UDC 821.163.41-31.09 Andriã I.821.163.41-95

NARATIVNI OBLICI U ROMANU NA DRINI ÃUPRIJAIVE ANDRIÃA

Olivera Raduloviã

SAŸETAK: Rad se bavi sloÿenom ÿanrovskom strukturomromana hronike „Na Drini ãuprija", koja åini delo mozaiå-nim i kontekstualnim. Ÿanrovske aluzije su poåetni impuls zaintertekstualno nadovezivawe na drevnu priåu: antiåku i hri-šãansku mitologiju (mit o stvarawu sveta i urušavawa stvore-nog; mit o potopu), biblijske legende (o ÿrtvovawu, vaskrsewui novom, autentiånom stvarawu) i tradiciju usmene kwiÿevno-sti.

KQUÅNE REÅI: mit, legenda, etiološko predawe, isto-rijsko predawe, mitološko predawe, bajka, realistiåka i fan-tastiåna priåa, poslovica, balada, svadbena pesma, blagoslov,anegdota, kontekst, intertekstualno nadovezivawe

Roman Na Drini ãuprija ima sloÿenu narativnu strukturu. Tipolo-ški odreðen kao hronika višegradskog mosta, prati istoriju Bosne to-kom åetiri veka i predstavqa uzornu epsku formu komponovanu od dva-deset åetiri poglavqa — poput Homerovih epopeja. Znakovito naslo-vqen — inspirisan je epskom pesmom åiju je varijantu (Zidawe ãuprije uVišegradu) zabeleÿio Kosta Herman.1 Veã na tom osnovnom, poåetnomnivou pokrenute su ÿanrovske aluzije znaåajne za smisao dela. Uvodnapoglavqa romana predstavqaju svojevrsnu remitizaciju biblijske pove-sti o stvarawu sveta, kao što su završna poglavqa aluzija na apoka-lipsu, koja je sadrÿana u slici rušewa mosta, što ukazuje na autorovutendenciju da kroz hroniku kasabe doåara i istoriju åoveåanstva, da odistorijskog plana naåini zaokret ka univerzalnom planu (Raduloviã,2003, 103 — 121). Efekat ovakvog organizovawa graðe je arhitektonskastamenost dela koje istovremeno koristi iskustva komponovawa Bibli-je, Ilijade i Odiseje, postavqajuãi delo — kao što neimar gradi most— na åvrste temeqe. „Nema sluåajnih graðevina, izdvojenih iz qudskogdruštva u kome su nikle, i wegovih potreba, ÿeqa i shvatawa, kao štonema proizvoqnih linija i bezrazloÿnih oblika u neimarstvu" (Andriã,

1 Narodne pjesme muslimana u Bosni i Hercegovini, sabrao Kosta Herman, 1888—1889,kw 1, drugo izdawe, Sarajevo 1993, str. 78—82.

1962, 32), gnomski je uobliåena reåenica s implicitnim (auto)poetiå-kim znaåewem.

Prološko poglavqe romana, posveãeno predawima vezanim za most,nudi poetsko-fantastiånu vizuru opisanih dogaðaja i osnaÿuje autorovstav iz Razgovora sa Gojom da se u legendama krije smisao qudske sudbi-ne, ukazujuãi, pritom, na biblijske legende (Andriã, 1981, 25).2 Potcr-tavaju se proÿimawe, kombinovawe i dopisivawe istorijske, mitske ibiblijske graðe, zapaÿaju se nanosi folklorne tradicije, što je svoj-stveno „antologiji kwiÿevnosti Bliskog istoka" — odrednica Nor-tropa Fraja iz Velikog kod(eksa), sve u teÿwi da se stvori uzorna for-ma koja doseÿe istinu. Zapaÿaju se i ÿanrovske reminiscencije na je-vanðelsku parabolu (o sejaåu i posejanom u vezi s Radisavqevom pobu-nom protiv kuluåewa), što delu daje posebnu teÿinu i upuãuje na du-binsko åitawe i odgonetawe teksta. Na osnovu navedenih analitiåkihzapaÿawa Andriãeva imaginacija se da odrediti kao mitsko-legendar-na, arhetipska imaginacija, odakle dolazi i fantastika uÿasa i oåaja-wa, koje je dominantno ÿivotno oseãawe.3 Naåelo ponavqawa i povrat-nost situacija i qudskih sudbina uslovqeni su cikliånim poimawemvremena; kao u mitu, oni postaju i princip komponovawa romana, na-glašavajuãi veåne ÿivotne zakone kroz kruÿni tok egzistencije.

Naglašava se ÿanrovska sloÿenost na nivou mikrostrukture roma-na, novelistiåki organizovanih poglavqa, inovantni narativni po-stupci, koji ukazuju na razvoj kwiÿevnih vrsta, kao i konstrukcije vi-šeg reda koje dovode do fuzije ÿanrova i idu u pravcu razvijawa nekihatipiånih odlika kwiÿevnih vrsta, åine ih neizdiferenciranima uodnosu na opreåne vrste.4 Upravo na takve odlike upuãuje autor gradeãiprenapregnutu formu — svojevrstan mozaik ÿanrova, koji su, neretko, upolemiåkom dijalogu. Podseãamo da Biblija, kwiga nad kwigama, pred-stavqa ÿanrovsku tkanicu od poslovica, parabola, zagonetaka, molita-va, plaåeva, narodnih priåa, predawa, legendi, pisama, beseda, biogra-fija, što je stvaralaåki impuls srodnom naåinu organizovawa graðe uAndriãevom romanu. Takav arhitektonski poduhvat ima za posledicuosobenu strukturu novelistiåkih poglavqa koja istovremeno ostavqajuutisak celovitosti (na nivou celine) i fragmentarnosti (na noveli-stiåkom planu). Roman je tako u ravni celine strogo komponovan, oli-

318

2 Legenda (lat. ono što treba proåitati) javqa se u znaåewu: 1 spisa o ÿivotu i de-lima svetaca; 2 predawa — ponarodwenog apokrifnog kazivawa u åiju se verodostojnost ve-ruje; 3 legendarne priåe — kreãe se oko pitawa i situacija iz Biblije (to su pripovetkekoje u današwoj terminologiji nazivano legendom), i u drugom znaåewu, usmeni prozni oblikfantastiåne sadrÿine i kao 4 folklorizovano pripovedawe (na osnovu apokrifa i sredwe-vekovnih hagiografija), Miloševiã Ðorðeviã, 2006, 179. Andriã koristi pojam legendaupuãujuãi na biblijske starozavetne i novozavetne povesti.

