiÓu truyÒn

37

thèng trªn nhiÒu ph­¬ng diÖn nh­: nh¹c cô, tæng phæ, nghÖ sÜ biÓu diÔn

vµ c«ng chóng.

Mét trong nh÷ng ®¹i diÖn tiªu biÓu cña ©m nh¹c alÐatoire lµ John

Cage, ng­êi ®­îc coi lµ chèng l¹i ©m nh¹c theo kiÓu truyÒn thèng1 vµ

thËm chÝ ®èi lËp c¶ víi khuynh h­íng ©m nh¹c tiÒn phong ë ch©u ¢u.

Cage lµ ng­êi ®Çu tiªn ®· khai th¸c dÊu lÆng trong ©m nh¹c trong mét

c¸ch nh×n míi. ¤ng còng më ra nh÷ng quan niÖm míi trong mèi quan hÖ

gi÷a ng­êi s¸ng t¸c, ng­êi biÓu diÔn vµ ng­êi th­ëng thøc. T¸c phÈm

4’33 cña ¤ng lµ mét minh chøng tiªu biÓu cho nh÷ng quan niÖm míi

nµy. §©y lµ mét t¸c phÈm cã thÓ biÓu diÔn trªn bÊt cø mét nh¹c cô nµo,

tæng phæ hoµn toµn bá tr¾ng vµ ng­êi nghÖ sÜ tù quyÕt ®Þnh m×nh sÏ ch¬i

g×. Do viÖc khai th¸c tèi ®a kh¶ n¨ng cña dÊu lÆng nªn tÊt c¶ nh÷ng tiÕng

ån ë phßng hßa nh¹c còng ®­îc coi lµ mét thµnh tè cña t¸c phÈm.

Cage còng lµ ng­êi ®Çu tiªn nghÜ ra piano ®­îc s¾p ®Æt b»ng c¸ch

thªm vµo d©y ®µn nh÷ng bul«ng, èc vÝt, cao su, giÊy... víi môc ®Ých lµm

thay ®æi ©m s¾c c¬ b¶n cña ®µn piano vµ ¤ng ®· ¸p dông nã trong t¸c

phÈm Amores. Trong t¸c phÈm nµy piano ®­îc s¾p ®Æt ch¬i ë ch­¬ng I vµ

ch­¬ng IV, ch­¬ng II vµ III chØ hoµn toµn lµ phÇn hßa tÊu cña c¸c nh¹c

cô gâ. Th«ng qua t¸c phÈm nµy Cage ®· më ra mét c¸ch khai th¸c nh÷ng

©m s¾c míi cña c©y ®µn piano kh«ng theo kiÓu truyÒn thèng mµ theo

quan niÖm cña Earle Brown th× ‚Cage ®· më ra mét b­íc ph¸t triÓn míi

cho ®µn piano vèn ®· ®i ®Õn ngâ côt sau nh÷ng s¸ng t¸c cña Liszt‛ (vd 4,

phl1.1).

§èi víi Penderecki, ng«n ng÷ ©m nh¹c tiªn phong ®­îc thÓ hiÖn

b»ng mét kü thuËt s¸ng t¸c míi: kü thuËt chång khèi ©m thanh. Trong t¸c

phÈm Nh÷ng ©m thanh tù nhiªn 2 Penderecki ®· kh«ng sö dông luËt nhÞp

1 TruyÒn thèng ë ®©y ®­îc hiÓu trong ý nghÜa r»ng ©m nh¹c ph¶i cã giai ®iÖu, tiÕt tÊu, hßa ©m…. vµ do c¸c nh¹c cô vÉn dïng tõ thÕ kû XIX trë vÒ tr­íc diÔn tÊu.

38

bëi v× t¸c phÈm cña «ng kh«ng hÒ cã tiÕt tÊu (©m nh¹c ®­îc tÝnh b»ng

gi©y). Giai ®iÖu còng chØ lµ nh÷ng ®­êng tuyÕn ®Ëm, nh¹t trªn dßng kÎ

®Ó chØ khèi ©m thanh dÇy hay máng mµ th«i. T¸c phÈm còng khai th¸c

rÊt nhiÒu nh÷ng tiÕng ån cã trong cuéc sèng nh­ tiÕng m¸y bay, tiÕng

c­a.... Phong c¸ch s¸ng t¸c nµy còng ®­îc t×m thÊy trong t¸c phÈm Khóc

nh¹c tang lÔ cho c¸c n¹n nh©n chiÕn tranh ë Hyrosima (vd 5, phl1.1).

Mét sè nh¹c sÜ kh¸c l¹i chó träng tíi viÖc më ra nh÷ng quan niÖm míi

cho thanh nh¹c, vÝ dô Berio cã t¸c phÈm ¤ng vua hoÆc Ligeti cã t¸c phÈm Sù

m¹o hiÓm. Trong c¸c t¸c phÈm nµy ngoµi nh÷ng phÇn ca sÜ ph¶i h¸t chuÈn x¸c

cao ®é th× l¹i cã nh÷ng phÇn ®¬n gi¶n chØ lµ tiÕng hó, tiÕng c­êi, tiÕng th×

thÇm … (vd 6, phl1.1).

1.2.8. ¢m nh¹c ViÖt Nam

NÕu nh­ nÒn ©m nh¹c cæ ®iÓn2 b¸c häc ®· ®Þnh h×nh vµ ph¸t triÓn

lªn ®Õn ®Ønh cao ë c¸c n­íc ch©u ¢u tõ hµng mÊy tr¨m n¨m qua th× ®Õn

®Çu thÕ kû XX nÒn ©m nh¹c ViÖt Nam vÉn chØ tån t¹i mét lo¹i h×nh duy

nhÊt ®ã lµ ©m nh¹c d©n gian d­íi d¹ng truyÒn khÈu. Cho ®Õn nh÷ng n¨m

20 cña thÕ kû, ng­êi d©n ViÖt míi b¾t ®Çu ®­îc biÕt ®Õn nh¹c cô ph­¬ng

T©y th«ng qua nh÷ng buæi hßa nh¹c ë mét sè thµnh phè lín nh­ Hµ Néi,

H¶i Phßng, Sµi Gßn.

§Õn nh÷ng n¨m 30 cña thÕ kû, mét sè ng­êi ViÖt míi b¾t ®Çu ®­îc

häc vµ ch¬i nh¹c cô ph­¬ng T©y. Cã thÓ nh¾c tíi tªn tuæi cña mét sè

nghÖ sÜ nh­: NguyÔn V¨n DiÖp, NguyÔn Xu©n Kho¸t, NguyÔn H÷u HiÕu,

Th¸i ThÞ Lang, Vâ §øc Thu, Ph¹m §¨ng Hinh, Do·n MÉn…

Vµo nh÷ng n¨m 40, chóng ta thÊy ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn mét sè t¸c

phÈm khÝ nh¹c do c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam s¸ng t¸c cho nh¹c cô ph­¬ngT©y

2 ThuËt ng÷ ©m nh¹c cæ ®iÓn ë ®©y ®­îc hiÓu trong mét nghÜa réng bao gåm tÊt c¶ c¸c thÓ lo¹i ©m nh¹c mang tÝnh chÊt b¸c häc, kinh ®iÓn ®· tån t¹i vµ ph¸t triÓn ë mét sè quèc gia Ch©u ¢u, ®Æc biÖt lµ T©y ¢u trong nhiÒu thÓ kû, ®Æc biÖt lµ tõ thÕ kû XVII ®Õn XIX chø kh«ng hiÓu theo nghÜa hÑp lµ ©m nh¹c cña tr­êng ph¸i cæ ®iÓn Viªn.

39

diÔn tÊu, tiªu biÓu nh­ TuyÓn tËp cho piano gåm h¬n 30 tiÓu phÈm nhá

víi bót danh Louise NguyÔn V¨n Tþ, xuÊt b¶n t¹i Paris cña bµ Th¸i ThÞ

Lang; tiÓu phÈm viÕt cho hai ®µn violon vµ piano hßa tÊu cã tiªu ®Ò Xa

kh¬i cña nh¹c sÜ T¹ Ph­íc.

Sau n¨m 1954 (khi hiÖp ®Þnh Gi¬neve ®­îc ký kÕt), miÒn B¾c ViÖt

Nam ®· ®­îc sèng trong hßa b×nh. Bªn c¹nh viÖc kh«i phôc vµ x©y dùng

®Êt n­íc, §¶ng vµ ChÝnh phñ ta ®· cã chñ ch­¬ng, chÝnh s¸ch cho viÖc

x©y dùng vµ ph¸t triÓn v¨n hãa-v¨n nghÖ nãi chung, trong ®ã cã ©m nh¹c.

V× vËy mµ vµo th¸ng 11 n¨m 1956 Tr­êng ¢m nh¹c ViÖt Nam (nay lµ

Häc viÖn ¢m nh¹c Quèc gia ViÖt Nam) ®· ®­îc thµnh lËp. §©y ®­îc coi

lµ c¸i n«i t¹o dùng chÝnh nªn mét ®éi ngò gi¶ng d¹y, biÓu diÔn vµ s¸ng

t¸c ©m nh¹c cña ViÖt Nam vµ còng ®­îc tÝnh lµ ®iÓm mèc h×nh thµnh nÒn

©m nh¹c thÝnh phßng vµ giao h­ëng ViÖt Nam.

Ngay tõ khi míi ra ®êi, rÊt nhiÒu nh¹c sÜ ®· ®­îc göi ®i häc tËp ë

nh÷ng n­íc cã nÒn ©m nh¹c tiªn tiÕn. §©y lµ mét ®iÒu kiÖn tèt ®Ó c¸c

nh¹c sÜ ViÖt Nam ®­îc tiÕp thu nh÷ng tinh hoa cña ©m nh¹c thÕ giíi, tõ

®ã sµng läc nh»m t×m ra nh÷ng g× phï hîp víi quan ®iÓm thÈm mü vµ

tr×nh ®é th­ëng thøc ©m nh¹c cña c«ng chóng. Tõ ®Þnh h­íng cña §¹i

héi V¨n hãa v¨n nghÖ toµn quèc n¨m 1953 víi ph­¬ng ch©m x©y dùng

mét nÒn v¨n hãa nghÖ thuËt mang tÝnh d©n téc-khoa häc-®¹i chóng, c¸c

nh¹c sÜ ViÖt Nam ®· dÇn dÇn ®Þnh h×nh con ®­êng s¸ng t¸c cho mét

khuynh h­íng ©m nh¹c míi trªn c¬ së kÕ thõa nh÷ng tinh hoa ©m nh¹c

thÕ giíi kÕt hîp víi nh÷ng nÐt ®éc ®¸o cña ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam

®Ó t¹o ra mét ng«n ng÷ ©m nh¹c ®Æc tr­ng cho c¸c t¸c phÈm khÝ nh¹c.

Thùc ra tªn gäi ‚khuynh h­íng ©m nh¹c‛ chóng t«i chØ míi t¹m

thêi sö dông vµ coi nã lµ phï hîp víi luËn ¸n cña m×nh. Hi väng sau nµy

c¸c nhµ nghiªn cøu cã thÓ ®­a ra mét tªn gäi cho phï hîp h¬n víi nh÷ng

®Æc ®iÓm s½n cã cña ‚nÒn ©m nh¹c thÝnh phßng giao h­ëng ViÖt Nam‛.

40

Trong giai ®o¹n nh÷ng n¨m 1960-1970, bªn c¹nh dßng ca khóc

c¸ch m¹ng, c¸c t¸c phÈm khÝ nh¹c ViÖt Nam ®· kh¾c häa bøc tranh toµn

c¶nh vÒ cuéc sèng x· héi còng nh­ ®êi sèng tinh thÇn cña ng­êi d©n ViÖt

tr¶i dµi theo nh÷ng sù kiÖn lÞch sö träng ®¹i cña d©n téc. RÊt nhiÒu t¸c

phÈm ®· cã t¸c ®éng tÝch cùc tíi cuéc ®Êu tranh c¸ch m¹ng cña qu©n d©n

ta còng nh­ c«ng cuéc x©y dùng ®Êt n­íc.

Giai ®o¹n tõ cuèi nh÷ng n¨m 1970 trë l¹i ®©y mét sè t¸c phÈm khÝ

nh¹c ViÖt Nam ®· chÞu ¶nh h­ëng nh÷ng nh©n tè míi cña ©m nh¹c tiªn

phong. Tuy nhiªn cho dï cã ¸p dông ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c míi nµo ®i

ch¨ng n÷a th× c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam vÉn lu«n chó träng ®Õn viÖc kÕt hîp

víi chÊt liÖu ©m nh¹c d©n gian ®Ó t¹o ra mét ng«n ng÷ ©m nh¹c riªng.

Nh×n chung, ng«n ng÷ ©m nh¹c trong c¸c t¸c phÈm khÝ nh¹c ViÖt Nam

lu«n h­íng ®Õn môc tiªu ca ngîi vÎ ®Ñp quª h­¬ng, ®Êt n­íc còng nh­ cuéc

®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc. Nh÷ng ¶nh h­ëng cña mét sè tr­êng ph¸i ©m

nh¹c trªn thÕ giíi ë thÕ kû XX trong mét sè t¸c phÈm khÝ nh¹c ViÖt Nam lµ

mét quy luËt tÊt yÕu. Nã phï hîp víi thêi ®¹i, víi sù ph¸t triÓn ®i lªn kh«ng

ngõng cña chñ nghÜa nh©n v¨n, chñ nghÜa nh©n lo¹i cao c¶ mµ c¸c nh¹c sÜ ®·

nhËn thøc mét c¸ch s©u s¾c trong chiÕn tranh. C¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam ®· tiÕp

nhËn luång giã míi ®ã mét c¸ch tù nguyÖn, h¨ng say, khiªm tèn häc hái

nh÷ng kinh nghiÖm quý b¸u, tiªn tiÕn cña nÒn ©m nh¹c thÕ giíi ®Ó båi bæ

nh÷ng yÕu tè tÝch cùc cho nÒn ©m nh¹c thÝnh phßng giao h­ëng n­íc nhµ.

41

tiÓu kÕt ch­¬ng 1

Nh÷ng sù kiÖn lÞch sö quan träng ë thÕ kû XX ®· cã mét ¶nh

h­ëng s©u réng tíi hÖ thèng kinh tÕ, chÝnh trÞ, x· héi ë nhiÒu n­íc trªn

thÕ giíi. Nh÷ng biÕn ®éng nµy ®· dÉn ®Õn sù thay ®æi tÊt yÕu vÒ t­ t­ëng,

tõ ®ã ¶nh h­ëng tíi sù h×nh thµnh vµ ph¸t triÓn cña nhiÒu tr­êng ph¸i

nghÖ thuËt trong ®ã cã ©m nh¹c bëi v× nghÖ thuËt nãi chung vµ ©m nh¹c

nãi riªng lu«n lµ tÊm g­¬ng ph¶n ¸nh cuéc sèng.

Nh÷ng b­íc tiÕn cña khoa häc kü thuËt còng t¸c ®éng kh«ng nhá

tíi sù ph¸t triÓn cña ©m nh¹c thÕ kû XX, ®Æc biÖt lµ trong viÖc s¸ng t¸c

vµ th­ëng thøc ©m nh¹c. Nhê nh÷ng tiÕn bé khoa häc kü thuËt nhiÒu

nh¹c cô ®iÖn tö ®· ra ®êi vµ mét sè ®· tham gia vµo biªn chÕ cña dµn

nh¹c giao h­ëng truyÒn thèng ®Ó gãp phÇn t¹o ra nh÷ng ©m thanh míi.

Sù h×nh thµnh nhiÒu tr­êng ph¸i ©m nh¹c ë thÕ kû XX lµ mét qui

luËt tÊt yÕu cña lÞch sö. Mçi mét tr­êng ph¸i s¸ng t¸c ë thÕ kû nµy

th­êng cã ng«n ng÷ ©m nh¹c kh¸c nhau vµ chóng cã thÓ kh«ng cïng trªn

mét quan ®iÓm thÈm mü. Tuy ra ®êi muén, nh­ng nÒn khÝ nh¹c ViÖt Nam

còng t¹o dùng ®­îc cho m×nh mét khuynh h­íng s¸ng t¸c râ nÐt. MÆc dï

quan ®iÓm s¸ng t¸c kh¸ gÇn víi ©m nh¹c hiÖn thùc XHCN nh­ng quan

®iÓm thÈm mü cña c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam l¹i rÊt kh¸c biÖt. ViÖc chó träng

®Õn khai th¸c chÊt liÖu ©m nh¹c d©n gian trong mäi nh©n tè ®Ó h×nh

thµnh nªn mét t¸c phÈm ©m nh¹c ®· gãp mét phÇn quan träng gióp cho

khÝ nh¹c ViÖt Nam cã thÓ dÔ dµng ®Õn víi c«ng chóng vµ còng lµ nh©n tè

c¬ b¶n t¹o ra ®Æc tr­ng cña ng«n ng÷ ©m nh¹c ViÖt Nam. Tr¶i qua nöa

thÕ kû, víi sù th«ng minh, s¸ng t¹o vµ tµi hoa, c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam ®·

minh chøng ®­îc r»ng con ®­êng hä lùa chän cho sù ph¸t triÓn cña khÝ

nh¹c ViÖt Nam lµ hoµn toµn ®óng ®¾n.

42

Ch­¬ng 2

Nh÷ng ®æi míi trong ng«n ng÷ ©m nh¹c

thÕ giíi thÕ kû XX

Theo Tõ ®iÓn tiÕng ViÖt th«ng dông [47, tr.501], ng«n ng÷ lµ hÖ

thèng c¸c ©m thanh, c¸c tõ ng÷ vµ c¸c qui t¾c kÕt hîp chóng. Ng«n ng÷

©m nh¹c lµ sù kÕt hîp cïng mét lóc nhiÒu nh©n tè kh¸c nhau nh­ giai

®iÖu, tiÕt tÊu, hßa ©m, h×nh thøc, phèi khÝ, s¾c th¸i...

Do thÕ kû XX cã nhiÒu thay ®æi nhanh chãng trªn c¸c b×nh diÖn

chÝnh trÞ, x· héi vµ khoa häc kü thuËt nªn nghÖ thuËt ®· ph¸t triÓn rÊt

phong phó vµ ®a d¹ng. Trong lÜnh vùc ©m nh¹c nhiÒu khuynh h­íng s¸ng

t¸c kh¸c nhau ®· ra ®êi. Mçi mét khuynh h­íng l¹i cã quan ®iÓm thÈm

mü vµ c¸ch tiÕp cËn vÊn ®Ò kh¸c nhau dÉn ®Õn nh÷ng ®æi míi trong ng«n

ng÷ ©m nh¹c. ë ch­¬ng nµy chóng t«i sÏ ®i s©u vµo nghiªn cøu ba nh©n

tè ®­îc coi lµ quan träng nhÊt ®Ó h×nh thµnh nªn mét ng«n ng÷ ©m nh¹c

lµ ®iÖu thøc, hßa ©m, luËt nhÞp vµ tiÕt tÊu ®Ó tõ ®ã cã thÓ nhËn ra ®­îc

nh÷ng ®­êng nÐt c¬ b¶n trong sù ph¸t triÓn ©m nh¹c ë giai ®o¹n nµy.

2.1. §iÖu thøc

2.1.1. Sù chuyÓn dÞch tõ ©m nh¹c cã ®iÖu tÝnh (tonalitÐ) ®Õn ©m nh¹c

kh«ng ®iÖu tÝnh (atonalitÐ)

Theo s¸ch Lý thuyÕt ©m nh¹c c¬ b¶n [2, tr 57] ®iÖu thøc lµ ‚hÖ

thèng c¸c mèi t­¬ng quan gi÷a c¸c ©m æn ®Þnh vµ kh«ng æn ®Þnh‛. Trong

sù ph¸t triÓn cña ©m nh¹c, vÊn ®Ò ®iÖu thøc lu«n ®­îc ®Æt ra hµng ®Çu

bëi v× tõ hµng ngµn n¨m qua ng­êi ta nhËn thÊy r»ng sù ra ®êi cña mét

t¸c phÈm ©m nh¹c lu«n ph¶i dùa trªn mét hÖ thèng ®iÖu thøc nµo ®ã.

Trong vßng h¬n hai tr¨m n¨m tr­íc ®©y, hÖ thèng ®iÖu thøc tr­ëng,

thø (hay cßn gäi lµ ©m nh¹c cã ®iÖu tÝnh) lu«n ®ãng vai trß thèng trÞ

trong sù ph¸t triÓn cña ©m nh¹c. §Õn ®Çu thÕ kû XX chóng ta ghi nhËn

43

viÖc b¾t ®Çu h×nh thµnh c¸c khuynh h­íng tho¸t ra khái ¶nh h­ëng cña

©m nh¹c cã ®iÖu tÝnh. ViÖc lµm nµy ®­îc lý gi¶i b»ng hai c¸ch kh¸c

nhau: Thø nhÊt lµ trong mét vµi thÕ kû tr­íc ®©y c¸c nh¹c sÜ ®· khai th¸c

hÕt kh¶ n¨ng cña ©m nh¹c cã ®iÖu tÝnh vµ thËt khã s¸ng t¹o ra c¸i míi

nÕu tiÕp tôc ®i theo con ®­êng nµy. Thø hai lµ do cuéc sèng ®· thay ®æi

®ßi hái ng­êi nghÖ sÜ ph¶i ph¶n ¸nh cuéc sèng míi b»ng mét c¸ch thÓ

hiÖn míi mµ ©m nh¹c cã ®iÖu tÝnh kh«ng ®¸p øng ®­îc… Qua ph©n tÝch

mét sè t¸c phÈm ®­îc viÕt theo nh÷ng khuynh h­íng s¸ng t¸c kh¸c nhau

chóng t«i nhËn thÊy r»ng sù chuyÓn dÞch tõ ©m nh¹c cã ®iÖu tÝnh ®Õn ©m

nh¹c kh«ng cã ®iÖu tÝnh ®­îc thùc hiÖn b»ng nhiÒu c¸ch kh¸ kh¸c nhau.

2.1.1.1. Lµm gi¶m søc hót ®iÖu tÝnh

Khuynh h­íng lµm yÕu dÇn ©m nh¹c søc hót ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn

trong nh÷ng t¸c phÈm cña mét sè nh¹c sÜ ë cuèi thÕ kû XIX nh­ F.Liszt,

R. Wagner, M.Reger. Tuy nhiªn c«ng viÖc nµy b¾t ®Çu ®­îc tiÕn hµnh

trªn mét diÖn réng th× cã thÓ tÝnh tõ ©m nh¹c Ên t­îng.

Chóng ta nhËn thÊy r»ng trong phÇn lín c¸c t¸c phÈm ©m nh¹c Ên

t­îng lu«n cã hiÖn t­îng gi¶m søc hót cña ®iÖu tÝnh hay cßn gäi lµ lµm

nhoÌ mê ®iÖu tÝnh mµ mét trong nh÷ng nguyªn nh©n c¬ b¶n ®­îc xuÊt

ph¸t tõ quan ®iÓm thÈm mü cña héi ho¹ Ên t­îng ®ã lµ sù nhoÌ mê vÒ

®­êng nÐt. Quan niÖm vÒ c¸i ®Ñp cña héi häa vµ ©m nh¹c Ên t­îng lu«n

®­îc nh×n tõ tæng thÓ chø kh«ng ph¶i lµ mét vÎ ®Ñp ®i vµo chi tiÕt nh­

trong nghÖ thuËt cña mét sè tr­êng ph¸i ë c¸c thÕ kû tr­íc. Còng b¾t ®Çu

tõ ®©y chóng ta ghi nhËn mét xu h­íng ph¸t triÓn míi trong ©m nh¹c nãi

chung lµ sù c¶m nhËn t¸c phÈm ©m nh¹c ®­îc nh×n tõ nhiÒu chiÒu kh¸c

nhau (lèi t­ duy ®a chiÒu). ViÖc lµm yÕu dÇn ©m nh¹c cã søc hót th­êng

®­îc thùc hiÖn b»ng mét sè ph­¬ng ph¸p nh­ sau:

Sö dông ®iÖu thøc cæ

44

Theo cuèn EncyclopÐdie de la musique [86, tr.502, 503, 504], hÖ

thèng c¸c thang ©m cã tõ thêi trung cæ ®­îc dùa trªn c¸c lý thuyÕt cña

BoÌce vµ Cassiodore (thÕ kû thø V vµ thø VI). HÖ thèng nµy còng dùng

l¹i c¸c thang ©m cã tõ thêi Hy L¹p cæ ®¹i, ®ã lµ c¸c thang bèn ©m vµ

chóng ®­îc chia lµm ba lo¹i: diatonique, chromatique vµ enharmonique.

Tuy nhiªn thang ©m diatonique ®­îc sö dông nhiÒu h¬n c¶ vµ tõ thang

©m nµy chóng ta sÏ thÊy xuÊt hiÖn mét lo¹t c¸c thang ©m míi (vd 1,

phl1.2).

Tõ thang bèn ©m diatonique ®· ®­îc chia thµnh ba d¹ng ®iÖu thøc

phô thuéc vµo vÞ trÝ xuÊt hiÖn cña c¸c nöa cung: dorien (2a), phrygien

(2b) vµ lydien (2c) (vd 2, phl1.2).

NÕu tËp hîp hai lÇn ®iÖu thøc bèn ©m cïng lo¹i chóng ta sÏ cã mét

thang t¸m ©m cïng lo¹i vµ chóng cã tªn gäi lµ c¸c ®iÖu thøc harmonia

Hy L¹p (®iÖu thøc hßa ©m Hy L¹p). Nh­ vËy sÏ cã ®iÖu thøc hßa ©m

dorien (3a), ®iÖu hßa ©m phrygien (3b) vµ ®iÖu hßa ©m lydien (3c) (vd 3,

phl1.2).

NÕu më réng thªm mét lÇn thang bèn ©m ®iÖu thøc hßa ©m dorien

lªn phÝa trªn vµ hai lÇn xuèng phÝa d­íi, sau ®ã thªm mét nèt la trÇm

chóng ta sÏ cã hÖ thèng hoµn h¶o (systema parfait) mµ thùc chÊt tõ hÖ

thèng nµy sÏ h×nh thµnh nªn nh÷ng ®iÖu thøc grÐgorien (vd 4, phl1.2).

Tõ hÖ thèng hoµn h¶o víi bèn tæ hîp chóng ta sÏ cã t¸m ®iÖu thøc

grÐgorien: dorien (5a), hypodorien (5b), phrygien (5c) hypophrygien

(5d), lydien (5e), hypolydien (5f), myxolydien (5g), hypomyxolydien

(5h) (vd 5, phl1.2).

Trong vÝ dô nµy chóng ta ghi nhËn mét ®Æc ®iÓm lµ tÊt c¶ c¸c ®iÖu

thøc cã thªm tiÒn tè hypo lu«n thÊp h¬n ®iÖu thøc cïng tªn mét qu·ng

bèn ®óng vµ chóng cã mét tªn gäi chung lµ c¸c ®iÖu thøc plagal (ch÷ F

chØ ©m kÕt, R chØ ©m déi l¹i).

45

Tõ thÕ kû thø IX ®Õn thÕ kû XVI ®· xuÊt hiÖn thªm bèn ®iÖu thøc

míi n÷a lµ ®iÖu Ðolien (6a), hypoÐolien (6b) ionien (6c) vµ hypoionien

(6d) (vd 6, phl1.2).

Nh­ vËy tõ thang ©m bèn ©m diatonique ®· ph¸t triÓn thµnh tæng

céng lµ 12 lo¹i ®iÖu thøc cæ vµ chÝnh v× sù phong phó cña c¸c ®iÖu thøc

nµy mµ chóng ta ®· ®­îc nghe hµng ngµn b¶n nh¹c víi nh÷ng tÝnh chÊt

©m nh¹c kh¸c nhau. Nh×n chung c¸c ®iÖu thøc cæ ®Òu cã mét ®Æc ®iÓm

®ã lµ ©m chñ chØ lµ t­¬ng ®èi vµ søc hót gi÷a c¸c ©m còng kh«ng qu¸ râ

rµng nh­ ë ©m nh¹c cã ®iÖu tÝnh hay nãi mét c¸ch kh¸c lµ quan niÖm vÒ

chñ ©m ë trong c¸c ®iÖu thøc cæ kh¸ mÒm dÎo. §©y chÝnh lµ lý do ®Ó mét

sè nh¹c sÜ ë ®Çu thÕ kû XX ®· sö dông l¹i c¸c d¹ng ®iÖu thøc nµy trong

t¸c phÈm cña m×nh vµ chóng t«i tæng kÕt cã ba ph­¬ng ph¸p chÝnh:

Ph­¬ng ph¸p thø nhÊt, dïng hoµn toµn ®iÖu thøc cæ ®Ó s¸ng t¸c

mét ch­¬ng, hoÆc c¶ mét t¸c phÈm, vÝ dô PrÐlude sè X tËp I Debussy sö

dông ®iÖu hypodorien, ch­¬ng I Giao h­ëng sè 5 nh¹c sÜ Schostakovich

sö dông ®iÖu dorien, trong tuyÓn tËp Mikrokosmos cña Bartok c¸c bµi sè

55, 61, 82, 122 dïng ®iÖu lydien, c¸c bµi 48, 69, 89, 102 dïng ®iÖu

mitxolydien….

Ph­¬ng ph¸p thø hai, sö dông ®ång thêi gi÷a mét ®iÖu tr­ëng hoÆc

thø víi mét ®iÖu thøc trung cæ. §©y lµ mét c¸ch lµm gi¶m søc hót kh¸

hiÖu qu¶ mµ c¸c nh¹c sÜ thuéc tr­êng ph¸i Ên t­îng rÊt hay sö dông bëi

v× gi÷a c¸c ®iÖu thøc cæ vµ c¸c ®iÖu thøc tr­ëng, thø ®«i khi cã nh÷ng

®iÓm kh¸ gÇn nhau. VÝ dô: ®iÖu hypoionien gièng ®iÖu tr­ëng,

hypodorien gièng ®iÖu thø, ®iÖu lydien kh¸ gièng ®iÖu tr­ëng vµ chØ

kh¸c cã bËc IV t¨ng, ®iÖu myxolydien gièng ®iÖu tr­ëng vµ chØ kh¸c cã

bËc VII gi¸ng, ®iÖu phrygien gièng ®iÖu thø vµ chØ kh¸c cã bËc II gi¸ng,

®iÖu dorien gièng ®iÖu thø vµ chØ kh¸c ë bËc VI t¨ng… Chóng ta cã thÓ

46

gÆp c¸ch lµm nµy trong rÊt nhiÒu t¸c phÈm cña Debussy vµ Ravel. VÝ dô

nh­ trong t¸c phÈm ShÐhÐrazade cña Ravel (vd 7, phl1.2).

Qua vÝ dô nµy chóng ta thÊy phÇn giai ®iÖu viÕt trªn ®iÖu mi gi¸ng

dorien cßn phÇn hoµ ©m th× l¹i dùa trªn giäng mi gi¸ng thø víi hîp ©m

më ®Çu lµ t9.

Ph­¬ng ph¸p thø ba, sö dông ®an xen gi÷a mét ®iÖu tr­ëng hoÆc

thø víi mét ®iÖu thøc cæ. Trong phÇn tr×nh bµy ch­¬ng II Giao h­ëng

BiÓn cña Debussy chñ ®Ò I giäng mi tr­ëng, chñ ®Ò II giäng la tr­ëng

chñ ®Ò kÕt giäng la mitxolydien, trong ch­¬ng I b¶n Giao h­ëng sè 7 cña

Schostakovich ®­îc viÕt trªn giäng ®« tr­ëng nh­ng phÇn coda l¹i viÕt

trªn ®« dorien …

Dïng kÕt hîp gi÷a mét ®iÖu tr­ëng hoÆc thø víi mét d¹ng gam

ngò cung

Mét trong nh÷ng ®Æc tr­ng c¬ b¶n cña c¸c d¹ng gam ngò cung

còng gièng víi c¸c ®iÖu thøc cæ lµ ©m chñ chØ mang tÝnh chÊt t­¬ng ®èi.

