1

Naručilac: UNDP Montenegro

Bulevar Svetog Petra Cetinjskog 1A Podgorica

Korisnik:

Ministarstvo ekonomije

Vrsta publikacije: Priručnik

Zastupnik naručioca Ivan Bošković, dipl.pravnik Zastupnik korisnika Dr. Igor Kovačević, dipl.ing elektrotehnike Autor

Mag. Zoran STOJIČ, univ.dipl.ing.građevine

Datum:

Ljubljana, Jul 2010

2

SADRŽINA 1. UVODNO RAZMATRANJE........................................................................................................3

2. MULTIFUNKCIONALNOST MALIH HIDROELEKTRANA...................................................3

Vodoprivredni sistem i višenamjensko korišćenje voda................................................................3

Snabdjevanje vodom......................................................................................................................4

Navodnjavanje ...............................................................................................................................5

Odbrana od poplava .......................................................................................................................5

Korišćenje akumulacija..................................................................................................................5

Razvoj turizma i rekreacije ............................................................................................................6

Rezime višenamjenskih koristi mHE.............................................................................................7

3. TENDER I ODNOS PREMA VIŠENAMJENSKOM KORIŠĆENJU.........................................8

4. PRIMJERI VIŠENAMJENSKOG KORIŠĆENJA .......................................................................8

Ribogojstvo....................................................................................................................................8

Snabjevanje vodom........................................................................................................................9

Rekreacija ....................................................................................................................................10

5. PROTOČNI KONCEPT HIDROELEKTRANA I VIŠENAMJENSKO KORIŠĆENJE...........11

6. PLANERSKI ASPEKTI VIŠENAMJENSKOG KORIŠĆENJA................................................12

7. ISKUSTVA STEČENA PRILIKOM REALIZACIJE TENDERA ZA KONCESIJU...............13

3

VIŠENAMJENSKE KORISTI MALIH HIDROELEKTRANA 1. UVODNO RAZMATRANJE Male hidroelektrane i male akumulacije, za razliku od srednjih i velikih mnogo se skladnije uklapaju u okruženje i skoro nemaju negativnih uticaja na životnu sredinu. One većinom prouzrokuju prihvatljive poremećaje u životnoj sredini a imaju i brojne pozitivne uticaje. Male hidroelektrane se koriste za proizvodnju električne energije, a mogu da budu ugrađene i u sistemima za vodosnabdevanje naselja i industrije ili navodnjavanje. One učestvuju u izravnavanjima prirodnih neregulisanih proticaja i sprječavanju odnosno smanjenju erozije, čime usporavaju zasipanje velikih akumulacija, produžavaju im vijek trajanja, povećavaju upotrebljivost i profitabilnost. Svojim postojanjem i proizvodnjom pomažu razvoj poljoprivrede i male privrede (drvna industrija, kamenolomi mlinovi), kao i stočarstva, ribogojstva, sporta, rekreacije i turizma. Male hidroelektrane u kontekstu višenamjenskog korišćenja smanjuju migracije stanovništva iz nerazvijenih područja u gusto naseljene industrijske zone. Ovo je svestrana slika uloge malih hidroelektrana, u daljem tekstu objašnjava se višenamjensko korišćenje vodnih resursa u okviru sistema realizacije mHE. Sasvim je logično, da se objekti kao što su male hidroelektrane i male akumulacije, za razliku od većih zahvata uklapaju mnogo jednostavnije u okruženje i da imaju prihvatljiviji uticaj na životnu sredinu. Sa kapacitetima u rezervi vode pomažu razvoju poljoprivrede a donekle i male privrede (drvna industrija, kamenolomi, mlinovi), kao i stočarstva, ribogojstva, sporta, rekreacije i turizma. Male hidroelektrane sa akumulacijama obezbeđuju garantovani biološki minimum. Ekonomski efekat izgradnje objekta mHE odražava se na smanjivanju odlaska stanovnika iz pasivnih područja u urbanizovana područja. Efikasnost investicija u male hidroelektrane može se tražiti i u otkupu kvota toplogrednih zagađenja, tj. preko zelenih certifikata. Obim građevinskih radova značajno utiče na investicije malih hidroelektrana, ali višenamjenske koristi mogu se tretirati kao smanjenje investicije. Osnovna namjena malih hidroelektrana je proizvodnja električne energije. Ova proizvodnja je često namjenjena lokalnim potrošaćima. Korišćenje malih hidroelektrana i akumulacija obezbjeđuje povoljnu cijenu električne energije. Kada bi se uvažile, kvantifikovale i vrednovale sve višenamjenske koristi malih hidroeletkrana efekat investicije bio bi još veći. Posredna korist proizvodnje iz obnovljivih izvora svodi se i na uštede drugih energetskih izvora, pa se uzima u obzir, da svaki kilovatčas proizvedene električne energije u malim hidroelektranama, uštedi oko dva kilograma uglja ili 0,25 kilograma mazuta. 2. MULTIFUNKCIONALNOST MALIH HIDROELEKTRANA