3 Videti kwigu Hrastova greda u kamenoj kapiji Petra Xaxiãa, u kojoj autor tvrdida Andriã komunicira sa mitom posredno i preko jednostavnijih oblika pripovedawa,više intuitivno nego hotimiåno, s kojim se moÿe povesti preispitujuãi dijalog jer smouvereni da ni jedan segment poetike interpretiranog pisca nije plod sluåajnosti (Xa-xiã, 1983, 209—226).

4 Na primer anegdotski elementi u hajduåkim pesmama åiji su oblik i sadrÿinapogodni za slikawe bosanskog mentaliteta.

åewe je plana, reda i stvaralaåke discipline, dok je u ravni mikro-strukture razigran, otvoren prema drugim ÿanrovima i kwiÿevnim de-lima koja ih pronalaze kao uzoran oblik za srodne sadrÿaje. „Oprede-qewe za kratku formu, koja u specifiånom sintagmatiåkom poretku mo-ÿe mozaiåno da izgraðuje i sloÿenu strukturu, osnovno je obeleÿje An-driãeve poetike" (Samarxija, 1993, 95 str). Ÿanrovske aluzije su naåinda se uspostave intertekstualne veze sa delima koja su obukla isto ÿan-rovsko ruho. Posledica ovakvih stvaralaåkih postupaka je napuštaweuzroåno-poslediånog sleda u prelomnim trenucima razvoja dogaðaja islabqewe åvrstine fabule (Xaxiã, 1983, 211). Tako se roman osloba-ða konvencionalnih predrasuda, slobodno cirkuliše i prema vrstamausmene kwiÿevnosti: poslovicama, izrekama, kletvama, blagoslovima,lirskim i epskim pesmama i anegdotama, uspostavqajuãi ravnoteÿu mi-tosa i logosa, tradicije i savremenosti. Sa tim je najuÿe povezanafragmentarnost pojedinih delova teksta, koja proishodi iz potrebe ukla-pawa u kolaÿ kwiÿevnih vrsta koji delu daje dinamiånost i mnogoli-kost, digresivnost, stilsku raznobojnost i sveÿinu, omoguãava proÿi-mawe epskog i lirskog stila.5 Lebdewe i igra nisu samo motivi u in-terpretiranom romanu nego i stilska odrednica koja presudno utiåe nareåenicu koja postaje i sama razigrana jer prati promene intonacijeteksta u ritmiåkim talasawima. „Struktura wegove reåenice, klesanekao u kamenu, dobija iz ovog aspekta jednu novu dimenziju: ona poåiweda treperi, da se talasa i leluja u harmoniånim modulacijama svoje in-tonacije i ritma" (Ÿivkoviã, 1962, 99). Autor koristi postupke otva-rawa, na mestima gde zapaÿamo slabqewe ÿanra i dekonstrukcije kwi-ÿevnih vrsta, radi konstrukcija višeg reda, ÿanrovskih inovacija,sinteza i povezivawa sa ciqem pronalaÿewa univerzalne, hibridneforme. Na nivou mikrostruktura akcenat je na vrstama svojstvenim ne-mimetiåkim pravcima radi uspostavqawa ravnoteÿe sa hroniåarskimkazivawem.

Ivo Andriã je u Znakovima pored puta zagovarao poetiåki stav daje pisawe prevoðewe uzornih tekstova, te da je prevodilaåka umešnostpromenqiva kao i stvaralaåki dometi. Osnaÿujuãi stav da se prevodistalno ista drevna priåa, ne praveãi pritom razliku izmeðu predawa,mita, legende i bajke, ponaša se otkrivalaåki, pronalazi novo u sta-rom; povezuje ih zbog mistifikacije stvarnosti, koja je bliska imagina-ciji åoveka iz naroda. Tako, na kreativan naåin, osvaja tradiciju i do-pisuje svoju hroniku, realistiåku viziju zbivawa dopuwava fantastiå-nom. „Narod pamti i prepriåava ono što moÿe da shvati i što uspe dapretvori u legendu" (Andriã, 1962, 39). Posledica ovakvog konstruktiv-nog stava prema kwiÿevnim vrstama je pojava fantastike koja nastajekada se drevna priåa dovede u kontekst višegradske hronike, åime se is-tiåe nemoã pojedinca da razume i objasni istoriju. Narator romana po-navqa i dopriåava uzornu priåu, åiji je praotisak pripovedawe u krugu

319

5 Videti studiju Dragiše Ÿivkoviãa Epski i lirski stil Ive Andriãa (Ÿivkoviã,1962, 81—105).

pored vatre, jer je „sveznajuãa priåa" starija i mudrija od åoveka, åuvaga od smrti i zaborava. „Moÿda je u tim priåawima usmenim i pisme-nim i sadrÿana prava istorija åoveåanstva, i moÿda bi se iz wih mo-gao bar naslutiti, ako ne i saznati pravi smisao te istorije" (Andriã,1981, 70). Zapaÿa se potreba da se, kao što je sluåaj u istorijskim pre-dawima, prikaÿe neverovatna stvarnost, koja se u pojedinim delovimaAndriãevog teksta pribliÿava i bajci. Pripovedaåki poriv uvek po-kreãe borba protiv ništavila i neznawa, stvaralaštvo se opire ruši-laåkom nagonu åoveåanstva kroz kreativan podvig koji, u najboqim slu-åajevima, vodi prevazilaÿewu ograniåenih stvaralaåkih dometa.