Khi khai th¸c c¸c d¹ng gam ngò cung kÕt hîp víi ®iÖu tr­ëng hoÆc thø

còng dÉn ®Õn mét hiÖu qu¶ lµ lµm gi¶m vai trß chñ ©m. VÝ dô Ravel ®·

sö dông ®an xen gi÷a c¸c ®iÖu thøc tr­ëng, thø víi c¸c d¹ng cña ®iÖu

thøc ngò cung trong c¸c t¸c phÈm nh­ Tam tÊu cho violon, cello vµ

piano, Concerto cho piano vµ dµn nh¹c sol tr­ëng, Mé Couperin…

Rebecca Clarke dïng ®an xen gi÷a ®iÖu thø vµ gam ngò cung trong t¸c

phÈm Sonate for viola and piano. Trong mét sè t¸c phÈm cña Debussy

còng sö dông nguyªn t¾c nµy vµ vÝ dô ®­îc trÝch tõ b¶n PrÐlude sè 5 tËp

II viÕt cho piano cña Debussy cã tªn lµ Hoa th¹ch th¶o ®­îc coi lµ mét

minh chøng thuyÕt phôc (vd 8, phl1.2). Trong vÝ dô nµy chóng ta thÊy

giai ®iÖu cña hai nhÞp ®Çu hoµn toµn viÕt trªn gam ngò cung ®« mib fa

sol, sib kh«ng hÒ xuÊt hiÖn ©m chñ (la gi¸ng), ®Çu nhÞp sè ba nèt lab b¾t

®Çu xuÊt hiÖn ë bÌ tenor mang chøc n¨ng lµ ©m b¶y cña hîp ©m trªn bËc

47

II giäng la gi¸ng tr­ëng trong mét thêi gian rÊt ng¾n sau ®ã gi¶i quyÕt

ngay vÒ sol vµ chØ b¾t ®Çu tõ nhÞp sè 7 giai ®iÖu míi xuÊt hiÖn nèt lab

®ång thêi xuÊt hiÖn hîp ©m chñ cña giäng la gi¸ng tr­ëng. Nh­ vËy

trong tr­êng hîp nµy, sù ®an xen gi÷a mét ®o¹n dïng gam ngò cung víi

mét ®o¹n dïng ®iÖu tr­ëng ®­îc xem nh­ mét c¸ch lµm nhoÌ mê sù æn

®Þnh cña ®iÖu la gi¸ng tr­ëng.

Dïng ®ång thêi hai ®iÖu tÝnh tr­ëng hoÆc thø theo chiÒu däc

(bitonal)

Cã thÓ nãi r»ng nh÷ng manh nha sö dông bitonal ®Çu tiªn ®­îc t ×m

thÊy trong t¸c phÈm Elektra op. 58 cña R. Strauss, sau ®ã viÖc sö dông

nµy trë nªn réng r·i h¬n vµ trªn thùc tÕ ®· mang l¹i sù kh«ng æn ®Þnh

trong mét c¸i nh×n tæng thÓ. Bartok còng ®· ¸p dông lèi viÕt nµy trong

Bagatelles op. 6, Sz. Milhaud, mét trong sè c¸c nh¹c sÜ thuéc nhãm s¸u

ng­êi cña Ph¸p còng rÊt thÝch dïng c¸ch viÕt bitonal (thËm chÝ trong mét

sè t¸c phÈm «ng sö dông cïng mét lóc tíi ba ®iÖu thøc vµ lóc ®ã ng­êi ta

dïng mét thuËt ng÷ chung lµ sö dông polytonal). Trong vë nh¹c kÞch

ChuyÕn ngao du cña kÎ tr¸c t¸ng tõ nhÞp 198 ®Õn nhÞp 202, mµn III, c¶nh

2 Stravinsky x©y dùng giai ®iÖu phÇn h¸t dùa trªn giäng la tr­ëng trong

khi ®ã phÇn ®Öm l¹i b¾t ®Çu b»ng giäng pha th¨ng thø. Trong t¸c phÈm

Nh÷ng lêi mØa mai cay ®éc, p.17, no 3, Procofiev còng sö dông bitonal

mµ ë ®ã phÇn tay ph¶i cña piano ®­îc viÕt trªn giäng fa th¨ng thø, cßn

phÇn tay tr¸i l¹i viÕt trªn giäng si gi¸ng thø.

Trong t¸c phÈm Bµi h¸t MadÐcasses cña Ravel chóng ta thÊy phÇn

h¸t ®­îc viÕt trªn giäng rª th¨ng thø cßn phÇn ®Öm piano chia thµnh hai

tÇng: bÌ basse cïng phÇn tay ph¶i cña piano viÕt trªn giäng rª thø, hai bÌ

gi÷a giäng rª th¨ng thø (vd 9, phl1.2).

Sö dông ®iÖu tr­ëng hoÆc thø nh­ng giai ®iÖu ®­îc x©y dùng tõ

nh÷ng bËc phô ngay ë ®iÓm khëi ®Çu vµ ë ®iÓm kÕt

48

Mét trong nh÷ng nguyªn t¾c c¬ b¶n s¸ng t¸c ©m nh¹c cã søc hót lµ

nh÷ng ©m më ®Çu, ©m kÕt vµ c¸c ©m quan träng n»m trong kÕt cÊu giai

®iÖu lu«n ph¶i ®­îc x©y dùng tõ c¸c bËc I, III, V cña mét ®iÖu tÝnh cô

thÓ ®Ó lµm s¸ng râ tÝnh chÊt giäng, ®iÖu ®­îc sö dông cña t¸c phÈm ®ã.

ViÖc kh«ng sö dông nguyªn t¾c nµy ®Ó x©y dùng giai ®iÖu v« h×nh chung

®· lµm nhoÌ mê nh÷ng ®Æc tÝnh c¬ b¶n cña ®iÖu tÝnh ®­îc sö dông.

Chóng ta cã thÓ thÊy c¸ch lµm yÕu giäng ®iÖu qua t¸c phÈm Nh÷ng b­íc

ch©n trªn tuyÕt cña Debussy (vd 10, phl1.2).

Trong vÝ dô nµy c¸c nèt rª (©m chñ) ë bÌ giai ®iÖu lu«n n»m ë

nh÷ng vÞ trÝ rÊt mê nh¹t (th­êng n»m ë ph¸ch yÕu hoÆc nh÷ng tiÕt tÊu

ng¾n). Giai ®iÖu b¾t ®Çu b»ng bËc VI vµ dõng ë bËc VII trong khi ®ã bÌ

®Öm gÇn nh­ lu«n lu«n gi÷ ©m nÒn rª tr× tôc t¹o sù ®èi tØ vÒ sù æn ®Þnh so

víi bÌ giai ®iÖu. Víi c¸ch lµm nµy ©m nh¹c còng t¹o ra ®­îc mét c¶m

gi¸c nhoÌ mê ®¸ng kÓ.

Sö dông chromatique dµy ®Æc

Ngay tõ cuèi thÕ kû XIX trong mét sè t¸c phÈm cña Wagner, viÖc

sö dông c¸c giai ®iÖu hoÆc hîp ©m chromatique ®· trë nªn kh¸ phæ biÕn

vµ xu h­íng nµy tiÕp tôc ®­îc mét sè nh¹c sÜ ë ®Çu thÕ kû XX khai th¸c

nh­ trong t¸c phÈm N¨m bµi h¸t vµ dµn nh¹c op. 4 cña Berg vµ Concerto

cho violon op. 9 cña Schoenberg…

Mét trong nh÷ng t¸c gi¶ mµ chóng ta cã thÓ nh¾c tíi ®ã lµ

Scriabine. Trong t¸c phÈm PoÌme pour piano, op. 72 (xem phô lôc 2),

Scriabine ®· x©y dùng mét ®­êng tuyÕn giai ®iÖu dùa chñ yÕu tõ c¸c

b­íc ®i nöa cung trªn nÒn bÌ ®Öm lµ qu·ng bèn t¨ng. ¢m nh¹c t¹o nªn

mét sù c¨ng th¼ng vµ ng­êi nghe kh«ng hÒ t×m thÊy ®iÓm dõng cña mét

giäng ®iÖu nµo ®ã trong hµng mÊy chôc nhÞp, nguyªn nh©n chñ yÕu cña

hiÖn t­îng nµy lµ do sö dông chromatique dµy ®Æc (vd 11, phl1.2).

2.1.1.2. Sö dông c¸c d¹ng ®iÖu thøc kh¸c

49

Dïng ®iÖu thøc toµn cung.

FaurÐ lµ ng­êi ®· sö dông nhiÒu ®iÖu thøc toµn cung trong c¸c t¸c

phÈm cña m×nh mµ hiÖu qu¶ c¬ b¶n cña nã lµ t¹o ra mét sù kh«ng râ rµng

vÒ giäng ®iÖu. §iÖu thøc nµy còng ®· ®­îc c¸c nh¹c sÜ thuéc tr­êng ph¸i

Ên t­îng sö dông kh¸ phæ biÕn ®Ó t¹o thµnh nh÷ng m¶ng mÇu míi.

Ngoµi ra Bartok còng lµ ng­êi rÊt hay sö dông gam toµn cung trong c¸c

t¸c phÈm cña m×nh (®Æc biÖt lµ trong bµi sè 136 cña Mikrokosmos). MÆc

dï Berg rÊt thµnh c«ng víi nh÷ng t¸c phÈm viÕt theo kü thuËt s¸ng t¸c

dodecaphone nh­ng ®«i khi trong t¸c phÈm cña ¤ng chóng ta còng thÊy

xuÊt hiÖn ®iÖu thøc toµn cung (vÝ dô trang 3 cña t¸c phÈm Sieben Fruhe

Lied hoÆc bèn nèt cuèi: si do# rÐ# fa cña hµng ©m khëi ®Çu b¶n Concerto

cho violon vµ dµn nh¹c).

Trong b¶n PrÐlude sè 2 tËp I viÕt cho piano cña Debussy cã tªn lµ

Voiles (Nh÷ng c¸nh buåm) chóng ta thÊy mét nÐt giai ®iÖu chuyÓn ®éng

tõ trªn cao xuèng dÇn b»ng gam toµn cung. H¬n n÷a nÐt giai ®iÖu nµy

nµy l¹i ®­îc ch¬i theo kiÓu chång qu·ng ba t¹o thµnh mét m¶ng ©m

thanh rÊt Ên t­îng (vd 12, phl1.2)

C¸c ®iÖu thøc chuyÓn dÞch cã giíi h¹n (modes µ transpositions

limitÐes)

Trong sù ph¸t triÓn ©m nh¹c ë thÕ kû XX chóng ta kh«ng thÓ

kh«ng nh¾c tíi sù ra ®êi cña c¸c ®iÖu thøc chuyÓn dÞch cã giíi h¹n vµ

Messiean ®­îc coi lµ ng­êi ®· s¸ng t¹o ra chóng. Nh÷ng ®iÖu thøc nµy

kh«ng cã ®iÓm chung víi ba hÖ thèng ®iÖu thøc cña Ên ®é, Trung Quèc,

Hy L¹p cæ ®¹i vµ nã còng kh«ng cã mèi liªn hÖ víi c¸c ®iÖu thøc Trung

cæ. Nguyªn t¾c chÝnh cña c¸c lo¹i ®iÖu thøc nµy lµ cã thÓ chuyÓn dÞch

chromatique víi mét sè l­îng rÊt h¹n chÕ tõ mét nèt. Nã gåm cã 7 ®iÖu

thøc:

50

§iÖu thøc thø nhÊt: do rÐ mi fa# sol# la# do. §©y thùc chÊt lµ ®iÖu

thøc toµn cung mµ chóng t«i ®· giíi thiÖu vÒ nã trong phÇn 1.1.2.1. Trªn

thùc tÕ ®iÖu thøc nµy chØ cã thÓ chuyÓn dÞch ®­îc mét lÇn n÷a mµ th«i.

B¶n th©n Messiean còng rÊt Ýt sö dông ®iÖu thøc toµn cung v× sù h¹n chÕ

cña nã vµ mét trong nh÷ng lý do n÷a lµ Debussy vµ mét sè nh¹c sÜ kh¸c

nh­ Dukas, Strauss, Mahler, Schoenberg, Berg ®· khai th¸c ®iÖu thøc nµy

d­íi mäi khÝa c¹nh mét c¸ch rÊt thµnh c«ng råi.

§iÖu thøc thø hai: do do# re# mi fa# sol la sib do, ®­îc chia thµnh

bèn tæ hîp, mçi tæ hîp lu«n cã cÊu t¹o nöa cung vµ sau ®ã lµ mét cung.

§iÖu thøc thø hai cã thÓ chuyÓn dÞch ®­îc hai lÇn nÕu chuyÓn lÇn thø ba

®iÖu thøc l¹i lÆp l¹i nh­ lÇn ®Çu. Mét vµi dÊu vÕt cña ®iÖu thøc nµy cã thÓ

®­îc t×m thÊy trong mét sè t¸c phÈm cña Rimsky-Korsakov, Ravel,

Stravinsky vµ ®Æc biÖt lµ cña Scriabine (vd 13, phl1.2).

§iÖu thøc thø ba: do rÐ mib mi fa# sol lab sib si do, ®iÖu thøc

nµy t¹o thµnh ba tæ hîp ®èi xøng, mçi tæ hîp cã cÊu t¹o mét cung, nöa

cung, nöa cung vµ cã thÓ chuyÓn dÞch ®­îc ba lÇn (vd 14, phl1.2).

®iÖu thøc thø t­: do do# rÐ fa fa# sol sol# si do, ®iÖu thøc thø n¨m:

do do# fa fa# sol si do, ®iÖu thøc thø s¸u: do re mi fa fa# sol# la# si do,

®iÖu thøc thø b¶y: do do# re re# fa fa# sol sol# la si do. TÊt c¶ c¸c ®iÖu

thøc nµy ®Òu cã thÓ chuyÓn dÞch ®­îc n¨m lÇn vµ lu«n t¹o thµnh hai tæ

hîp ®èi xøng.

ViÖc sö dông c¸c d¹ng ®iÖu thøc nµy ®­îc t×m thÊy trong b¶n Tø

tÊu ngµy tËn thÕ cña Messiean. Trong t¸c phÈm Hai m­¬i ¸nh m¾t h­íng

vÒ Chóa hµi ®ång viÕt cho piano Messiean x©y dùng chñ ®Ò cña chóa trªn

®iÖu thøc thø hai ë d¹ng chuyÓn dÞch lÇn thø nhÊt (vd 15a, phl1.2) cßn

chñ ®Ò ng«i sao vµ c©y thËp tù ®­îc viÕt ë ®iÖu thøc thø t­ ë d¹ng chuyÓn

dÞch thø ba (vd15b, phl1.2).

51

C¸c d¹ng ®iÖu thøc d©n gian

Ngoµi c¸c d¹ng ®iÖu thøc mµ chóng t«i ®· giíi thiÖu ë trªn th×

trong t¸c phÈm cña mét sè nh¹c sÜ ë thÕ kû XX chóng ta cßn b¾t gÆp

c¸ch khai th¸c c¸c ®iÖu thøc d©n gian. VÝ dô Ravel sö dông ®iÖu thøc cña

T©y Ban Nha (®«, rªb, mi, fa, sol, lab, si, ®«), Chostakovich hay sö dông

®iÖu thøc cã qu·ng t¸m gi¶m (®«, rª, mi fa, sol, la, sib, ®«, rª, mib,

fa,sol, lab)3 , Bartok sö dông c¸c d¹ng ®iÖu thøc cña Hungary, Rumanie,

Bungary… Khachaturian sö dông c¸c d¹ng ®iÖu thøc d©n gian cña vïng

Trung ¸... Trong phÇn A (tõ nhÞp 1-20 vµ 77-79) cña ch­¬ng III b¶n Hßa

tÊu cho d©y gâ vµ celesta Bartok sö dông ®iÖu thøc d©n gian cña ng­êi

Serbo-Croatian. §©y lµ mét ®iÖu thøc cã rÊt nhiÒu c¸c qu·ng nöa cung

(fa, sol, lab, la, sib, si, do, rª, mi, fa) vµ Bartok ®· dïng thñ ph¸p m«

pháng l¹i phong c¸ch parlando rubato (mét phong c¸ch tiªu biÓu cña

ng­êi Serbo- Croatian) (vd16a,b, phl1.2).

2.1.2. Tõ bá hÖ thèng ©m nh¹c tonal

NÕu nh­ viÖc lµm gi¶m søc hót cña ®iÖu tÝnh ®­îc coi lµ mét c¸ch

lµm phæ biÕn trong ©m nh¹c Ên t­îng ®Ó thÓ hiÖn mét quan ®iÓm thÈm

mü vµ nh÷ng c¶m xóc tho¶ng qua, th× ®èi víi ©m nh¹c BiÓu hiÖn viÖc ph¸

®iÖu tÝnh ®· trë thµnh mét vÊn ®Ò cÊp b¸ch ®Ó diÔn t¶ nh÷ng c¶m xóc bi

quan, sù lo ©u vµ bÊt lùc tr­íc cuéc sèng. §Ó diÔn t¶ tr¹ng th¸i t©m lý

c¨ng th¼ng, sî h·i, c« ®¬n vµ b¬ v¬ trong sù k×m kÑp cña quyÒn lùc

kh«ng cho phÐp lµm ®iÒu m×nh muèn th× kh«ng g× hiÖu qu¶ h¬n lµ ph¸ vì

©m nh¹c cã søc hót. Sù ra ®êi cña lo¹i ©m nh¹c kh«ng cã søc hót

(atonalitÐ) ®· ®¸nh dÊu mét b­íc ph¸t triÓn míi trong viÖc s¸ng t¸c ©m

nh¹c vµ gãp phÇn kh«ng nhá trong viÖc h×nh thµnh mét quan ®iÓm thÈm

mü míi, ®ång thêi nã còng më ra nh÷ng c¸ch nh×n míi trªn nhiÒu

3 TrÝch bµi gi¶ng vÒ vÊn ®Ò ®iÖu thøc cña tiÕn sÜ ©m nh¹c ng­êi Nga Serbachov t¹i líp båi d­ìng vÒ kiÕn thøc ©m nh¹c cho gi¶ng viªn Häc viÖn ¢m nh¹c Quèc gia ViÖt Nam th¸ng 3- 2007.

52

ph­¬ng diÖn nh­ c¸ch x©y dùng chñ ®Ò ©m nh¹c, hßa ©m, cÊu tróc… cña

t¸c phÈm. Sù ra ®êi cña ©m nh¹c kh«ng cã søc hót ®· trë thµnh nÒn t¶ng

cho sù ph¸t triÓn ©m nh¹c cho ®Õn cuèi thÕ kû XX víi nh÷ng kü thuËt

s¸ng t¸c míi vµ nh÷ng s¸ng t¹o míi.

2.1.2.1. ¢m nh¹c atonalitÐ

Theo tõ ®iÓn The New Grove Dictionary of Music and musicians

[108, tr. 669, vol 1], th× thuËt ng÷ atonalitÐ ®­îc sö dông trong ba ý

nghÜa sau: thø nhÊt ®Ó chØ mét lo¹i ©m nh¹c kh«ng ph¶i cã ®iÖu tÝnh; thø

hai dïng ®Ó chØ mét lo¹i ©m nh¹c kh«ng ph¶i cã ®iÖu tÝnh mµ còng kh«ng

ph¶i serie vµ thø ba dïng ®Ó chØ mét lo¹i ©m nh¹c chÝnh x¸c lµ sau lo¹i

cã ®iÖu tÝnh vµ tr­íc ©m nh¹c 12 ©m cña Berg, Webern vµ Schoenberg.

NÕu nh­ ®Æc ®iÓm c¬ b¶n cña ©m nh¹c cã ®iÖu tÝnh lµ dùa trªn mèi

quan hÖ gi÷a ©m æn ®Þnh vµ kh«ng æn ®Þnh th× chóng ta sÏ kh«ng thÓ t×m

thÊy ®iÒu nµy trong ©m nh¹c kh«ng cã ®iÖu tÝnh. Nh÷ng dÊu vÕt ®Çu tiªn

cña ©m nh¹c kh«ng cã ®iÖu tÝnh xuÊt hiÖn trong PrÐlude op. 74, bµi sè 3

cña Scriabine vµ sau ®ã ©m nh¹c kh«ng ®iÖu tÝnh ®· ®­îc sö dông phæ

biÕn trong rÊt nhiÒu t¸c phÈm thuéc giai ®o¹n s¸ng t¸c thø hai cña

Schoenberg nh­ Giao h­ëng thÝnh phßng op. 9 (1907), tø tÊu op. 10

(1908)... Mét trong sè c¸c t¸c phÈm tiªu biÓu viÕt theo kiÓu ©m nh¹c

kh«ng ®iÖu tÝnh cña ¤ng lµ S¸u tiÓu phÈm cho piano op.19. §©y lµ

nh÷ng tiÓu phÈm cã ®é ‘siªu ng¾n‛ nÕu nh­ chóng ta so s¸nh nã víi d¹ng

c¸c tiÓu phÈm ra ®êi trong c¸c thÕ kû tr­íc. VÝ dô tiÓu phÈm sè 2 trong

S¸u tiÓu phÈm cho piano op.19 cã ®é dµi lµ 13 nhÞp 2/4. ©m nh¹c ë ®©y

®­îc ph¸t triÓn b»ng hai m«tÝp nh­ng m«tÝp thø nhÊt (nhÞp 1, 2) ®ãng vai

trß quan träng nhÊt. Chóng sÏ ®­îc m« pháng l¹i víi sù thay ®æi vÒ

qu·ng vµ tiÕt tÊu còng nh­ ©m vùc ë nhÞp 7, 8 hoÆc 10, 11. Tuy nhiªn v×

chØ cã mét ph­¬ng ph¸p duy nhÊt lµ m« pháng, hoÆc nh¾c l¹i ë ©m vùc

53

kh¸c víi sù biÕn ®æi vÒ tiÕt tÊu nªn t¸c phÈm ®· kh«ng thÓ ph¸t triÓn dµi

(vd 17, phl1.2).

ViÖc sö dông ©m nh¹c kh«ng ®iÖu tÝnh còng ®­îc t×m thÊy trong

N¨m tiÓu phÈm op. 10 cña Werbern viÕt cho dµn nh¹c vµ chóng cã mét

®Æc ®iÓm kh¸ gièng víi S¸u tiÓu phÈm cho piano op.19 Schoenberg lµ

®Òu cïng ®­îc xÕp vµo lo¹i ‘siªu ng¾n‛. VÝ dô nh­ ch­¬ng I cña t¸c

phÈm chØ gåm cã 12 nhÞp, ®­îc t¹o dùng tõ rÊt nhiÒu m«tÝp kh¸c nhau.

§Æc biÖt cã nh÷ng m«tÝp chØ ®­îc x©y dùng tõ mét vµi nèt nh¹c (vd 18,

phl1.2).

Trªn thùc tÕ phÇn lín c¸c t¸c phÈm viÕt theo kiÓu ©m nh¹c kh«ng

®iÖu tÝnh ®Òu rÊt ng¾n v× ch­a thÓ hiÖn ®­îc tÝnh logic trong s¸ng t¸c.

2.1.2.2. Kü thuËt s¸ng t¸c dodecaphone

Nh­ chóng t«i ®· tr×nh bÇy trong ch­¬ng 1, dodecaphone lµ mét hÖ

thèng h×nh thøc cña ©m nh¹c kh«ng ®iÖu tÝnh. Trong ch­¬ng VII cña

cuèn Hßa ©m vµ ®èi vÞ chromatique, gi¸o s­ tiÕn sÜ ©m nh¹c Paul Cadrin

®· giíi thiÖu hai c«ng tr×nh nghiªn cøu vÒ c¸ch sö dông hÖ thèng

chromatique mét c¸ch tæng thÓ víi c¸ch ®Æt ra nh÷ng trËt tù kh¸c nhau

®Ó gióp cho c¸c t¸c phÈm ©m nh¹c kh«ng ®iÖu tÝnh cã thÓ ph¸t triÓn ®­îc

logic. Trong lý thuyÕt cña Hauer trËt tù ®ã ®­îc gäi lµ ‚trops‛ cßn trong

lý thuyÕt cña Schoenberg th× trËt tù ®ã ®­îc gäi lµ ‚serie‛. Tuy nhiªn,

dÇn dÇn ng­êi ta nhËn ra lý thuyÕt cña Schoenberg cã vÎ thuyÕt phôc h¬n

vµ nã ®· ®­îc sö dông réng r·i h¬n.

Trªn thùc tÕ serie lµ mét trËt tù ®Æc biÖt ®Ó xÕp 12 cao ®é cña gam

chromatique víi nguyªn t¾c mçi ©m chØ xuÊt hiÖn mét lÇn. §èi víi c¸c

nhµ lý thuyÕt ©m nh¹c th× viÖc xÕp cao ®é lµ ®iÒu ®¸ng quan t©m chø

kh«ng ph¶i lµ b¶n th©n nã vang lªn ë ©m vùc nµo. Ngoµi viÖc sö dông

bèn chiÒu gèc cña hµng ©m th× mçi chiÒu ®Òu cã thÓ chuyÓn dÞch 12 lÇn

nöa cung. Theo lý thuyÕt ‚tËp hîp‛ c¸c sù chuyÓn dÞch ®ã ®Òu qui ­íc

54

b»ng h­íng ‚®i lªn‛. Nh­ vËy mét chuyÓn dÞch qu·ng ba thø ‚®i lªn‛

®­îc gäi lµ T3 (T lµ ch÷ viÕt t¾t chØ sù chuyÓn dÞch) vµ mét chuyÓn dÞch

nh­ thÕ mµ ‚®i xuèng‛ th× ®­îc gäi lµ T9. Së dÜ ng­êi ta sö dông hai côm

tõ ‚®i lªn’ vµ ‚®i xuèng‛ lµ c¸ch nãi Èn bëi viÖc xÕp cao ®é ë ®©y kh«ng

®­îc ®Þnh vÞ trong mét qu·ng t¸m cè ®Þnh. T¸c phÈm ®Çu tiªn sö dông

serie cao ®é lµ Tæ khóc cho piano, op 25 cña Schoenberg. Trong

Praludium cña ch­¬ng nµy Schoenberg ®· sö dông mét serie nèt (gäi lµ

hµng ©m khëi ®Çu, ký hiÖu: P) cïng ba chiÒu kh¸c cña hµng ©m (R: ®i

giËt lïi cã nghÜa lµ ®äc tõ ph¶i sang tr¸i hµng ©m gèc; I: soi g­¬ng; RI:

giËt lïi vµ soi g­¬ng) vµ chuyÓn dÞch hai lÇn hµng ©m nµy b»ng qu·ng ba

cung (T6).

§Ó nhËn d¹ng h×nh thøc ®Æc biÖt cña serie muèn nãi tíi ng­êi ta sö

dông nh÷ng ch÷ trªn ®©y vµ thªm vµo ®ã mét chØ sè t­¬ng øng víi viÖc

chuyÓn dÞch nèt ®Çu tiªn cña serie trong trËt tù bªn ph¶i cña nã (khëi ®Çu

c¸c trËt tù ký hiÖu lµ Po, Io, Ro, RIo). Nh­ vËy serie P4 lµ sù chuyÓn

dÞch bèn nöa cung theo h­íng ®i lªn so víi h×nh thøc ban ®Çu (Po).

Ch¼ng h¹n, nèt ®Çu tiªn cña P lµ mi th× P4 sÏ b¾t ®Çu b»ng nèt sol#.

Th«ng th­êng trong mét t¸c phÈm viÕt theo kü thuËt s¸ng t¸c

dodecaphone ng­êi nh¹c sÜ th­êng chØ sö dông mét serie ®Ó b¶o ®¶m sù

thuÇn khiÕt vµ logic. Nguyªn t¾c nµy ®­îc t×m thÊy trong nhiÒu t¸c phÈm

cña Webern (tõ op. 19 trë ®i).

Ngoµi c¸ch sö dông th«ng th­êng, th× Berg hay sö dông d¹ng serie

ho¸n vÞ (thÝ dô c¸c ©m cña serie ®­îc xuÊt hiÖn theo trËt tù 1, 2, 4, 3, 5,

6, 7, 8, 9, 10,11, 12) hoÆc serie gèi ®Çu (chän c¸c h×nh thøc cña serie mµ

nèt cuèi cña serie tr­íc trïng víi nèt ®Çu cña serie tiÕp theo vµ nh­ vËy

nh÷ng nèt trïng lËp sÏ kh«ng ®­îc nh¾c l¹i). Chóng ta cã thÓ t×m thÊy

c¸ch lµm nµy trong Concerto thÝnh phßng cho piano, violon vµ 13 nh¹c

cô hay nh¹c kÞch Lulu cña ¤ng.

55

Webern l¹i hay sö dông serie cã tÝnh chÊt ®èi xøng (chia serie

thµnh ba hoÆc bèn ®o¹n cã nguyªn t¾c nèi tiÕp qu·ng gièng nhau). Tõ kü

thuËt chia hµng ©m thµnh c¸c ®o¹n gåm ba nèt cã thÓ dÉn tíi sù lùa chän

hai ®o¹n mµ mçi ®o¹n cã s¸u nèt chung. S¸u nèt nµy ®­îc gäi lµ mét tæ

hîp vµ ®­îc sö dông cã hiÖu qu¶ trong Giao h­ëng Op. 21 cña ¤ng.

Trong t¸c phÈm nµy Po còng gièng nh­ R6 vµ tæng sè c¸c serie kh¸c biÖt

kh«ng ph¶i lµ 48 nh­ mäi khi mµ chØ cßn l¹i lµ 24.

Tuy nhiªn, ngay c¶ trong c¸c t¸c phÈm cña Berg vµ Schoenberg

®­îc coi lµ tiªu biÓu cña viÖc ¸p dông kü thuËt s¸ng t¸c dodecaphone th×

chóng ta còng th­êng xuyªn thÊy sù xuÊt hiÖn cña c¸c nèt thªm vµo hay

c¸c ®o¹n chen tù do kh«ng thÓ nèi liÒn víi serie khëi ®Çu. Trong ch­¬ng

I cña Tæ khóc tr÷ t×nh cho tø tÊu d©y, Berg ®· sö dông tíi ba serie kh¸c

nhau, mçi serie chia thµnh hai phÇn, mçi phÇn gåm s¸u ©m ®­îc dùa trªn

mét trong hai h×nh thøc cña gam toµn cung.

Trªn thùc tÕ kü thuËt s¸ng t¸c dodecaphone cña tr­êng ph¸i Viªn

míi vÉn ch­a ®­îc phæ biÕn réng r·i cho ®Õn tËn chiÕn tranh thÕ giíi thø

II v× mét sè lý do: Schoenberg vµ tr­êng ph¸i cña ¤ng bÞ chÕ ®é ph¸t xÝt

kÕt ¸n lµ chñ nghÜa B«n sª vÝch Do Th¸i vµ chÕ ®é B«n sª vÝch l¹i kÕt téi

lo¹i ©m nh¹c nµy lµ sù suy ®åi t­ s¶n. Tuy nhiªn, ngay sau ChiÕn tranh

thÕ giíi lÇn thø hai kü thuËt s¸ng t¸c dodecaphone ®· ®­îc ph¸t triÓn

nhanh chãng vµ tõ sau n¨m 1950 rÊt nhiÒu nh¹c sÜ ë ph­¬ng T©y ®· biÕt

®Õn c¸c ý niÖm vÒ lý thuyÕt ©m nh¹c nµy. Sù kiÖn næi bËt nhÊt lµ vµo n¨m

1952 Stravinsky ®· b¾t ®Çu viÕt nh÷ng t¸c phÈm theo nguyªn t¾c cña ©m

nh¹c dodecaphone víi t¸c phÈm tiªu biÓu lµ B¶n nh¹c hßa tÊu cho b¶y

nh¹c cô (1953).

Trong sè c¸c t¸c phÈm viÕt theo kiÓu ©m nh¹c 12 ©m, BiÕn tÊu cho

dµn nh¹c op. 31(1926-1928) cña Schoenberg ®­îc coi lµ mét t¸c phÈm

tu©n thñ kh¸ nghiªm ngÆt nh÷ng qui t¾c cña ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c nµy

56

(vd 19, phl1.2). Sau phÇn më ®Çu 24 nhÞp, phÇn tr×nh bµy chñ ®Ò ®­îc

giíi thiÖu b»ng mét hµng ©m xuÊt hiÖn theo chiÒu ngang do ®µn cello

diÔn tÊu vµ hµng ©m nµy bao gåm 12 nèt:

sib mi sob mib fa la Rª ®«# sol Sol# si ®«

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12

§Ó dÔ dµng trong viÖc ph©n tÝch t¸c phÈm viÕt theo kü thuËt s¸ng

t¸c trªn 12 ©m, gi¸o s­ m«n ph©n tÝch ©m nh¹c Paul Cadrin [96, tr. 65-

76] ®· sö dông b¶ng to¸n ma trËn gióp cho viÖc nhËn d¹ng nhanh nhÊt

bèn chiÒu cña hµng ©m mµ mçi chiÒu l¹i bao gåm 12 lÇn chuyÓn dÞch

kh¸c nhau. Theo c¸ch ph©n tÝch nµy chóng ta cã thÓ thay thÕ c¸c ©m tõ

thÊp tíi cao b»ng sè nh­ sau:

sib mi sob mib fa la Rª ®«# sol Sol# si ®«

0 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11

Tõ ®ã chóng ta sÏ cã b¶ng ma trËn cña t¸c phÈm b»ng sè (vd20a,

phl1.2) vµ b¶ng ma trËn cña t¸c phÈm b»ng ch÷ (vd20b, phl1.2)

Trong thùc tÕ, ngoµi phÇn giíi thiÖu hµng ©m khëi ®Çu theo chiÒu

ngang th× b¶n th©n c¸c bÌ cßn l¹i trong phÇn tr×nh bÇy chñ ®Ò còng t¹o

thµnh c¸c chång ©m hµng däc theo c¸c d¹ng kh¸c nhau tõ hµng ©m khëi

®Çu (vd 21, phl1.2).