Vodoprivredni sistem i višenamjensko korišćenje voda Obzirom da su uslovi za korišćenje resursa voda u pogledu kvaliteta i količine za pojedine vodoprivredne oblasti i grane privrede različiti, zatim, da su uslovi za zaštitu voda i uređenja vodnog režima drugačiji, da su rizici po zdravlje stanovništva nesrazmjerni, a institucionalna organizovanost i uklapanje u druge društvene sisteme posebna, smatra se da je vodoprivredni sistem rijeke kompleksan sistem upravljanja vodama, u kome višenamjensko korišćenje predstavja jedan od vidova upravljanja na konkretnom objektu privrednog karaktera. Kompleksni sistem vodotoka obuhvata sve vodotoke sliva sa objektima u njima i u vezi sa njima, kao i sve sisteme koji obezbjedjuju da režim voda u vodotocima (po komponentama količine i kvaliteta) bude povoljan za ekosisteme u njima i oko njih. Pored toga, ovaj sistem obezbjedjuje da se voda iz vodotoka može da koristi za ostale namjene (snabdijevanje industrije, navodnjavanje zemljišta, ribarstvo, rekreaciju, hidroenergetiku, itd.), a takodje obezbjedjuju zaštitu od štetnog dejstva voda (odbrana od poplava, zaštita od erozije, nanosa i bujica, odvodnjavanje zemljišta).

4

Kompleksni sistem upravljanja vodama ima sljedeće zadatke:

A. Zaštita visokokvalitetnih voda; • zaštita prostora sa koga može biti ugroženo izvorište visokokvalitetnih voda (koncentrisani, rasuti,

posredni, potencijalni i atmosferski izvori zagadjivanja), • zaštita izvorišta visokokvalitetnih voda (podzemne izdani, akumulacije), • zaštita nizvodnog riječnog toka (vodoprivredni minimum, oplemenjivanje malih voda, zaštita kvaliteta

nizvodnih vodotoka), • briga o disperznim izvorima zagadjivanja (poljoprivreda i šumarstvo, ribarstvo, energetika, saobraćaj,

atmosferska zagadjivanja, itd.), • briga o deponijama. B. Korišćenje visokokvalitetnih voda; • vodosnabdijevanje stanovništva, • rekreacija, • ribarstvo, • obezbjedjenje voda za ostale korisnike, • snabdijevanje industrije vodom, • navodnjavanje zemljišta, • hidroenergetika. • ribarstvo, • sport i rekreacija na vodi, C. Zaštita od štetnog dejstva voda; • zaštita od poplava nizvodnih prostora i rječnih obala, • zaštita od erozije i nanosa, • briga o vodama nastalim odvodjenjem voda sa zaštićenih prostora (deponija, rudarskih kopova, itd.). D. Prikupljanje, odvodjenje i prečišćavanje otpadnih voda iz naselja; E. Odvodjenje kišnih voda iz naselja i kontrolisano ispuštanje u vodoprijemnik.

Snabdjevanje vodom

Kod vodosnabdijevanja stanovništva može se očekivati povećanje specifične potrošnje i sve veće priključivanje stanovništva na vodovodne sisteme. Pri tome se prvo iscrpljuju, do racionalnih granica, lokalna izvorišta, a zatim se sistemi priključuju na regionalna izvorišta. Navedeni sistemi bi obuhvatili, pored stanovništa, i sve druge korisnike koji zahvataju vodu najvišeg kvaliteta (turizam, prehrambena industrija i sl.). U odredjenim slučajevima, gdje prirodne granice onemogućavaju fizičko povezivanje, integrisanje ovih sistema odvija se na organizacionim i drugim nivoima. Poseban problem vodosnabdijevanja stanovništva, naročito u Jadranskom slivu, su i vrlo velike sezonske potrebe u vodi (stanovništvo, turizam) i mali kapaciteti lokalnih izvorišta, pa je zbog toga potrebno vodu za ove korisnike dovoditi sa relativno udaljenih izvorišta. Značajni prostori u Crnoj Gori izuzetno oskudijevaju u vodi, iako su padavine na ovim terenima velike (najveće u Evropi). Te vode relativno brzo podzemno otiču, a i raspored padavina po prostoru i vremenu izuzetno je nepovoljan. Zbog ublažavanja posljedica depopulacije i stvaranja uslova za kvalitetan život na ovim prostorima, pored drugih mjera, treba obezbijediti i dovoljnu količinu vode za stanovništvo i druge potrebe seoskih domaćinstava. Zbog toga neophodno je da se stvore tehnički, ekonomski, organizacioni i institucioni uslovi za razvoj ove oblasti vodoprivrede, a to je prije svega moguće ostvariti stvaranjem zaliha vode u akumulacijama, pa se u tu svrhu preporučuje gradnja barem minimalnih akumulacija na zahvatima mHE gdje za to postoje terenski uslovi. Razvoj energetike ne smije prouzročiti iseljenje stanovništva, već treba stvarati uslove za opšti privredni razvoj u lokalnom okruženju kao i u većim regionalnim centrima. U istom cilju treba zaštititi i poljoprivredno zemljište, a posebno ono na kome se može proizvoditi ekološka hrana.