Autor posebnu paÿwu poklawa jeziåkom izrazu i naåinu pripove-dawa, istiåuãi da se narator briÿqivo sluÿi reåima „trebeãi ÿitood kukoqa", ispituje wihovu nosivost, odbacuje reåi koje ubijaju, a pro-nalazi reåi koje vaskrsavaju qude i vremena, slaÿe ih po veånom ritmuraðawa i umirawa. „Na rijeåi je sazdan sav ovaj Boÿji duwaluk" — po-slovica je iz romana (Andriã, 1981,70), kojom se u duhu narodne mudro-sti naglašava reåeno. Posledica sakralizacije reåi i mistifikacijestvaralaštva jeste sklad i harmonija jeziåkog izraza, koji nose umet-niåki profiwen ritam narodnog govora, „ritam lebdewa i talasawa"(Ÿivkoviã, 1962, 99). Pisac, poput Tvorca, udahwuje ÿivot reåima kojese ispuwavaju krvqu, åini åudo vaskrsewa, tako da „reå postaje telo".Znakovito je metaforiåno usaglašavawe sa platonistiåkim Jevanðeqempo Jovanu, koje sluÿi piscu da se poetiåki odredi i progovori i o pi-šåevoj „utakmici s Bogom", kompleksu natåoveka, podrazumevajuãi po-bunu protiv svakog autoriteta. „Postoji legenda da ãe Antihrist, kadase bude pojavio na zemqi, stvarati sve što je Bog stvorio, samo sa ve-ãom veštinom i sa više savršenstva. Moÿda je umetnik preteåa Anti-hrista" (Andriã, 1981, 16). Stvaralaåki odnos prema reåima usaglašenje sa retorikom srodnom našim narodnim pripovetkama: naporedne re-åeniåne konstrukcije, od tri do pet u nizu, funkcionalne su pri nara-ciji jer niÿu zbivawa u kontinuitetu, doprinose utisku neprekidnepriåe koja teåe bez zastoja, s polisindetskim vezama upuãuju i na mudrui jezgrovitu biblijsku reåenicu. Andriã je sklon inverzijama, antite-zama i paradoksima u jednoj reåenici, poredbenim i relativnim reåe-nicama; zapaÿaju se i åeste parenteze, potcrtavaju atributske reåenice,invertovanom upotrebom, a akcenat kao retoriåki udar je uvek na po-åetku ili na kraju sintaksiåke celine.

U romanu Na Drini ãuprija pisac pripoveda svoju poetiku, razvija-juãi je paralelno s priåom o izgradwi zaduÿbine Mehmedpaše Sokolo-viãa. Uvodna poglavqa sadrÿe ÿanrovske aluzije i na parabolu o sejaåui posejanom zrnu, koja, kao epitoma mita o stvarawu sveta, istiåeprincip konstrukcije. Tako se pisac dela, kao i kreatori zaduÿbine,dovodi u vezu sa Bogom koji stvara iz pustoši i praznine, iznad vode.Stawe haosa prethodi harmoniji, a gradwi mosta stvaralaåki blesak;stvoreno remek-delo u znaku je prelaska na drugu stranu, podviga kojemse teÿi — metaforiåno lebdewe nad vodom. Procewujuãi novosazdanodelo, pripovedaå zauzima autoritaran stav Stvoriteqa i podstiåe daqe

320

stvarawe, te se kao lajtmotiv javqa idealizovana deskripcija mostaproÿeta intenzivnim doÿivqajem stvaralaåke punoãe: postavqen na„mudre temeqe", sija u mraku „beo poput pergamenta", kao „osvetqeniznutra". Autor aluzivnim poreðewima usmerava åitalaåke asocijacije,neretko se sluÿi upuãujuãim leksemama, tipa povodaw i ãuprija, kojenas arhaiånim poreklom vode drevnoj priåi.

Roman Na Drini ãuprija posveãen je izuzetnima, kao mitovi heroji-ma i legende svetiteqima, odabranima koji su izašli iz kolektivneslike zahvaqujuãi nekom podvigu, izdigli se iznad površine vode stre-meãi ka drugoj obali. Muåeniåke i herojske smrti åesto su naåin nena-dane, naknadne i ekscentriåne individualizacije liånosti6 koje, upr-kos tome, nose maske karakteristiånog praotiska. Postoji posebna sim-bolika prelaska preko mosta — upuãuje na obred inicijacije,7 ali sadr-ÿi i naglašenu hrišãansku simboliku: aluzija je na starozavetnu Kwi-gu izlaska, koja je epitoma Hristovog krštewa i åudesnog hoda po vodi— nagoveštava vaskrsewe. Izlazak Jevreja iz Egipta moÿe se povezatisa srpskom istorijom: robovawem pod Turcima i oslobaðawem iz tur-skog ropstva, jer se ponavqaju arhetipske scene kao što je stradawe ne-duÿnih i nejakih. Hrišãanska deca su prvi put prelazila most odlaze-ãi na krštewe, prelazeãi s leve na desnu obalu, s demonske na Boÿan-sku stranu! Ÿrtvovawe dece je istaknuto u prvom poglavqu romana upredawu o vili brodarici koja traÿi da se uzidaju u temeqe blizanciStoja i Ostoja, a u kontekstu borbe rušiteqskih sila i graditeqskihprincipa. „Pripovedajuãi ovu legendu, pisac je imao u pameti, osimproznog usmenog predawa, bar dve narodne pesme: jednu muslimanskuZidawe ãuprije u Višegradu, koja je zapisana u samom Višegradu i koju jeobjavio Kosta Herman, i drugu, klasiånu, Zidawe Skadra, koju je odStarca Raška zabeleÿio Vuk Karaxiã" (Nediã, 1962, 225). Sve u hroni-ci opisane smrti na kapiji (motiv kapije sadrÿi biblijsku znakovi-tost, aluzija je na ulazak pravednika u jerusalimski hram što je figuraprolaska kroz rajske dveri), koja je moderni ÿrtvenik i mesto ulaska uneku novu, neprolaznu egzistenciju priåe, kreativna su transformacijalegende o vaskrsewu.