Tõ vÝ dô trªn chóng ta thÊy c¸ch x©y dùng chñ ®Ò ©m nh¹c theo

nguyªn t¾c dodÐcaphone cã mét sè ®iÓm gièng ©m nh¹c theo kiÓu truyÒn

thèng ®ã lµ chóng vÉn t¹o thµnh c¸c m«tip víi c¸c nhãm tiÕt tÊu kh¸c

nhau. §iÓm kh¸c c¬ b¶n víi ©m nh¹c tr­íc ®©y chÝnh lµ sù kh«ng lÆp l¹i

c¸c ©m ®· tõng xuÊt hiÖn vµ sù ph¸t triÓn logique cña t¸c phÈm tõ hµng

©m khëi ®Çu. Tuy nhiªn trong mét sè biÕn tÊu ë t¸c phÈm nµy

Schoenberg vÉn sö dông thñ ph¸p ®èi vÞ gièng nh­ ©m nh¹c ë thÕ kû

57

XVI-XVII (biÕn tÊu 2) hoÆc ph¸t triÓn biÕn tÊu tõ mét m«tip cña chñ ®Ò

gièng nh­ ©m nh¹c ë thÕ kû XVIII-XIX (biÕn tÊu 6).

2.1.2.3. ¢m nh¹c serie toµn phÇn (sÐrialisme intÐgral)

Schoenberg, Berg vµ Webern lµ nh÷ng ng­êi ®Çu tiªn sö dông kü

thuËt s¸ng t¸c dodÐcaphone víi mét nh©n tè serie lµ cao ®é. Tuy nhiªn

trong rÊt nhiÒu t¸c phÈm cña Webern chóng ta ®· b¾t ®Çu thÊy nh÷ng

mÇm mèng cña ©m nh¹c serie toµn phÇn ®ã lµ viÖc sö dông s¾c th¸i mét

c¸ch chi tiÕt ®Õn tõng nèt, tõng bÌ. B¾t ®Çu tõ cuèi nh÷ng n¨m 1940

trong mét sè t¸c phÈm cña m×nh c¸c nh¹c sÜ nh­ Milton Babbitt,

Stockhausen, Messiaen, Boulez... ®· më réng thªm mét sè nh©n tè serie

n÷a nh­ tr­êng ®é, c­êng ®é, ©m s¾c, kÕt cÊu, dÊu lÆng vµ thËm chÝ c¶

biªn chÕ còng nh­ c¸ch s¾p xÕp vÞ trÝ ngåi cña nh¹c c«ng.

Mét trong nh÷ng t¸c phÈm tiªu biÓu viÕt theo nguyªn t¾c ©m nh¹c

serie toµn phÇn lµ Bèn bµi tËp tiÕt tÊu cña Messiaen. Trong bµi tËp sè 2

cã tiªu ®Ò lµ §iÖu thøc cña c¸c gi¸ trÞ vµ sù t¨ng c­êng, Messiaen ®· sö

dông tíi ba serie tr­êng ®é trong ®ã mçi serie ®Òu gåm 12 gi¸ trÞ kh¸c

nhau vµ lu«n theo nguyªn t¾c chromatique cã nghÜa lµ khëi ®Çu cña serie

lu«n tõ tr­êng ®é ng¾n nhÊt (serie 1 lµ mãc tam, serie 2 lµ mãc kÐp, serie

3 lµ mãc ®¬n), kÕt thóc lu«n lµ tr­êng ®é dµi nhÊt vµ tæng sè tr­êng ®é

®­îc sö dông trong bµi lµ 24 còng ®­îc s¾p xÕp theo nguyªn t¾c

chromatique t¨ng dÇn gi¸ trÞ. Ngoµi ba serie tr­êng ®é Messiaen cßn sö

dông mét serie gåm 12 ®iÓm nhÊn kh¸c nhau, mét serie gåm 7 s¾c th¸i

kh¸c nhau vµ ba serie cao ®é, mçi serie gåm 12 nèt ®­îc cè ®Þnh ë

nh÷ng ©m vùc kh¸c nhau cña ®µn piano (vd 22, phl1.2).

Ph©n tÝch vÝ dô trªn chóng ta thÊy mçi mét nèt nh¹c lu«n g¾n víi

mét tiÕt tÊu, mét s¾c th¸i, mét ©m vùc cè ®Þnh vµ thËm chÝ lµ c¶ mét

phong c¸ch biÓu diÔn chÝnh x¸c víi c¸c d¹ng nhÊn kh¸c nhau. Trªn thùc

tÕ viÖc sö dông qu¸ chÝnh x¸c nµy còng kh«ng thÓ thùc hiÖn ®­îc bëi

58

ng­êi nghÖ sÜ kh«ng ph¶i lµ mét cç m¸y. H¬n n÷a b¶n th©n ng­êi th­ëng

thøc còng kh«ng cã kh¶ n¨ng ph©n biÖt ®­îc chÝnh x¸c nh÷ng g× mµ t¸c

gi¶ ®· viÕt trªn giÊy. ChÝnh v× nh÷ng h¹n chÕ nµy mµ trªn thùc tÕ viÖc sö

dông nh÷ng nguyªn t¾c nghiªm ngÆt cña serie toµn phÇn ®· kh«ng ®­îc

phæ biÕn réng r·i vµ ng­êi nghe còng Ýt h­ëng øng.

ChÞu ¶nh h­ëng tõ Messiaen, Boulez ®· sö dông serie tiÕt tÊu, s¾c

th¸i trong Sonate cho piano (1948), S¸ch cho tø tÊu (1949) ®Æc biÖt lµ

trong KÕt cÊu cho 2 piano (1951). Tuy nhiªn viÖc sö dông ©m nh¹c serie

toµn phÇn cña Boulez kh«ng ph¶i lóc nµo còng gi÷ ®­îc mét nguyªn t¾c

chÆt chÏ mµ mét trong nh÷ng thÝ dô ®iÓn h×nh lµ t¸c phÈm ChiÕc bóa

kh«ng ng­êi thî dùa trªn th¬ cña RenÐchar (1954). Trong t¸c phÈm nµy

chóng ta vÉn nhËn ra sù tån t¹i cña rÊt nhiÒu nh©n tè serie nh­ viÖc sö

dông s¾c th¸i tíi tõng nèt, tõng bÌ hoÆc sù thay ®æi luËt nhÞp liªn tôc…

Tuy nhiªn viÖc sö dông c¸c nh©n tè nµy l¹i kh«ng tu©n thñ c¸c nguyªn

t¾c chÆt chÏ cña mét t¸c phÈm viÕt theo nguyªn t¾c ©m nh¹c serie toµn

phÇn.

Cho tíi n¨m 1976 Boulez l¹i quay vÒ c¸ch viÕt ©m nh¹c serie toµn

phÇn mét c¸ch nghiªm ngÆt trong t¸c phÈm Khóc t­ëng niÖm Bruno

Maderna ®Ó t­ëng niÖm ng­êi b¹n cña «ng lµ nh¹c sÜ Bruno Maderna ®·

qua ®êi.

Khóc t­ëng niÖm Bruno Maderna ®­îc viÕt cho dµn nh¹c gåm 3

flute trong ®ã flute thø ba en sol, 3 hautbois, cor anglais, 3 clarinette en

sib, mib vµ clarinette basse en sib, saxophone alto en mib, 4 basson, 4

trompette en ®«, 6 cor en fa, 4 trombone., bé gâ do 9 nh¹c c«ng diÔn tÊu

víi h¬n 70 nh¹c cô gâ kh¸c nhau, 6 violon, 2 alto vµ 2 violoncelle. Nh­

vËy biªn chÕ dµn nh¹c nµy cã sè l­îng nh¹c cô d©y rÊt h¹n chÕ trong khi

®ã sè l­îng c¸c nh¹c cô gç, ®ång vµ ®Æc biÖt lµ bé gâ cã qui m« rÊt lín.

59

Biªn chÕ dµn nh¹c cña t¸c phÈm Khóc t­ëng niÖm Bruno Maderna

®­îc coi lµ mét h×nh thøc cña serie v× chóng ®­îc chia thµnh t¸m nhãm

diÔn tÊu vµ nhãm nµo còng cã Ýt nhÊt lµ mét nh¹c c«ng ®¶m nhËn phÇn

gâ riªng :

Nhãm I: hautbois 1, gâ 1.

Nhãm II: 2 clarinette ¨ng sib (1vµ 2), gâ 2.

Nhãm III: 3 flute, gâ 3

Nhãm IV: 4 violon (1-4), gâ 4

Nhãm V: ngò tÊu kÌn ( hautbois 2, clarinette 3 ¨ng sib, saxophone,

2 basson 1 vµ 3), gâ 5.

Nhãm VI: S¸u ®µn d©y ( 2 violon, 5 vµ 6, 2 alto, 2 violoncelle), gâ

6.

Nhãm VII: B¶y kÌn (flute ¨ng sol, hautbois, cor anglais, clarinette

picc., clarinette basse, 2 basson-2 vµ 4), gâ 7.

Nhãm VIII: bé ®ång, gâ 8 vµ 9.

VÞ trÝ ngåi diÔn tÊu cña c¸c nhãm nµy còng t¹o dùng thµnh mét

serie ®­îc s¾p xÕp theo s¬ ®å ®èi xøng (vd 23, phl1.2).

Víi c¸ch bè trÝ nµy chóng ta thÊy nã cã cÊu tróc kh¸ kh¸c biÖt so

víi c¸ch bè trÝ cña dµn nh¹c giao h­ëng cæ ®iÓn. C¸ch bè trÝ ë ®©y gîi ra

mét sù ®èi xøng vµ cã h×nh d¸ng cña con ng­êi. Nã còng gîi ®Õn nh÷ng

mèi liªn hÖ víi to¸n häc: sù ®èi xøng cña c¸c nhãm ch½n lÎ. Nh©n tè nµy

còng sÏ ®­îc øng dông trªn mét sè ph­¬ng diÖn kh¸c trong t¸c phÈm.

Khóc t­ëng niÖm Bruno Maderna gåm 15 phÇn víi mét kÕt cÊu rÊt

chÆt chÏ: c¸c phÇn lÎ I, III, V, VII, IX, XI, XIII, vµ XV lu«n lµ phÇn rÊt

chËm (trÌs lent). C¸c phÇn ch½n II, IV, VI, VIII, X, XII, XIV lu«n lµ tèc

®é võa ph¶i (modÐrÐ). Boulez lý gi¶i r»ng sù ph©n chia ®ã ®­îc liªn

t­ëng tíi hai nh©n tè: nh÷ng kû niÖm vµ thÕ giíi tinh thÇn cña ng­êi ®·

mÊt vµ cña ng­êi cßn sèng.

60

PhÇn I ®­îc ch¬i b»ng nhãm VIII, kÕt cÊu ©m nh¹c ë ®©y gîi ®Õn

quan niÖm vÒ ®iÓm (theo quan niÖm cña Stockhausen, mét t¸c phÈm ©m

nh¹c thùc chÊt chØ lµ nh÷ng ®iÓm vµ sù lan táa cña chóng xung quanh c¸c

®iÓm ®ã sÏ t¹o thµnh t¸c phÈm mµ chóng ta vÉn nghe. ¤ng ®· øng dông

quan niÖm nµy ®Ó viÕt t¸c phÈm Punkte cho dµn nh¹c: c¶ nhãm nh¹c ch¬i

mét nèt ng©n dµi vµ kÕt thóc b»ng mét tiÕng cång. Trong phÇn III kÕt cÊu

©m nh¹c kiÓu nµy vÉn ®­îc duy tr×, tuy nhiªn kÕt cÊu ®ã ®· ®­îc nh©n

®«i ®Ó t¹o thµnh cÆp ®èi xøng. Tõ ®©y, nh©n tè ®èi xøng trë thµnh mét

®Æc tr­ng tiªu biÓu cña c¸c phÇn lÎ xuyªn suèt t¸c phÈm (vd 24, phl1.2).

Trong c¸c phÇn II, IV… Boulez lu«n sö dông mét serie thay ®æi

tèc ®é ®en chÊm 66/72/76. Sù thay ®æi luËt nhÞp còng cã tÝnh chu kú:

1/32, 2/4, 1/32, 4/4, 1/32, 6/4, 1/32, 5/4, 1/32, 1/4, 1/32, 7/4, 1/32,

3/4,1/4 (phÇn II). KÕt cÊu ©m nh¹c ë c¸c phÇn ch½n ng­îc víi phÇn lÎ: nã

lu«n b¾t ®Çu b»ng mét nèt cã tr­êng ®é rÊt ng¾n råi ng©n dµi (vd 25,

phl1.2).

Trong nh÷ng phÇn tiÕp theo, c¸c phÇn ch½n ®­îc bæ xung dÇn dÇn,

c¸c nhãm kh¸c còng diÔn tÊu lµm cho ©m l­îng ngµy cµng dÇy ®Æc. Nã

t¹o ra mét kÕt cÊu tæng thÓ lµ ph¸t triÓn theo chiÒu ngang kh¸c víi

nguyªn t¾c ë c¸c phÇn ch½n. Theo nh­ chØ dÉn cña t¸c gi¶, viÖc quyÕt

®Þnh c¸c nhãm vµo lóc nµo lµ mang tÝnh chÊt t­¬ng ®èi vµ do chØ huy dµn

nh¹c quyÕt ®Þnh. Nh­ vËy ë khÝa c¹nh nµy, t¸c phÈm Khóc t­ëng niÖm

Bruno Maderna l¹i mang tÝnh chÊt cña ©m nh¹c alÐatoire mµ chóng t«i sÏ

nãi kü trong phÇn kh¸c.

2.2. Hßa ©m

2.2.1. Sö dông c¸c hîp ©m nghÞch

Theo cuèn Gi¸o tr×nh hßa thanh [14, tr.121-186] cña gi¸o s­ tiÕn sÜ

Ph¹m Minh Khang th× mét trong nh÷ng nÐt ®iÓn h×nh cña hßa ©m thÕ kû

XX lµ sö dông c¸c hîp ©m nghÞch kh«ng chuÈn bÞ vµ kh«ng gi¶i quyÕt.

61

Trong mét sè t¸c phÈm cña c¸c nh¹c sÜ thuéc tr­êng ph¸i Ên t­îng

th­êng sö dông kh¸ phæ biÕn c¸c hîp ©m b¶y, hîp ©m chÝn, hîp ©m m­êi

mét trªn tÊt c¶ c¸c bËc v× muèn chó träng tíi nh÷ng m¶ng mµu h¬n lµ

chøc n¨ng trong qu¸ tr×nh tiÕn hµnh bÌ. Chóng ta cã thÓ nhËn ra c¸ch sö

dông nµy trong t¸c phÈm Trß ch¬i cña n­íc viÕt cho piano cña Ravel

hoÆc trong vë nh¹c kÞch Giê T©y Ban Nha cña «ng (vd 26, phl1.2).

Qua vÝ dô nµy chóng ta thÊy r»ng lÇn ®Çu tiªn hîp ©m chñ ®­îc

dïng d­íi d¹ng hîp ©m b¶y, hîp ©m m­êi mét vµ tÊt c¶ chóng ®Òu cã thÓ

xuÊt hiÖn nh÷ng biÕn ©m. Nã thùc sù ®· mang l¹i nh÷ng c¸i nh×n míi vÒ

hßa ©m thÕ kû XX, ®Æc biÖt sù lµm mê dÇn chøc n¨ng chñ.

2.2.2. Sö dông c¸c hîp ©m nghÞch d­íi d¹ng thªm hoÆc bít ©m

Ngoµi viÖc sö dông c¸c hîp ©m nghÞch d­íi d¹ng tr×nh bµy ë trªn

th× trong rÊt nhiÒu t¸c phÈm ©m nh¹c ë thÕ kû XX chóng ta ghi nhËn mét

c¸ch dïng hîp ©m nghÞch n÷a ®ã lµ c¸c d¹ng hîp ©m ®­îc thªm hoÆc bít

©m. VÝ dô trong t¸c phÈm American ballads, no 1, nh¹c sÜ Harris ®· sö

dông mét hîp ©m chÝn thiÕu ©m b¶y nh­ng l¹i thªm ©m s¸u (rÐ, fa#, la,

si, mi) hoÆc trong sonate cho violon, no 1, nh¹c sÜ Bloch ®· sö dông hîp

©m m­êi mét thiÕu ©m chÝn nh­ng l¹i thªm ©m s¸u (sib, resb, fa, sol, la,

mi). D¹ng sö dông thiÕu ©m ®­îc t×m thÊy trong t¸c phÈm Te Deum, mµ

ë ®ã nh¹c sÜ Kodaly sö dông hîp ©m m­êi mét thiÕu ©m b¶y vµ ©m chÝn

(la, do#, mi, rÐ#) hoÆc trong Sonate cho violon cña nh¹c sÜ Copland xuÊt

hiÖn c¸c hîp ©m chÝn thiÕu ©m ba (vd 27, phl1.2).

2.2.3. Sö dông chång hîp ©m

§Çu thÕ kû XX chóng ta còng ghi nhËn viÖc sö dông c¸c hîp ©m cã

thÓ gåm tíi 5, 6, 7 ©m dÉn ®Õn sù ®a chøc n¨ng cña hîp ©m vµ sù nhße

mê dÇn tÝnh c«ng n¨ng. ViÖc sö dông s¸u ©m ®­îc lÞch sö hßa ©m ghi

nhËn b»ng mét ‚hßa ©m b¶n lÒ‛ thèng trÞ trong ©m nh¹c cña Scriabin b¾t

®Çu tõ n¨m 1910 [71, tr. 31] . Hîp ©m næi tiÕng lµ biÓu t­îng cña thêi ®ã

62

gåm c¸c ©m nh­ sau: do, fa#, sib, mi, la, rÐ vµ nã ®· xuÊt hiÖn trong mét

lo¹t c¸c t¸c phÈm cña «ng nh­ Bµi ca yÕu ®uèi, Bµi ca nh¶y móa, Bµi ca

cã c¸nh, Bµi ca kú dÞ, Bµi ca quû d÷, H­íng vÒ ngän löa,§¸m ch¸y lín…

ViÖc sö dông hîp ©m ®a chøc n¨ng còng ®­îc Stravinsky ¸p dông trong

kh¸ nhiÒu t¸c phÈm. Ch¼ng h¹n trong phÇn ©m nh¹c cho vë ballet Petrouchka

Stravinsky sö dông chång ©m do, mi, sol, fa#, la#, do# (cã thÓ ngÇm hiÓu lµ

do, mi, sol, sib, rÐb, fa#), cßn trong t¸c phÈm Mïa xu©n thÇn th¸nh, phÇn

Nh÷ng ®iÒm b¸o mïa xu©n, Stravinsky ®· sö dông mét chång ©m gåm hîp ©m

ba tr­ëng (fab lab ®«b hoÆc mi sol# si) vµ mét hîp ©m b¶y (mib sol sib rÐb),

phÇn §iÖu nh¶y cña ®Êt hoÆc Sù t«n thê ®Êt «ng l¹i sö dông mét hîp ©m b¶y

(®« mib sol si) chång lªn mét hîp ©m ba cã cÊu tróc rÊt ®Æc biÖt (rª fa# lab)

(vd 28, phl1.2).

Ngoµi Scriabine vµ Stravinsky, mét sè t¸c gi¶ kh¸c còng sö dông

ph­¬ng ph¸p chång hîp ©m, vÝ dô Harris sö dông chång hai hîp ©m ba (do,

mi, sol, vµ mi, sol#, si) trong Ballade Mü, no 4, Ravel sö dông chång mét hîp

©m b¶y víi mét hîp ©m ba (rÐ#, fa#, la#, do# vµ sol, si, rÐ) trong Concerto

giäng sol tr­ëng, Hanson sö dông chång hai hîp ©m b¶y (sol, si, rÐ, fa vµ rÐb,

fa, lab, dob) trong Giao h­ëng sè 2 cã tiªu ®Ò lµ Tr÷ t×nh.

2.2.4. Sö dông chång qu·ng

Bªn c¹nh viÖc sö dông c¸c d¹ng chång hîp ©m th× trong nhiÒu t¸c

phÈm ©m nh¹c ë thÕ kû XX c¸c nh¹c sÜ ®· sö dông nh÷ng ph­¬ng ph¸p

chång qu·ng kh¸c nhau.

Ch¼ng h¹n, Hindemith ®· tù ®Æt ra cho m×nh mét ph­¬ng ph¸p sö dông

hßa ©m míi gäi lµ ‚hoµ ©m c«ng n¨ng‛. Ph­¬ng ph¸p nµy cã ®iÓm chung víi

hßa ©m cæ ®iÓn lµ ©m nh¹c th­êng ®­îc b¾t ®Çu tõ thuËn sau ®ã ph¸t triÓn ®Õn

nghÞch råi quay trë vÒ thuËn. §iÓm ®æi míi cña nã lµ tiÕn tr×nh ®ã ®­îc thùc

hiÖn b»ng c¸c chång ©m chø kh«ng ph¶i lµ hîp ©m, cã nghÜa lµ ©m nh¹c khëi

®Çu b»ng mét chång ©m ©m thuËn vµ nã ®­îc ph¸t triÓn dÉn tíi rÊt c¨ng th¼ng,

63

sau ®ã ®­îc gi¶i quyÕt ngay lËp tøc hoÆc tõ tõ cho ®Õn khi trë l¹i chång ©m

thuËn nh­ lóc ®Çu. Chóng ta cã thÓ t×m thÊy c¸ch lµm nµy trong c¶nh 6 cña vë

nh¹c kÞch Cuéc ®êi häa sÜ Mathias, khëi ®Çu cña lèi tiÕn hµnh hßa ©m lµ

chång ©m thuËn: rÐ-la-rÐ-sol-rÐ ë nhÞp 87 vµ sau mét chu kú ph¸t triÓn theo

cÊu tróc cña phÇn h¸t th× ®iÓm dõng cña hoµ ©m còng chÝnh lµ chång ©m khëi

®Çu (vd 29, phl1.2).

Trong ch­¬ng III cña t¸c phÈm Hßa tÊu cho d©y gâ vµ celesta Bartok

l¹i sö dông mét nguyªn t¾c hßa ©m chång qu·ng hai t¹o mét hiÖu qu¶ rÊt Ên

t­îng mµ c¸c nhµ ph©n tÝch ©m nh¹c gäi ®ã lµ sö dông côm ©m thanh (cluster)

[87, tr.224] (vd 30, phl1.2).

Trong vÝ dô nµy chóng ta thÊy violon 3 vµ violon 4 ch¬i trille b»ng

c¸c nöa cung t¹o sù u tèi, nÕu nh×n tæng phæ ®Çy ®ñ cña dµn nh¹c chóng

ta cßn thÊy phÇn ®µn piano l¹i ch¬i nh÷ng qu·ng b¶y tr­ëng t¹o c¶m gi¸c

c¨ng th¼ng.

Nguyªn t¾c sö dông côm ©m thanh còng ®­îc Cage sö dông trong

kh¸ nhiÒu t¸c phÈm cña m×nh. Trong t¸c phÈm Sù biÕn ®æi viÕt cho piano

vµo n¨m 1938 Cage ®· sö dông ng«n ng÷ hßa ©m nµy trong suèt 13 nhÞp.

VÒ h×nh thøc th× toµn bé phÇn nµy ®­îc coi lµ nèi gi÷a phÇn I vµ II cña

t¸c phÈm (vd 31, phl1.2).

Ngoµi viÖc sö dông c¸c côm ©m thanh, viÖc t¹o hßa ©m tõ c¸c

qu·ng ba cung còng ®­îc sö dông. VÝ dô nhÞp 13 - 14 trong t¸c phÈm

Sonate cho 2 piano vµ c¸c nh¹c cô gâ, Bartok sö dông c¸c chång ©m

phÇn lín ®­îc h×nh thµnh tõ qu·ng ba cung, nã thùc sù t¹o ra mét hiÖu

qu¶ hßa ©m rÊt Ên t­îng.

ViÖc sö dông c¸c ®iÖu thøc chuyÓn dÞch cã giíi h¹n còng t¹o thµnh

c¸c hîp ©m víi nh÷ng tÝnh chÊt rÊt ®Æc tr­ng mµ chóng ta nhËn ra r»ng

mÇu s¾c cña nã phong phó h¬n nhiÒu so víi nh÷ng hîp ©m theo kiÓu cæ

®iÓn. ChÝnh v× c¸ch dïng nµy mµ Messiean ®· t¹o ra cho m×nh mét ng«n

64

ng÷ hoµ ©m riªng biÖt. ¤ng b¾t ®Çu sö dông ph­¬ng ph¸p hßa ©m nµy tõ

nh÷ng n¨m 1929 trong c¸c PrÐlude cña m×nh vµ chóng ta cã thÓ t×m thÊy

nh÷ng vÝ dô minh häa cho c¸ch dïng nµy trong c¸c t¸c phÈm Hai m­¬i

¸nh m¾t h­íng vÒ Chóa hµi ®ång viÕt cho piano hay trong t¸c phÈm Tø

tÊu ngµy tËn thÕ.

2.2.5. Sö dông hîp ©m hoÆc chång ©m song song

Ngay tõ ®Çu thÕ kû XX mét khuynh h­íng sö dông c¸c hîp ©m

song song ®· h×nh thµnh vµ ®©y cã thÓ coi lµ mét ®iÓm kh¸c biÖt so víi

lèi tiÕn hµnh hßa ©m ë c¸c thÕ kû tr­íc. Trong mét sè ch­¬ng (®Æc biÖt lµ

ch­¬ng I vµ ch­¬ng IV) cña t¸c phÈm Nh÷ng hµnh tinh viÕt cho dµn nh¹c

giao h­ëng më réng, chóng ta thÊy G. Holst ®· sö dông kh¸ nhiÒu c¸c

hîp ©m ba nèi tiÕp song song ë mét sè bÌ t¹o thµnh nh÷ng m¶ng hßa ©m

rÊt ®Æc s¾c. ViÖc sö dông c¸c hîp ©m song song cßn ®­îc sö dông réng

r·i trong rÊt nhiÒu t¸c phÈm viÕt theo ng«n ng÷ ©m nh¹c Ên t­îng thËm

chÝ nã trë thµnh mét trong nh÷ng nÐt ®Æc tr­ng cña ng«n ng÷ hoµ ©m nµy

víi môc ®Ých ®Ó t¹o ra nh÷ng m¶ng mµu. §Æc biÖt c¸c nh¹c sÜ Ên t­îng

kh«ng chØ sö dông c¸c hîp ©m ba nèi tiÕp song song mµ cßn sö dông c¶

c¸c hîp ©m b¶y. Trong t¸c phÈm Nhµ thê bÞ ®¾m chóng ta thÊy Debussy

®· nèi tiÕp liªn tôc c¸c hîp ©m b¶y tiÕn hµnh song song vµ kÕt qu¶ lµ

chóng ®· t¹o thµnh mét m¶ng ©m thanh nhoÌ mê rÊt gièng víi nguyªn

t¾c c¬ b¶n cña héi häa Ên t­îng (vd 32, phl1.2).

ViÖc dïng nèi tiÕp c¸c hîp ©m song song ë trong c¸c t¸c phÈm ©m

nh¹c Ên t­îng ®«i khi cßn t¹o thµnh mét bÌ tr× tôc vµ chóng ta cã thÓ

nhËn ra c¸ch lµm nµy trong t¸c phÈm Concerto cho piano vµ dµn nh¹c

giäng sol tr­ëng cña Ravel hoÆc tõ nhÞp 147 ®Õn nhÞp 172 hoÆc trong t¸c

phÈm Nh÷ng chiÕc mÆt n¹ viÕt cho piano cña Debussy.

65

§«i khi viÖc sö dông c¸c hîp ©m ®­îc nèi tiÕp song song còng cã

thÓ t¹o thµnh kiÓu thang ©m ch¹y l­ít nh­ trong §iÖu nh¶y th«ng dông

hoÆc Daphnis et ChloÐ hoÆc phÇn cuèi ch­¬ng I cña Concerto cho piano

vµ dµn nh¹c giäng sol tr­ëng cña Ravel (vd 33, phl1.2).

Trong mét sè tr­êng hîp, c¸c hîp ©m nèi tiÕp song song liÒn nhau

còng trë thµnh mét phÇn cña chñ ®Ò ©m nh¹c vµ khi ®ã c¶ khèi hoµ ©m

gîi ®Õn mµu s¾c nhiÒu h¬n so víi nh÷ng c¸ch viÕt chñ ®Ò th«ng th­êng.

Chóng ta cã nhËn ra ®iÒu ®ã ë phÇn ®Çu b¶n sè X PrÐlude tËp II cho

piano cña Debussy cã tªn lµ Canope hoÆc trong ch­¬ng I b¶n Tam tÊu

cho violon, cello vµ piano cña Ravel (vd 34, phl1.2).

Bªn c¹nh viÖc sö dông c¸c hîp ©m nèi tiÕp song song, trong mét sè

t¸c phÈm c¸c nh¹c sÜ Ên t­îng cßn sö dông chång c¸c qu·ng theo kiÓu

song song nh­ trong tiÓu phÈm TiÕng chu«ng qua kÏ l¸ cho piano cña

Debussy hoÆc t¸c phÈm Concerto cho tay tr¸i cña Ravel. ë ®ã c¸c qu·ng

n¨m vµ qu·ng bèn ®­îc chång lªn nhau vµ tiÕn hµnh chuyÓn ®éng song

song tõ ©m khu cao tíi ©m khu trÇm cña ®µn piano t¹o thµnh mét m¶ng

©m thanh mang tÝnh chÊt x¸o ®éng, Ên t­îng.

2.3. LuËt nhÞp vµ tiÕt tÊu

2.3.1. LuËt nhÞp

Sù ph¸t triÓn ©m nh¹c ë thÕ kû XX cã nhiÒu ®iÓm ®æi míi trªn

ph­¬ng diÖn luËt nhÞp vµ tiÕt tÊu. Trªn khÝa c¹nh vÒ sö dông luËt nhÞp cã

thÓ chia thµnh bèn d¹ng: d¹ng thø nhÊt c¸c t¸c phÈm sö dông c¸c luËt

nhÞp cã tõ c¸c thÓ kû tr­íc, d¹ng thø hai cã bæ sung thªm vµo mét sè luËt

nhÞp míi nh­ 2/16,3/6, 11/4…. d¹ng thø ba dïng ®an xen gi÷a c¸c phÇn

cã luËt nhÞp vµ c¸c phÇn kh«ng luËt nhÞp vµ d¹ng thø t­ kh«ng sö dông

luËt nhÞp.

66

D¹ng thø nhÊt, xuÊt hiÖn kh¸ phæ biÕn trong c¸c t¸c phÈm cña c¸c

nh¹c sÜ Ên t­îng nh­ Debussy, Ravel, giai ®o¹n s¸ng t¸c theo ng«n ng÷

l·ng m¹n muén cña R. Strauss, Schoenberg, c¸c nh¹c sÜ viÕt theo bót

ph¸p hiÖn thùc XHCN nh­ Kabalevsky, Racmaninov, Procofiev,

Chostakovich…

D¹ng thø hai, xuÊt hiÖn trong mét sè t¸c phÈm cña Stravinsky vµ

Bartok. Trong t¸c phÈm Mïa xu©n thÇn th¸nh cña Stravinsky ngoµi viÖc

sö dông nhÞp 2/4 trong phÇn Nh÷ng ®iÒm b¸o mïa xu©n hoÆc 3/4 trong

phÇn §iÖu nh¶y cña ®Êt th× Stravinsky cßn sö dông rÊt nhiÒu luËt nhÞp

míi nh­ 2/16, 3/16, 11/4… viÖc ®æi nhÞp liªn tôc ®­îc t×m thÊy trong

phÇn Trß ch¬i b¾t cãc nh­ 9/8, (4/8 + 5/8),7/8,3/4,6/8,2/4,2/8… hoÆc

3/16, 2/16,3/16, 2/8,2/16, 5/16 trong §iÖu nh¶y thiªng liªng.