5

Navodnjavanje Navodnjavanje u Crnoj Gori ima dugu tradiciju. I danas u veoma nepovoljnim spoljašnjim uslovima za ovu oblast navodnjavaju se značajne površine (preko 1/5 potencijala). Većina projekcija razvoja ukazuje na povećanje poljoprivredne proizvodnje, a s time na istaknuto mjesto koje ima navodnjavanje. U kršovitom području zemlje, u svakoj prilici treba razmatrati mogućnosti o zadržavanju večih količina vode, pa se koristi svaka prilika koja omogučava akumulisanje voda a to znači da se mora u slučaju planiranja mHE provjeriti mogučnst izvođenja akumulacija. Ovakve prilike treba sagledati i sa stanovišta finansija, pa se može na projektu naći više investitora a projekat višenamjensko koncipirati i na takav način.

Odbrana od poplava

Zbog bujičnog karaktera većine manjih vodotoka u zemlji (velike varijacije proticaja, nagli nadolasci velikih voda), ugroženi su mnogi prostori i materijalna dobra od erozije zemljišta i poplava. Dosadašnja iskustva su pokazala da se dobri efekti postižu kompleksnim mjerama zaštite. U vezi poplava to je zadržavanje talasa velikih voda u akumulacijama i izgradnja linijskih sistema (nasipa) sa kontrolom nanosa. Kod smanjenja erozionih pojava to su tehničke, biotehničke i biološke mjere, gdje prednost treba dati biološkim mjerama. Aktivna zaštita od poplava izgradnjom akumulacija, pored ublažavanja destruktivnog dejstva voda, obezbjediće dodatne iskoristive količine voda i ima druge pozitivne efekte na neposrednu okolinu i nizvode sekcije rijeke. U takve efekte spada i zadržavanje nanosa u akumulacijama, jer se antierozionim radovima može samo smanjiti, ali ne i potpuno spriječiti ulaz nanosa u akumulacije. Zasipanje akumulacija je u suštini nepovoljno zbog gubitka akumulacionog prostora. Medjutim, iz aspekta uticaja na nizvodni sektor to je povoljna okolnost, jer se time ublažavaju problemi sa nanosom na nizvodnom području.

Korišćenje akumulacija Osnovne namjene akumulacija su proizvodnja električne energije iz rezerve vode, zaliha za snabdijevanje vodom, rekreacija, obrana od poplava i vjerovatno najmanjim dijelom navodnjavanje. Upravljanje režimom rada akumulacija prepušteno je njihovim vlasnicima ili koncesionaru koji mora nastojati nivo u akumulaciji držati na što konstantnijoj razini. Kod planiranja akumulacija mHE treba uzeti u obzir mjere sanitarne zaštite slivnih područja (pojasevi i zone sanitarne zaštite), radi očuvanja kvaliteta voda u njima i smanjenja rizika po zdravnje korisnika voda, a glavna mjera za postizanje takvog stanja je realizacija sistema za odvođenje i proćišćavanje otpadnih voda te dobra poljoprivredna praksa na čitavom slivu. Pored osnovnih namjena akumulacije se koriste i za druge potrebe (ribarstvo, sport, rekreacija, turizam, itd.). Može se očekivati da će u budućnosti akumulacije biti znatno više korišćene za uzgoj riba, sport i rekreaciju, pa je pri koncipiranju i razvoju ovih objekata potrebno ostaviti mogućnost razvoja naznačenih aktivnosti. Krajnji cilj izgradnje akumulacija i uredjenja režima voda je obezbjedjenje dovoljnih količina voda za potrebe svih korisnika, zaštita životne sredine i isključenje (smanjenje) destruktivnog dejstva voda, uredjenje vodnog režima, odnosno racionalno uredjenje posmatranog prostora. Uredjenje infrastrukture, zemljišta i voda na slivu u vezi mHE treba da omogući povećanje privrednih aktivnosti kako bi ovi prostori postali "atraktivni" za zadržavanje i čak dolazak stanovništva, posebno mladje populacije a s tim u vezi potrebna revitalizacija prostora, posebno seoska naselja. U rijeci, nizvodno od brane koja formira akumulaciju, moraju se obezbijediti garantovani proticaji neophodni za opstanak i razvoj svih nizvodnih biocenoza (vodoprivredni minimum) a i količine za ostale korisnike voda. Prije izrade tehničke dokumentacije za gradjenje akumulacija i drugih većih vodoprivrednih objekata, pravilno je, da postoji vodoprivredna osnova za sliv, u kojoj se nalaze rješenja a uradjena je analiza uticaja karakteristika sliva i

6

aktivnosti na njemu na kvalitet voda u akumulaciji, mjere za zaštitu akumulisanih voda, kao i uticaj akumulacije na nizvodne tokove i priobalje te na hidrološke promjene.