Mit o stradawu izabranog i ÿrtvovanog naroda oÿivqen je postup-cima remitizacije i sakralizacije profanog sadrÿaja u åijoj je bitihrišãanski arhetip.8 Pisac se kreãe od istorije ka mitu, u potresnojpriåi o sakupqawu danka u krvi, koja se åita kao srpska varijanta bi-blijskih povesti o nameravanom pomoru misirskih prvenaca u Egiptu ipokoqu mladenaca u Vitlejemu, istorijskih povesti o ÿrtvovawu dece

321

6 Hod od smrti ka ÿivotu prepoznatqiv je u biblijskim ÿivotopisima praotaca ipatrijaraha.

7 Inicijacija je ritualizacija duhovnog ili društvenog preobraÿaja (Krim, 1990,288). Inicirati znaåi uputiti u neku tajnu, usmrtiti, na figurativan naåin, preãi izjednog sveta u drugi, preobraziti se. U hrišãanstvu znaåi preobraÿaj povezan s patwom iiskušewima — besmrtnost je plod inicijacijske smrti (Ševalije, 2004, 293).

8 Termin arhetip koristim u širem smislu, u znaåewu slike koja se u kwiÿevnostiponavqa kao element univerzalnog kwiÿevnog iskustva (Frye, 1979; Ÿivkoviã i dr., 1985, 45).

zemaqskim bogovima. Povest o ludoj Ilinki i wenim preminulim bli-zancima pokazuje naåin na koji se predawe transformiše i razobliåa-va u stvarnosti. U Andriãevom romanu razaznatqiv je i problem krivi-ce u modernom eshatološkom predawu o izgradwi mosta u kojem pre-poznajemo arhetip ÿrtvovawa dece. Podseãamo na kontekstualizovaneHristove upozoravajuãe reåi iz jevanðeqa: „Kãeri jerusalimske, ne pla-åite za mnom, nego plaåite za sobom i za decom svojom" (Luka, 23, 28).Hrišãanska ideja iskupqewa kroz pokajawe i ÿrtvovawe prisutna je uistoriji izgradwe ãuprije, u motivima koji gradwu pokreãu, i opisuMehmedpašine smrti, kojom se obeleÿava završetak zaduÿbine. Stra-dawe Radisava sa Uništa paralelno je tragiånom skonåawu zaduÿbina-ra ãuprije i wegovoj ÿrtvenoj smrti u xamiji koja ga vraãa poreklu ikorenima. „I sad je, onako razdrqen i gologlav, savijen i utonuo u se,liåio više na ostarelog i premlaãenog seqaka iz Sokoloviãa nego na obo-renog dostojanstvenika koji je do maloåas upravqao turskom carevinom"(Andriã, 1962, 92).

Mit o potopu razaznatqiv je u petom poglavqu romana. Postojianalogija izmeðu ratova i buna, tih drevnih i modernih kataklizmi spredznakom apokalipse, i poplava koje zbliÿavaju qude. Aluzija na mito potopu — uništewe stvorenog sveta koji se prozlio i udaqio odTvorca — izaziva se na Andriãu blizak naåin: poreðewem — kapija ještråala iznad vode poput Nojeve barke na vrhu Ararata. Kapija mosta jevišegradska Nojeva barka proåišãena ÿrtvenom krvqu Radisava, Jeli-sija, Mileta i ostalih junaka, ÿrtvovanih slobodi. Proÿimaju se bi-blijski i faktografski fragmenati teksta; tipološka je i situacija dokoje dolazi posle povodwa: nastaje jedna nova egzistencija, svet obno-vqen dobrotom pravednika. U kontekstu starozavetne priåe most se do-vodi u vezu sa dugom, koja nastaje kao znak saveza s izabranim narodom,i Nojevog podviga, koji je åoveåanstvo, pobuweno protiv autoriteta odizgona iz raja, pribliÿio Bogu kao ideji dobra. Ništa ne vezuje qudekao zajedniåki preÿivqena nesreãa — jedan je od mnogih gnomskih iskazau duhu Solomonovih mudrosti, kojima autor poentira delo.

Radisavqev put do Golgote (etimološki lobawa, topos smrti), ka-pije mosta na kojoj ãe biti nabijen na kolac, åini od treãeg i åetvrtogpoglavqa romana malo jevanðeqe buditeqa bune i slobodara koji se,istovremeno, modeluje kao junak epa i sakralni uzor. Biblijska legendao ÿrtvovawu Sina åoveåijeg u podtekstu je straviånog prizora na mo-stu. Razaznatqivi su toposi iz jevanðeqa: razapiwawa, muåeniåke smr-ti i vaskrsewa. Poåetak stradawa bunxije zbiva se u pojati, koja je imesto roðewa i znamewe Spasiteqeve skromnosti; wegove muke simbo-lizuju verige i kolac. Detaqno je opisan put od pojate do kapije s ko-cem kao krstom na ramenima, što je aluzija na Golgotu i nagoveštajstraviåne usamqenosti pri suoåavawu sa smrãu. Åovek koji prati Radi-sava je Jovan, åije ime podrazumeva kwiÿevno-istorijsko samooznaåava-we, Merxan Ciganin9 ima poput Pilata ogaravqene ruke, koji u strahu