ViÖc ®æi nhÞp liªn tôc còng ®­îc t×m thÊy trong mét sè t¸c phÈm

cña c¸c nh¹c sÜ kh¸c nh­ Pierre Boulez, John Cage, Luiano Berio, Edgard

VarÌse. VÝ dô ë ch­¬ng V t¸c phÈm ChiÕc bóa kh«ng ng­êi thî, Boulez

®· sö dông lu©n phiªn c¸c luËt nhÞp nh­ 2/4, 3/4, 5/16, 2/4, 5/16, 2/4,

3/8, 7/16, 2/8, 7/16, 2/8, 6/16 hoÆc trong t¸c phÈm Khóc t­ëng niÖm

Bruno Maderna ¤ng l¹i sö dông lu©n phiªn c¸c luËt nhÞp nh­ 1/32, 2/4,

1/32, 6/4, 1/32, 5/4, 1/32, 5/4, 1/32, 1/4…

D¹ng thø ba, th­êng gÆp trong c¸c t¸c phÈm viÕt theo bót ph¸p

aleatoire contr«lÐ (©m nh¹c ngÉu nhiªn cã kiÓm so¸t). Trong c¸c t¸c

phÈm viÕt theo bót ph¸p nµy chóng ta nhËn thÊy cã phÇn sö dông luËt

nhÞp nh­ng cã nh÷ng phÇn luËt nhÞp bÞ bá trèng. VÝ dô nh­ trong t¸c

phÈm Sù thay ®æi cña Cage, ch­¬ng I, II, III vµ V cã sö dông luËt nhÞp

cßn ch­¬ng IV th× hoµn toµn ®Ó ngá hoÆc trong t¸c phÈm Nouvellet cho

dµn nh¹c cña Lutoslawski phÇn ®Çu còng sö dông luËt nhÞp nh­ng ë c¸c

trang tõ 16, 17 phÇn chØ dÉn luËt nhÞp còng ®Ó ngá.

67

D¹ng thø t­, cã thÓ t×m thÊy trong mét sè t¸c phÈm cña Messiaen,

Cage, Penderecki… Trong t¸c phÈm Hai m­¬i ¸nh m¾t h­íng vÒ Chóa

hµi ®ång chóng ta kh«ng hÒ thÊy nh÷ng chØ dÉn cña luËt nhÞp, mét trong

nh÷ng lý do c¬ b¶n lµ v× Messiean ®· sö dông tiÕt tÊu thªm gi¸ trÞ chÝnh

v× vËy mµ c¸c luËt nhÞp ®ang tån t¹i ®Òu kh«ng phï hîp. Cßn ®èi víi Hai

tiÓu phÈm cho piano cña Cage th× sù thiÕu v¾ng vÒ luËt nhÞp cã thÓ ®­îc

gi¶i thÝch chÝnh b»ng bót ph¸p aleatoire (vd 35, phl1.2).

§èi víi t¸c phÈm Nh÷ng ©m thanh tù nhiªn 2, Penderecki ®· thay

thÕ luËt nhÞp b»ng nh÷ng giíi h¹n vÒ thêi gian ®­îc tÝnh b»ng gi©y. §©y

thùc sù lµ mét s¶n phÈm cña thêi ®¹i c«ng nghiÖp hãa (vd 36, phl1.2).

2.3.2. TiÕt tÊu

VÊn ®Ò tiÕt tÊu trong ©m nh¹c thÕ kû XX còng trë nªn phøc t¹p h¬n

nhiÒu so víi ©m nh¹c ë c¸c thÕ kû tr­íc. Ngay c¶ nh÷ng t¸c phÈm ®­îc

sö dông nh÷ng luËt nhÞp theo kiÓu truyÒn thèng chóng ta vÉn nhËn thÊy

sù phøc t¹p trªn ph­¬ng diÖn tiÕt tÊu. VÝ dô trong t¸c phÈm Con chim löa

cña Stravinsky ngay phÇn më ®Çu tuy viÕt ë nhÞp 12/8 nh­ng chóng ta

thÊy tiÕt tÊu cña bÌ clarinette vµ bassoon ë nhÞp thø ba ®ßi hái ng­êi biÓu

diÔn ph¶i cã mét tr×nh ®é rÊt cao (vd 37, phl1.2).

Mét trong nh÷ng biÕn ®æi râ nhÊt trªn ph­¬ng diÖn tiÕt tÊu ph¶i kÓ

®Õn nh÷ng ®ãng gãp cña Messiaen. ChÝnh «ng lµ ng­êi ®· chó ý tíi c¸c

tiÕt tÊu ng¾n vµ sù nh©n lªn cña chóng, «ng còng lµ ng­êi kÕt hîp c¸c tiÕt

tÊu cã s½n víi c¸c d¹ng tiÕt tÊu cã gi¸ trÞ thªm vµ nhê vµo s¸ng t¹o nµy

mµ Messiean cã thÓ t¹o ra ®­îc mét serie gåm 24 tiÕt tÊu chromatique

kh¸c nhau. Nh­ vËy ®©y còng lµ lÇn ®Çu tiªn kh¸i niÖm chromatique ®·

®­îc më sang mét lÜnh vùc kh¸c víi quan niÖm theo kiÓu truyÒn thèng lµ

dïng ®Ó chØ vÒ ®é cao cña ©m thanh.

Messiaen tù nhËn m×nh lµ mét nhµ tiÕt tÊu häc, «ng sö dông ®ång

thêi c¸c luËt nhÞp tõ thêi Cæ ®¹i, nh÷ng tiÕt tÊu Trung cæ vµ nh÷ng tiÕt

68

tÊu cña T©y ¢u ®­¬ng thêi. Messiaen rÊt chó ý tíi tÝnh ®èi xøng, kh«ng

®èi xøng trong mèi liªn hÖ cña tiÕt tÊu cïng víi c¸ch ho¸n vÞ vµ c¸ch gèi

lªn nhau. Nh×n chung, trong t¸c phÈm cña ¤ng, c¸c tiÕt tÊu lu«n rÊt phøc

t¹p.

Messiaen còng rÊt quan t©m tíi c¸c tiÕt tÊu cña Hindu do

Carnagadeva t×m thÊy tõ thÕ kû XIII cã tªn lµ Salgita-Ratn©kara. Nã lµ

mét danh s¸ch víi 120 deci-t©la (nh÷ng tiÕt tÊu cña c¸c vïng kh¸c nhau).

Messiaen ®· bá ra rÊt nhiÒu thêi gian ®Ó nghiªn cøu nh÷ng tiÕt tÊu nµy

theo mét trËt tù cña c¸c luËt chung. ¤ng còng nghiªn cøu c¸c c¸ch sö

dông chóng d­íi ¸nh s¸ng cña c¶ ®¹o vµ triÕt häc cña c¸c biÓu t­îng

nµy. Messiaen ®Æc biÖt chó ý tíi khÝa c¹nh ®an xen gi÷a c¸c lo¹i tiÕt tÊu,

¤ng ®· thªm vµo nguyªn t¾c t¨ng vµ gi¶m gi¸ trÞ tiÕt tÊu. §ã chÝnh lµ sù

thªm vµo hoÆc bá ®i cña c¸c nh©n tè vµ sù kÕt hîp tiÕt tÊu hoÆc lo¹i trõ

gi÷a chóng. Kü thuËt thªm vµo gi¸ trÞ tr­êng ®é cho mçi mét nh©n tè

®­îc gäi lµ sù t¨ng. Trong t¸c phÈm cña «ng hay dïng lo¹i tiÕt tÊu kh«ng

®¶o ®­îc vµ bªn trong cña lo¹i tiÕt tÊu nµy chóng ta l¹i t×m thÊy nh÷ng

nhãm tiÕt tÊu cã thÓ ®¶o ®­îc (vd 38, phl1.2).

69

tiÓu kÕt ch­¬ng 2

Qua phÇn tr×nh bµy ë trªn chóng ta nhËn thÊy r»ng ba nh©n tè c¬

b¶n lµ ®iÖu thøc, hßa ©m, luËt nhÞp vµ tiÕt tÊu trong ©m nh¹c thÕ kû XX

®· cã nhiÒu ®æi míi so víi c¸c thÕ kû tr­íc. Sù ®æi míi nµy b¾t nguån tõ

nh÷ng thay ®æi vÒ quan ®iÓm thÈm mü tr­íc nh÷ng biÕn ®éng vÒ chÝnh

trÞ, x· héi vµ sù ph¸t triÓn nhanh cña lÞch sö còng nh­ khoa häc kü thuËt.

Xu h­íng sö dông ©m nh¹c atonal ®Ó s¸ng t¸c ®­îc coi lµ mét thay

®æi lín nhÊt trong viÖc t¹o ra ng«n ng÷ ©m nh¹c míi. Nã còng ®¸nh dÊu

sù ra ®êi cña mét t­ duy s¸ng t¸c míi rêi bá sù lÖ thuéc vµo søc hót ®iÖu

tÝnh vèn ®· tån t¹i trong t©m thøc cña ng­êi s¸ng t¸c còng nh­ c«ng

chóng th­ëng thøc ©m nh¹c tõ hµng mÊy tr¨m n¨m trë l¹i ®©y.

Tõ sù thay ®æi trªn ph­¬ng diÖn ®iÖu thøc chóng ta thÊy xuÊt hiÖn

nh÷ng ®æi míi vÒ hßa ©m. NÕu nh­ trong h¬n hai tr¨m n¨m tr­íc ®©y

hîp ©m ba, hîp ©m b¶y lu«n xuÊt hiÖn phæ biÕn trong c¸c s¸ng t¸c ©m

nh¹c th× giê ®©y nh÷ng chång ©m míi ®­îc coi lµ ®Æc tr­ng cho ng«n

ng÷ ©m nh¹c thÕ kû XX. Tuy nhiªn chóng ta còng ph¶i ghi nhËn r»ng hîp

©m ba, hîp ©m b¶y còng ch­a hoµn toµn biÕn mÊt mµ chóng ®­îc sö

dông trong nh÷ng quan niÖm míi.

VÊn ®Ò tiÕt tÊu vµ luËt nhÞp còng ®· cã nh÷ng ®æi míi ®¸ng kÓ. VÒ

ph­¬ng diÖn luËt nhÞp, ngoµi viÖc sö dông tiÕp tôc c¸c luËt nhÞp cã tõ c¸c

thÕ kû tr­íc th× chóng ®­îc dïng phøc t¹p hãa lªn b»ng c¸ch lu©n

chuyÓn liªn tôc hoÆc dïng ®an xen víi c¸c luËt nhÞp míi (thÝ dô nh­

trong mét sè t¸c phÈm cña Boulez...). Bªn c¹nh ®ã viÖc tõ bá luËt nhÞp

còng ®· b¾t ®Çu xuÊt hiÖn vµ thay vµo ®ã lµ chØ sè b»ng gi©y, phót - mét

s¶n phÈm rÊt ®Æc tr­ng cña sù ph¸t triÓn khoa häc kü thuËt.

VÒ ph­¬ng diÖn tiÕt tÊu chóng ta còng ghi nhËn nh÷ng thay ®æi râ

nÐt. Trªn nÒn t¶ng sö dông c¸c tiÕt tÊu theo kiÓu truyÒn thèng th× mét sè

t¸c gi¶ ®· lµm chóng trë nªn phøc t¹p h¬n rÊt nhiÒu (vÝ dô trong mét sè

70

t¸c phÈm cña Stravinsky, Schoenberg...), mét sè t¸c gi¶ kh¸c th× thªm gi¸

trÞ vµo c¸c tr­êng ®é c¬ b¶n vµ còng b¾t ®Çu tõ ®©y chóng ta thÊy xuÊt

hiÖn thuËt ng÷ tiÕt tÊu chromatique (vÝ dô trong t¸c phÈm cña Messiaen).

Cuèi cïng lµ khuynh h­íng tõ bá h¼n viÖc sö dông tiÕt tÊu theo truyÒn

thèng (thÝ dô trong mét sè t¸c phÈm cña Lutoslavsky, Penderecki).

TÊt c¶ nh÷ng biÕn ®æi trong ba nh©n tè trªn ®· gãp phÇn t¹o ra

nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ vÒ ph­¬ng diÖn thÈm mü, biÓu diÔn vµ c¶m nhËn

t¸c phÈm. §©y cã thÓ ®­îc coi lµ mét b­íc ngoÆt trong sù thay ®æi vÒ bót

ph¸p s¸ng t¸c còng nh­ ng«n ng÷ biÓu hiÖn míi trong sù ph¸t triÓn cña

lÞch sö ©m nh¹c.

71

Ch­¬ng 3

®Æc ®iÓm ng«n ng÷ ©m nh¹c trong

t¸c phÈm khÝ nh¹c cña nh¹c sÜ viÖt nam

NÒn v¨n hãa truyÒn thèng ViÖt Nam ®· tiÒm Èn c¸i néi lùc cña v¨n

hãa b¶n ®Þa rÊt m¹nh mÏ. Dï tr¶i qua nhiÒu th¨ng trÇm vµ bao biÕn cè,

nÒn v¨n hãa nµy vÉn lu«n chê thêi c¬ ®Ó n¶y sinh vµ ph¸t triÓn ®i tíi

thµnh tùu. H¬n n÷a truyÒn thèng v¨n hãa ViÖt Nam cã kh¶ n¨ng ch¾t läc

nh÷ng tinh tóy tõ c¸c yÕu tè ngo¹i sinh råi ‚ b¶n ®Þa hãa‛ ®Ó båi bæ cho

v¨n hãa b¶n ®Þa. Ng­êi ViÖt Nam lu«n s¸ng t¹o trong c«ng viÖc vµ cã

kh¶ n¨ng tiÕp thu nhanh chãng nh÷ng yÕu tè tiªn tiÕn trªn thÕ giíi. Trong

lÜnh vùc v¨n hãa nghÖ thuËt còng vËy, nh÷ng chñ thÓ s¸ng t¹o ®· tiÕp thu

nh÷ng nh©n tè ‚ngo¹i sinh‛ kÕt hîp hµi hßa, khÐo lÐo víi v¨n hãa b¶n ®Þa

®Ó t¹o ra nh÷ng s¾c tè míi mang nÐt ®Æc tr­ng tiªu biÓu. NÒn v¨n hãa

nghÖ thuËt cña chóng ta trong ®ã cã ©m nh¹c thÝnh phßng vµ giao h­ëng

lu«n cã ®Þnh h­íng râ rµng cña §¶ng vµ nhµ n­íc víi ph­¬ng ch©m ‚d©n

téc, khoa häc, ®¹i chóng‛ vµ ngµy nay lµ ‚tiªn tiÕn ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n

téc‛.

§Ó mang tÝnh ®¹i chóng, phÇn lín c¸c t¸c phÈm thÝnh phßng vµ

giao h­ëng ViÖt Nam th­êng x©y dùng chñ ®Ò ©m nh¹c b¾t nguån tõ

nh÷ng lµn ®iÖu d©n ca hoÆc ca khóc quen thuéc. Sù lùa chän nµy cã thÓ

®­îc coi lµ ®óng ®¾n bëi v× phÇn lín ng­êi d©n ViÖt ch­a ®­îc tiÕp xóc

nhiÒu víi nh¹c kh«ng lêi nªn khi nghe mét giai ®iÖu nµo ®ã quen thuéc

còng gióp cho viÖc c¶m thô ©m nh¹c ®­îc dÔ dµng h¬n. Víi tµi n¨ng

s¸ng t¹o cña ng­êi nghÖ sÜ, nh÷ng ©m h­ëng d©n ca hoÆc ca khóc quen

thuéc nµy ®· hiÓn hiÖn lªn trong t¸c phÈm khÝ nh¹c víi nh÷ng mµu s¾c vµ

cung bËc kh¸c nhau mang l¹i c¶m xóc míi cho ng­êi nghe.

3.1. Sö dông nh÷ng lµn ®iÖu d©n ca hoÆc ca khóc quen thuéc ®Ó lµm

chÊt liÖu chñ ®Ò

72

3.1.1. Khai th¸c ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam

Vµo ®Çu thÕ kû XX, Bartok- mét nh¹c sÜ ng­êi Hungary ®· t×m ra

ba ph­¬ng ph¸p khai th¸c ©m nh¹c d©n gian [100, tr.88-90]:

Ph­¬ng ph¸p thø nhÊt, sö dông nguyªn d¹ng mét bµi d©n ca.

Ph­¬ng ph¸p thø hai, sö dông mét vµi nh©n tè ®Æc tr­ng cña mét

bµi d©n ca nµo ®ã (vÝ dô nh­ qu·ng, tiÕt tÊu, ®iÖu thøc…).

Ph­¬ng ph¸p thø ba, s¸ng t¹o nªn mét t¸c phÈm míi cã ©m h­ëng

tõ d©n ca. §©y lµ mét ph­¬ng ph¸p ®ßi hái ng­êi nh¹c sÜ ph¶i hiÓu biÕt

vÒ ©m nh¹c d©n gian rÊt s©u s¾c v× sù s¸ng t¹o cña hä gióp cho ng­êi

nghe c¶m nhËn ®­îc ©m h­ëng d©n gian nh­ng l¹i kh«ng bãc t¸ch ra

®­îc chÊt liÖu ©m nh¹c ®ã ®­îc lÊy cô thÓ tõ bµi d©n ca nµo.

Con ®­êng mµ Bartok ®· ®i còng lµ sù lùa chän cña nhiÒu thÕ hÖ

nh¹c sÜ ViÖt Nam trªn b­íc ®­êng t×m tßi vµ khai th¸c nh÷ng chÊt liÖu

©m nh¹c d©n gian ®Ó sö dông vµo trong nh÷ng t¸c phÈm cña m×nh võa

mang tÝnh hiÖn ®¹i, võa mang tÝnh d©n téc.

3.1.1.1. Sö dông mét bµi d©n ca

¢m nh¹c d©n gian ViÖt Nam ®­îc tån t¹i d­íi d¹ng truyÒn khÈu vµ

mçi mét bµi d©n ca lu«n tån t¹i nhiÒu dÞ b¶n kh¸c nhau. C¸i mµ chóng ta

hay gäi lµ lßng b¶n cã thÓ coi lµ mét tËp hîp mang tÝnh chÊt chung nhÊt

hoÆc phæ biÕn nhÊt cña bµi d©n ca ®ã. V× vËy nh÷ng vÝ dô chóng t«i chän

®Ó dÉn chøng trong phÇn nµy còng kh«ng thÓ chÝnh x¸c hoµn toµn nh­

trong ©m nh¹c cæ ®iÓn T©y ¢u mµ chØ mang tÝnh chÊt t­¬ng ®èi.

ChuyÓn so¹n d©n ca

ViÖc chuyÓn so¹n c¸c lµn ®iÖu d©n ca cho c¸c nh¹c cô ph­¬ng T©y

diÔn tÊu ®· ®­îc kh¸ nhiÒu nh¹c sÜ ViÖt Nam lùa chän. §©y lµ mét

ph­¬ng ph¸p gióp cho c«ng chóng tiÕp cËn víi nh÷ng nh¹c cô ph­¬ng

T©y mét c¸ch dÔ dµng. Chóng ta cã thÓ t×m thÊy rÊt nhiÒu c¸c bµi d©n ca

®­îc chuyÓn so¹n cho c¸c nh¹c cô ph­¬ng T©y diÔn tÊu, vÝ dô bµi Trèng

73

c¬m ®­îc ngnd Th¸i ThÞ Liªn chuyÓn so¹n cho ®µn piano, TuyÓn tËp

d©n ca biªn so¹n cho violon vµ piano ( phÇn hiÖu ®Ýnh cña ts. pgs §ç

Xu©n Tïng) víi phÇn chuyÓn so¹n cña c¸c t¸c gi¶ Kh¾c V¨n, NguyÔn

§×nh Quú.

Mét vÝ dô tiªu biÓu cho lo¹i chuyÓn so¹n d©n ca lµ bµi Cß l¶ (d©n

ca ®ång b»ng B¾c Bé) viÕt cho ®µn piano diÔn tÊu cña ngnd Th¸i ThÞ

Liªn (vd 1, phl1.3). §©y lµ mét bµi d©n ca rÊt quen thuéc cña ng­êi ViÖt

sèng ë vïng ®ång b»ng ch©u thæ s«ng Hång. Khi chuyÓn so¹n giai ®iÖu

cña bµi d©n ca cho ®µn piano diÔn tÊu Bµ Th¸i ThÞ Liªn ®· thªm vµo mét

phÇn ®Öm ë bÌ tay tr¸i kh¸ gièng víi c¸ch mµ c¸c nh¹c khÝ d©n téc hay

®Öm. Trªn thùc tÕ, bÌ tay tr¸i còng trë thµnh mét tuyÕn giai ®iÖu mang

tÝnh chÊt phô häa cho bÌ chÝnh vµ ©m h­ëng cña nã còng rÊt gÇn víi c¸c

lµn ®iÖu d©n ca ë vïng ®Êt nµy. ChÝnh b»ng ph­¬ng ph¸p chuyÓn so¹n

nµy mµ ©m nh¹c ®· dÔ dµng ®Õn víi ng­êi nghe.

Dïng bµi d©n ca lµm chñ ®Ò cho c¸c t¸c phÈm viÕt theo h×nh thøc

biÕn tÊu.

H×nh thøc biÕn tÊu nghiªm kh¾c ®· ®­îc ®Þnh h×nh trong ©m nh¹c

b¸c häc T©y ¢u tõ thÕ kû XVII. ViÖc sö dông mét bµi d©n ca lµm chñ ®Ò

cho mét t¸c phÈm biÕn tÊu ®· lµ sù lùa chän cña kh¸ nhiÒu nh¹c sÜ næi

tiÕng trªn thÕ giíi, thÝ dô Mozart cã b¶n biÕn tÊu trªn chñ ®Ò d©n ca ¸o

Nãi g× víi mÑ ®©y, Glinca cã b¶n biÕn tÊu trªn chñ ®Ò d©n ca Nga… Mét

sè nh¹c sÜ ViÖt Nam ®· ®i theo con ®­êng s¸ng t¸c nµy vµ hä chän chñ

®Ò lµ nh÷ng b¶n d©n ca ViÖt Nam.

Mét trong nh÷ng t¸c phÈm tiªu biÓu viÕt theo h×nh thøc nµy lµ b¶n

Chñ ®Ò vµ biÕn tÊu cho piano cña nh¹c sÜ §ç Hång Qu©n. Trong t¸c

phÈm nµy phÇn chñ ®Ò ®­îc h×nh thµnh tõ d¹ng ‚biÕn thÓ‛ cña bµi d©n ca

quan hä B¾c Ninh Ng­êi ®i ®©u. Giai ®iÖu bµi d©n ca do phÇn tay ph¶i

74

cña piano diÔn tÊu, phÇn tay tr¸i chØ ®iÓm b»ng c¸c chång qu·ng 2

tr­ëng vµ qu·ng 5 ®óng ®­îc x©y dùng trªn mét thang ©m kh¸c víi thang

©m phÇn tay ph¶i cña piano. V× vËy tæng thÓ ©m nh¹c ®· mang l¹i mét

h¬i thë míi cho mét nÐt giai ®iÖu vèn ®· rÊt quen thuéc víi ng­êi d©n

ViÖt Nam (vd 2, phl1.3).

Trong t¸c phÈm Chñ ®Ò vµ biÕn tÊu cho hautbois vµ piano cña nh¹c

sÜ Hoµng D­¬ng, phÇn chñ ®Ò ®­îc x©y dùng tõ ©m h­ëng cña lµn ®iÖu

hß hôi trong d©n ca Qu¶ng B×nh. TÝnh chÊt cña ®iÖu hß cµng næi râ h¬n

nhê ©m h×nh tiÕt tÊu cña phÇn piano gîi ®Õn h×nh ¶nh s«ng n­íc. ¢m

h×nh tiÕt tÊu nµy ®­îc chia thµnh hai tÇng bÌ: tay ph¶i ch¬i ë ©m khu cao

cña ®µn piano víi hai d¹ng c«ng n¨ng ¸t, chñ; tay tr¸i ch¬i ë phÇn trÇm

cña c©y ®µn trªn ©m h­ëng cña qu·ng 8 ®óng vµ qu·ng 5 ®óng t¹o ra mét

phÇn nÒn võa mang d¸ng dÊp cña ©m nh¹c cæ ®iÓn võa tho¶ng chót ©m

nh¹c d©n gian ViÖt Nam ®Ó tõ ®ã giai ®iÖu vÕ x­íng ®iÖu hß ®­îc vang

lªn (vd 3, phl1.3).

3.1.1.2. Sö dông mét c©u cña bµi d©n ca lµm chñ ®Ò t¸c phÈm

Qua ph©n tÝch mét sè t¸c phÈm chóng t«i nhËn thÊy viÖc sö dông

mét c©u cña bµi d©n ca ®Ó lµm chñ ®Ò cho mét t¸c phÈm ©m nh¹c lµ sù

lùa chän kh¸ phæ biÕn cña nhiÒu nh¹c sÜ ViÖt Nam. Cã thÓ ph­¬ng ph¸p

nµy t¹o cho ng­êi nh¹c sÜ thÓ hiÖn nh÷ng ý t­ëng cña m×nh thuËn lîi

h¬n.

L­u kh«ng lµ mét nÐt nh¹c rÊt tiªu biÓu th­êng xuyªn cã mÆt trong

c¸c lµn ®iÖu chÌo, mét lo¹i h×nh s©n khÊu truyÒn thèng rÊt quen thuéc

víi nh÷ng ng­êi n«ng d©n ®ång b»ng B¾c Bé. Theo cuèn Nh¹c khÝ gâ vµ

trèng ®Õ trong chÌo truyÒn thèng [34, tr.114-117 ] cña t¸c gi¶ NguyÔn

ThÞ Nhung th× L­u kh«ng cã thÓ dµi tõ 4, 6 ®Õn 8 nhÞp vµ ë mçi mét lµn

®iÖu l¹i cã nh÷ng c¸ch dïng kh¸c nhau mét chót. Tuy nhiªn ®iÓm cèt lâi

75

cña nÐt nh¹c L­u kh«ng lµ lu«n cã nhÞp lÊy ®µ vµ cã tiÕt tÊu ®¶o ph¸ch

(vd4, phl1.3).

Nh¹c sÜ Hoµng §¹m ®· sö dông nÐt nh¹c nµy lµm chñ ®Ò cho mét

t¸c phÈm viÕt cho ®µn piano. Trong t¸c phÈm nµy giai ®iÖu chñ ®Ò ®­îc

coi lµ biÕn thÓ tõ phÇn l­u kh«ng bèn nhÞp trong chÌo. §Æc biÖt chóng ®·

bÞ t­íc l­îc hÕt c¸c d¹ng tiÕt tÊu ®¶o ph¸ch vµ thay ®æi nguyªn t¾c ph©n

chia c¸c ph¸ch m¹nh. NÕu nh­ L­u kh«ng cña chÌo chØ cã mét mãc ®¬n

lÊy ®µ th× toµn bé nÐt nh¹c nµy sÏ cã c¸ch diÔn tÊu kh¸ kh¸c so víi phÇn

chñ ®Ò cho piano. Tuy nhiªn tÝnh chÊt dÝ dám, vui ho¹t th­êng thÊy cña

L­u kh«ng ®· ®­îc nh¹c sÜ kh¾c häa l¹i b»ng b»ng lèi diÔn tÊu staccato.

ViÖc duy tr× gam n¨m ©m kÕt hîp víi mét vµi biÕn ©m (®­îc ngÇm hiÓu

nh­ nh÷ng nèt luyÕn l¸y th­êng cã trong ©m nh¹c d©n gian) ®· gãp mét

phÇn kh«ng nhá ®Ó b¶o tån tÝnh chÊt c¬ b¶n cña ©m nh¹c truyÒn thèng.

Nh­ vËy tõ mét chñ ®Ò cßn râ tÝnh chÊt ©m nh¹c chÌo nh¹c sÜ Hoµng

§¹m ®· ph¸t triÓn nã theo lèi viÕt phøc ®iÖu, mét phong c¸ch ©m nh¹c

rÊt ®iÓn h×nh cña ©m nh¹c T©y ¢u tõ thêi kú Baroque (cuèi thÕ kû XVII

®Çu thÕ kû XVIII) ®Ó mang ®Õn mét phong vÞ ©m nh¹c cã sù kÕt hîp hµi

hßa gi÷a hai nh©n tè lµ ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam vµ kü thuËt s¸ng t¸c

ph­¬ng T©y (vd 5, phl1.3).

NÕu nh­ trong t¸c phÈm cña nh¹c sÜ Hoµng §¹m L­u kh«ng chñ

yÕu ®­îc khai th¸c d­íi khÝa c¹nh lµ phÇn giai ®iÖu th× trong b¶n ballade

giao h­ëng HuyÒn tÝch tr­êng s¬n, nh¹c sÜ Ng« Quèc TÝnh l¹i chó träng

khai th¸c tiÕt tÊu lo¹i L­u kh«ng 4 nhÞp víi phÇn diÔn tÊu cña trèng ®Õ

lµm chñ ®Ò I cho t¸c phÈm giao h­ëng nµy. Nh×n vµo vÝ dô 6 chóng ta

thÊy t¸c gi¶ ®· sö dông l¹i nguyªn d¹ng tiÕt tÊu L­u kh«ng dïng cho

trèng ®Õ trong mét sè lµn ®iÖu nh­ S¾p cæ phong, S¾p m­a ng©u, S¾p

chê... Sù kh¸c biÖt ë ®©y lµ chñ ®Ò nµy ®­îc ch¬i ë nhÞp C trong khi ®ã

nguyªn b¶n tiÕt tÊu l­u kh«ng th­êng ch¬i ë nhÞp 2/4. ViÖc diÔn tÊu chñ

76

®Ò b»ng bé trèng d©n téc, bé mâ kÕt hîp víi piatti vµ timpani ®· t¹o nªn

mét mµu s¾c võa cæ kÝnh võa hiÖn ®¹i, nã gãp mét phÇn kh«ng nhá trong

viÖc t¹o ra mét c¶m gi¸c kh«ng bÞ xa l¹ víi ng­êi nghe (vd 6, phl1.3).

Ngoµi hai t¸c phÈm võa nªu trªn th× L­u kh«ng cßn xuÊt hiÖn trong

ch­¬ng I b¶n Giao h­ëng sè 1 cña nh¹c sÜ VÜnh C¸t víi chøc n¨ng lµ chñ

®Ò cña ®o¹n chen. Nh©n tè nµy còng ®­îc nh¾c l¹i ë phÇn gi÷a cña

ch­¬ng II (nhÞp 76-80).

Bªn c¹nh L­u kh«ng rÊt ®Æc tr­ng cña ©m nh¹c chÌo th× mét sè lµn

®iÖu tiªu biÓu kh¸c cña lo¹i h×nh s©n khÊu truyÒn thèng nµy còng ®­îc

c¸c nh¹c sÜ khai th¸c. VÝ dô nh­ nh¹c sÜ TrÇn Ngäc X­¬ng sö dông

nguyªn d¹ng 6 nhÞp ®Çu cña bµi Con gµ rõng lµm chñ ®Ò cho phÇn a cña

t¸c phÈm Scherzo cho 2 piano, sau ®ã ¤ng ®· lµm míi b»ng c¸ch thªm

phÇn ®Öm hoµn toµn theo c«ng n¨ng kiÓu ©m nh¹c cæ ®iÓn ph­¬ng T©y.

Trªn thùc tÕ phÇn piano I dïng gam 5 ©m cßn phÇn piano II dïng gam 7

©m vµ viÖc dïng bËc VI# ®­îc hiÓu lµ sù kÕt hîp ®iÖu thøc Trung cæ

(®iÖu dorien) hoÆc mang mµu s¾c ®iÖu o¸n Nam bé. Nh­ vËy víi mét

‚c¸i vá‛ lµ h×nh thøc ba ®o¹n phøc vµ phÇn hßa ©m còng rÊt ph­¬ng t©y

nh­ng b»ng nh÷ng biÖn ph¸p sö dông ©m nh¹c d©n gian rÊt khÐo lÐo

chóng ta thÊy ©m nh¹c vÉn hiÓn hiÖn lªn c¸i hån cña d©n téc ViÖt (vd 7,

phl1.3).

Trong phÇn introduction cña b¶n tam tÊu KÓ chuyÖn s«ng Hång,

nh¹c sÜ Huy Du còng ®· nh¾c l¹i nguyªn d¹ng c©u ®Çu cña lµn ®iÖu

§­êng tr­êng ph¶i chiÒu vµ «ng còng thªm vµo ®ã mét phÇn ®Öm theo

kiÓu hßa ©m c«ng n¨ng. Tuy nhiªn c¸ch lµm cña nh¹c sÜ Huy Du cã

nh÷ng ®iÓm kh¸c so víi nh¹c sÜ TrÇn Ngäc X­¬ng ®ã lµ ®«i khi bÌ ®Öm

ngoµi chøc n¨ng lµm hßa ©m cßn t¹o ra mét bÌ giai ®iÖu phô (bÌ tÐnor)

mang ®Õn mét hiÖu qu¶ ©m nh¹c kh¸ gÇn víi lèi ch¬i hßa tÊu nh¹c cô d©n

téc (vd 8, phl1.3).