Upotreba čamaca, Zbiljsko jezero

Razvoj turizma i rekreacije

Kada se govori o korišćenju vještačkih jezera u turističke, rekreativne i sportske svrhe onda je sigurno da najveće mogućnosti pružaju veća jezera. Veliko po površini, sa različitom konfiguracijom obala i pristupima jezeru, raznovrsnom obraslošću obala i priobalnog područja, jezero pruža velike mogućnosti za razvoj turizma. U prvoj fazi treba se orjentisati na domaći turizam, za korišćenje jezera za razne sportske i rekreativne aktivnosti. Planskom izgradnjom vikend naselja, turističkih smještajnih kapaciteta, prateće infrastrukture u priobalnoj zoni, obezbijđuju se bitni uslovi za korišćenje prirodnih pogodnosti vještačkog jezera i njegove okoline. Izgradnjom objekata plovnog turizma, kao i za iznajmljivanje plovnih objekata i druge opreme, jezero može da preuzme ulogu centra za odmor, rekreaciju i sportove na vodi. Ovaj vid korišćenja ovisi od blizine većih urbanih centara, pa je sasvim jasno, da se prave mogućnosti za rekreaciju i turizam pružaju blizu gradova. Neophodno je planirati atraktivne sadržaje na jezerima ili turističke destinacije do najinteresantnijih prirodnih rezervata ako oni postoje u bližoj okolini. Pod atraktivnim sadržajima se podrazumijeva organizovanje izleta, sportskih takmičenja (veslanje, kajak, kanu, itd.), kulturnih i zabavnih sadržaja, umjetničkih kolonija, izviđačkih kampova itd.

Primjer slobodnog uzgoja riba u akumulaciji HE Vrhovo

7

Rezime višenamjenskih koristi mHE Višenamjenske koristi svode se na sljedeće kategorije: (1) Zadržavanje vode u akumulacijama, može se koristiti pored rada za hidroelektranu i za navodnjavanje okolnih poljoprivrednih površina. Posebno je važno u nerazvijenim brdsko planinskim krajevima, gdje je voda potrebna za razvoj poljoprivrede. To ima indirektan na opšti privredni razvoj tih nerazvijenih regiona. U isto vreme smanjuje se odlazak stanovništva u druge zone. (2) Ako uz malu hidroelektranu postoji oformljena i jedna manja akumulacija, ona takođe može da se koristi za snabdjevanje stanovništva i industrije kvalitetnom vodom ili za pojilišta, čime se doprinosi životnom standardu lokalnog stanovništva, poljoprivredi a posljedično se smanjuje učestalost odlaska iz sela u grad. (3) Male akumulacije obezbeđuju i djelomično smanjenje poplavnog talasa, čime se štite materijalna dobra i ljudski životi koji mogu biti ugroženi poplavama. Izgradnja malih hidroelektrana u okviru regulacije i upravljanja potencijalom vodnih tokova, ima poseban značaj kada je u pitanju izgradnja objekata za regulaciju voda u jednom slivnom području. (4) Male akumulacije imaju svoj doprinos i učešće u zaštiti zemljišta od erozije. Isto tako, one sprečavaju zasipanje postojećih, nizvodnih, većih akumulacija i time produžavaju njihov vijek trajanja. (5) Male akumulacije i male hidroelktrane obezbeđuju vodu za obogaćivanje malih proticaja u sušnom periodu godine, nizvodno od brane. Obezbeđujući garantovani minimalni proticaj, one učestvuju u regulaciji vodnog režima i time značajno podižu kvalitet životne sredine. (6) Ribogojstvo i proizvodnja riblje mlađi je vrlo zastupljeno i pogodno u malim rekama, potocima, ili malim akumulacijama, gdje je voda mnogo čistija nego u nizvodnom dijelu rijeke. (7) Male akumulacije doprinose razvoju turizma, sporta i rekreacije. U poslednje vreme ljudi sve češće bježe od gradske vreve u prirodu. (8) U blizini zimskih smučarskih centara moguće je vodu iz zalihe u akumulaciji koristi za pripremu vještag snijega. (9) Ukoliko se za objekat male hidroelektrane, ne primjer objekat mašinske kućice, koristi neki postojeći objekat od značenja, to se može smatrati, da je uz odgovarajuču obnovu učinjena korist u smislu čuvanja graditeljske baštine.

8

3. TENDER I ODNOS PREMA VIŠENAMJENSKOM KORIŠĆENJU Prilikom ocjenjivanja kategorije višenamjenskog korišćenja vodnih resursa u vezi planiranja objekta malih hidroelektrana a za ocjenu idejnog rješenja ponuđača, glavni efekti proizlaze iz akumulacije, rijeđe iz ostalih objekata. Prilikom ocjene treba pri pregledu idejnog rješenja izdvojiti više pomenute oblike korišćenja. Ovi moraju biti prikazani tekstualno, grafički i u predmjeru. Najzgodnije bi bilo ako bi se u predmjeru odnosno u predračunu mogu naći oblici višenamjenskog korišćenja izdvojeno pa bi se mogla utvrditi finansijska vrijednost koja bi se usporedila kod različitih ponuđača. Pošto na početku ne možemo očekivati odgovarajući odnos ponuđača do višenamjenskog korišćenja jer pravilom nijesu upučeni na pripremu dokumentacije odnosno idejnih rješnja sa stanovišta drugih koristi, neka se za svako pristiglo idejno rješenje po pojedinom vodotoku komisijski potvrde realni prijedlozi višenamjenskog korišćenja, i neka se odredi rješenje sa najvišim i najmanjim stepenom korišćenja raspoloživih resursa. Ponuđači se mogu rangirati prema broju koriščenja raspoloživih resursa. Dodatno se mogu neki oblici korišćenja rangirati prema značaju za lokalnu zajednicu. U tom smislu prioritet je korišćenje za vodosnabdjevanje, slijedi mu pojilišta (iako je teško utvrditi neka ulaganja u to), navodnjavanje, ekološki minimalni proticaj, upotreba za proizvodnju snijega, smanjenej erozionog dejstva vode, obnova zgrada, ribogojstvo, turizam i rekreacija, 4. PRIMJERI VIŠENAMJENSKOG KORIŠĆENJA