322

9 Predstave o Ciganima ukquåuju na razliåite naåine wihovu htonsku dimenziju(D. Bandiã, 1991, 140—143).

od kazne pokušava da ih opere, kao jevrejski narod neåistu savest, imoÿe se povezati s Pqevqakovim strahom i ludilom. Muåiteq i egze-kutor plaãen je sa dvanaest groša, poput Jude koji je izdao brata zbogtrideset srebrwaka, da bi se sejaå bune što duÿe muåio. Radisav zakli-we Pqevqaka da mu prekrati muke: „Tako ti ovog i onog svijeta, uåinidobro i probodi me, da se ne muåim kao pas" (Andriã, 1962, 65), što jealuzija na probadawe Hristovih rebara i lomqewe goleni. Smrt kaolet i upuãivawe na jevanðelsku metaforu jagwe Boÿje naåin je da se uepilogu poglavqa muåewe na kocu poveÿe sa stradawem na krstu. Radi-sav je izgledao kao kip koji lebdi, kao åovek koji je u skoku zastao, kaojagwe na raÿwu. Upuãujuãa je svetlost koja izmeðu Velike i Male Go-spojine osvetqava Radisavqev grob; vide je ÿene koje podseãaju na Mi-ronosnice iz jevanðeqa i koje se krišom krste i izgovaraju molitvepaleãi kandila. Legendarna fantastika10 daje nove kvalitete priåi oRadisavu, gorskoj vili (upuãujuãa je metafora u legendarnom pravcu), ko-ja rušeãi most nagoveštava bunu, pretvarajuãi ga u svetlilo nebesko.Autor faktografsku priåu stavqa u kontekst epske pesme koju sakrali-zuje ÿanrovskim aluzijama na jevanðeqa — pripovedajuãi o klici slo-bode kao ÿeravi koja tiwa i uznosi u legendu seqaka s Uništa kojiumire smrãu najveãih hrišãanskih stradalnika. „Muåenik je pribrankod Boga kao da je najveãu crkvu sagradio" (Andriã, 1962, 72). Belodanasu i odstupawa u odnosu na jevanðeqa: na primer Radisav prokliwe:„'Turci, Turci' — grcao je åovek sa koca, 'Turci na ãupriji… da paskiskapavate… paski pomrete!' (Andriã, 1962,68), dok Spasiteq u trenutkunajveãih muka moli za muåiteqe. Sin Boÿji je graditeq i miriteq, Ra-disav rušiteq mosta i bunxija, ali motivisan slobodoqubqem i tomåiwenicom sakralizovan, idejni je kreator novog ÿivota koji zasluÿujemnogostradalni narod.

Povest o Fati Avdaginoj, ispripovedana u osmom poglavqu NaDrini ãuprije, predstavqa pravu riznicu narodnih predawa, pripoveda-ka, pesama i poslovica — te je veoma ilustrativan primer Andriãevogodnosa prema narodnoj kwiÿevnosti. Prisutne su ÿanrovske remini-scencije na usmenu kwiÿevnost, ali i teme, motivi, siÿejni segmentii problemi bliski imaginaciji narodnih pripovedaåa i pevaåa. I jošviše, prepoznatqivi su fragmenti i elementi fabule iz konkretnihdela: balada, lirskih pesama, bajki i predawa. Sve je prekriveno velommisterije, tipovima i elementima folklorne fantastike11 i proÿetoverovawima u mitska biãa, pod åijim udarom su smrtnici izuzetnihvrlina i naroåite lepote. Otuda poglavqe poåiwe naratorovom najavomizuzetnog dogaðaja koji se dugo pamti, kao što se pamte ratovi, bolesti

323

10 O legendarnoj fantastici se govori uslovno, buduãi da je model novozavetne ti-pologije pronaðen u višegradskoj hronici i ÿanrovski naglašen radi isticawa buntov-nog åina junaka. Poreklo fantastike je u arhetipskim predstavama, u susretu legende istvarnosti (Reånik kwiÿevnih termina, Beograd 1985, str. 201).

11 Folklorna fantastika je odreðewe direktno vezano za efekte koje ima dovoðeweu kontekst analizirane hronike ÿanrova usmene kwiÿevnosti a zavisi od tipa distancenaratora prema dogaðaju. U navedenom primeru postoji nedoumica u epilogu poglavqa.

i seobe, istiåu se wegova zagonetnost, egzistencijalna jeza koju izaziva,kao i tajna koju jedino voda zna. Znakovita je simbolika zle vode u pri-åi koja nas vodi do mitskih nakaza: vodewaka, demona vode, koji su na-stali od prvog utopqenog åoveka. Ovo verovawe je saåuvano kod svihslovenskih naroda, a vodeni duh sa karakteristiånim izgledom crnogåoveåuqka imao je htonske odlike (Zeåeviã, 1981, 22—39). Åitalac jepodstaknut od naratora na odgonetawe, åitawe vode, da bi razumeo „ne-jasan i teÿak udes koji je sve iznenadio i zbunio", što je svojevrsnamistifikacija dogaðaja. Borba dobra i zla vodi se u priåi kao u bajka-ma kako na egzistencijalnom, tako i na psihološkom planu. Povest oFatinom razapiwawu izmeðu sopstvene odluke i oåeve ÿeqe bavi sepitawem ÿenskog integriteta u patrijarhalnoj zajednici, otporom pre-ma potåiwavawu, ÿenama — åoveåicama koje nemaju liåno ime, nego no-se porodiåno, muÿevqevo, odnosno oåevo ime, a poseduju herojsku, mit-sku snagu. Intertekstualno je povezana sa baladom Hasanaginica, prekomotiva smrti na vlastitoj svadbi, kao i s narodnom lirskom mitolo-škom pesmom o devojaåkoj lepoti koja je preobraÿava u zvezdu Danicu(Sunce se devojkom ÿeni). Motiv smrti mlade na svadbi i ideja da se le-pota ne da posedovati, kao i da donosi prokletstvo, povezuje osmo po-glavqe Andriãevog romana, i sa baladom Ÿenidba Miliãa Barjaktara ipredawem sa elementima bajke Devojka brÿa od kowa, jer predstavqa au-toru blisku temu kojoj se mnogo puta vraãao. Smrt mlade na venåawu jedominirajuãi motiv koji Andriãev tekst otvara prema baladama, koje supo svojim ÿanrovskim odlikama tajnovite, mistiåne i nedoreåene, anenadani nestanak vile iz priåe, u trenutku kada je stiÿe nesuðenimladoÿewa, da se povezati s Fatinim skokom s ograde mosta u momentukada je trebalo da bude prevedena preko vode. Celo poglavqe strukturi-rano je poput priåe koja hoda po svetu: nesvakidašwi, gotovo nestvarandogaðaj odgovara tipologiji bajke o izuzetnoj devojci koja prkosno odbi-ja prosce, što oko we stvara krug divqewa, zavisti i mrÿwe.12 Prepo-znajemo morfologiju bajke — junakiwa, najåešãe careva kãi, organizujenadmetawe prosaca da bi se udala i odabrala najboqeg. Konkretno, po-stoji intertekstualna veza sa Devojkom brÿom od kowa, koja organizujetrkiju da bi odabrala mladoÿewu, a, u stvari, zavarava prosce. Fata,kao devojka iz bajke, poseduje neke osobine mitskih biãa — vila: izu-zetne je lepote, tašta na svoj izgled i, iznad svega, slobodoqubiva, ve-zana za goru i vodu. Wene prave namere su maskirane obrednim radwa-ma koje obavqa. Prvobitno predstavqajuãi duhove prirode, vile ostaju uposebnom dosluhu s prirodom, „mogu imati atribute razliåitih pro-stora vodenih i gorskih istovremeno" (Karanoviã, 1988, 207—212), a uantagonizmu su s qudima, naroåito odbojne prema muškom rodu, imajuaverziju prema braku: „Ja sam vila što se ne udajem" (Kulišiã, 1970,