77

Kh¸c víi viÖc nh¾c l¹i gÇn nh­ nguyªn d¹ng mét c©u cña bµi d©n

ca lµm chñ ®Ò cho t¸c phÈm ©m nh¹c th× trong ch­¬ng III, Giao h­ëng sè

1 cña nh¹c sÜ VÜnh C¸t, chñ ®Ò ®­îc h×nh thµnh b»ng thñ ph¸p biÕn tÊu

kÐo dµi mét sè nèt c¬ b¶n vµ thªm vµo ®ã nh÷ng nÐt ch¹y b¸n ©m tõ 6

nhÞp ®Çu cña bµi Mõng héi c­íp b«ng. MÆc dï thang n¨m ©m ®· kh«ng

cßn nguyªn vÑn nh­ng ©m h­ëng cña bµi d©n ca quen thuéc vÉn hiÓn

hiÖn lªn mét c¸ch râ nÐt trong mét mµu s¾c ©m nh¹c ®­¬ng ®¹i (vd 9,

phl1.3).

ViÖc sö dông mét tiÕt nh¹c hay mét c©u nh¹c tõ mét bµi d©n ca cßn

t×m thÊy trong rÊt nhiÒu t¸c phÈm kh¸c. VÝ dô trong t¸c phÈm sonatine

Mïa xu©n viÕt cho piano, nh¹c sÜ NguyÔn ThÞ Nhung sö dông ©m h×nh

tiÕt tÊu ®Çu bµi d©n ca quan hä B¾c Ninh Trèng c¬m, phÇn tay tr¸i víi ©m

h×nh tiÕt tÊu mãc ®¬n, diÔn tÊu b»ng kü thuËt staccato víi lèi cÊu tróc

qu·ng n¨m ®óng lµm nßng cèt ®· t¹o ra mét ©m h­ëng d©n gian rÊt râ

nÐt. Trong tæ khóc giao h­ëng Non s«ng mét d¶i cña nh¹c sÜ NguyÔn

Xinh, chñ ®Ò 1 ch­¬ng I lÊy nguyªn d¹ng nöa ®Çu bµi Lý c©y ®a cßn chñ

®Ò hai l¹i lÊy tõ c©u ®Çu cña bµi Ng­êi ¬i ng­êi ë ®õng vÒ. Ch­¬ng III

phÇn B l¹i sö dông d©n ca Nam bé Lý ngùa «. Trong ch­¬ng II §iÖu nh¶y

thanh n÷ cña tæ khóc vò kÞch K’ni nh¹c sÜ V¨n Ký còng sö dông 4 nhÞp

cuèi cña bµi d©n ca Xª ®¨ng H¸t ru lµm nÐt giai ®iÖu chÝnh cho kÌn cor

Anh diÔn tÊu...

3.1.1.3. Sö dông ©m h­ëng d©n ca

Ph­¬ng ph¸p sö dông ©m h­ëng cña ©m nh¹c d©n gian ®Ó viÕt nh÷ng t¸c

phÈm cho c¸c nh¹c cô ph­¬ng T©y diÔn tÊu lµ mét trong nh÷ng lùa chän cña

c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam. ¢m h­ëng d©n gian ®­îc gîi ®Õn cã thÓ qua ©m ®iÖu,

cã thÓ chØ b»ng qu·ng ®Æc tr­ng vµ còng cã thÓ lµ mét nhãm tiÕt tÊu ®iÓn h×nh

cña mét bµi d©n ca nµo ®ã. Ch¼ng h¹n trong b¶n Móa « viÕt cho piano, nh¹c sÜ

NguyÔn V¨n Th­¬ng ®· chó träng ®Õn khai th¸c qu·ng b¶y thø, mét qu·ng

78

®Æc tr­ng cã trong d©n ca ng­êi MÌo. Trong t¸c phÈm Nói cho kÌn clarinette

vµ piano, nh¹c sÜ Phóc Linh sö dông ©m h­ëng d©n ca H’m«ng lµm chÊt liÖu

chñ ®Ò. Ngay ë bèn nhÞp ®Çu giai ®iÖu cña kÌn clarinette ®· xuÊt hiÖn nh÷ng

nèt luyÕn l¸y qu·ng hai, qu·ng ba vµ ®Æc biÖt lµ nh÷ng b­íc nh¶y qu·ng xa

gîi ®Õn h×nh ¶nh vïng nói cao (vd 10, phl1.3).

¢m h­ëng cña nh÷ng téc ng­êi sèng ë vïng nói phÝa b¾c ViÖt Nam

còng xuÊt hiÖn trong mét sè t¸c phÈm kh¸c nh­: giao h­ëng Trë vÒ §iÖn Biªn

cña nh¹c sÜ TrÇn Träng Hïng (vd 11, phl1.3), duo Vò khóc T©y B¾c cho cello

vµ piano cña nh¹c sÜ Träng B»ng (vd 12, phl1.3), trio Bèn bøc tranh viÕt cho

oboe, gâ vµ piano cña nh¹c sÜ §ç Hång Qu©n (vd 13, phl1.3)...

¢m h­ëng d©n ca ®ång b»ng B¾c Bé cã thÓ ®­îc t×m thÊy trong mét sè

t¸c phÈm nh­ b¶n Improvisation cho hautbois, basson vµ piano cña nh¹c sÜ

NguyÔn Phóc Linh, Khóc h¸t ru cho piano cña nh¹c sÜ Ng« SÜ HiÓn , ChiÒu

quª h­¬ng viÕt cho violon vµ piano cña nh¹c sÜ NguyÔn ThÞ Nhung, giao

h­ëng Th¸ng T¸m lÞch sö cña nh¹c sÜ Do·n Nho.

pgs Tó Ngäc nhËn xÐt qu·ng bèn cã vÞ trÝ lín nhÊt trong sè c¸c ©m

®iÖu ®Æc tr­ng cña d©n ca ng­êi ViÖt (tØ lÖ lµ 65,3%). Theo luËn v¨n th¹c sÜ

nghÖ thuËt häc cña t¸c gi¶ Tr­¬ng Quúnh Th­ [136, tr.40-45] th× ®a sè chñ ®Ò

©m nh¹c trong c¸c t¸c phÈm giao h­ëng nhiÒu ch­¬ng cña ViÖt Nam ®­îc x©y

dùng tõ c¸c qu·ng bèn. VÝ dô nh­ chñ ®Ò 1 ch­¬ng III, b¶n Concerto cho

violon vµ dµn nh¹c, nh¹c sÜ §ç Hång Qu©n ®· rÊt chó träng tíi nh©n tè qu·ng

nµy. Cã thÓ chia chñ ®Ò nµy thµnh ba giai ®o¹n tõ c¸ch sö dông qu·ng. Giai

®o¹n thø nhÊt gåm 5 nhÞp ®Çu víi nh©n tè c¬ b¶n lµ qu·ng bèn ®óng kÕt hîp

víi tiÕt tÊu ®Æc tr­ng bµi d©n ca quan hä B¾c Ninh Trèng c¬m. Giai ®o¹n thø

hai (nhÞp thø 6 vµ nhÞp thø 7) xuÊt hiÖn qu·ng bèn t¨ng ®an xen víi qu·ng bèn

®óng. Giai ®o¹n ba lµ nh÷ng nhÞp cßn l¹i cña chñ ®Ò mµ ë ®ã ®· v¾ng bãng

hoµn toµn nh©n tè qu·ng bèn. ViÖc xuÊt hiÖn liªn tôc c¸c qu·ng hai, qu·ng ba

79

vµ ®Æc biÖt lµ qu·ng b¶y víi nh©n tè nhÊn vµo ph¸ch yÕu vµ ®¶o ng­îc tiÕt tÊu

c¬ b¶n cña bµi Trèng c¬m (kÐp tr­íc, ®¬n sau) ®· t¹o ra mét ng«n ng÷ ©m

nh¹c ®­¬ng ®¹i rÊt Ên t­îng. Nh­ vËy b»ng viÖc sö dông qu·ng vµ tiÕt tÊu ®Æc

tr­ng cña bµi d©n ca quan hä Trèng c¬m nh¹c sÜ §ç Hång Qu©n ®· lµm cho

ng­êi nghe tiÕp cËn víi ©m nh¹c d©n gian trong mét c¸i nh×n míi, rÊt n¨ng

®éng vµ trµn ®Çy søc sèng. Nguyªn t¾c s¸ng t¸c nµy còng ®­îc t¸c gi¶ ¸p dông

ë ch­¬ng II t¸c phÈm Bèn bøc tranh viÕt cho oboe, gâ vµ piano (vd 14,

phl1.3).

NÕu nh­ qu·ng bèn ®óng ®­îc coi lµ linh hån trong d©n ca ng­êi ViÖt

th× qu·ng bèn t¨ng lu«n ®­îc coi lµ ®Æc tr­ng cña ©m nh¹c T©y Nguyªn.

Trong t¸c phÈm Rõng xu©n T©y Nguyªn viÕt cho violon vµ piano, nh¹c

sÜ VÜnh C¸t ®· t¹o ra mét ©m h­ëng cña d©n ca, d©n vò T©y Nguyªn chØ b»ng

hai nh©n tè lµ tiÕt tÊu ®¶o ph¸ch vµ giai ®iÖu x©y dùng b»ng qu·ng bèn t¨ng ®i

xuèng. B»ng thñ ph¸p biÕn tÊu chÊt liÖu ©m nh¹c nµy nh­ ®· ®­îc chØ ra trong

cuèn ¢m nh¹c thÝnh phßng- giao h­ëng ViÖt Nam (trang 87, 88) cña t¸c gi¶

NguyÔn ThÞ Nhung chóng ta cã thÓ c¶m nhËn ®­îc nh÷ng s¾c ®é kh¸c nhau

cña ©m nh¹c d©n gian T©y Nguyªn. Ngoµi ra ©m h­ëng d©n ca T©y Nguyªn

còng ®­îc t×m thÊy trong t¸c phÈm Trèng vµ löa viÕt cho piano cña t¸c gi¶

Thôy Loan, chñ ®Ò 1 ch­¬ng I cña b¶n Tø tÊu T©y Nguyªn cña nh¹c sÜ §ç

NhuËn...

ChÊt liÖu d©n ca Nam Bé cã thÓ ®­îc t×m thÊy trong chñ ®Ò 2 cña b¶n

Ballade giao h­ëng HuyÒn tÝch Tr­êng S¬n cña nh¹c sÜ Ng« Quèc TÝnh hoÆc

trong b¶n concerto cho piano vµ dµn nh¹c Tæ quèc t«i cña NguyÔn §×nh

L­îng.

§«i khi cã mét sè t¸c phÈm sö dông ©m ®iÖu d©n ca cña nhiÒu vïng

miÒn kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n, trong phÇn Ðpizèt cña Giao h­ëng Kh¸t

väng, nh¹c sÜ NguyÔn ThÞ Nhung ®· sö dông ba chÊt liÖu ©m nh¹c d©n

gian cña ba vïng miÒn kh¸c nhau vµ mçi mét chÊt liÖu ®ã t­¬ng ®­¬ng

80

víi mét ý nh¹c: ý nh¹c thø nhÊt (26 nhÞp) lÊy chÊt liÖu tõ bµi Mõng héi

c­íp b«ng (d©n ca ®ång b»ng B¾c Bé), ý nh¹c thø 2 (27 nhÞp) lÊy chÊt

liÖu tõ mét ®iÖu vò khóc cña Gia-Rai ®­îc dïng trong lÔ héi cång

chiªng, ý nh¹c thø 3 (35 nhÞp) sö dông chÊt liÖu Xße Th¸i (d©n ca T©y

B¾c) (vd 15, phl1.3), trong t¸c phÈm Capriccio cña nh¹c sÜ VÜnh B¶o,

phÇn thø nhÊt vµ phÇn thø ba mang ©m ®iÖu cña ©m nh¹c T©y Nguyªn,

phÇn thø hai lÊy ©m ®iÖu tõ ©m nh¹c chÌo...

3.1.2. Sö dông ca khóc

Trong sù ph¸t triÓn cña ©m nh¹c Ch©u ¢u tõ thÕ kû XIX ca khóc ®·

cã mét vai trß quan träng vµ nh¹c sÜ F. Schubert ®­îc coi lµ ng­êi ®Çu

tiªn ®­a ca khóc lªn s¸nh ngang tÇm c¸c thÓ lo¹i nh¹c kh¸c. Còng chÝnh

v× sù thµnh c«ng cña ca khóc mµ tõ thêi ®iÓm nµy nhiÒu t¸c phÈm nh¹c

®µn ®· lÊy chñ ®Ò tõ ca khóc, tiªu biÓu nhÊt lµ ngò tÊu La Truite cña

Schubert. Sang thÕ kû XX, viÖc lùa chän ca khóc lµm chñ ®Ò cho c¸c t¸c

phÈm khÝ nh¹c còng ®­îc mét sè nh¹c sÜ ¸p dông. VÝ dô, trong bé thø hai

bao gåm giao h­ëng sè 5, 6 vµ 7 G. Maler ®· dùa trªn nh÷ng giai ®iÖu

cña tËp ca khóc Nh÷ng bµi ca vÒ nh÷ng ®øa trÎ ®· chÕt [29, tr.21] hoÆc

trong phÇn gi÷a cña ch­¬ng III §êi ®êi ghi nhí, giao h­ëng sè 11 cã

tiªu ®Ò lµ N¨m 1905, D. Schostakovich còng sö dông ©m ®iÖu mét sè ca

khóc nh­ C¸c ®ång chÝ, H·y dòng c¶m tiÕn b­íc, TiÕng nãi tù do mu«n

n¨m, H·y ng¶ mò…

TiÕp nèi con ®­êng cña mét sè nh¹c sÜ trªn thÕ giíi, c¸c nh¹c sÜ

ViÖt Nam còng sö dông nh÷ng giai ®iÖu ca khóc quen thuéc ®èi víi ®«ng

®¶o ng­êi ViÖt ®Ó lµm chñ ®Ò cho c¸c c¸c phÈm khÝ nh¹c cña m×nh. ViÖc

sö dông nµy cã mét sè thuËn lîi v× c¸c ca khóc ®ã ®­îc quÇn chóng yªu

thÝch vµ ®· ®­îc ghi vµo t©m chÝ cña hä. V× vËy nã cã søc lan táa réng

lín vµ ®­îc ng­êi nghe tiÕp nhËn dÔ dµng. Chóng ta cã thÓ t×m thÊy rÊt

81

nhiÒu vÝ dô minh häa tõ thÓ lo¹i giao h­ëng nhiÒu ch­¬ng cho tíi nh÷ng

tiÓu phÈm cho c¸c nh¹c cô ph­¬ng T©y diÔn tÊu.

VÝ dô ®èi víi lo¹i giao h­ëng nhiÒu ch­¬ng chóng ta cã thÓ kÓ ®Õn

b¶n Giao h­ëng sè 1 Quª h­¬ng cña nh¹c sÜ Hoµng ViÖt (®­îc coi lµ b¶n

giao h­ëng ®Çu tiªn ë thÓ lo¹i liªn khóc sonate giao h­ëng cña ViÖt

Nam) mµ ë ®ã ¤ng ®· sö dông rÊt nhiÒu ©m h­ëng cña c¸c ca khóc kh¸c

nhau lµm chñ ®Ò ©m nh¹c, ch¼ng h¹n ë ch­¬ng I chñ ®Ò më ®Çu lÊy ©m

®iÖu tõ bµi Héi nghÞ Diªn Hång cña L­u H÷u Ph­íc, chñ ®Ò 1 lÊy ©m

®iÖu tõ bµi Lªn ®µng cña L­u H÷u Ph­íc chñ ®Ò 2 lÊy ©m ®iÖu tõ bµi

Nam bé kh¸ng chiÕn cña T¹ Thanh S¬n. PhÇn coda lÊy nh¹c d¹o cña bµi

h¸t ChiÕn th¾ng §iÖn Biªn Phñ cña §ç NhuËn…

§èi víi thÓ lo¹i giao h­ëng th¬ chóng ta cã thÓ kÓ ®Õn t¸c phÈm

Löa c¸ch m¹ng cña nh¹c sÜ TrÇn Ngäc X­¬ng, chñ ®Ò më ®Çu cña t¸c

phÈm ®· nh¾c l¹i nguyªn c©u ®Çu ca khóc DiÖt ph¸t xÝt cña nh¹c sÜ

NguyÔn §×nh Thi vµ ®Õn nhÞp thø 7 míi b¾t ®Çu xuÊt hiÖn ng«n ng÷ khÝ

nh¹c b»ng lèi tiÕn hµnh giai ®iÖu chromatique ®i xuèng (vd 16, phl1.3).

ViÖc sö dông ca khóc lµm chñ ®Ò cho c¸c t¸c phÈm giao h­ëng th¬

còng ®­îc t×m thÊy trong b¶n Ng­êi vÒ ®em tíi ngµy vui cña nh¹c sÜ

Träng B»ng, b¶n Th¸ng T¸m lÞch sö cña nh¹c sÜ Do·n Nho, b¶n Nhí

Tr­êng S¬n cña nh¹c sÜ Huy Loan...

ë thÓ lo¹i Tæ khóc giao h­ëng, nh¹c sÜ Chu Minh còng x©y dùng

chñ ®Ò hai cña t¸c phÈm MiÒn nam tuyÕn ®Çu tõ ©m h­ëng ca khóc Ca

ngîi Hå Chñ TÞch cña L­u H÷u Ph­íc (vd 16, phl1.3).

§èi víi thÓ lo¹i fantaisie chóng ta cã thÓ nh¾c tíi b¶n fantaisie Anh

vÉn hµnh qu©n viÕt cho accordÐon cña nh¹c sÜ Xu©n Tø. Trong b¶n nh¹c

nµy «ng ®· x©y dùng phÇn chñ ®Ò tõ ca khóc cïng tªn cña nh¹c sÜ Huy

Du, mét bµi h¸t ®· trë nªn rÊt quen thuéc kh«ng chØ víi hµng v¹n chiÕn

82

sÜ mµ c¶ víi rÊt nhiÒu ng­êi d©n ViÖt Nam. ë ®©y nh¹c sÜ Xu©n Tø ®· sö

dông c¸c chång ©m dµy ®Æc ë bÌ tay tr¸i, mét phong c¸ch rÊt ®Æc tr­ng

cña c©y ®µn accordeon ®Ó lµm nÒn cho phÇn giai ®iÖu diÔn tÊu c©u nh¹c

®Çu tiªn cña bµi ca khóc ®· ®­îc c¸ch ®iÖu hãa b»ng ng«n ng÷ nh¹c ®µn

(vd 18, phl1.3).

§èi víi thÓ lo¹i Concerto chóng ta cã thÓ kÓ tíi t¸c phÈm Concerto

BÊt khuÊt cho piano vµ dµn nh¹c cña nh¹c sÜ §ç Dòng mµ ë ®ã «ng ®·

lÊy chÊt liÖu tõ b¶n T×nh ca cña Hoµng ViÖt lµm chñ ®Ò më ®Çu vµ chñ ®Ò

1, cßn trong phÇn ph¸t triÓn nh¹c sÜ l¹i sö dông ©m ®iÖu bµi DiÖt ph¸t xÝt,

hoÆc trong concerto sè 1 Quª t«i gi¶i phãng cho ®µn tranh vµ dµn nh¹c

giao h­ëng, nh¹c sÜ Quang H¶i ®· x©y dùng chñ ®Ò 1 tõ ©m ®iÖu ca khóc

cïng tªn cña nh¹c sÜ V¨n Chung…

§èi víi thÓ lo¹i ©m nh¹c thÝnh phßng chóng ta cã thÓ kÓ ®Õn b¶n

tr­êng ca S«ng L« chuyÓn so¹n cho piano cña nh¹c sÜ H÷u TuÊn lÊy tõ ca

khóc cïng tªn cña nh¹c sÜ V¨n Cao, ca khóc Ng­êi Hµ Néi cña nh¹c sÜ

NguyÔn §×nh Thi ®­îc chuyÓn so¹n cho ®µn ghi ta cña nh¹c sÜ V¨n

V­îng, ca khóc Ba V× quª t«i cña nh¹c sÜ Huy Du d­îc chuyÓn so¹n cho

piano ch¬i bèn tay cña nh¹c sÜ H÷u TuÊn...

3.2. Mét sè ph­¬ng ph¸p sö dông ®iÖu thøc

Trong sù ph¸t triÓn cña ©m nh¹c thÕ giíi ë thÕ kû XX vÊn ®Ò vÒ sö

dông ®iÖu thøc ®· cã nhiÒu ®æi míi. NÕu nh­ tr­íc ®©y c¸c ®iÖu thøc

tr­ëng, thø lu«n ®ãng vai trß chñ ®¹o th× giê ®©y vÞ trÝ cña nã ®· thay ®æi

vµ thËm chÝ ®· hoµn toµn biÕn mÊt trong t¸c phÈm cña mét sè khuynh

h­íng s¸ng t¸c. C¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam còng ®· kÞp thêi n¾m b¾t ®­îc xu

h­íng nµy cña thÕ giíi vµ t¹o dùng ®­îc nh÷ng nÐt riªng cho m×nh.

3.2.1. Sö dông ®an xen ®iÖu thøc cæ vµ ®iÖu thøc tr­ëng thø

83

Nh­ chóng t«i ®· tr×nh bµy ë ch­¬ng 2, mét trong nh÷ng xu h­íng

s¸ng t¸c ©m nh¹c trªn thÕ giíi ë thÕ kû XX lµ sö dông l¹i c¸c ®iÖu thøc

cæ nh»m môc ®Ých lµm gi¶m søc hót cña ®iÖu thøc tr­ëng, thø. Mét sè

nh¹c sÜ ViÖt Nam còng ®· ¸p dông ph­¬ng ph¸p nµy nh­ng cã kÕt hîp

víi nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam ®Ó t¹o thµnh

ng«n ng÷ ®Æc tr­ng cña m×nh. VÝ dô chñ ®Ò hai b¶n Giao h­ëng T­ëng

nhí, nh¹c sÜ V©n §«ng x©y dùng trªn sù kÕt hîp cña ®iÖu si gi¸ng thø vµ

®iÖu si gi¸ng frigieng. Giai ®iÖu ®­îc b¾t ®Çu b»ng hîp ©m r¶i h¹ ¸t cña

®iÖu si gi¸ng vµ sau ®ã lµ nèi tiÕp ba qu·ng bèn ®óng. PhÇn ®Öm b¾t ®Çu

b»ng c¸c chång qu·ng n¨m ®óng gãp phÇn mang l¹i ©m h­ëng cña ©m

nh¹c d©n gian ViÖt Nam (vd 19, phl1.3).

Ph­¬ng ph¸p nµy còng gÆp trong b¶n Giao h­ëng Giai ®iÖu quª

h­¬ng cña nh¹c sÜ Ca Lª ThuÇn mµ ë ®ã ¤ng ®· sö dông ®an xen ®iÖu rª

thø vµ ®iÖu rª frigieng ®Ó x©y dùng chñ ®Ò I (vd 19, phl1.3).

Trong chñ ®Ò më ®Çu b¶n PrÐlude §au th­¬ng vµ phÉn né viÕt cho

®µn piano nh¹c sÜ NguyÔn ThÞ Nhung l¹i x©y dùng mét nÐt giai ®iÖu

mang ©m h­ëng ngò cung. NÕu ph©n tÝch riªng ®iÖu thøc cña giai ®iÖu

chóng ta còng cã thÓ nh×n d­íi gãc ®é ®©y lµ thang 5 ©m fa chñy fa, solb,

sib, ®«, rª vµ nèt solb ®­îc coi nh­ mét d¹ng biÕn thÓ. Nh­ng nÕu ph©n

tÝch tæng thÓ c¶ phÇn tay tr¸i th× vÝ dô d­íi ®©y ®­îc hiÓu lµ sö dông ®an

xen gi÷a ®iÖu pha thø vµ ®iÖu fa frigieng. ChÝnh v× viÖc dïng ®an xen ®Ó

gi¶m søc hót cña ©m chñ mµ phÇn ®Öm còng kh«ng xuÊt hiÖn hîp ©m chñ

ë thÓ gèc (vd 21, phl1.3).

Trong ch­¬ng I Tróc xinh thuéc b¶n Giao h­ëng Cung th­¬ng cña

nh¹c sÜ Nguyªn Nhung chóng ta thÊy ë hai nhÞp ®Çu cña tiÕt thø nhÊt c©u

nh¹c thø hai (nhÞp 13 ®Õn nhÞp 14) giai ®iÖu viÕt ë ®iÖu thøc rª dorien

(bËc VI t¨ng) t¹o nªn ©m h­ëng qu·ng bèn t¨ng fa-si mµ ©m h­ëng nµy

84

l¹i rÊt tiªu biÓu trong ®iÖu o¸n cña d©n ca Nam Bé, ®Õn nhÞp 15 giai ®iÖu

l¹i sö dông sib trë vÒ ®iÖu thøc rª thø tù nhiªn (vd 22, phl1.3).

Chóng ta còng b¾t gÆp c¸ch lµm t­¬ng tù nh­ trªn trong phÇn chñ

®Ò t¸c phÈm T×nh yªu cña biÓn cho flute vµ dµn nh¹c cña nh¹c sÜ Phó

Quang mµ ë ®ã 3 nhÞp ®Çu cña bÌ flute solo ®­îc viÕt trªn ®iÖu rÐ dorien,

5 nhÞp tiÕp theo viÕt trªn ®iÖu rª thø tù nhiªn (vd 23, phl1.3).

3.2.2. Sö dông thang n¨m ©m

Thang n¨m ©m lµ mét trong nh÷ng thang ©m cã trong ©m nh¹c d©n

gian cña rÊt nhiÒu d©n téc trªn thÕ giíi vµ nã ®· ®­îc kh¸ nhiÒu nh¹c sÜ ë

thÕ kû XX khai th¸c ®Ó trë thµnh mét ®iÓm nhÊn trong t¸c phÈm cña

m×nh. ë mçi mét t¸c phÈm, thang n¨m ©m sÏ gîi ®Õn nh÷ng mµu s¾c ©m

nh¹c rÊt kh¸c nhau. Ch¼ng h¹n trong c¸c t¸c phÈm cña Debussy vµ Ravel

thang n¨m ©m ë ®©y gîi ®Õn nh÷ng mµu s¾c ©m nh¹c Ph­¬ng §«ng

nh­ng trong t¸c phÈm cña Bartok thang n¨m ©m l¹i gîi ®Õn ©m nh¹c cña

nh÷ng ng­êi d©n sèng ë vïng h¹ l­u s«ng Danube thuéc nh÷ng quèc gia

§«ng ¢u. Nh­ vËy ngoµi viÖc cÊu t¹o cña thang n¨m ©m th× c¸ch vËn

dông chóng ®Ó x©y dùng nh÷ng tuyÕn giai ®iÖu ®ãng vai trß v« cïng

quan träng trong viÖc t¹o ra nh÷ng mµu s¾c ©m nh¹c kh¸c nhau.

¢m nh¹c d©n gian ViÖt Nam còng ®­îc x©y dùng trªn rÊt nhiÒu

d¹ng thang n¨m ©m kh¸c nhau, mçi thang ©m l¹i cã nh÷ng ®Æc tr­ng

riªng vµ thËm chÝ chØ cÇn ®¸nh thang n¨m ©m ®ã lªn ng­êi nghe còng ®·

nhËn ra nã cã ë trong vïng ©m nh¹c nµo (vÝ dô nh­ thang n¨m ©m cña

®iÖu o¸n cã trong ©m nh¹c tµi tö c¶i l­¬ng, thang n¨m ©m cña T©y

Nguyªn). ChÝnh nhê sù phong phó vµ ®a d¹ng cña c¸c thang n¨m ©m cã

trong ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam mµ c¸c nh¹c sÜ ®· cã rÊt nhiÒu sù lùa

chän cho t¸c phÈm cña m×nh.

85

Trong sè nh÷ng t¸c phÈm khÝ nh¹c mµ chóng t«i ®· ph©n tÝch cã

t¸c phÈm chØ dïng mét thang n¨m ©m nh­ng còng cã nh÷ng b¶n sö dông

nhiÒu thang n¨m ©m kh¸c nhau.

3.2.2.1. Sö dông mét thang n¨m ©m

Khi sö dông mét thang n¨m ©m sÏ mang ®Õn mét mµu s¾c ©m nh¹c

®Æc tr­ng cña mét vïng miÒn nµo ®ã. Ch¼ng h¹n b¶n Vò khóc cña ngnd

Th¸i ThÞ Liªn dïng thang ©m mi vò: mi sol la si rÐ, b¶n Ngµn t­îng phËt

cña nh¹c sÜ NguyÔn V¨n Nam dïng thang ©m fa chñy (fa, sol, sib, ®«,

rÐ), t¸c phÈm T©y Nguyªn vui chiÕn th¾ng cña nh¹c sÜ NguyÔn V¨n

Th­¬ng sö dông thang ©m rª T©y Nguyªn 1 (rÐ, fa#, sol, la, do#), ch­¬ng

II Tø tÊu T©y Nguyªn cña nh¹c sÜ §ç NhuËn sö dông thang ©m sol T©y

Nguyªn 1 (sol, si, ®«#, rÐ, fa#)… Ngoµi ra chóng ta cã thÓ nh¾c tíi c¸ch

sö dông c¸c d¹ng thang n¨m ©m trong mét sè t¸c phÈm cña nh¹c sÜ Ca Lª

ThuÇn mµ ®· ®­îc ph©n tÝch mét c¸ch kü l­ìng ë c¸c trang 26, 27, 28

trong luËn v¨n th¹c sÜ nghÖ thuËt häc cña Ph¹m Nghiªm ViÖt Anh.

Chóng t«i chän mét vÝ dô tiªu biÓu cho c¸ch sö dông thang n¨m ©m

®ã lµ chñ ®Ò 2 b¶n Giao h­ëng th¬ Ng­êi vÒ ®em tíi ngµy vui cña nh¹c sÜ

Träng B»ng ®­îc x©y dùng trªn thang n¨m ©m la nam: la ®« rª mi sol.

Chñ ®Ò nµy ®­îc h×nh thµnh tõ hai tiÕt nh¹c, mçi tiÕt gåm 2 nhÞp vµ tiÕt

hai chÝnh lµ sù m« pháng cña tiÕt thø nhÊt. Ba nhÞp ®Çu giai ®iÖu ®­îc

viÕt trªn thang ©m la nam víi lèi cÊu tróc giai ®iÖu uèn l­în víi chñ yÕu

lµ c¸c qu·ng 2, qu·ng 3 gîi lªn h×nh ¶nh cña lµng quª B¾c Bé kh¸ râ nÐt.

Nh­ vËy, víi viÖc dïng thang n¨m ©m cña ViÖt Nam kÕt hîp víi kü

thuËt m« pháng cã trong ©m nh¹c ph­¬ng T©y ®Ó x©y dùng chñ ®Ò cho

mét t¸c phÈm khÝ nh¹c ®­îc coi lµ mét ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c ®iÓn h×nh

cña c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam (vd 24, phl1.3).

3.2.2.2. Sö dông tõ hai thang n¨m ©m

86

NÕu nh­ trong ©m nh¹c ph­¬ng T©y thñ ph¸p chuyÓn giäng ®­îc

coi lµ mét trong nh÷ng ph­¬ng ph¸p chÝnh ®Ó ph¸t triÓn c¸c t¸c phÈm

viÕt theo ng«n ng÷ ©m nh¹c tonal th× trong ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam

chóng ta thÊy xuÊt hiÖn sù nèi tiÕp cña nhiÒu thang n¨m ©m kh¸c nhau

mµ theo c¸c nhµ nghiªn cøu vÒ ©m nh¹c d©n gian th× hiÖn t­îng ®ã ®­îc

gäi lµ chuyÓn hÖ. ¸p dông ®Æc ®iÓm nµy tõ ©m nh¹c d©n gian kÕt hîp víi

nguyªn t¾c s¸ng t¸c cña ph­¬ng T©y rÊt nhiÒu nh¹c sÜ ViÖt Nam ®· t¹o

dùng ®­îc nh÷ng s¸ng t¸c míi mang ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc. Chóng ta

cã thÓ thÊy nh÷ng vÝ dô rÊt tiªu biÓu mµ nh¹c sÜ Ca Lª ThuÇn ®· sö dông

®­îc m« t¶ ë c¸c trang 29, 30, 31 trong luËn v¨n th¹c sÜ cña Ph¹m

Nghiªm ViÖt Anh.