Ribogojstvo Ovakav primjer realizovan je na rijeci Tolminki, pritoci rijeke Soče, koji se nalazi u blizini grada Tolmina. Zajedno sa obnovom male hidroelektrane u vlasništvu SENG iz Nove Gorice izgrađeni su objekti ribogojnice. Realizacijom ovog projekta omogučilo se, da vodu Tolminke koriste oba, najprije ribogojstvo a zatim se proizvodi električna energija. Od 1996 godine na ovakav način mrijesti se plemensko jato čiste soške pastrmke, koja je spašena u zadnjem trenutku prije no što bi konačno isčezla. Iste godine obavljen je i pokušaj uzgoja lipana, koji je uspio. Od tada uzgaja se jednogodišnji, dvo i trogodišnji lipan. Tolminka je bujica, zato je na ulaznoj zgradi ugrađena serija uređaja za čišćenje lišća i drugih plutajućih predmeta, koji bi mogli štetiti ribama. Temperatura vode se kreće u rasponu od 5 do 13 stepeni C. Uz normarne uslove rada kroz ribogojnicu protiće 150 sekundnih litara vode, koja se pred izlivom u rijeku proćišćava na vlastitom uređaju. Na ribogojnici se nalazi 19 basena (230 m2) za uzgoj svih generacija plemenskih soških pastrmki i lipana. Dva kanala dužine po 80 metara, širine 4 metra namjenjeni su zrelim ribama. Tri bazena služe uzgoju dvo i trogodišnjih lipana. Tehnologija uzgoja soške pastrmke dosta se razlikuje od klasičnih tehnologija, jer su bazeni pokriveni pa je izgled ove ribogojnice dosta neuobičajen. Kapacitet ribogojnice je oko milijon ikri godišnje za pastrmku i lipana.

Ribogojnica na dovodnom kanalu mHE

9

Rad u ribogojnici Tolminka

Snabjevanje vodom

Hidroelektrana Zadlaščica je počela sa radom 1989 godine. Njena je posebnost u višenamjenskom korišćenju voda. Pored osnovne funkcije u proizvodnji električne energije, vodosnabdjevnje predstavlja drugi značajan vid korišćenja. Pitkom vodom se snabdjeva šire područje Tolmina. Ovaj objekat služi kao ogledni primjer saradnje privrede i lokalnog stanovništva. Zahvat male hidroelektrane nalazi se ispod planine Razor, odakle voda protiče cjevovodom pod pritiskom na dužini oko 3 kilometra u dolinu, gdje se nalazi mašinska zgrada sa dva agregata. U istoj zgradi se nalazi pumpna stanica za tolminski vodovod sa tri pumpe ukupnog kapaciteta 100 sekundnih litara.

mHE Zadlaščica se nalazi u zaštićenom području Triglavskog narodnog parka, zato je bilo potrebno poštovati stroge zahtjeve parka pri projektovanju objekta. Jedan od zahtjeva je bio, da se objekat čim bolje uklapa u pejsaž. Cjevovod pod pritiskom je zbog toga ukopan pod zemljom a dimenzije mašinske zgrade su smanjene na najmanju moguću mjeru. Elektrana je automatizovana i posada nije potrebna.

Mašinska zgrada mHE Zadlaščica Izlaz vode

10

Rekreacija

Iza brane HE Medvode nalazi se Zbiljsko jezero. Hidroelektrana se uvrštava među veće objekte ali su dimenzije akumulacionog bazena relativno male pa može ovaj primer poslužiti i za mHE. Jezero se nalazi blizu Ljubljane, pa je u više od pedeset godina postojanja postalo tačka obilaska meštana. Na jezeru i oko njega prisutne su mnoge aktivnosti koje nisu bile planirane u početku nego je razvoj išao svojim putem pa kako se javljao interes iz velikog grada to se ponuda na jezeru spontano prilagođavala. Danas postoji tu nekoliko ugostiteljskih objekata. Preduslov za razvoj ovakvih oblika rekreacije je kvalitet vode, koji mora biti vrhunski.