324

12 Takav uvod — glas o lepoti — obraðen je u narodnoj epici (videti: Sestra Lekekapetana). Aluzije se šire i na siÿe o devojci samoubici koji je obraðen u predawimatipa Skoåi-devojka, ali i na devojke koje biraju smrt da ne bi postale ÿene htonskim na-silnicima ili ubicama svoga roda. Videti odlomak iz pesme Marko Kraqeviã i Arapin,razgovor devojke sa jezerom.

66—68). Kada se u ÿanrovski sinkretiånoj priåi (sa elementima bajke imitoloških predawa) Devojka brÿa od kowa, po svojim izuzetnim oso-binama i sposobnostima, iz mnoštva izdvoji carev sin i pobedi, de-vojka, koju su „naåinile vile od snijega izvaðena iz jame bezdawe premasuncu ilinskome, vjetar je oÿivio, rosa je podojila, a gora lišãem obu-kla i livada cvijeãem nakitila i naresila", oåigledno vilovita, pu-šta krila i nestaje! Andriã na sliåan naåin rešava završetak pogla-vqa mistifikujuãi samoubistvo glavne junakiwe. Fata se nalazi u sliå-noj situaciji: susreãe Naila iz Nezuka na jednoj svadbi i nesvakida-šwom lepotom izaziva wegovo interesovawe koje momak verbalizujetradicionalnom formulom, blagoslovom u obliku kletve,13 åime nagove-štava da ãe je zaprositi, što je ÿanrovsko obeleÿje qubavnih i svatov-skih pesmama. „Dabog da te Mustajbeg iz Nezuka nevjestom zvao!" Fataodgovara prkosnom izrekom: „Hoãe, kad Veqi Lug u Nezuke saðe" (An-driã, 1962, 136). Nadmudrivawe, nadgorwavawe i nadgovarawe dvoje mla-dih mahom se završava, u tradiciji usmenog stvaralaštva, devojåinimtrijumfom. Narator obrãe priåu u duhu patrijarhalne etike, izriåuãikomentar u znaku vere u magiju reåi, koji nagoveštava rasplet u koristmomka. „Tako od prirode naroåito obdarena stvorewa åesto izazivajusudbinu, smelo i nesmotreno" (Andriã, 1962, 136). Javqa se uverewe daje verbalizacija ravna åinu jer su reåi dinamiåke sile koje mogu pri-zivati neÿeqene dogaðaje. Postaje jasno da Andriã hotimiåno biraformu blagoslova u obliku kletve da bi istakao protivreånost u samojdevojaåkoj prirodi i tipologiji iz usmenog stvaralaštva — za koju Na-ilova prošwa postaje kletva koja nesuðenu nevestu staje ÿivota.14 Åestiu svadbenim obredima i pri zdravicama, deo su molitava i zakletvi, au Andriãevom romanu predstavqaju prvi åin Fatinog prkosnog strada-wa koje se završava u talasima Drine, u naruåju vodewaka, što u kontek-stu narodnih priåa upuãuje na otmicu mlade. Obavezan epilog bajke —spasavawe device od demona izostaje te se u ovom segmentu poglavqaprimeãuje dekonstrukcija bajke i usmerewe ka demonološkom predawu.U priåi je, kako je to sluåaj u bajkama, poremeãena ravnoteÿa åiweni-com da Fatu Avdaginu otac udaje protiv wene voqe, reåi koje je izreklapred svima obavezuju je, a odricawe znaåi poniÿewe i sramotu. Iako suoåigledni Fatini napori da savlada oseãawa, priåa ne uspostavqa po-remeãenu ravnoteÿu, nego se konflikt zgušwava i vodi ka (nenadanom)obrtu. Fata (ar. ona koja odbija dete od dojke — ime simbolizuje mate-rinstvo) se naizgled povinovala oåevoj voqi da je uda za Naila (ar. Do-bitnik) pripremajuãi se za svadbu. Ali, ona ne moÿe ni da pogazi svojureå, niti da porekne oåevu odluku. Ostaje jedini izlaz u venåawu sasmrãu; na ovom mestu zapaÿamo aluziju na baladu Smrt Omera i Merime,uz napomenu da je reå o inverziji motiva (Fata radije bira smrt nego

325

13 Ilustrativan je primer iz usmene tradicije: Crn ti obraz k'o na gori sunce (Pe-šiã, 1996, 30).

14 Blagoslovi su u usmenoj tradiciji verbalizovane dobre ÿeqe zasnovane na vero-vawu u sugestivnost reåi, pa predstavqaju magijske formule zaštite od zla. (Pešiã,1996, 30).