Chóng t«i xin chän mét vÝ dô tiªu biÓu cho c¸ch sö dông nµy ®ã lµ

t¸c phÈm C©u chuyÖn vÒ mét dßng s«ng viÕt cho violon vµ piano cña nh¹c

sÜ Minh Khang. Trong t¸c phÈm nµy, ba nhÞp (nhÞp 52, 53, 54) nh¹c sÜ

Minh Khang ®· sö dông ®iÖu sol vò (sol, sib, ®«, rÐ, fa), ba nhÞp tiÕp theo

(nhÞp 55, 56) lµ ®iÖu ®« vò (®«, mib, fa, sol, sib). Trªn thùc tÕ hai thang

©m nµy cïng n»m trªn ®iÖu vò nh­ng kh¸c ©m chñ nªn cã mèi quan hÖ

rÊt gÇn nhau v× cã tíi bèn ©m chung. H¬n n÷a thang ©m thø nhÊt vµ thang

©m thø hai cã mèi quan hÖ víi nhau theo qu·ng bèn ®óng, mét qu·ng

®­îc coi lµ ®Æc tr­ng cña ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam (vd 25, phl1.3).

3.2.3. KÕt hîp ®iÖu thøc tr­ëng hoÆc thø víi thang n¨m ©m

Nh­ chóng t«i ®· tr×nh bµy ë ch­¬ng 2, mét trong nh÷ng c¸ch sö

dông ®iÖu thøc ®­îc c¸c nh¹c sÜ thuéc tr­êng ph¸i ©m nh¹c Ên t­îng ­a

dïng lµ kÕt hîp mét thang n¨m ©m víi mét ®iÖu thøc tr­ëng hoÆc ®iÖu

thøc thø. C¸ch lµm nµy ®· kh«ng nh÷ng lµm gi¶m søc hót mµ cßn t¹o ra

mµu s¾c míi cho ©m nh¹c vµ h¬n n÷a còng rÊt phï hîp víi ©m nh¹c ViÖt

Nam bëi v× ©m nh¹c d©n gian cña chóng ta còng ®­îc h×nh thµnh tõ c¸c

lo¹i thang n¨m ©m.

87

3.2.3.1. KÕt hîp theo chiÒu ngang

ViÖc kÕt hîp gi÷a mét ®iÖu thøc tr­ëng hoÆc thø víi thang n¨m ©m

cã thÓ ®­îc thùc hiÖn theo chiÒu ngang hay nãi mét c¸ch kh¸c lµ theo sù

ph¸t triÓn cña giai ®iÖu. Chóng ta cã thÓ thÊy c¸ch lµm nµy trong mét sè

t¸c phÈm cña nh¹c sÜ NguyÔn ThÞ Nhung, ch¼ng h¹n trong chñ ®Ò më ®Çu

t¸c phÈm Th¬ giao h­ëng N÷ anh hïng miÒn Nam giai ®iÖu lµ sù ®an xen

giäng sol thø víi ®iÖu sol o¸n 3 (sol sib do, rÐ, mib) mang ©m h­ëng

Nam Bé rÊt râ nÐt; phÇn më ®Çu t¸c phÈm Nh÷ng c« g¸i ph­¬ng nam l¹i

sö dông ®iÖu mi b¾c (mi fa# la si ®«# mi ) vµ ®iÖu mi tr­ëng hßa ©m.

Nguyªn t¾c s¸ng t¸c nµy còng ®­îc t×m thÊy trong mét sè t¸c phÈm

cña c¸c nh¹c sÜ kh¸c nh­ trong b¶n fuga ®« thø nh¹c sÜ Ca Lª ThuÇn ®·

kÕt hîp víi ®iÖu ®« O¸n; chñ ®Ò mét, phÇn A b¶n Giao h­ëng th¬ ViÖt

Nam, ®Êt n­íc cña niÒm tin vµ hy väng cña nh¹c sÜ Ph¹m Minh Khang sö

dông ®an xen gi÷a ®iÖu la thø víi ®iÖu la nam vµ la nam xu©n; t¸c phÈm

Trong ¸nh b×nh minh cña nh¹c sÜ Lª L«i cã phÇn A viÕt trªn ®iÖu ®« vò,

phÇn B giäng la tr­ëng.

ë 4 nhÞp ®Çu chñ ®Ò ®o¹n chen phÇn gi÷a cña Giao h­ëng th¬

Ng­êi vÒ ®em tíi niÒm vui, nh¹c sÜ Träng B»ng sö dông ®iÖu fa b¾c d¹ng

2 (fa, sol, la, ®«) víi lèi cÊu tróc giai ®iÖu uèn l­în b»ng c¸c qu·ng, hai,

qu·ng ba, qu·ng bèn ®· gîi ®Õn tÝnh chÊt ©m nh¹c d©n gian ®ång b»ng

B¾c Bé. B¾t ®Çu tõ nhÞp thø 5 giai ®iÖu ®· cã h¬i h­íng cña ®iÖu fa

tr­ëng víi lèi cÊu tróc giai ®iÖu th­êng gÆp trong c¸c t¸c phÈm nh¹c ®µn

ph­¬ng T©y. ChÝnh v× c¸ch kÕt hîp khÐo lÐo nµy mµ ©m nh¹c ®· trë nªn

hÊp dÉn víi ng­êi nghe h¬n (vd 26, phl1.3).

Kh¸c víi c¸ch sö dông ®an xen ®iÖu thøc tr­ëng hoÆc thø víi ®iÖu

thøc n¨m ©m cña ViÖt Nam mµ chóng t«i võa nªu ë trªn, trong t¸c phÈm

ballade giao h­ëng §éi cËn vÖ bÊt diÖt nh¹c sÜ §µm Linh l¹i sö dông lèi

tiÕn hµnh giai ®iÖu trªn thang n¨m ©m cã kÕt hîp víi tÝnh chÊt l­ít cña

88

thang b¶y ©m trong ©m nh¹c ph­¬ng T©y. Giai ®iÖu d­íi ®©y ®­îc x©y

dùng hoµn toµn tõ nh÷ng ©m trôc cña ®iÖu mi thø, tuy nhiªn nã chØ ®­îc

dùa trªn n¨m ©m cña ®iÖu mi vò (mi, sol, la, si, rÐ) m·i cho ®Õn nhÞp thø

t­ míi xuÊt hiÖn nèt fa# ®­îc coi nh­ nèt l­ít vµ lóc nµy giai ®iÖu míi

thùc sù ë ®iÖu mi thø. Víi c¸ch lµm nh­ vËy nh¹c sÜ §µm Linh ®· më ra

mét ph­¬ng ph¸p míi trong viÖc kÕt hîp gi÷a ©m nh¹c n¨m ©m cña ViÖt

Nam vµ ©m nh¹c b¶y ©m cña ph­¬ng T©y (vd 27, phl1.3).

3.2.3.2. KÕt hîp theo chiÒu däc

Ngoµi viÖc x©y dùng mét giai ®iÖu kÕt hîp ®an xen gi÷a mét ®iÖu

thøc tr­ëng hoÆc thø víi c¸c d¹ng gam n¨m ©m theo chiÒu ngang th×

trong c¸c t¸c phÈm khÝ nh¹c ViÖt Nam cßn cã sù kÕt hîp theo chiÒu däc.

Trong t¸c phÈm MiÒn Nam quª h­¬ng ta ¬i cho violon vµ piano,

nh¹c sÜ Huy Du viÕt phÇn ®Öm dùa trªn gam la thø kÕt hîp víi la vò trong

khi ®ã giai ®iÖu chØ x©y dùng trªn ®iÖu la vò mµ th«i: la ®« rÐ mi sol.

Trong thÝ dô 28 (vd 28, phl1.3) chóng ta thÊy bÌ tay tr¸i cña piano lu«n

®­îc kÕt hîp b»ng hai nh©n tè ©m nh¹c: Nh©n tè thø nhÊt cÊu tróc theo

kiÓu r¶i vµ nh©n tè thø hai lµ chång qu·ng ba. Trong c¸c nhÞp 1, 2, 4 vµ

5, nh©n tè thø nhÊt lu«n ®­îc nh¹c sÜ Huy Du kÕt hîp khÐo lÐo gi÷a c¸c

©m thuéc hîp ©m chñ giäng la thø vµ c¸c ©m cña thang la vò ®­îc dïng ë

phÇn giai ®iÖu; Nh©n tè thø hai lu«n kh¼ng ®Þnh tÝnh chÊt ®iÖu thø. BÌ

tay ph¶i cña piano còng kÕt hîp khÐo lÐo mét nèt lÊy tõ thang n¨m ©m

(rÐ) víi c¸c ©m trôc qu·ng 5 cña gam la thø. H¬n n÷a nÐt giai ®iÖu ë bÌ

tay ph¶i lu«n ®­îc x©y dùng tõ nh÷ng qu·ng ®Æc tr­ng cã trong ©m nh¹c

d©n gian (qu·ng 4, qu·ng 5). Víi c¸ch sö dông kÕt hîp khÐo lÐo gi÷a

®iÖu thø vµ thang n¨m ©m t¸c phÈm MiÒn Nam quª h­¬ng ta ¬i thËt sù ®·

®i vµo lßng ng­êi.

Nh¹c sÜ Huy Du còng sö dông ph­¬ng ph¸p nµy trong phÇn më ®Çu

b¶n tam tÊu KÓ chuyÖn S«ng Hång cho vilon, cello vµ piano. Hßa ©m ë

89

phÇn nµy hoµn toµn trªn giäng sol thø trong khi ®ã bÌ giai ®iÖu dùa trªn

®iÖu sol Vò (sol sib do rÐ fa) mµ thùc chÊt ®ã lµ giai ®iÖu cña bµi h¸t

chÌo §­êng tr­êng ph¶i chiÒu (cã thÓ xem l¹i vÝ dô 8).

Ngoµi nh¹c sÜ Huy Du còng cã mét sè t¸c gi¶ kh¸c sö dông

ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c nµy. Ch¼ng h¹n trong t¸c phÈm Trë vÒ ®Êt mÑ viÕt

cho cello vµ piano cña nh¹c sÜ NguyÔn V¨n Th­¬ng, phÇn giai ®iÖu cña

®µn cello viÕt trªn ®iÖu fa cung (fa, sol, la, ®«, rÐ) cßn phÇn ®Öm trªn

®iÖu fa tr­ëng. Trong phÇn sè 9 b¶n Hßa tÊu Th¨ng Long viÕt cho violon

vµ dµn nh¹c giao h­ëng cña nh¹c sÜ §µm Linh, giai ®iÖu dùa trªn ®iÖu ®«

vò trong khi bÌ ®Öm lµ c¸c hîp ©m chñ cña giäng la thø. Trong b¶n Giao

h­ëng Giai ®iÖu quª h­¬ng cña nh¹c sÜ Ca Lª ThuÇn chñ ®Ò hai vang lªn

ë c¸c cÆp bÌ flute vµ violon, cor vµ alto, fagotte vµ cello ®­îc viÕt trªn

®iÖu ®« o¸n trong khi ®ã c¸c bÌ cßn l¹i t¹o nªn ©m h­ëng hßa ©m trªn

giäng ®« thø.

3.2.4. Sö dông thang n¨m ©m kÕt hîp víi c¸c ©m chromatique

Ngoµi viÖc dïng thang n¨m ©m mét c¸ch thuÇn tóy, trong nhiÒu t¸c

phÈm c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam hay sö dông thang n¨m ©m ®­îc kÕt hîp víi

c¸c ©m chromatique. VÝ dô chñ ®Ò I, ch­¬ng I b¶n concertino cho violon

vµ dµn nh¹c cña nh¹c sÜ NguyÔn §×nh Phóc, theo dÊu hãa ë khãa biÓu

chóng ta ®Òu ngÇm hiÓu chñ ®Ò nµy ®­îc viÕt trªn giäng rÐ tr­ëng, tuy

nhiªn nèt rª ch­a bao giê xuÊt hiÖn ë ph¸ch m¹nh trong suèt chñ ®Ò.

Giai ®iÖu ë ®©y hoµn toµn dùa trªn thang n¨m ©m rÐ b¾c 2 (rÐ mi fa# la

si) vµ c¸c ©m ®­îc ng©n dµi trong c¶ chñ ®Ò t¹o thµnh trôc la1, mi2 la2.

Ngoµi ra viÖc thªm c¸c ©m chromatique ë nhÞp thø 5 còng gãp mét phÇn

kh«ng nhá t¹o ra sù kh«ng râ rµng vÒ giäng ®iÖu (vd 29, phl1.3).

Kh¸c víi ph­¬ng ph¸p cña nh¹c sÜ NguyÔn §×nh Phóc, trong biÕn

khóc thø hai, t¸c phÈm Nói cña nh¹c sÜ NguyÔn Phóc Linh ®· gîi ®Õn ©m

h­ëng toµn cung tõ sù biÕn hãa chromatique cña c¸c ©m giai ngò cung.

90

Ph©n tÝch vÝ dô 30 chóng ta thÊy nhÞp thø nhÊt vµ thø hai cã lèi cÊu tróc

giai ®iÖu rÊt ®Æc biÖt: C¸c ©m khëi ®Çu cña mçi ph¸ch t¹o thµnh hµng ©m

®­îc sö dông trong biÕn khóc: ®iÖu mi b¾c 1 (mi, fa# la, si, ®«#), h¬n

n÷a lèi cÊu tróc giai ®iÖu nµy mang ©m h­ëng rÊt ®Æc tr­ng cña ©m nh¹c

c¸c téc ng­êi thiÓu sè sèng ë vïng nói cao (®Æc biÖt lµ b­íc nh¶y qu·ng

b¶y). NhÞp thø hai lµ ®iÓm khëi ®Çu cña chuçi ©m h­ëng toµn cung nÕu

chóng ta bãc t¸ch c¸c ©m ®Çu cña ph¸ch thø nhÊt vµ ph¸ch thø ba trong

c¸c nhÞp thø ba, thø t­ vµ thø n¨m. Chuçi ©m h­ëng toµn cung nµy lµ mét

trong nh÷ng nÐt rÊt ®Æc tr­ng cã trong ©m nh¹c Ên t­îng ë ®Çu thÕ kû

XX. khi kÕt hîp víi ©m h­ëng d©n gian ViÖt Nam nã ®· mang l¹i mét

s¾c mµu v« cïng ®Æc s¾c. B¾t ®Çu tõ nhÞp thø 6 chóng ta thÊy xuÊt hiÖn

c¸c ©m chromatique dùa trªn nÒn t¶ng lµ ®iÖu mi B¾c mang l¹i mét d¸ng

dÊp ©m nh¹c ®­¬ng ®¹i thÊm ®­îm b¶n s¾c d©n téc (vd 30, phl1.3).

3.2.5. Chång ®iÖu thøc

3.2.5.1. Chång ®iÖu thøc Ph­¬ng T©y

Mét trong nh÷ng ph­¬ng ph¸p ®­îc sö dông trong ©m nh¹c thÕ kû

XX trªn thÕ giíi lµ chång ®iÖu thøc (polytonal). Ph­¬ng ph¸p nµy còng

®­îc c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam sö dông. VÝ dô trong vïng chñ ®Ò 1 b¶n tø tÊu

d©y ¢m thanh ®ång b»ng cña nh¹c sÜ Ca Lª ThuÇn chóng ta thÊy xuÊt

hiÖn hiÖn t­îng bitonal khi bÌ violon I, alto, cello dÉn vÒ giäng rÐ tr­ëng

th× bÌ violon II dÉn vÒ giäng sol tr­ëng (vd 31, phl1.3).

Trong b¶n Hßa tÊu Th¨ng Long cho violon vµ dµn nh¹c cña nh¹c sÜ

§µm Linh ë phÇn sè 8 giai ®iÖu cña violon solo viÕt trªn giäng la tr­ëng

trong khi ®ã c¸c bÌ cßn l¹i viÕt trªn giäng la thø (vd 32, phl1.3).

HiÖn t­îng sö dông bitonal còng ®­îc t×m thÊy ë biÕn khóc II t¸c

phÈm Chñ ®Ò vµ biÕn tÊu cña nh¹c sÜ §ç Hång Qu©n (sö dông giäng mi

thø vµ mi gi¸ng thø) hoÆc ë phÇn t¸i hiÖn ë b¶n Giao h­ëng th¬ tuæi trÎ

anh hïng cña nh¹c sÜ VÜnh C¸t…

91

3.2.5.2. Chång ®iÖu thøc n¨m ©m cña ViÖt Nam

Ngoµi viÖc sö dông chång c¸c ®iÖu thøc b¶y ©m cña ph­¬ng T©y,

c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam ®· s¸ng t¹o ra lèi chång c¸c ®iÖu thøc ngò cung cã

trong ©m nh¹c d©n gian. Chóng ta cã thÓ t×m thÊy hiÖn t­îng nµy trong

b¶n Sonatine viÕt cho piano cña nh¹c sÜ Lª Yªn mµ ë ®ã «ng ®· sö dông

®ång thêi hai thang ©m fa B¾c d¹ng 1 vµ fa B¾c d¹ng 2 víi lèi ch¬i phøc

®iÖu gi÷a hai tay. Nh¹c sÜ NguyÔn §×nh Phóc còng dïng c¸ch nµy trong

b¶n Giai ®iÖu vui ch¬i (sö dông hai ®iÖu mi B¾c d¹ng 1 vµ mi B¾c d¹ng

2). Trong phÇn t¸i hiÖn cña b¶n Sonate cho violon vµ piano nh¹c sÜ

NguyÔn §øc Toµn sö dông ®iÖu sol B¾c vµ ®iÖu Sol nam…

Kh¸c víi c¸ch lµm cña nh¹c sÜ Lª Yªn vµ nh¹c sÜ NguyÔn §×nh

Phóc, nh¹c sÜ NguyÔn §øc Toµn, trong phÇn N« ®ïa thuéc t¸c phÈm Tæ

khóc Cß l¶ viÕt cho piano, nh¹c sÜ NguyÔn V¨n Nam ®· sö dông c©u ®Çu

cña bµi B¾t kim thang (d©n ca Nam Bé) ®­îc tr×nh bµy b»ng thñ ph¸p

canon hai bÌ víi hai thang ©m kh¸c nhau (tay ph¶i dïng thang rÐ chñy:

rÐ, mi, sol, la, si; tay tr¸i dïng thang solb chñy: solb, lab, ®«b rÐb, mib).

Nh­ vËy víi mét chÊt liÖu ®Ëm ®µ b¶n s¾c d©n téc ViÖt nh¹c sÜ NguyÔn

V¨n Nam ®· ‚thæi‛ mét luång khÝ míi mang h¬i thë ©m nh¹c ®­¬ng ®¹i

nhê vµo c¸ch dïng ®ång thêi hai ®iÖu thøc d©n gian c¸ch nhau qu·ng

n¨m t¨ng (vd 33, phl1.3).

3.2.5.3. Chång kÕt hîp gi÷a ®iÖu thøc ph­¬ng T©y vµ ®iÖu thøc

trong ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam

NÕu nh­ nh¹c sÜ NguyÔn V¨n Nam sö dông c¸ch chång hai thang

ngò cung c¸ch nhau qu·ng n¨m t¨ng th× trong t¸c phÈm ViÖt nam-®Êt

n­íc cña niÒm tin vµ hy väng (tõ nhÞp 106-110), nh¹c sÜ Ph¹m Minh

Khang sö dông thñ ph¸p chång ®iÖu theo qu·ng bèn ®óng. Cã ®iÒu ë ®©y

nh¹c sÜ ®· kÕt hîp chång ®iÖu thøc n¨m ©m cña ViÖt Nam víi ®iÖu thøc

b¶y ©m cña Ph­¬ng T©y: flute ch¬i giai ®iÖu trªn ®iÖu fa th¨ng nam xu©n

92

(fa#, sol#, si, ®«#, mi, fa#), bÌ hautbois vµ clarinette ch¬i giai ®iÖu trªn

®iÖu ®« th¨ng thø, violon I vµ II ch¬i giai ®iÖu trªn ®iÖu fa th¨ng thø (vd

34, phl1.3).

3.2.6. Sö dông ©m nh¹c atonal

Sö dông ©m nh¹c atonal ®Ó s¸ng t¸c lµ mét sù lùa chän cña rÊt

nhiÒu nh¹c sÜ trªn thÕ giíi ë thÕ kû XX. Theo ®¸nh gi¸ cña Donald Jay

Gout vµ Claude V. Palisca trong cuèn A History of western music [66,

tr.852-853] ©m nh¹c atonal ®­îc coi lµ mét h­íng ®i quan träng trong sù

ph¸t triÓn cña ©m nh¹c thÕ kû XX. B¾t kÞp xu h­íng cña thêi ®¹i, mét sè

nh¹c sÜ ViÖt Nam còng ¸p dông nguyªn t¾c s¸ng t¸c nµy trong t¸c phÈm

cña m×nh mµ vÉn gi÷ ®­îc ©m h­ëng d©n ca ®éc ®¸o. §Ó ph¸t huy mét

c¸ch cã hiÖu qu¶ nh÷ng ®Æc ®iÓm ®ã, c¸c nh¹c sü ViÖt Nam ®· sö dông

bèn ph­¬ng ph¸p:

Thø nhÊt: Sö dông chÊt liÖu cña mét sè bµi d©n ca cô thÓ ®Ó t¹o ra

ng«n ng÷ riªng. VÝ dô chñ ®Ò 1 ch­¬ng I b¶n tæ khóc giao h­ëng Héi

®­îc mïa, nh¹c sÜ Lª Khiªm ®· sö dông chÊt liÖu ©m nh¹c tõ mét sè bµi

d©n ca cña d©n téc S’tiªng ë S«ng BÐ ®Ó t¹o dùng mét giai ®iÖu viÕt theo

kiÓu ©m nh¹c atonal (vd 35, phl1.3).

Thø hai: Sö dông ©m ®iÖu cña mét vïng d©n ca tiªu biÓu nµo ®ã ®Ó

x©y dùng mét giai ®iÖu viÕt theo kiÓu ©m nh¹c atonal. Chóng ta cã thÓ

gÆp c¸ch lµm nµy ë chñ ®Ò chÝnh, ch­¬ng III b¶n Sonate cho piano vµ

violon cña nh¹c sÜ NguyÔn Xinh; 35 nhÞp ®Çu ch­¬ng III cã tiªu ®Ò lµ

Nhí l¹i thuéc b¶n giao h­ëng Cung th­¬ng cña nh¹c sÜ Nguyªn Nhung

hoÆc chñ ®Ò 1, ch­¬ng II Giao h­ëng sè 1 cña nh¹c sÜ VÜnh C¸t.

T¸c phÈm NgÉu høng ngµn n¨m kho¶nh kh¾c ®­îc coi lµ tiªu biÓu

cho ph­¬ng ph¸p nµy, nh¹c sÜ VÜnh C¸t viÕt theo bót ph¸p ©m nh¹c

atonal bëi v× bªn c¹nh nh÷ng b­íc nh¶y qu·ng xa t¹o nªn ng«n ng÷ ©m

nh¹c ®­¬ng ®¹i th× ®«i khi giai ®iÖu vÉn ®­îc x©y dùng theo kiÓu lµn

93

sãng víi c¸c b­íc ®i qu·ng hai, qu·ng ba rÊt b×nh æn th­êng thÊy trong

©m nh¹c d©n gian ®ång b»ng B¾c Bé (tõ cuèi nhÞp 1 ®Õn ®Çu nhÞp 3) (vd

36, phl1.3).

Thø ba: Sö dông chång qu·ng hay dïng trong ©m nh¹c d©n gian ®Ó

x©y dùng giai ®iÖu theo kiÓu atonal. Chóng ta cã thÓ thÊy c¸ch lµm nµy

trong phÇn chñ ®Ò 1 b¶n ballade NiÒm tin göi l¹i viÕt cho dµn nh¹c giao

h­ëng cña nh¹c sÜ TrÝ Thanh (vd 37, phl1.3).

Thø t­: Sö dông trôc ©m cã trong ©m nh¹c d©n gian ®Ó viÕt theo

ng«n ng÷ ©m nh¹c atonal. Mét trong nh÷ng vÝ dô tiªu biÓu cã thÓ ®­îc

nh¾c tíi ®ã lµ b¶n Improvisation cho hautbois (hoÆc viola), basson vµ

piano cña nh¹c sü NguyÔn Phóc Linh. Ph©n tÝch thÝ dô d­íi ®©y chóng ta

thÊy giai ®iÖu cña hautbois ®­îc biÕn hãa rÊt nhiÒu nh­ng trôc chÝnh cña

nã l¹i lµ nèt mi vµ ®­îc kh¾c häa ®Ëm nÐt ë phÇn kÌn basson. Víi c¸ch

lµm nµy nh¹c sÜ NguyÔn Phóc Linh ®· gãp mét phÇn kh«ng nhá trong

viÖc t¹o ra mét con ®­êng s¸ng t¸c ©m nh¹c ®­¬ng ®¹i riªng cho c¸c

nh¹c sÜ ViÖt Nam (vd 38, phl1.3).

3.2.7. ¢m nh¹c dodecaphone

Dodecaphone lµ mét hÖ thèng h×nh thøc cña ©m nh¹c atonal. Kü

thuËt s¸ng t¸c nµy gióp cho ng­êi nh¹c sÜ cã thÓ ph¸t triÓn t¸c phÈm ®­îc

rÊt dµi mµ vÉn logic. Tuy nhiªn nÕu dïng ®óng niªm luËt cña ©m nh¹c

dodecaphone th× l¹i trë nªn kh« cøng v× ©m nh¹c qu¸ lÖ thuéc vµo to¸n

häc vµ thiÕu c¶m xóc cña ng­êi nghÖ sÜ. ChÝnh v× nh÷ng h¹n chÕ cña ©m

nh¹c dodecaphone mµ kü thuËt s¸ng t¸c nµy kh«ng ®­îc nhiÒu nh¹c sÜ

t¸n th­ëng.Tuy nhiªn s¸ch gi¸o khoa lÞch sö ©m nh¹c [66, tr.807-885]

còng ph¶i thõa nhËn ®©y lµ mét kü thuËt s¸ng t¸c míi cña thÕ kû XX.

N¾m b¾t ®­îc kü thuËt s¸ng t¸c nµy mét sè c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam

®· vËn dông nã mét c¸ch uyÓn chuyÓn h¬n b»ng c¸ch kÕt hîp víi nh÷ng

®Æc tr­ng cña ©m nh¹c d©n gian lµm cho ©m nh¹c trë nªn dÔ nghe h¬n

94

nh­ng vÉn mang ®Çy tÝnh häc thuËt. Mét ph­¬ng ph¸p ®­îcc¸c nh¹c sÜ

ViÖt Nam sö dông lµ kÕt hîp dodecaphone víi hÖ thèng c¸c thang n¨m

©m ViÖt Nam. HÖ thèng 12 ©m nµy lµ sù nèi tiÕp cña ba thang n¨m ©m

cïng lo¹i +1. Ph­¬ng ph¸p lµ lÊy ©m bËc V cña thang ©m thø nhÊt lµm

bËc I cho thang ©m tiÕp theo. Tõ ®Êy x©y dùng thang ©m míi cã c¸c

qu·ng ®ång nhÊt víi thang ©m khëi ®Çu. §i ®Çu øng dông sù kÕt hîp nµy

lµ nh¹c sÜ §µm Linh th«ng qua b¶n Hßa tÊu Th¨ng Long cho violon vµ

dµn nh¹c. Trong t¸c phÈm nµy nh¹c sÜ §µm Linh ®· kÕt hîp cÊu tróc cña

hÖ thèng dodecaphone víi hÖ thèng lµn ®iÖu d©n ca ViÖt Nam ®Ó t¹o nªn

nh÷ng mµu s¾c míi mang ®Ëm ®µ tÝnh d©n téc. VÝ dô 39 lµ serie khëi ®Çu

cña t¸c phÈm gåm 12 nèt ®­îc viÕt theo ®óng niªm luËt cña kü thuËt

s¸ng t¸c dodecaphone nh­ng vÉn Èn hiÖn bãng d¸ng ©m nh¹c d©n gian

nhê vµo nh÷ng qu·ng n¨m xuÊt hiÖn ë ®iÓm khëi ®Çu vµ ®iÓm gi÷a cña

hµng ©m (vd 39, phl1.3).

§i xa h¬n n÷a mét sè nh¹c sÜ ViÖt Nam ®· kÕt hîp dodecaphone

víi hÖ thèng c¸c thang n¨m ©m cã trong ©m nh¹c d©n gian. B¶n Concerto

fantastique cho violon vµ dµn nh¹c cña nh¹c sÜ NguyÔn Phóc Linh lµ mét

thÝ dô tiªu biÓu cho sù kÕt hîp nµy. Hµng ©m khëi ®Çu cña t¸c phÈm ®­îc

dùa trªn ba ®iÖu: ®« cung (1), la cung (2) vµ fa# cung (3)

S¬ ®å ba thang ©m ngò cung ®­îc dïng lµm nÒn t¶ng ®Ó x©y dùng

hµng ©m.

1 §« RÐ Mi Sol La

2 La Si §«# Mi Fa#

3 Fa# Sol# La# §«# RÐ#

ViÖc s¾p xÕp c¸c thang n¨m ©m nèi tiÕp nhau ®· dÉn ®Õn hiÖn

t­îng ©m cuèi cña thang ©m tr­íc lu«n trïng víi ©m ®Çu cña thang ©m

tiÕp theo. §Ó lo¹i bá ©m gièng nhau ®­îc dùa trªn luËt sö dông hµng ©m

95

gèi ®Çu. Tuy nhiªn ë thang ©m thø nhÊt vµ thang ©m thø hai vÉn cßn ©m

mi bÞ trïng nªn tæng sè nèt kh«ng gièng nhau khi kÕt hîp nèi tiÕp ba

thang ©m cïng lo¹i chØ cßn 11. ChÝnh v× vËy nh¹c sÜ Phóc Linh ®· thªm

vµo mét nèt n÷a ®Ó h×nh thµnh serie 12 ©m ®óng nh­ niªm luËt. Nh­ vËy

nÕu dïng thang n¨m ©m cïng lo¹i ®Ó x©y dùng hµng ©m theo kü thuËt

s¸ng t¸c dodecaphone sÏ cã c«ng thøc lµ nèi tiÕp ba thang n¨m ©m + 1.

Hµng ©m d­íi ®©y ®­îc dïng lµ serie khëi ®Çu cña b¶n Concerto

fantastique cho violon vµ dµn nh¹c cña nh¹c sÜ NguyÔn Phóc Linh. Hai

nhÞp ®Çu cña b¶n nh¹c gåm n¨m nèt mang ©m h­ëng ©m nh¹c d©n gian

ViÖt Nam râ nÐt. TÝnh chÊt khã nghe cña lo¹i ©m nh¹c atonal ®· ®­îc c¶i

thiÖn ®¸ng kÓ (vd 40, phl1.3).

3.3. Hßa ©m vµ phøc ®iÖu

3.3.1. Hßa ©m

Cã thÓ nãi r»ng trong suèt h¬n bèn m­íi n¨m cuèi cña thÕ kû XX sù

ph¸t triÓn vÒ hßa ©m trong c¸c t¸c phÈm khÝ nh¹c ViÖt Nam ®· cã nh÷ng b­íc

ph¸t triÓn ®¸ng kÓ. Trong giai ®o¹n nh÷ng n¨m 60, 70 c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam

sö dông chñ yÕu hßa ©m theo kiÓu cæ ®iÓn ch©u ¢u theo nguyªn t¾c qu·ng

ba. Kh¸ nhiÒu t¸c phÈm ®· kÕt hîp víi giai ®iÖu lÊy chÊt liÖu tõ d©n ca ViÖt

Nam hoÆc mang ©m ®iÖu ngò cung ®Ó lµm gi¶m ‚©m h­ëng‛ hßa ©m ph­¬ng

T©y. Cã thÓ t×m thÊy ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c nµy trong mét sè t¸c phÈm cña

nh¹c sÜ TrÇn Ngäc X­¬ng, NguyÔn V¨n Th­¬ng, Huy Du, Hoµng D­¬ng,

NguyÔn ThÞ Nhung, Chu Minh...

Trong giai ®o¹n nh÷ng n¨m 80-90, do ®­îc tiÕp thu víi nh÷ng ph­¬ng

ph¸p s¸ng t¸c míi nhiÒu nh¹c sÜ ViÖt Nam ®· rêi xa ph­¬ng ph¸p hßa ©m

chång qu·ng ba vµ h­íng tíi sö dông hßa ©m chång c¸c qu·ng kh¸c qu·ng

ba. §©y lµ mét xu h­íng ph¸t triÓn m¹nh trong ©m nh¹c ë nhiÒu n­íc trªn thÕ

giíi ë thÕ kû XX.

3.3.1.1. Chång qu·ng bèn

96

N¾m b¾t ®­îc xu h­íng s¸ng t¸c míi, c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam ®· ¸p

dông ph­¬ng ph¸p chång qu·ng vµ mét trong nh÷ng lùa chän hµng ®Çu

chÝnh lµ chång qu·ng bèn bëi v× nã ®­îc coi lµ qu·ng ®Æc tr­ng nhÊt

trong d©n ca ViÖt Nam. Chóng ta cã thÓ thÊy lèi viÕt hßa ©m nµy trong

b¶n Ballade giao h­ëng Sµi Gßn thµnh phè Hå ChÝ Minh (ngay ë nhÞp 1)

cña nh¹c sÜ §µm Linh, b¶n Trèng ngµy héi cña c¸c nh¹c sÜ T« Vò vµ T¹

Ph­íc, mét sè bµi trong tËp ViÖt Nam-album pour piano cña t¸c gi¶ Th¸i

ThÞ Lang...