Nekoliko prizora rekreacije na Zbiljskom jezeru

11

5. PROTOČNI KONCEPT HIDROELEKTRANA I VIŠENAMJENSKO KORIŠĆENJE

Kad se radi o rješenjima sa protočnim konceptu iskorišćenja hidropotencijala bez akumulisanja vode, višenamjensko korišćenje je prilično ograničeno. U okvirima protočnig koncepta hidroelektrana, višenamjensko korišćenje svodi se na prateće objekte, kao što je na primjer pristupni put koga treba najprije izgraditi kako bi se mogli organizovati radovi na gradnji zahvata, trase cjevovoda i strojare. Ovdje se moraju jasno razlikovati objekti korišćenja koji su „pravi“ višenamjenski i oni sporedni. Višenamjensko korišćenje definisano je kao: oduzimanje vode za vodosnabdjevanje, navodnjavanje, upotreba vode za uzgoj ribe, rekreativni ribolov, znači svi oni oblici koji su vezani na vodno tijelo. Sporedne koristi gradnje hidroelektrana kao što su putevi, regulacije itd. tretiraju se kao posredna korist lokalne zajednice i zapravo nemaju veze sa vodoprivrednom optimizacijom. Pored veće dostupačnosti u zoni zahvata teško se može pronaći rješenje vezano za višenamjensko korišćemnje vodoprivrednih potencija na slivu rijeke. Rješenja kao što rekreacioni kapaciteti-piknik placevi, adrenalinski parkovi ili slično mogu se predvidjeti na bilo kom mjestu, čak na boljim lokacijama uz veću rijeku u neposrednoj blizini. U većini slučajeva takve investicije „nasjedaju“ pa ubrzo nakon izgradnje prestaje interesovanje za njihovu upotrebu. Bolje nego forsiranje višenamjenskog korišćenja sa objektima koji bi se teško uklopili u lokalnu privredu ili bi koristili široj javnosti, je dati višu nadoknadu za korišćenje vodotoka. Nadoknada ovog tipa se koristi za zadovoljavanje interesa vodoprivrede na višem, regionalnom ili čak državnom nivou. Zato se njome posredno postiže efekat na višem nivou, gdje se more korisnije upotrjebiti. Svakako bi bilo pozitivno ako bi ponuđači ovaj aspekt definisali kroz nadoknadu za korišćenje voda i u tom smislu pripremili analizu mogućnosti u širem okruženju. Realizacija višenamjenskih koristi može se dakle najlakše ostvaririti sa akumulacijama pod uslovom, da je razina vode više manje konstantna. U suprotnom, dnevne ili sezonske promjene razine onemogućavaju upotrebu akumulacije a naročito njeno korišćenje u komercialne svrhe. Pravilom bi trebalo višenamjensko korišćenje započeti sa vodoprivrednim planom. Taj dokument je osnov za razmatranje mogućnosti koje se nude i treba ga konsultovati prije svakog daljeg koraka. U Crnoj Gori postoji vodoprivredni plan zemlje, koji bi se trebao uskoro novelisati ali bez obzira na to može poslužiti kao start za višenamjensko korišćenja. Planovi upravljnja slivovima još ne postoje, iako je njihova aktuelnost velika jer se regulativom, kao što je Zakon o vodama, zemlja obavezuje izraditi ovu vrstu planova. Zadatak i cilj vodoprivrednih planova je pronaći optimum korišćenja vodnih resursa, pa će se time u svrsi višenamjenskog korišćenja naći i hidroelektrana sa odgovarajućim objektima tog korišćenja. Rješenja višenamjenskog korišćenja mogu biti kabinetna ali se mogu pri njihovom iznalaženju konsultovati i lokalni ljudi. Često se dešava da su njihovi prijedlozi relevantni i korisni jer su oni svojim životom ipak neposredno vezani na okruženje i prirodu, stalno razmišljajući kako bi ostvarili neku privrednu korist. Kao mogućnosti za višenamjensko korišćenje vodnih resursa sliva nude se i u protočnom konceptu objekti vodosnabdjevanja, ribogojstva i poboljšanja određenih vidova infrastrukture, na primjer sanitarne, putne i elektroprenosne. Sporedni efekat gradnje hidroelektrane može se postići stabilizacijom kosina duž puteva ili regulisanjem korita vodotoka ako postoji erozija i posljedično opasnost odronjavanja kosina odnosno odnošenja poljoprivrednog zemljišta. Jedan od najznačajnih vidova višenamjenskog korišćenja nalazi se i u kombinaciji sa zaštitom većih akumulacionih prostora, postojećih ili planiranih akumulacija, pred unošenjam bujičarskog materijala. U vodotoku ovaj materijal, koji bi se u suprotnom transportovao nizvodno odnosno u akumulaciju, zaustavlja se manjom vodojažom. Ovakvo rješenje može se kombinovati sa objektima uređenja bujica na uzvodnim potezima vodotoka. Sakupljeni materijal se otstranjuje obično jednom godišnje, što znači da mora biti kapacitete za zadržavanje dimenzionisan bar na godišnju količinu pronosa materijala. Radi se o čistom materijalu pa ga se može koristiti u građevinarstvu.