ÿivot s nedragim). Funkcionalna je ilustracija patrijarhalnih svad-benih obiåaja, da bi se doåarala atmosfera išåekivane radosti, apo-strofirala potåiwenost mlade koja nije odluåivala o buduãem ÿivotu(Karanoviã, 1993, 15—25), da bi tragika epiloga bila intenzivnija. De-vojka sa drugaricama, roðakama i iznajmqenim ÿenama dopuwava i sla-ÿe devojaåku spremu, pevajuãi veze svadbene darove, zariåuãi se u sebida neãe biti Nailova nevesta. Za razliku od bajke, u kojoj je svet jedno-dimenzionalan, a stvarno i nestvarno su u istoj ravni, likovi polari-zovani na dobro i zlo, Andriãevi ÿive bogat i dramatiåan unutrašwiÿivot. Postupci junakiwe su psihološki motivisani, a postaju razu-mqivi tek u sklopu patrijarhalne etike. Moÿemo pratiti i analizira-ti obiåajne kodekse sredine, kroz odnos Avdage i wegove kãeri. Avdagaje „åovek oštre reåi, široke ruke i smela srca", åiji se savet radoprima, prisustvo priÿeqkuje i poštuje, a wegova impulsivnost i do-stojanstvenost prepoznaju se kao nasledne crte kod wegove Fate, jedi-nice meðu petoricom braãe. Buduãi nesvakidašwe lepote i mudrosti,tašta na svoje vrline, od prosaca se branila bistrinom i reåitošãu.„O takvim izuzetnim stvorewima pesme niknu odnekud same" (Andriã,1962, 132) — komentariše narator navodeãi ritmiåki i etimološkirazigrane stihove iz lirske pesme o Fati, koja je za ÿivota nastanilapesmu, a posle smrti nenadano postala deo predawa: „Mudra li si, li-jepa li si, / Lijepa Fato Avdagina." Potom sledi tipiåno andriãevskouopštavawe: oduvek po jedna devojka u naraštaju uðe u priåu i pesmu jerje izuzetna sudbina izdvaja i uzdiÿe u opasne visine kao prkosnu devoj-ku kojom se oÿenilo sunce.

Tema priåe koja je potresla kasabu su, zaåudno, prema reåima nara-tora, dva zaseoka Veqi Lug i Nezuke, åija su odredišta polarizovana,mistifikovana i antropomorfizirana. Iako je reå o realnom, kon-kretnom prostoru, zapaÿena je wegova simboliåka deskripcija u prolo-gu, zbog naroåite uloge pri pronicawu u smisao dela. Veqi Lug na uz-visini prisojan je i miran kraj koji ima „dobru zemqu, zdravu vodu ilep svet" (Andriã, 1962, 131). Uspostavqa se veza izmeðu prirode, ente-rijera i eksterijera izgleda naseobina u kojima ÿive i qudi, što je po-stupak svojstven bajkama. Figurativan je opis kuãe Osmanagiãa, najvi-še taåke kasabe, åije je lice uvek bqeštavo jer weni prozori kao oåinajduÿe zadrÿavaju zrake sunca pri zalasku, a jedan od „penxera" liåina zvezdu koja osvetqava kasabu — aluzija je na Fatu Avdaginu i wenulepotu. „I kasabalije su odavno navikle da sa kapije posmatraju predve-åe, kako se sunåev zalazak odbija na Osmanagiãa penxerima, kako se za-tim, jedan po jedan gase, i kako åesto, kad veã sunce zaðe i kasaba osta-ne u senci, plane po jedan od tih penxera posledwim odbleskom, zaluta-lim izmeðu oblaka, i kako sija još nekoliko trenutaka kao crvena, krupnazvezda nad ugašenom kasabom" (Andriã, 1962, 132). Znakovito je citira-no mesto, jer nagoveštava i mistifikuje devojku i dejstvo wene lepote,intertekstualno se vezuje za pesmu koja poåiwe stihom A što mi seTravnik zamaglio, åini blisku misao da je zbog staništa sliåna gor-skim vilama, ili oblakiwama; znakovit i tragiåan rasplet priåe, zbog

326

uspostavqawa, preko simbola zvezde i devojaåke nadzemaqske lepote,intertekstualne veze s narodnom lirskom mitološkom pesmom Sunce sedevojkom ÿeni, u koju je utkano predawe o postanku zvezde Danice. Sadr-ÿi aluziju na Fatino mesto u priåi i pesmi.15 Naglašena je tendencijaAndriãevog teksta da nesvakidašwi dogaðaj objasni na realistiåki na-åin, dokaÿe da se zbio u stvarnosti, što je svojstveno predawima. Ne-zuke su zabaåen i osojan zaselak, do kog sunce ne stiÿe, jer je opkoqen ipritešwen brdima. Deluje mistiåno jer tamo glasovi odjekuju umnogo-struåeni, na volšeban naåin, odbijajuãi se od brda. Samo jedan put vo-di do Nezuka, a iza wih nema puta, jer nema kuda da se ide. Takvo odre-dište upuãuje na zaåaran mitski prostor iz drevnih priåa o kraju sve-ta. U Veqi Lug se pewe, a u Nezuke silazi uskim putem, kao po brvnu,koje svakoga åasa moÿe da potone u vodu. Predeo je zatvoren, teško pro-hodan i dostupan, kao i qudi. Hamziãi ÿive ãutqivo i povuåeno u ne-vidqivoj kuãi, utonuloj u åestar pored Drine, vezani na neki mistiåannaåin za vodu, za razliku od Osmanagiãa, åija je kuãa na bregu, svima uvidokrugu. Iako pomiwe sasvim konkretne toponime, narator mistifi-kuje i tipizira prostor Nezuka, åineãi ga volšebnim, ÿivim i sklo-nim preobraÿavawu. Veqi Lug, vizuelno uzdignut na najvišu naseqenutaåku nad kasabom, asocira na åardak ni na nebu ni na zemqi,16 ili nagrad na oblaku. Interesantna je obrnuta analogija, u porodici Osmana-giãa pet je sinova a jedna kãi, dok Turakoviãi imaju pet kãeri i jednogsina, što je aluzija na simboliku stalnih brojeva u bajkama i principantiteze koji sugeriše borbu dobra i zla. Sukob oca Avdage i kãeriFate sveo se na jedan bolan pogled pri saznawu da je roditeq udaje zanedragog — Naila, i prkosni pokret tela koji je nagoveštavao otpor.Nareåeno mesto u priåi vodi ÿiv dijalog s romanom Neåista krv, BoreStankoviãa, kad je u pitawu rešavawe problema neÿeqene udaje, kao iodnosa mlade prema ocu i wegovoj voqi. Potom se opisuje svadbeni ri-tual po utvrðenom redu, što priåu dovodi u kontekst svadbenih pesama:Hamziãi su došli na kowima po nevestu, koja je bila prekrivena fere-xom, poput Hasanaginice, oseãajuãi se sputano kao u oklopu što je alu-zija na wenu egzistenciju. Dok se pakovala devojaåka sprema, obavqenoje venåawe u Veqem Lugu, a u Nezukama pripremana svadba. Kada je po-vorka bila na mostu, a mlada na kowu, mestu åudesnih dešavawa u pre-dawima, devojka koju je vodio najmlaði brat zaštitnik, kako to biva ubajkama, ili predawima o devojci samoubici, stala je desnom nogom naogradu mosta, kojom je trebalo da zakoraåi preko mladoÿewinog praga unovi ÿivot, „vinula se, kao okrilatila, sa sedla, preko zida, i polete-la sa visine u huånu reku pod mostom" (Andriã, 1962, 142). Iznenadni