Trong ®o¹n a cña b¶n PrÐlude sè 2 viÕt cho piano, nh¹c sÜ Ph¹m

Minh Khang ®· sö dông nguyªn t¾c chång qu·ng bèn theo kiÓu ©m nh¹c

atonal ®Ó x©y dùng nh©n tè chñ ®Ò. Trong hai nhÞp ®Çu (vd 41a, phl1.3)

nh¹c sÜ sö dông chång qu·ng bèn ®óng (sol# ®«#) cho bÌ tay tr¸i, trong

khi ®ã tay ph¶i lµ hai qu·ng bèn ®óng (mi -la, la- rª). NÕu xÕp liÒn kÒ th×

sÏ xuÊt hiÖn c¸c qu·ng bèn ®óng c¸ch nhau nöa cung (sol#-®«#, la-rª), ë

c¸c nhÞp 5-6 (vd 41b, phl1.3) cña b¶n nh¹c nµy ngoµi viÖc sö dông chång

qu·ng bèn ®óng th× nh¹c sÜ cßn thªm vµo qu·ng n¨m gi¶m n»m ë phÇn

cao nhÊt cña giai ®iÖu t¹o hiÖu qu¶ ©m nh¹c võa mang tÝnh d©n téc võa

mang tÝnh hiÖn ®¹i.

NÕu nh­ trong hßa ©m cña tr­êng ph¸i ©m nh¹c Ên t­îng hay sö

dông nèi tiÕp c¸c hîp ©m song song th× c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam l¹i sö dông

ph­¬ng ph¸p nèi tiÕp c¸c chång qu·ng bèn ®i song song. Chóng ta cã thÓ

gÆp ph­¬ng ph¸p nèi tiÕp nµy trong b¶n tam tÊu Khóc tr÷ t×nh cho flute,

fagotte vµ piano cña t¸c gi¶ Thôy Loan, trong t¸c phÈm tranh giao h­ëng

D¸ng ®øng ViÖt Nam cña nh¹c sÜ Ca Lª ThuÇn (bÌ flute vµ hautbois),

trong TiÕng cång mïa xu©n cña NhËt Lai, trong chñ ®Ò më ®Çu cña b¶n

Ballade giao h­ëng ThÞ KÝnh-ThÞ MÇu cña NguyÔn §×nh B¶ng vµ trong

chñ ®Ò Th¸nh Giãng cña nh¹c sÜ Do·n Nho (vd 42, phl1.3).

3.3.1.2. KÕt hîp chång qu·ng bèn víi qu·ng n¨m

97

Trªn ph­¬ng diÖn lý thuyÕt ©m nh¹c, qu·ng n¨m ®­îc coi lµ qu·ng

®¶o cña qu·ng bèn vµ vÒ mÆt ©m h­ëng nã còng t¹o ra mét sù kh«ng râ

rµng vÒ ®iÖu tÝnh. Còng cã thÓ tõ quan niÖm nµy mét sè nh¹c sÜ ViÖt Nam

®· sö dông ph­¬ng ph¸p hßa ©m kÕt hîp chång qu·ng bèn víi qu·ng

n¨m. Chóng ta cã thÓ thÊy ph­¬ng ph¸p nµy trong bµi Ru con cña nh¹c sÜ

NguyÔn V¨n Th­¬ng, Vui TÕt trung thu cña ngnd Th¸i ThÞ Liªn, t¸c

phÈm Bµi th¬ H¹ Long (nhÞp 14-21) cña nh¹c sÜ Hoµng D­¬ng, chñ ®Ò

më ®Çu b¶n Concerto tuæi trÎ cho piano vµ dµn nh¹c cña nh¹c sÜ Chu

Minh, phÇn 2 ch­¬ng VII tæ khóc vò kÞch giao h­ëng K`Ni cña nh¹c sÜ

V¨n Ký…

Trong chñ ®Ò më ®Çu b¶n Concerto cho piano vµ dµn nh¹c, nh¹c sÜ

NguyÔn §×nh L­îng ®· sö dông nèi tiÕp c¸c qu·ng n¨m (nhÞp 2) sau ®ã

lµ chång qu·ng n¨m (sol-rÐ) kÕt hîp víi qu·ng bèn (si-mi) ®Ó t¹o ra mét

©m h­ëng rÊt Ên t­îng (vd 43, phl1.3).

§Æc biÖt h¬n n÷a trong t¸c phÈm Vui mõng th¾ng lîi viÕt cho

piano, nh¹c sÜ V©n §«ng ®· sö dông mét phÇn hßa ©m chØ lµ nèi tiÕp c¸c

qu·ng n¨m vµ trªn ®ã xuÊt hiÖn mét nÐt giai ®iÖu ®Ëm chÊt liÖu ©m nh¹c

d©n gian ViÖt Nam (vd 44, phl1.3).

3.3.1.3. Chång qu·ng bèn víi qu·ng hai

NÕu nh­ qu·ng bèn ®­îc coi lµ ®Æc tr­ng cña ©m nh¹c d©n gian

ViÖt Nam th× qu·ng hai l¹i ®­îc coi lµ qu·ng ®iÓn h×nh cña ©m nh¹c thÕ

kû XX. RÊt nhiÒu t¸c phÈm ©m nh¹c ®­¬ng ®¹i trªn thÕ giíi ®· trë nªn

næi tiÕng nhê c¸ch sö dông hßa ©m qu·ng hai (chóng t«i ®· tr×nh bµy ë

chu­¬ng 2). Tõ c¸ch sö dông hßa ©m qu·ng hai trong ©m nh¹c ®­¬ng ®¹i

trªn thÕ giíi mét sè nh¹c sÜ ViÖt Nam ®· s¸ng t¹o ra ph­¬ng ph¸p kÕt

hîp qu·ng hai víi qu·ng bèn trong mét sè phÇn cña t¸c phÈm.

98

Chóng ta còng cã thÓ t×m thÊy ph­¬ng thøc hßa ©m kÕt hîp qu·ng

kiÓu nµy trong phÇn gi÷a t¸c phÈm MiÒn Nam quª h­¬ng ta ¬i cña nh¹c

sÜ Huy Du, b¶n PrÐlude sè 1 cho piano cña nh¹c sÜ Ph¹m Minh Khang...

Trong t¸c phÈm H·y móa h¸t ®i viÕt cho piano cña nh¹c sÜ V©n

§«ng hßa ©m lµ c¸c chång qu·ng bèn kÕt hîp víi qu·ng hai vang lªn c¶

ë hai tay trong c¸c nhÞp 1, 2, 4, 5, 7, 8 t¹o ®­îc mét ©m h­ëng võa d©n

téc võa hiÖn ®¹i (vd 45, phl1.3).

3.3.1.4. Chång qu·ng hai

Sö dông hßa ©m chång qu·ng hai mang tÝnh chÊt ©m nh¹c ®­¬ng

®¹i rÊt râ nÐt. §iÒu nµy cã thÓ ®­îc t×m thÊy trong b¶n Concerto cho

violon vµ dµn nh¹c cña nh¹c sÜ §ç Hång Qu©n, tæ khóc giao h­ëng Ngäc

trai ®á cña nh¹c sÜ Ca Lª ThuÇn, trong b¶n giao h­ëng Th¸nh Giãng cña

nh¹c sÜ Do·n Nho, ch­¬ng II, giao h­ëng sè 5 MÑ ViÖt Nam cña nh¹c sÜ

NguyÔn V¨n Nam, t¸c phÈm Vui chiÕn th¾ng cho violon vµ piano cña

nh¹c sÜ NguyÔn §×nh Phóc, b¶n Ký øc Th¨ng Long- Hµ Néi viÕt cho

piano cña nh¹c sÜ Huy Thôc…

Trong b¶n Rhapsodie ViÖt Nam, nh¹c sÜ §ç Hång Qu©n ®· sö dông

nh÷ng ‚côm ©m thanh‛ ®Ó t¹o ra mét ng«n ng÷ ©m nh¹c hiÖn ®¹i. Tuy

nhiªn phÇn giai ®iÖu vÉn xuÊt hiÖn nh©n tè qu·ng bèn lµm næi râ tÝnh

chÊt d©n téc (vd 46, phl1.3).

3.3.1.5. Thªm qu·ng hai vµo hîp ©m

V× tÝnh chÊt c¬ b¶n cña c¸c hîp ©m lµ sù râ rµng vÒ mµu s¾c

(tr­ëng, thø) vµ ®Ó gi¶m tÝnh chÊt ®ã mét sè nh¹c sÜ ViÖt Nam ®· thªm

qu·ng hai vµo hîp ©m. Nhê vËy ®· t¹o ra mét mµu s¾c míi kh¸ gÇn víi

©m nh¹c ViÖt Nam. Lèi hßa ©m nµy ®­îc dïng trong chñ ®Ò I, ch­¬ng I

giao h­ëng MÑ vµ ®Êt n­íc cña nh¹c sÜ §Æng V¨n B«ng, chñ ®Ò I ch­¬ng

I b¶n Concerto cho piano vµ dµn nh¹c cña nh¹c sÜ ThÕ B¶o, b¶n tam tÊu

99

Trªn tÇng cao cho violon, cello vµ piano cña nh¹c sÜ Lª L«i, t¸c phÈm

Vui chiÕn th¾ng cho violon vµ piano NguyÔn §×nh Phóc…

Trong ch­¬ng VI tæ khóc TiÕng h¸t s«ng H­¬ng cho ®µn cello vµ

dµn nh¹c chóng ta thÊy nh¹c sÜ Hoµng D­¬ng ®· thªm ©m sol vµo hîp ©m

bËc I cña giäng si gi¸ng tr­ëng (nhÞp 4) hoÆc ©m ®« (nhÞp 6) t¹o ra mét

mµu s¾c ©m nh¹c míi l¹ (vd 47, phl1.3).

3.3.1.6. Hßa ©m chång c¸c ©m cã tõ c¸c d¹ng gam n¨m ©m

Theo t¸c gi¶ Hoµng Hoa [131, tr.100-109] th× mét trong nh÷ng

ph­¬ng thøc hßa ©m ®­îc t×m thÊy ë c¸c t¸c phÈm cho piano cña c¸c

nh¹c sÜ ViÖt Nam lµ sö dông chång c¸c ©m cã cÊu tróc chiÒu ngang cña

®iÖu thøc n¨m ©m xÕp thµnh chiÒu däc. Ngoµi nh÷ng t¸c phÈm mµ th¹c sÜ

Hoµng Hoa ®· ®Ò cËp ®Õn, ph­¬ng thøc s¸ng t¸c nµy chóng t«i còng t×m

thÊy trong rÊt nhiÒu c¸c t¸c phÈm viÕt cho c¸c nh¹c cô kh¸c diÔn tÊu.

Ch¼ng h¹n, t¸c phÈm Nh÷ng kû niÖm ®· qua viÕt cho violon vµ piano cña

nh¹c sÜ Ph¹m Minh Khang, 12 nhÞp ®Çu biÕn khóc I cña t¸c phÈm Nói

viÕt cho clarinette vµ piano, nh¹c sÜ NguyÔn Phóc Linh ®· x©y dùng mét

giai ®iÖu trªn ®iÖu mi vò vµ phÇn ®Öm lµ c¸c chång ©m tõ ®iÖu thøc nµy

(vd 48, phl1.3).

Ngoµi c¸c t¸c phÈm khÝ nh¹c cã nh÷ng d¹ng cÊu tróc hîp ©m nh­ chóng

t«i ®· tr×nh bµy ë trªn, cßn cã mét sè t¸c phÈm cña nh÷ng t¸c gi¶ trÎ viÕt theo

bót ph¸p ©m nh¹c aleatoire víi c¸c ®­êng tuyÕn giai ®iÖu ®an xen nh­ Ph¸c

th¶o, ¸o ®¬n ¸o kÐp, Tr¨ng non cña nh¹c sÜ Vò NhËt T©n hay C¸i eo l­ng cña

TrÇn Kim Ngäc th× hßa ©m hoµn toµn ®­îc t¹o dùng tõ c¸c chång ©m ngÉu

nhiªn kh«ng theo qui luËt.

3.3.2. Phøc ®iÖu

Phøc ®iÖu ®­îc b¾t nguån tõ nÒn ©m nh¹c d©n gian ë mét sè n­íc

ch©u ¢u vµ ®· trë thµnh mét phong c¸ch s¸ng t¸c mang tÝnh b¸c häc.

Phong c¸ch nµy ®· ®¹t ®Õn ®Ønh cao trong ©m nh¹c ë thêi kú Baroque.

100

B¾t ®Çu tõ thêi kú ©m nh¹c Cæ ®iÓn cho ®Õn tËn thÕ kû XX ©m nh¹c chñ

®iÖu ®ãng mét vai trß quan träng nh­ng ©m nh¹c phøc ®iÖu vÉn tiÕp tôc

®­îc sö dông. Ngoµi nh÷ng t¸c phÈm viÕt theo ng«n ng÷ ©m nh¹c phøc

®iÖu thuÇn tóy th× giê ®©y phøc ®iÖu ®· trë thµnh mét thñ ph¸p s¸ng t¸c

®Ó ph¸t triÓn nh÷ng t¸c phÈm viÕt theo phong c¸ch ©m nh¹c chñ ®iÖu.

Theo PGS.TS Ph¹m Tó H­¬ng [11, tr. 103-104] cã ba khuynh

h­íng vËn dông phøc ®iÖu trong c¸c t¸c phÈm khÝ nh¹c cña c¸c nh¹c sÜ

ViÖt Nam:

Thø nhÊt: Dïng c¸c thñ ph¸p phøc ®iÖu ®Ó x©y dùng nh÷ng t¸c

phÈm phøc ®iÖu thuÇn tóy.

Thø hai: X©y dùng nh÷ng ®o¹n nh¹c phøc ®iÖu d­íi h×nh thøc mét

ch­¬ng hoÆc mét phÇn cña mét t¸c phÈm chñ ®iÖu cã qui m« t­¬ng ®èi

lín.

Thø ba: Dïng c¸c thñ ph¸p phøc ®iÖu trong c¸c t¸c phÈm chñ ®iÖu.

Trong c¸c t¸c phÈm khÝ nh¹c ViÖt Nam, mÆc dï kh«ng s¸ng t¹o ra

nh÷ng thñ ph¸p phøc ®iÖu míi nh­ng khi sö dông c¸c thñ ph¸p phøc ®iÖu

cña ©m nh¹c ph­¬ng T©y c¸c nh¹c sÜ cña chóng ta ®· cã nhiÒu s¸ng t¹o

®Ó phï hîp víi ng«n ng÷ ©m nh¹c ViÖt Nam.

Nh×n chung c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam rÊt chó träng ®Õn viÖc sö dông

chÊt liÖu ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam ®Ó x©y dùng chñ ®Ò. Khi sö dông

c¸c thñ ph¸p nh­ canon m« tiÕn, canon m« pháng, phøc ®iÖu t­¬ng ph¶n,

phøc ®iÖu m« pháng… th× nh÷ng nh©n tè qu·ng ®Æc tr­ng cña ©m nh¹c

ViÖt Nam còng hÕt søc ®­îc ®Ò cao. Môc ®Ých c¬ b¶n cña ph­¬ng ph¸p

nµy lµ lµm næi lªn b¶n s¾c d©n téc tõ nh÷ng kü thuËt rÊt ®Æc tr­ng trong

©m nh¹c ph­¬ng T©y.

Ngoµi c¸c vÝ dô ®Ó minh chøng cho nh÷ng nhËn ®Þnh trªn ®­îc chØ

ra ë ch­¬ng VI trong cuèn S¸ch gi¸o khoa phøc ®iÖu cña t¸c gi¶ Ph¹m

Tó H­¬ng th× viÖc sö dông ®óng niªm luËt cña phøc ®iÖu nghiªm kh¾c

101

còng ®­îc mét sè t¸c gi¶ kh¸c chøng minh trong nh÷ng luËn v¨n th¹c sÜ

nghÖ thuËt häc cña m×nh. Ch¼ng h¹n nh÷ng ph­¬ng ph¸p sö dông phøc

®iÖu trong mét sè t¸c phÈm cña nh¹c sÜ Ca Lª ThuÇn (nh­ Giao h­ëng

Giai ®iÖu quª h­¬ng, Tæ khóc giao h­ëng Ngäc trai ®á, Concerto cho

piano vµ dµn nh¹c, Ballata Sinfonia…) cña t¸c gi¶ Ph¹m Nghiªm ViÖt

Anh [125, tr.80-83] hoÆc c¸c thñ ph¸p phøc ®iÖu trong Sonate cho violon

vµ piano cña nh¹c sÜ NguyÔn §øc Toµn vµ Tø tÊu 94 cña nh¹c sÜ NguyÔn

C­êng cña t¸c gi¶ NguyÔn Mai Anh [123, tr.102-104] .

Bªn c¹nh nh÷ng t¸c phÈm sö dông rÊt ®óng niªm luËt cña phøc

®iÖu th× trong mét sè t¸c phÈm khÝ nh¹c kh¸c c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam cßn

s¸ng t¹o ra mét ph­¬ng ph¸p sö dông phøc ®iÖu míi gÇn gòi víi ng«n

ng÷ ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam.Ch¼ng h¹n trong c¸c t¸c phÈm phøc ®iÖu

ph­¬ng T©y ë phÇn tr×nh bµy sö dông chñ yÕu lµ h×nh thøc ®èi vÞ chuyÓn

chç qu·ng t¸m nh»m t¹o ra sù æn ®Þnh vÒ ®iÖu tÝnh. C¸c nh¹c sÜ ViÖt

Nam còng dïng lo¹i ®èi vÞ nµy nh­ng l¹i dïng chuyÓn chç qu·ng bèn,

mét qu·ng rÊt tiªu biÓu cña ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam. ThÝ dô 49 (vd

49, phl1.3) ®­îc trÝch tõ trang 113 cña b¶n luËn ¸n tiÕn sÜ cña t¸c gi¶

Ph¹m Tó H­¬ng víi tiªu ®Ò T×m hiÓu nh÷ng thñ ph¸p phøc ®iÖu trong

s¸ng t¸c khÝ nh¹c cña mét sè nh¹c sÜ ViÖt Nam (giai ®o¹n 1960-1995).

§©y lµ phÇn tr×nh bµy b¶n Invention cña t¸c gi¶ Thôy Loan. Trong vÝ dô

nµy chóng ta sÏ thÊy chñ ®Ò chÝnh ®­îc x©y dùng b»ng ®èi vÞ hai bÌ. Khi

chuyÓn sang ®¸p ®Ò, bÌ chÝnh cña chñ ®Ò ®­a lªn qu·ng t¸m vµ bÌ cßn l¹i

®i xuèng qu·ng bèn. H¬n n÷a giai ®iÖu chñ ®Ò l¹i dùa trªn ®iÖu thøc n¨m

©m nªn tæng thÓ ©m nh¹c mang h¬i thë d©n gian ViÖt Nam rÊt râ nÐt.

Trong phÇn tr×nh bµy fuga ba chñ ®Ò ë ch­¬ng IV b¶n tø tÊu d©y,

nh¹c sÜ NguyÔn §×nh TÊn l¹i sö dông ®èi vÞ chuyÓn chç qu·ng b¶y kÐp

(Iv = - 13) [129, tr. 114]. Ngoµi ra trong chñ ®Ò nµy nh©n tè tiÕt tÊu ®¶o

102

qu·ng- mét ®Æc tr­ng cña cña ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam còng ®­îc t¸c

gi¶ chó ý khai th¸c ®Ó lµm næi râ tÝnh d©n téc (vd 50, phl1.3).

Khi sö dông ®èi vÞ t¨ng thªm qu·ng, c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam còng

chó träng ®Õn khai th¸c qu·ng ®Æc tr­ng trong ©m nh¹c d©n gian ®Ó t¹o

ra mét mµu s¾c riªng vµ qu·ng hay ®­îc lùa chän chÝnh lµ qu·ng bèn.

Chóng ta cã thÓ t×m thÊy c¸c vÝ dô trong t¸c phÈm cña Thôy Loan, §Æng

H÷u Phóc vµ thÝ dô 51 (vd 51, phl1.3) ®­îc trÝch tõ phÇn t¸i hiÖn fuga hai

chñ ®Ò cña Tr­¬ng NguyÖt Anh lµ mét minh chøng cô thÓ.

Canon lµ mét thñ ph¸p phøc ®iÖu ®­îc sö dông phæ biÕn trong rÊt

nhiÒu t¸c phÈm khÝ nh¹c. Ngoµi viÖc x©y dùng c¸c ®o¹n canon lÊy chÊt

liÖu tõ d©n ca ViÖt Nam ®Ó lµm næi râ nÐt ®Æc tr­ng cña ©m nh¹c d©n

gian th× mét sè t¸c gi¶ cßn t¹o ra tÝnh chÊt ©m nh¹c ®­¬ng ®¹i. VÝ dô

trong Tæ khóc cho piano Cß l¶, phÇn N« ®ïa nh¹c sÜ NguyÔn V¨n Nam

®· x©y dùng mét giai ®iÖu trªn ®iÖu thøc n¨m ©m víi ©m h­ëng bµi d©n

ca B¾t kim thang, sau ®ã ¤ng ®· dïng thñ ph¸p canon hai bÌ c¸ch nhau

qu·ng n¨m t¨ng ®Ó diÔn tÊu nÐt giai ®iÖu nµy vµ kÕt qu¶ lµ ®· mang ®Õn

cho ©m nh¹c mét h¬i thë míi (vd 33, phl1.3).

Trong t¸c phÈm Hßa tÊu 95 cho hai piano, ë phÇn sè 8, nh¹c sÜ §ç

Hång Qu©n ®· ¸p dông thñ ph¸p canon rÊt ®éc ®¸o : phÇn tay ph¶i cña

piano I vµ bÌ tay ph¶i cña piano II dïng thñ canon c¸ch nhau qu·ng t¸m

gi¶m trong khi ®ã bÌ tay tr¸i cña piano I vµ bÌ tay tr¸i cña piano II dïng

thñ ph¸p canon qu·ng b¶y qua hai qu·ng t¸m. H¬n n÷a viÖc diÔn tÊu ©m

nh¹c l¹i ®­îc thùc hiÖn trong mét phong c¸ch viÕt kh«ng dïng luËt nhÞp

(vd 52, phl1.3).

BiÕn tÊu lµ mét thñ ph¸p hay dïng trong ©m nh¹c d©n gian ViÖt

Nam. Khi s¸ng t¸c nh÷ng t¸c phÈm theo phong c¸ch phøc ®iÖu ph­¬ng

t©y, c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam còng ¸p dông nguyªn t¾c nµy nh»m lµm gi¶m

bít tÝnh ‚kinh ®iÓn’ ph­¬ng T©y. Ch¼ng h¹n, trong b¶n fuga C-dur cña

103

nh¹c sÜ TrÇn Ngäc X­¬ng, mçi lÇn xuÊt hiÖn phÇn ®èi ®Ò cè ®Þnh lu«n cã

sù thay ®æi cña mét vµi cao ®é trong khi ®ã toµn bé tiÕt tÊu vÉn ®­îc gi÷

nguyªn (vd 53, phl1.3).

BiÕn tÊu lßng b¶n lµ mét thñ ph¸p rÊt ®iÓn h×nh trong c¸c b¶n hßa

tÊu nh¹c cô d©n gian ViÖt Nam. §©y lµ mét lèi diÔn tÊu mµ mçi bÌ lu«n

t¹o ra nh÷ng sù biÕn hãa kh¸c nhau tõ mét lßng b¶n. Trong t¸c phÈm

Improvisation pour hautbois, Basson et piano nh¹c sÜ NguyÔn Phóc Linh

®· ¸p dông thñ ph¸p s¸ng t¸c nµy kÕt hîp víi mét lèi viÕt kh«ng cã luËt

nhÞp. ThÝ dô 54 (vd54, phl1.3) cho ta thÊy giai ®iÖu bÌ hautbois chÝnh lµ

lßng b¶n. BÌ basson vµ piano lµ sù biÕn tÊu tõ lßng b¶n cña bÌ hautbois.

B¶n th©n mçi bÌ l¹i cã c¸ch biÕn tÊu kh¸c nhau t¹o thµnh ©m nh¹c phøc

®iÖu rÊt ®Æc s¾c.

Trong ch­¬ng II b¶n Giao h­ëng sè 3, nh¹c sÜ NguyÔn V¨n Nam

còng sö dông kü thuËt biÕn tÊu lßng b¶n. MÆc dï ch­¬ng nh¹c cã luËt

nhÞp râ rµng nh­ng viÖc chia bé d©y thµnh 16 bÌ ®Ó diÔn tÊu theo kiÓu

biÕn tÊu lßng b¶n ®· t¹o ra mét khèi ©m thanh chuyÓn ®éng rÊt Ên t­îng

mµ viÖc sö dông chång khèi ©m thanh l¹i lµ mét kü thuËt rÊt phæ biÕn

trong ©m nh¹c alÐatoire (vd 55, phl1.3).

3.4. Mét sè vÊn ®Ò vÒ luËt nhÞp vµ tiÕt tÊu

3.4.1. LuËt nhÞp

Mét trong nh÷ng vÊn ®Ò ®­îc xem lµ cã nhiÒu ®æi míi ë thÕ kû XX

®ã lµ c¸ch sö dông luËt nhÞp. HiÖn t­îng ®æi luËt nhÞp diÔn ra kh¸ th­êng

xuyªn trong mét sè t¸c phÈm cña Stravinsky vµ Bartok. TiÕn xa h¬n mét

b­íc n÷a nhiÒu t¸c phÈm cña Messiean, Stockhausen, Cage, Lutoslavsky

®· kh«ng cßn sè chØ nhÞp hoÆc ®¬n gi¶n lµ nh÷ng chØ dÉn ®­îc tÝnh b»ng

gi©y.

Trong mét sè t¸c phÈm cña c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam chóng ta còng

thÊy sù thay ®æi luËt nhÞp diÔn ra kh¸ th­êng xuyªn. Ch¼ng h¹n trong

104

phÇn tr×nh bµy ch­¬ng I b¶n Tæ khóc giao h­ëng non s«ng mét d¶i , nh¹c

sÜ NguyÔn Xinh ®· sö dông ®æi nhÞp liªn tôc 2/4, 3/4, 4/4, trong ch­¬ng

II b¶n giao h­ëng Trë vÒ §iÖn Biªn, nh¹c sÜ TrÇn Träng Hïng ®· sö dông

®an xen gi÷a c¸c luËt nhÞp 2/4, 1/8, 2/4 ®em l¹i mét m¹ch ®Ëp tiÕt tÊu

kh¸ míi mÎ cho ch­¬ng nh¹c, trong ch­¬ng I b¶n giao h­ëng sè 3, nh¹c

sÜ NguyÔn V¨n Nam ®· sö dông ®an xen c¸c luËt nhÞp 4/4, 3/4, 5/4, 6/4,

trong phÇn ph¸t triÓn giai ®o¹n mét (nhÞp 116-175) cña b¶n Sonate-fugue

nh¹c sÜ §Æng H÷u Phóc ®· thay ®æi liªn tôc c¸c luËt nhÞp 2/4, 5/8, 11/16,

7/8, 9/16, 3/8 vµ nh¹c sÜ còng ¸p dông ph­¬ng ph¸p nµy trong t¸c phÈm

Ouverture Ngµy héi viÕt cho dµn nh¹c. C¸c luËt nhÞp ®­îc sö dông thay

®æi trong t¸c phÈm nµy lµ C, 5/4, 2/4, 4/4, 5/8, ®Æc biÖt ë c¸c sè 13, 14 sù

thay ®æi luËt nhÞp diÔn ra ë tõng nhÞp (vd 56, phl1.3).

Trong t¸c phÈm Hßa tÊu 95 viÕt cho 2 piano cña nh¹c sÜ §ç Hång

Qu©n ®· kh«ng thÊy ghi luËt nhÞp. ViÖc sö dông nh÷ng ®­êng chÊm

mang tÝnh chÊt ng¨n c¸ch t¹m thêi t¹o thµnh nhÞp ®· gîi ®Õn cho chóng

ta mét ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c gièng víi Stravinsky trong t¸c phÈm

Concerto cho dµn nh¹c thÝnh phßng. ë hai dßng ®Çu phÇn sè 1 chóng ta

cã thÓ ngÇm hiÓu ®©y lµ sù lu©n chuyÓn cña hai luËt nhÞp 5/16 vµ 3/8.

Tuy nhiªn ngay sau ®ã qui luËt nµy ®· bÞ thay ®æi vµ liªn tôc biÕn thiªn

trong t¸c phÈm. §iÒu nµy ®ßi hái ng­êi biÓu diÔn ph¶i cã mét tr×nh ®é

am hiÓu vÒ tiÕt tÊu cña ©m nh¹c ®­¬ng ®¹i tèt míi cã thÓ tr×nh tÊu ®­îc

t¸c phÈm (vd 57, phl1.3).

Trong t¸c phÈm giao h­ëng Kh«ng ®Ò, nh¹c sÜ §µm Linh còng ®·

kh«ng hÒ ®­a ra chØ dÉn vÒ luËt nhÞp trong rÊt nhiÒu phÇn cña t¸c phÈm

vµ sù ph©n chia gi÷a chóng ®­îc x©y dùng theo nguyªn t¾c cña c¸c træ cã

trong ©m nh¹c chÌo. ë khÝa c¹nh nµo ®ã thñ ph¸p nµy rÊt gÇn víi ©m

nh¹c aleatoire ®ã lµ sù kh«ng hoµn toµn gièng nhau trong mçi lÇn tr ×nh

diÔn (vd 58, phl1.3).

105

Trong b¶n ouverture Ngµy héi viÕt cho dµn nh¹c cña nh¹c sÜ §Æng

H÷u Phóc ngoµi viÖc ®æi nhÞp diÔn ra kh¸ th­êng xuyªn th× b¾t ®Çu tõ

nhÞp 101 (sè 16) nh¹c sÜ ®· øng dông lèi viÕt cña ©m nh¹c aleatoire cã

nghÜa lµ ‚luËt nhÞp‛ ë ®©y ®­îc tÝnh b»ng gi©y, mét s¶n phÈm ®iÓn h ×nh

cña thêi ®¹i c«ng nghiÖp hãa. Trong phÇn nµy t¸c gi¶ ®· dïng ba nh¹c cô

gâ ch¬i ngÉu høng trong vßng tõ 22 ®Õn 25 gi©y (vd 59, phl1.3).

Kh¸c víi c¸ch lµm cña nh¹c sÜ §Æng H÷u Phóc, trong t¸c phÈm

Improvisation cho hautbois, basson vµ piano, nh¹c sÜ Phóc Linh còng

dïng lèi viÕt kh«ng luËt nhÞp nh­ng ©m nh¹c ë ®©y ®­îc ph¸t triÓn b»ng

c¸c trôc ©m cã trong ©m nh¹c d©n gian, ®«i khi l¹i b»ng nh÷ng gîi më

b»ng hîp ©m gièng nh­ trong nh¹c jazz ®Ó ng­êi nghÖ sÜ cã thÓ ngÉu

høng. Cã nhiÒu ®o¹n t¸c gi¶ còng chØ ghi sè gi©y cÇn diÔn tÊu. Tæng thÓ,

c¸ch viÕt ©m nh¹c nµy rÊt gÇn víi nh÷ng nguyªn t¾c ©m nh¹c aleatoire

mµ Cage ®· khëi x­íng tuy nhiªn t¸c phÈm nµy l¹i mang ®Ëm nÐt chÊt

liÖu ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam. Nã thùc sù ®­îc coi lµ nh÷ng s¸ng t¹o

cña ng­êi nghÖ sÜ trong viÖc thùc hiÖn kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn gi÷a tÝnh

d©n téc vµ tÝnh hiÖn ®¹i (vd 60, phl1.3).

3.4.2. TiÕt tÊu

Ngoµi viÖc sö dông tiÕt tÊu ®¶o ph¸ch ®­îc coi lµ ®Æc tr­ng cña ©m

nh¹c d©n gian ®­îc t×m thÊy phæ biÕn trong c¸c t¸c phÈm khÝ nh¹c ViÖt

Nam th× do viÖc thay ®æi luËt nhÞp còng dÉn ®Õn m¹ch tiÕt tÊu còng biÕn

®æi. VÝ dô 61 (vd 61, phl1.3) ®­îc trÝch tõ nhÞp 141-144 ch­¬ng II b¶n

giao h­ëng sè 3 cña nh¹c sÜ NguyÔn V¨n Nam, chóng ta nhËn thÊy chØ

trong vßng 4 nhÞp mµ nh¹c sÜ ®· chuyÓn 4 lÇn luËt nhÞp: 4/4, 3/4, 2/4,

4/4. Sù kh¸c nhau c¬ b¶n cña c¸c luËt nhÞp nµy khi nèi tiÕp liªn tôc víi

nhau sÏ t¹o ra c¸c chu kú ®iÓm nhÊn cña c¸c ph¸ch m¹nh kh«ng ®Òu.