12

6. PLANERSKI ASPEKTI VIŠENAMJENSKOG KORIŠĆENJA

Način i oblik korišćenja potencijala povodom realizacije objekta malih hidroelektrana ne može se razumjeti kao neko unaprijed poznato pravilo. Višenamjensko korišćenje ovisi od brojnih faktora od kojih je najznačajniji blizina kuča. Spremnost ili obaveza investitora realna je činjenica od koje zavisi koji će se vidovi korišćenja realizovati. Na udaljenim lokacijama mHE ovi objekti većinom imaju samo funkciju proizvodnje električne energije. Ostale funcije nijesu realizovane, njih možemo naći na lokacijama koje su ili uz neke saobračajno jake pravce ili u blizini naselja. Večina funkcija tiče se preraspodjele raspoloživih količina vode dok je dosta često multifunkcijonalnost povezana i sa prostornim uređenjem u smislu veće dostupačnosti, rekreacionih površina, staza za šetnju i slično.

Rešenja u vezi višenamjenskog koriščenja prepuštena su iniciativi većeg broja učesnika u postopku realizacije objekta. Pravila ne postoje a time nije jasan optimum ili rješenje multifunkcionalnosti unaprijed, nego se za svaki objekat posebno razmatra. Od trenutka i faze kada se to radi ovisiće rješenje, koje može u nekom drugom vremenu postati dosta izmjenjeno.

Višenamjensko korišćenje može se pojaviti u bilokojoj fazi realizacije projekta. Ipak, najčešće se iniciativa javlja u ranim fazama vodoprivrednog ili prostornog planiranja. Pošto su akumulacije ključni vodoprivredni objekti, višernamjensko korišćenje najčešće je u funkciji vodoprivrede. U tom smisli proizvodnja energije je samo jedan od vidova korišćenja. Jedan takav primjer je idejno rješenje na rijeci Zaslapnici gdje se na iniciativu male hidroelektrane uspostavilo, da je primarni interes stvaranje zalihe vode, pa bi se taj dio projekta mogao finansirati iz javnih sredstava a proizvodnja električne energije u mHE može se ostvariti kao privatna investicija na več stvorenom padu. Faze u kojima se razmatra višenamjensko korišćenje su sljedeče: (1) vodoprivredni i prostorni planovi; (2) projektovanje (posebno značajan je idejni projekat); (3) tijekom rada postrojenja.

U planovima ove vrste, znači, vodoprivrednim i prostornim, razrada višenamjenskog korišćenja nastaje u najboljem trenutku, jer se tada usklađuju interesi u prostoru. Rezultat je ili bilanca vode koja se koristi u različite svrhe ili prostorno uređenje kojim se optimizovalo rješenje. U ovoj fazi najbolje je konsultovati predstavnike lokalne zajednice, kako bi se pravilno odredili interesi ne samo investitora mHE, nego i zajednice u kojoj se postrojenje nalazi. Ovim se dobiva saglasnost lokalne zajednice koja je od posebnog značaja za prevazilaženje birokratskih prepreka. Ako se pored toga investitor/koncesionar odluči da finansira ovakav prijedlog, to će u lokalnom okruženju uspjeh biti toliko veći. Ne treba zaboraviti, da će ćitav amortizacioni period postojenja ljudi iz okruženja pratiti zbivanja i nekako uzeti objekat za svoj ako budu imali u tome nekog udijela.

U fazi projektovanja, koja započinje idejnim rješenjem tijekom pripreme ponuda za ućešće na tenderu za koncesije, obrađivač će razmotriti višenamjensko korišćenje prostora i voda, kako bi pripremio čim atraktivniju ponudu. Ovaj vid korišćenja posebno se boduje i smatra se, da će prijedlog biti plaćen od strane koncesionara odnosno investitora. Ako bi ponuđač našao odgovarajućeg suinvestitora za višenamjenski dio, to bi moglo pretstavljati odlučujuću prednost.

Postoje mnoga postrojenja mHE na kojima su se naknadno, tijekom rada pojavili neki vidovi višenamjenskog korišćenja. Tu je glavno, da se preduzetnicima omogući realizacija njihovih ideja. Ova faza zapravo je najteža u smislu višenamjenskog korišćanja, jer se rješenje mora uklopiti u postojeće stanje, pa ima zbog toga najmanje slobode. Moguće su prije svega razne prostorne kombinacije kao i korišćenje u svrhe uzgoja riba ali u sakom slučaju potrebna je saglasnost koncesionara, pa se za ovakva rješenja odlučuju uglavnom sami koncesionari.

Shodno razmišlanjima opisanim do sada, preporučije se da koncesionari poštuju sljedeće smjernice:

- preko brana treba omogućiti slobodan prelaz, čime se povezuju prostori sa obije strane vodotoka; - planirati rekreacijone zone sa slijedečim objektima: dostup do vode u blizini naseljenih područja, prostori za

piknik; - planirati objekte pasivne rekreacije kao što su staze za šetnju; - svim sadašnjim korisnicima vodnih resursa treba odrediti koncesije za dalje korišćenje voda za

navodnjavanje, hlađenje, snabdjevanje vodom i tome slično.