H¬n n÷a ë nhÞp 142 tiÕt tÊu cña bÌ violoncelle solo lu«n lµ ®¶o ph¸ch vµ

phÇn ®Öm l¹i nhÊn vµo ph¸ch thø hai vµ thø ba ®· lµm mÊt hoµn toµn tÝnh

106

chÊt c¬ b¶n cña lo¹i nhÞp 3/4. Còng do sö dông ®¶o ph¸ch mµ khi chuyÓn

sang nhÞp 2/4 ë nhÞp 143 tÝnh chÊt cña nhÞp 2/4 ®· bÞ nhße mê. Thªm vµo

®ã viÖc nhÊn liªn tôc hai mãc ®¬n ë ph¸ch thø nhÊt cña nhÞp nµy còng

t¹o ra mét kiÓu ph©n chia nhÞp kh¸c. Nh­ vËy tõ viÖc thay ®æi luËt nhÞp

liªn tôc vµ c¸ch sö dông tiÕt tÊu rÊt ®éc ®¸o nh¹c sÜ NguyÔn V¨n Nam ®·

thùc sù thµnh c«ng khi kÕt hîp ®Æc ®iÓm cña tiÕt tÊu cã trong ©m nh¹c

d©n téc víi nh÷ng xu h­íng sö dông luËt nhÞp míi cña thÕ giíi ®Ó t¹o ra

mét hiÖu qu¶ ©m nh¹c ®­¬ng ®¹i .

Ngoµi viÖc thay ®æi luËt nhÞp liªn tôc dÉn ®Õn thay ®æi m¹ch ®Ëp

cña tiÕt tÊu th× viÖc sö dông phøc tiÕt tÊu trong c¸c t¸c phÈm khÝ nh¹c

còng mang l¹i mét hiÖu qu¶ ©m nh¹c rÊt Ên t­îng. Chóng ta cã thÓ gÆp

c¸ch sö dông nµy ë nhÞp 16 trong t¸c phÈm Ngµy héi mµ ë ®ã nh¹c sÜ

§Æng H÷u Phóc ®· t¹o ra ba c¸ch ph©n nhãm tr­êng ®é kh¸c nhau diÔn

tÊu cïng mét lóc: bÌ clarinette ch¬i tiÕt tÊu mãc kÐp, trong khi ®ã nhãm

tiÕt tÊu ë bÌ basson, cor, violoncelle vµ contrebasse l¹i lµ mãc ®¬n ®an

xen víi chïm ba. Nh¹c cô gâ cïng violon 1 vµ violon 2 chØ nhÊn vµo ®Çu

c¸c ph¸ch lÎ: 1, 3, 5. (vd 62, phl1.3).

Trong ch­¬ng III giao h­ëng sè 3 cña nh¹c sÜ NguyÔn V¨n Nam

chóng ta thÊy nh¹c sÜ sö dông ®an xen gi÷a phÇn cã luËt nhÞp vµ tiÕt tÊu

râ rµng víi nh÷ng phÇn tiÕt tÊu mang tÝnh chÊt t­¬ng ®èi. §iÓn h×nh nhÊt

lµ tõ sè 92 toµn bé bÌ d©y ®­îc chia thµnh 17 bÌ vµ diÔn tÊu víi tiÕt tÊu

t­¬ng ®èi trªn mét ©m h×nh nèt ®­îc cho tr­íc, trong khi ®ã tiÕt tÊu cña

bé ®ång, bé gâ l¹i rÊt cô thÓ. Tæng thÓ ©m nh¹c mang l¹i ©m h­ëng rÊt

hiÖn ®¹i mang h¬i h­íng cña lo¹i ©m nh¹c aleatoire contr«lÐ (vd 63,

phl1.3).

107

TiÓu kÕt ch­¬ng 3

ViÖt Nam lµ mét ®Êt n­íc gåm nhiÒu téc ng­êi sinh sèng vµ sù

ph¸t triÓn phong phó, ®a d¹ng cña ©m nh¹c d©n gian ®· trë thµnh nguån

c¶m høng bÊt tËn cho c¸c nh¹c sÜ. Qua phÇn tr×nh bµy ë trªn chóng t«i

nhËn thÊy ë bÊt cø nh©n tè nµo ®Ó h×nh thµnh nªn mét t¸c phÈm khÝ nh¹c

c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam còng ®Òu chó ý ®Õn viÖc khai th¸c chÊt liÖu ©m

nh¹c d©n gian.

Khi x©y dùng chñ ®Ò t¸c phÈm, yÕu tè ©m nh¹c d©n gian ®­îc khai

th¸c b»ng nhiÒu ph­¬ng ph¸p kh¸c nhau: cã thÓ sö dông mét bµi d©n ca

lµm chñ ®Ò cho c¸c t¸c phÈm viÕt theo h×nh thøc biÕn tÊu, còng cã thÓ sö

dông mét c©u d©n ca hoÆc chØ dïng ©m h­ëng d©n ca.

Bªn c¹nh viÖc khai th¸c ©m nh¹c d©n gian th× mét sè nh¹c sÜ còng

sö dông nh÷ng ca khóc quen thuéc ®Ó lµm chñ ®Ò cho c¸c t¸c phÈm khÝ

nh¹c bëi v× ®èi víi ng­êi d©n ViÖt ca khóc còng gÇn gòi, quen thuéc nh­

d©n ca vËy.

Khi sö dông c¸c ®iÖu thøc ph­¬ng T©y hoÆc ©m nh¹c atonal, c¸c

nh¹c sÜ ViÖt Nam lu«n chó träng ®Õn nèi tiÕp giai ®iÖu b»ng qu·ng ®Æc

tr­ng hoÆc x©y dùng giai ®iÖu mang ©m h­ëng ngò cung. §Æc biÖt khi

dïng ph­¬ng ph¸p dodecaphone c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam cßn s¸ng t¹o ra

nh÷ng hµng ©m ®­îc tæng hîp tõ c¸c thang n¨m ©m.

§èi víi vÊn ®Ò hßa ©m, ph­¬ng thøc chång qu·ng bèn ®­îc coi lµ

kh¸ phæ biÕn. C¸c chång qu·ng nµy cßn sö dông nèi tiÕp song song vµ

c¸ch nèi tiÕp nµy ®­îc coi lµ sù s¸ng t¹o cña c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam.

NÕu nh­ qu·ng bèn ®­îc coi lµ qu·ng ®Æc tr­ng trong ©m nh¹c d©n

gian ViÖt Nam th× qu·ng hai ®­îc coi lµ qu·ng tiªu biÓu trong hßa ©m

®­¬ng ®¹i. Ngoµi viÖc sö dông hßa ©m qu·ng hai lµm nÒn cho c¸c giai

®iÖu lÊy chÊt liÖu tõ ©m nh¹c d©n gian th× c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam cßn sö

108

dông kÕt hîp qu·ng hai víi qu·ng bèn t¹o mét mµu s¾c võa d©n téc võa

hiÖn ®¹i.

ViÖc x©y dùng c¸c chång ©m tõ c¸c thang n¨m ©m cã thÓ ®­îc coi

lµ mét sù s¸ng t¹o cña c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam. ¢m h­ëng cña c¸c chång

©m nµy t¹o ra nh÷ng mµu s¾c rÊt míi.

Khi sö dông c¸c thñ ph¸p phøc ®iÖu, c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam ®· vËn

dông mét c¸ch s¸ng t¹o b»ng c¸ch khai th¸c chÊt liÖu ©m nh¹c d©n gian

ViÖt Nam. H¬n thÕ n÷a mét sè nh¹c sÜ cßn kÕt hîp thñ ph¸p phøc ®iÖu

biÕn tÊu lßng b¶n víi nh÷ng ph­¬ng thøc rÊt míi ë thÓ kû XX ®Ó mang

®Õn cho ©m nh¹c mét h¬i thë míi.

§èi víi vÊn ®Ò luËt nhÞp, viÖc ®æi nhÞp liªn tôc còng ®­îc t×m thÊy

ë nhiÒu t¸c phÈm. Ngoµi c¸c luËt nhÞp rÊt míi nh­ 1/8, 5/16 th× c¸c luËt

nhÞp nh­ 2/4, 4/4 vµ 5/4 còng ®­îc dïng kh¸ th­êng xuyªn mµ nh÷ng

luËt nhÞp nµy ®­îc dïng phæ biÕn trong d©n ca ViÖt Nam. TiÕn xa h¬n,

mét sè t¸c phÈm ®· kh«ng cßn chØ sè nhÞp, thËm chÝ cã ®o¹n xuÊt hiÖn

‚luËt nhÞp‛ tÝnh theo gi©y.

§èi víi vÊn ®Ò tiÕt tÊu, ngoµi viÖc khai th¸c tiÕt tÊu ®¶o ph¸ch cã

trong ©m nh¹c d©n gian th× nh÷ng thay ®æi trong c¸ch dïng luËt nhÞp

còng ®· dÉn ®Õn nh÷ng m¹ch ®Ëp tiÕt tÊu míi.

Nãi tãm l¹i nÕu so s¸nh víi nÒn ©m nh¹c b¸c häc trªn thÕ giíi th× nÒn ©m

nh¹c giao h­ëng vµ thÝnh phßng ViÖt Nam vÉn cßn non trÎ. Tuy nhiªn b»ng sù

nç lùc vµ nh÷ng s¸ng t¹o cña riªng m×nh c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam ®· t¹o dùng

®­îc mét xu h­íng s¸ng t¸c kÕt hîp nhuÇn nhuyÔn gi÷a c¸c kü thuËt s¸ng t¸c

ph­¬ng T©y vµ nh÷ng ®Æc ®iÓm riªng cña ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam. §©y cã

thÓ ®­îc coi lµ sù lùa chän ®óng ®¾n ®Ó c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam tù kh¼ng ®Þnh

m×nh vµ tõng b­íc ®­a ®­îc nh÷ng s¸ng t¸c cña m×nh ra khu vùc vµ thÕ giíi

trong xu thÕ héi nhËp vµ ph¸t triÓn ë thÕ kû XXI nµy.

109

KÕt luËn

ThÕ kû XX lµ mét thÕ kû ®Çy biÕn ®éng víi nh÷ng sù kiÖn lÞch sö mang

ý nghÜa toµn cÇu. Nh÷ng sù kiÖn nµy ®· ¶nh h­ëng ®Õn chÝnh trÞ, kinh tÕ vµ x·

héi cña nhiÒu quèc gia trªn thÕ giíi. ThÕ kû XX còng chøng kiÕn nh÷ng thµnh

tùu to lín cña khoa häc kü thuËt thóc ®Èy sù ph¸t triÓn ®i lªn cña x· héi loµi

ng­êi nãi chung vµ t¸c ®éng kh«ng nhá tíi sù ph¸t triÓn cña nghÖ thuËt ©m

nh¹c nãi riªng. Sù ra ®êi vµ ph¸t triÓn nhanh chãng cña nhiÒu tr­êng ph¸i

nghÖ thuËt trong ®ã cã ©m nh¹c lµ mét qui luËt tÊt yÕu cña cuéc sèng. H¬n

bao giê hÕt, chØ trong mÊy thËp kû chóng ta ®· ®­îc chøng kiÕn sù ra ®êi vµ

tån t¹i cña nhiÒu quan ®iÓm s¸ng t¸c víi quan ®iÓm thÈm mü tr¸i ng­îc nhau.

§Ó thÓ hiÖn nh÷ng quan ®iÓm ®ã ®ã ch¾c ch¾n sÏ dÉn ®Õn nh÷ng ®æi thay

trong ng«n ng÷ ©m nh¹c mét c¸ch ®¸ng kÓ so víi ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c theo

kiÓu truyÒn thèng.

§èi víi tr­êng ph¸i ©m nh¹c Ên t­îng do quan ®iÓm s¸ng t¸c lu«n nh×n

sù vËt, sù viÖc t¸ch rêi khái hiÖn thùc cuéc sèng nªn quan ®iÓm thÈm mü

th­êng h­íng tíi c¸i ®Ñp trªn hiÖn thùc. Mèi liªn hÖ mËt thiÕt gi÷a th¬ ca, héi

häa víi ©m nh¹c ®· t¹o ra nh÷ng thay ®æi ®¸ng kÓ trong ng«n ng÷ s¸ng t¸c cña

tr­êng ph¸i nµy mµ ®iÓn h×nh nhÊt ®ã lµ vÊn ®Ò gi¶m søc hót cña ®iÖu tÝnh, sö

dông c¸c hîp ©m nghÞch trªn tÊt c¶ c¸c bËc kh«ng gi¶i quyÕt vµ nèi tiÕp c¸c

hîp ©m song song. Ngoµi ra ©m nh¹c Ên t­îng còng më ra mét vÊn ®Ò míi vÒ

cÊu tróc t¸c phÈm ®ã lµ c¸ch ph©n chia ©m nh¹c b»ng c¸c phÇn vµ ph¸t triÓn

t¸c phÈm b»ng c¸c motif nèi tiÕp nhau.

Tr­êng ph¸i ©m nh¹c biÓu hiÖn cã quan ®iÓm s¸ng t¸c ng­îc víi tr­êng

ph¸i Ên t­îng, ®ã lµ c¸i nh×n bi quan tr­íc thùc t¹i cuéc sèng. Nh÷ng lo ©u,

hoµi nghi, sù bÊt an vµ sî h·i ®· dÉn ®Õn mét quan ®iÓm thÈm mü còng tr¸i

ng­îc víi tr­êng ph¸i ©m nh¹c Ên t­îng vµ ©m nh¹c atonal cã thÓ coi lµ mét

gi¶i ph¸p tèt ®Ó diÔn t¶ nh÷ng quan ®iÓm nµy. §øng trªn gãc nh×n lÞch sö viÖc

110

dïng ©m nh¹c atonal cã thÓ coi lµ mét b­íc tiÕn míi trong ©m nh¹c bëi v× nã

®· tho¸t ra khái nh÷ng r»ng buéc cña ©m nh¹c toanl vµ nh­ vËy tÊt c¶ c¸c

quan niÖm vÒ chñ ®Ò, hßa ©m, h×nh thøc… theo kiÓu truyÒn thèng ®· hoµn

toµn thay ®æi.

Tr­êng ph¸i vÞ lai cã quan ®iÓm s¸ng t¸c kh¸c hai tr­êng ph¸i trªn. Sù

t¸n d­¬ng nh÷ng thµnh tùu cña khoa häc kü thuËt chÝnh lµ môc tiªu s¸ng t¸c

cña tr­êng ph¸i nµy. §Ó thÓ hiÖn sù t­¬i míi cña cuéc sèng nhê c«ng cuéc

®iÖn khÝ hãa th× nh©n tè ®­îc chó träng nhiÒu nhÊt trong ©m nh¹c ®ã lµ vÊn ®Ò

phèi khÝ. ViÖc sö dông nh÷ng biªn chÕ dµn nh¹c lín hoÆc chó träng ®Õn vai

trß cña bé ®ång ®­îc coi lµ ®iÓm nhÊn cña tr­êng ph¸i nµy.

Tr­êng ph¸i cæ ®iÓn míi cã quan ®iÓm s¸ng t¸c muèn quay trë l¹i vÎ

®Ñp cña qu¸ khø nh­ng trong mét c¸i nh×n míi. Mçi t¸c phÈm cña tr­êng ph¸i

nµy l¹i cã nh÷ng c¸ch khai th¸c nh©n tè cæ ®iÓn vµ hiÖn ®¹i kh¸c nhau t¹o nªn

sù phong phó vµ ®a d¹ng trong tæng thÓ. Tuy nhiªn nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ©m

nh¹c thêi kú baroque, nh÷ng h×nh thøc ®· æn ®Þnh ë thêi kú cæ ®iÓn hay nh÷ng

nÐt giai ®iÖu ®Çy quyÕn rò cña ©m nh¹c l·ng m¹n lµ nh÷ng nh©n tè ®­îc c¸c

t¸c gi¶ chó ý khai th¸c nhiÒu nhÊt.

Tr­êng ph¸i Viªn míi víi ®Æc tr­ng næii tréi khai th¸c kü thuËt s¸ng t¸c

dodecaphone. §©y lµ lÇn ®Çu tiªn sau rÊt nhiÒu thÕ kû chóng ta l¹i thÊy mèi

liªn hÖ mËt thiÕt gi÷a to¸n häc vµ ©m nh¹c, ®¸nh dÊu mét sù ph¸t triÓn míi

cña lÞch sö ©m nh¹c b»ng viÖc h×nh thµnh mét ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c víi sù

‚can thiÖp‛ cña ‚khèi ãc‛ chø kh«ng ®¬n thuÇn lµ c¶m xóc cña ng­êi nh¹c sÜ.

LÇn ®Çu tiªn yÕu tè to¸n häc ®· tham gia vµo viÖc h×nh thµnh chñ ®Ò, hßa ©m

còng nh­ phèi khÝ cña t¸c phÈm.

¢m nh¹c serie toµn phÇn lµ mét b­íc tiÕn n÷a cña ©m nh¹c

dodecaphone. ViÖc sö dông qu¸ nhiÒu lo¹i serie trong mét t¸c phÈm còng dÉn

®Õn mét hiÖn t­îng g©y khã kh¨n cho ng­êi biÓu diÔn vµ ng­êi th­ëng thøc.

Tuy nhiªn chóng ta còng ph¶i thõa nhËn ©m nh¹c serie toµn phÇn còng ®· më

111

ra nh÷ng kh¶ n¨ng míi trong s¸ng t¸c víi ý nghÜa tho¸t ra khái ¶nh h­ëng cña

©m nh¹c theo kiÓu truyÒn thèng.

¢m nh¹c tiªn phong víi t«n chØ lµ h­íng ®Õn nh÷ng quan ®iÓm s¸ng t¹o

míi mang tÝnh chÊt ®ét ph¸ chèng l¹i nh÷ng g× ®­îc coi lµ hµn l©m ®· më ra

mét con ®­êng trong sù ph¸t triÓn ©m nh¹c vµ ©m nh¹c thÓ nghiÖm ®­îc coi lµ

mét minh chøng cô thÓ nhÊt. ViÖc tiÕp nhËn mäi ©m thanh cña cuéc sèng ®­a

vµo t¸c phÈm ®· ph¸ bá hoµn toµn quan niÖm ©m thanh ©m nh¹c theo kiÓu

truyÒn thèng, ®Æc biÖt m¸y tÝnh ®· trë thµnh mét c«ng cô míi rÊt hiÖu qu¶

trong viÖc thÓ hiÖn nh÷ng ý t­ëng nµy.

¢m nh¹c aleatoire lµ mét nh¸nh chÝnh cña ©m nh¹c thÓ nghiÖm cßn

®­a ra nh÷ng quan niÖm míi n÷a vÒ sù s¸ng t¹o nghÖ thuËt. Trong t¸c phÈm

viÕt theo bót ph¸p nµy ®«i khi ng­êi th­ëng th­ëng thøc còng ®­îc tham gia

vµo qu¸ tr×nh h×nh thµnh t¸c phÈm vµ t¸c phÈm 4’33 cña Cage ®­îc coi lµ mét

vÝ dô tiªu biÓu nhÊt. Sù ph¸ c¸ch kh«ng cßn luËt nhÞp hoÆc thËm chÝ dïng c¸c

biÓu ®å thay cho c¸c nèt nh¹c ®­îc coi lµ nh÷ng thay ®æi ®Õn tËn gèc quan

®iÓm ©m nh¹c so víi truyÒn thèng.

Bªn c¹nh nh÷ng quan niÖm thay ®æi b¶n chÊt ©m nh¹c mét c¸ch ®¸ng

kÓ th× tr­êng ph¸i hiÖn thùc XHCN l¹i cã mét quan ®iÓm s¸ng t¸c kh¸c. Sù

h­íng tíi sè ®«ng, lÊy ©m nh¹c ®Ó phôc vô cho sù nghiÖp ph¸t triÓn ®Êt n­íc

®· dÉn ®Õn mét ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c kh¸ gÇn víi ©m nh¹c truyÒn thèng.

Nh÷ng ®æi míi trong ng«n ng÷ s¸ng t¸c cña tr­êng ph¸i nµy kh«ng t¹o thµnh

nh÷ng b­íc ®ét ph¸. Tuy nhiªn lÞch sö còng ®· ghi nhËn sù thµnh c«ng cña rÊt

nhiÒu t¸c phÈm ©m nh¹c viÕt theo bót ph¸p nµy ®¹t ®Õn ®Ønh cao nghÖ thuËt vµ

mang tÝnh nh©n lo¹i.

NÒn ©m nh¹c thÝnh phßng vµ giao h­ëng ViÖt Nam ®­îc ph¸t triÓn dùa

trªn quan ®iÓm s¸ng t¸c cña tr­êng ph¸i hiÖn thùc XHCN. Tuy nhiªn, do cã

®iÒu kiÖn tiÕp thu nh÷ng tinh hoa cña nh÷ng nÒn ©m nh¹c tiªn tiÕn trªn thÕ

giíi råi sµng läc nã d­íi l¨ng kÝnh v¨n hãa, thÈm mü cña ng­êi ViÖt Nam vµ

112

cã sù ®Þnh h­íng tõ ®­êng lèi v¨n hãa v¨n nghÖ cña §¶ng, c¸c nh¹c sÜ ViÖt

Nam ®· ®Þnh h×nh mét con ®­êng ph¸t triÓn riªng cho ©m nh¹c thÝnh phßng

giao h­ëng n­íc nhµ. Theo dßng ch¶y cña lÞch sö, nÒn khÝ nh¹c ViÖt Nam ®·

dÇn dÇn h×nh thµnh mét khuynh h­íng mang nh÷ng nÐt ®Æc tr­ng riªng trong

mèi quan hÖ v¨n hãa §«ng T©y mµ yÕu tè d©n gian mang tÝnh næi tréi. §©y cã

thÓ ®­îc coi lµ mét hiÖn t­îng v¨n hãa ®· ®­îc tr¶i nghiÖm qua c¸c thêi kú

tiÕp biÕn v¨n hãa ®Ó råi tù kh¼ng ®Þnh m×nh, tån t¹i vµ ph¸t triÓn mét c¸ch

v÷ng vµng trªn nÒn t¶ng cña truyÒn thèng v¨n hãa d©n téc.

Nh×n l¹i lÞch sö chóng ta thÊy nÒn ©m nh¹c thÝnh phßng vµ giao h­ëng

ViÖt Nam ®· ra ®êi vµ ph¸t triÓn trong giai ®o¹n ®Êt n­íc cßn ®ang bÞ chia c¾t

lµm hai miÒn. C¶ d©n téc ViÖt Nam cïng mét lóc ph¶i thùc hiÖn hai nhiÖm vô

chiÕn l­îc lµ chiÕn th¾ng ®Õ quèc Mü vµ x©y dùng ®Êt n­íc. Trong hoµn c¶nh

®ã c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam chän ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c hiÖn thùc XHCN lµ hoµn

toµn ®óng ®¾n vµ thùc tÕ ®· chøng minh r»ng nhiÒu t¸c phÈm nh¹c khÝ nh¹c

trong giai ®o¹n nµy ®· cã t¸c dông khÝch lÖ tinh thÇn chiÕn ®Êu vµ x©y dùng

®Êt n­íc cña nh©n d©n ta.

Trong giai ®o¹n 60-70 phÇn lín c¸c t¸c phÈm thÝnh phßng vµ giao

h­ëng vÉn cßn chÞu ¶nh h­ëng ng«n ng÷ ©m nh¹c kinh ®iÓn ph­¬ng t©y. Tuy

nhiªn tõ nh÷ng n¨m 80 trë l¹i ®©y c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam ®· ¸p dông rÊt nhiÒu

nh÷ng xu h­íng s¸ng t¸c míi cña ©m nh¹c thÕ giíi. Cho dï sö dông ng«n ng÷

s¸ng t¸c nµo th× viÖc ®­a yÕu tè ©m nh¹c d©n gian vµo t¸c phÈm vÉn ®­îc coi

nh­ mét sîi chØ ®á xuyªn suèt. H¬n n÷a, ViÖt Nam lµ mét ®Êt n­íc gåm 54

d©n téc nªn b¶n th©n ©m nh¹c d©n gian còng ®· rÊt phong phó vµ ®a d¹ng.

§iÒu nµy gióp cho viÖc khai th¸c ©m nh¹c d©n gian trë nªn thuËn lîi h¬n.

Cïng lµ khai th¸c chÊt liÖu ©m nh¹c d©n gian ®Ó x©y dùng chñ ®Ò nh­ng

cã t¸c phÈm th­êng khai th¸c ©m nh¹c cña c¸c téc ng­êi thiÓu sè sèng ë vïng

nói phÝa B¾c, hoÆc cã t¸c phÈm l¹i khai th¸c ©m nh¹c cña c¸c téc ng­êi sèng ë

vïng Cao Nguyªn. Ngay ®èi víi ©m nh¹c cña ng­êi kinh, viÖc khai th¸c chÊt

113

liÖu d©n ca ®ång b»ng B¾c Bé còng ®em l¹i mét mµu s¾c kh¸c hoµn toµn khi

khai th¸c chÊt liÖu d©n ca Nam Bé.

Ngoµi sù phong phó vµ ®a d¹ng cña ©m nh¹c d©n gian lµ nguån c¶m

høng bÊt tËn cho sù h×nh thµnh c¸c t¸c phÈm khÝ nh¹c th× tµi n¨ng cña ng­êi

nghÖ sÜ còng lµ nh©n tè v« cïng quan träng khi sö dông nguån ‚tµi nguyªn‛

nµy.

Ch¼ng h¹n, khi x©y dùng mét giai ®iÖu dùa trªn c¸c ®iÖu thøc trung cæ,

c¸c nh¹c sÜ còng th­êng chän ®iÖu gÇn nhÊt víi d¹ng thang ©m ViÖt Nam (thÝ

dô ®iÖu dorien cã bËc VI# gièng ®iÖu o¸n). NÕu mét giai ®iÖu dùa trªn c¸c

®iÖu thøc tr­ëng hoÆc thø th× viÖc chän nh÷ng ©m ®iÖu ®Æc tr­ng cña ©m nh¹c

d©n gian còng lu«n ®­îc chó träng ®Ó t¹o ra nh÷ng nÐt riªng kh«ng thÓ lÉn víi

©m nh¹c cña ph­¬ng T©y. Ngay c¶ khi sö dông ©m nh¹c atonal hoÆc

dodecaphone th× c¸c nh¹c sÜ vÉn lu«n khai th¸c yÕu tè ©m nh¹c d©n gian ®Ó

t¹o ra ‚hån ViÖt‛. Ph­¬ng ph¸p nèi tiÕp 3 thang n¨m ©m cïng lo¹i +1 ®Ó h×nh

thµnh hµng ©m theo kü thuËt s¸ng t¸c dodecaphone ®­îc coi lµ mét minh

chøng tiªu biÓu nhÊt cho nhËn ®Þnh trªn. Ngoµi ra viÖc sö dông chång c¸c ®iÖu

thøc n¨m ©m theo chiÒu däc hoÆc ®an xen gi÷a ®iÖu thøc n¨m ©m víi ®iÖu

thøc b¶y ©m còng ®­îc coi lµ sù s¸ng t¹o cña c¸c nh¹c sÜ ViÖt Nam thay v× sö

dông polytonal.

ViÖc sö dông hßa ©m víi trung t©m lµ qu·ng bèn còng lµ mét nÐt næi

tréi trong ng«n ng÷ khÝ nh¹c ViÖt Nam. Qu·ng bèn vèn lµ mét qu·ng xuÊt

hiÖn kh¸ nhiÒu trong ©m nh¹c kh«ng chØ ë ViÖt Nam mµ cßn trªn rÊt nhiÒu

quèc gia kh¸c. Tuy nhiªn viÖc sö dông chóng trong ý nghÜa ®Ó næi lªn ®Æc

tr­ng cña ©m nh¹c d©n gian l¹i ®­îc coi lµ sù s¸ng t¹o cña c¸c nh¹c sÜ ViÖt

Nam. ViÖc kÕt hîp gi÷a thñ ph¸p biÕn tÊu lßng b¶n cã trong ©m nh¹c d©n gian

víi ng«n ng÷ ©m nh¹c ®­¬ng ®¹i còng lµ mét minh chøng cho nhËn ®Þnh trªn.

Trong lÜnh vùc luËt nhÞp vµ tiÕt tÊu còng vËy, viÖc sö dông ®¶o ph¸ch,

mét nh©n tè tiªu biÓu trªn ph­¬ng diÖn nµy cña ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam

114

®­îc kÕt hîp víi thay ®æi luËt nhÞp liªn tôc ®· t¹o ra nh÷ng chuyÓn ®éng míi

®Çy Ên t­îng.

Nãi tãm l¹i, nÒn ©m nh¹c thÝnh phßng vµ giao h­ëng ViÖt Nam ®·

kh¼ng ®Þnh ®­îc mét ng«n ng÷ ©m nh¹c riªng khi kÕt hîp gi÷a tinh hoa cña

©m nh¹c thÕ giíi víi nh÷ng ®Æc ®iÓm cña ©m nh¹c d©n gian ViÖt Nam. Nh÷ng

®ãng gãp cña nÒn khÝ nh¹c ViÖt Nam trong cuéc ®Êu tranh gi¶i phãng d©n téc

vµ c«ng cuéc x©y dùng ®Êt n­íc lµ kh«ng thÓ phñ nhËn. Giê ®©y, ng«n ng÷ ©m

nh¹c ViÖt Nam víi nhiÒu nÐt ®Æc tr­ng cña ©m nh¹c d©n gian còng ®· dÇn

®­îc b¹n bÌ quèc tÕ biÕt ®Õn. Ph­¬ng ph¸p s¸ng t¸c nµy còng gióp c¸c nh¹c

sÜ ViÖt Nam tù kh¼ng ®Þnh m×nh vµ tõng b­íc ®­a c¸c t¸c phÈm ra khu

vùc vµ thÕ giíi trong xu thÕ héi nhËp vµ ph¸t triÓn ë thÕ kû XXI.

115

Danh môc nh÷ng c«ng tr×nh

®· c«ng bè liªn quan tíi luËn ¸n

1. Ph¹m Ph­¬ng Hoa (2005), ‚¢m nh¹c Ên t­îng vµ nh÷ng b­íc khëi ph¸

®iÖu tÝnh‛, T¹p chÝ ¢m nh¹c vµ thêi ®¹i, (quý 1), (32-33).

2. Ph¹m Ph­¬ng Hoa (2005), ‚Quan niÖm ©m nh¹c cña John Cage‛, T¹p chÝ

V¨n hãa nghÖ thuËt, (10), (109-111).

3. Ph¹m Ph­¬ng Hoa (2006), ‚C¶m nhËn Êm ¸p vÒ ng­êi thµy gi¸o Nga‛,

T¹p chÝ ¢m nh¹c vµ thêi ®¹i, (3), (12-13).

4. Ph¹m Ph­¬ng Hoa (2007), ‚Ph¸c th¶o ©m nh¹c thÕ giíi thÕ kû XX‛, T¹p

chÝ V¨n hãa nghÖ thuËt , (9), (58-61).

5. Ph¹m Ph­¬ng Hoa (2007), ‚DiÖn m¹o nghÖ thuËt ©m nh¹c thÕ kû XX‛,

T¹p chÝ V¨n hãa nghÖ thuËt, (12), (38-44).

6. Ph¹m Ph­¬ng Hoa (2007), ‚Mét c¸i nh×n kh¸i qu¸t vÒ sù ph¸t triÓn ©m

nh¹c thÕ kû XX‛, T¹p chÝ ¢m nh¹c ViÖt Nam (6, 7), (72-75).

7. Ph¹m Ph­¬ng Hoa (2009), ‚Gi¸o tr×nh lÞch sö ©m nh¹c thÕ giíi thÕ kû

XX‛ (dïng cho ®µo t¹o bËc cao ®¼ng, ®¹i häc cña tr­êng §¹i häc V¨n

hãa NghÖ thuËt Qu©n ®éi), NXB Qu©n ®éi nh©n d©n (108 trang).

8. Ph¹m Ph­¬ng Hoa (2010), ‚Nh÷ng ®æi míi trong ng«n ng÷ ©m nh¹c thÕ

giíi‛, T¹p chÝ V¨n hãa nghÖ thuËt, (3), (62-65).

116