13

7. ISKUSTVA STEČENA PRILIKOM REALIZACIJE TENDERA ZA KONCESIJU Ministarstvo ekonomije objavilo je 5.7.2010 godine (http://www.minekon.gov.me/vijesti/98048/RANG-LISTE-PONUdAcA-ZA-DAVANJE-KONCESIJA-ZA-KORIscENJE-VODOTOKA-ZA-IZGRADNJU-MALIH-HIDROELEKTRANA.html) rezultat rada Tenderske komisije za sprovođenje postupka davanja koncesija za korišćenje vodotoka za izgradnju malih hidroelektrana u Crnoj Gori na osnovu Javnog oglasa od 15.09.2009 godine. Rang lista ponuđača objavljana je po vodotocima za koje se daje koncesija a to za sljedeće vodotoke: Vrbnica, Tušina, Trepačka rijeka, Murinska rijeka i Komarača. Za vodotoke iz istog Tendera: Bukovica i Bijela iz Šavničke grupe, i za vodotoke Veličaka rijeka sa pritokama iz Plavske grupe nijesu stigle ispravne ponude. Za svakog od tenderisanih vodotoka objavljena je rang lista pristiglih ponuda sa izvještajem. Iz izvještaja o rangiranju ponuđača mHE zaključuje se, da u svim slučajevima sa jednom samom pristiglom ponudom po vodotoku ponude nijesu bile ocjenjivane po parametru multifunkcionalnosti. Obzirom na pristigle ponude imamo samo jedan slučaj sa više ponuda. Time bi eventualno mogli koristiti bodovanje za rijeku Komaraću. Od ukupno četiri ponude za vodotok Komaraču tek dvije sadrže ocjene za multifunkcionalnost. Prijedlog višenamjnskog korišćenja sa lokacijama mHE K1 i K2 primio je 1,4 a prijedlog sa lokacijama mHE Jara i Komarača 4,3 boda od ukupno raspoloživih 10 bodova. Bodovanje je vjerovatno izvršeno prema predračunskim vrijednostima rješenja višenamjenskog korišćenja. Statistički gledano, rezultati rangiranja ponuđača za multifunkcionalnost na ovom Tenderu nijesu bili signifikantni. Procjena datih bodova za dvije ocjene multifunkcionalnosti ukazuje na formalistički pristup pri davanju bodova. Naime, bodovi su bili automatski dati za sve prikazane oblike višenamjenskog korišćenja, pa čak i za rješenja za koja se smatra da nijesu realna, te ih stoga nije imalo smisla bodovati! To je najvjerovatnije posljedica sastava komisije, čiji članovi nijesu htjeli niti su mogli davati ocjene rješenja multifunkcionalnosti, nego su samo činjenično utvrdili određena rješenja višenamjenskog korišćenja. Ovakva ocjena, bez procjene valjanosti ili realnosti rješenja višenamjenskog korišćenja ne vrijedi mnogo jer se prikazuje tek zbog toga što donosi više bodova, ali formalno ona stoji takva kakva jest. Ovakav zaključak Tendera navodi na potrebu po specialističkom ocjenjivanju dijelova ponuda od strane kvalifikovanih članova komisije ili vanjskih stručnjaka koji bi rangirali rješenja prema sadržini na osnovu ekspertske ocjene. Ostaje otvoreno da se daju izabranim članovima komisije upute za ocjenjivanje ponuda na koji način da se vrednuju višenamjenska rješenja. Najprije, jako pogodno bi bilo da se u Idejnom rješenju izdvoji višenamjenske oblike korišćenja hidropotencijala. To je korišćenje različitih vidova vodnih resursa opisanih u glavi „Multifunkcionalnost malih hidrelektrana“ ili već prema svojoj procjeni ako Ponuđač smatra da se rješenje može svrstati među njih. Rješenja moraju biti prikazana tekstualno i grafički ali i u predmjeru. U predmjeru odnosno u predračunu moraju se navesti rješenja višenamjenskog korišćenja izdvojeno da bi se mogla utvrditi ukupna finansijska vrijednost. Vrijednost primjenjenih rješenja služi neposredno za uspoređivanje ponuđača po parametru multifunkcionalnosti. Članovi komisije moraju samo provjeriti realnost primjenjenih rješenja, a to je, da su rješenja kako tako održiva na dugi rok, bar za trajanje polovine roka koncesije. Dalje, zavisno od izbora metoda ocjenjivanja, može se primjeniti i drugi metod po kome se ponuđači mogu rangirati i prema broju primjenjenih rješenja korišćenja raspoloživih resursa i sa tim tjesno povezanom upotrebljivošću rješenja za lokalnu zajednicu. U tom smislu prioritet je korišćenje za vodosnabdjevanje, slijedi mu pojilišta (iako je teško utvrditi neka ulaganja u to), navodnjavanje, ekološki minimalni proticaj, upotreba za proizvodnju snijega, smanjenja erozionog dejstva vode, obnova zgrada, ribogojstvo, turizam i rekreacija. U tenderu mora se dati unaprijed broj bodova koji pripada određenom rješenju. Tako se na primjer može podjeliti 10 raspoloživih bodova za multifunkcionalnost na slijedeći naćin: 3-vodosnabdjevanje, 2-pojilišta, 2-navodnjavanje i tako dalje i dati svakom rješenju svoje bodove u ovisnosti od kvaliteta rješenja.