327

15 Danica je ime planete Venere, sunåeve ili meseåeve sestre, koja se u nekim vero-vawima naziva ãerkom sunca. Kada se javqa kao jutarwa zvezda, vesnica je dana, a kad sejavi uveåe, prva na nebu, naziva se Veåerwaåom; zvezda sa dva imena ima sposobnost mi-mikrije, prelaska s istoåne na zapadnu stranu neba; zato je narod naziva preodnicom(Kulišiã, 1970, 103).

16 Miloslav Šutiã u: Andriãevi Olujaci — izvori i struktura — govori o srodnimelementima bajke u analiziranoj priåi.

obrt u epilogu priåe asocira na stanište vila, gospodarica voda.Most u narodnim verovawima spaja ovaj i onaj svet, predstavqa prelaziz jednog sveta u drugi, tako da nije åudo što se sudbonosan dogaðaj od-vija na nareåenom mestu. Istoåni i Zapadni Sloveni vezivali su mostza simboliku qubavi i braka. Devojke su gatajuãi pravile od drveta im-provizovani most i ostavqale ga uz uzglavqe oåekujuãi mladoÿewu kojiãe ih u snu prevesti na drugu obalu (Tolstoj, 2001, 366). Tragiåan zavr-šetak povesti o Fati Avdaginoj je znak predominacije baladiånih ele-menata u ÿanrovski bremenitoj strukturi poglavqa. Uspostavqaju seintertekstualne veze sa Ÿenidbom Miliãa Barjaktara, gde mlada, tako-ðe, umire na svadbi, i biva sahrawena u gori, jer obred prelaska nijezavršen, pa ne pripada ni jednoj porodici, ni kuãi. Smrt je doåaranakao izbavqewe i uzlet, u sluåaju Fate Avdagine, oslobaðawe od svih ze-maqskih stega. Poenta Andriãeve priåe je da se istinska lepota ne mo-ÿe posedovati, a da izuzetne liånosti slobodu nalaze kao inspiracijau umetniåkom delu. Motiv vilinskih krila iz predawa Devojka brÿa odkowa nagovešten je epiloškom deskripcijom: kada je Nail napokon po-verovao da je Fata wegova, ona je okrilatila i odletela. Zapaÿamo daelementi predawa osmom poglavqu romana daju naroåit, fantastiåannaglasak, jer ostaje poqe neodreðenosti i nedoreåenosti u vezi s tra-giånom sudbinom junakiwe, a lirske obredne, qubavne pesme i baladepoetski i profiwuju i daju ÿaloban ton priåi, koju je zauvek nastanilavilovita devojka.

LITERATURA I IZVORI

Andriã, 1962 — I. Andriã, Na Drini ãuprija, Prosveta, Beograd 1962.Andriã, 1981 — I. Andriã, Istorija i legenda, Prosveta, Beograd 1981.Bovan, 1981 — V. Bovan, „Narodne umotvorine u Andriãevom delu". U: Delo Ive

Andriãa u kontekstu evropske kwiÿevnosti i kulture, zbornik radova sameðunarodnog nauånog skupa, urednik S. Koqeviã i dr, Zaduÿbina IveAndriãa, Beograd 1981.

Ÿivkoviã, 1962 — D. Ÿivkoviã, „Epski i lirski stil Iva Andriãa". U: IvoAndriã, urednik V. Ðuriã, Institut za teoriju kwiÿevnosti i umetnosti,Beograd 1962.

Ÿivkoviã, 1985 — D. Ÿivkoviã i dr, Reånik kwiÿevnih termina, Nolit, Beo-grad 1985.

Zeåeviã, 1981 — S. Zeåeviã, Mitska biãa srpskih predawa, Vuk Karaxiã, Etno-grafski muzej, Beograd 1981.

Karanoviã, 1993 — Z. Karanoviã, Svadbeni ritual kao postupak sankcionisawai potåiwavawa moãi ÿene, Glasnik Etnografskog instituta SANU, kw.H£¡¡, Beograd 1993.

Karanoviã, 1998 — Z. Karanoviã, Aspekti prostornog situirawa vile u poezijibalkanskih Slovena, Kwiÿevna istorija, HHH, 1998, 105.

Koqeviã, 1981 — S. Koqeviã, „Ivo Andriã i narodna kwiÿevnost". U: DeloIve Andriãa u kontekstu evropske kwiÿevnosti i kulture, zbornik radovasa meðunarodnog nauånog skupa, Zaduÿbina Ive Andriãa, Beograd 1981.

Krim, 1990 — K. Krim, Enciklopedija ÿivih religija, Nolit, Beograd 1990.Kulišiã, 1970 — Š. Kulišiã, Srpski mitološki reånik, Nolit, Beograd 1970.

328

Miloševiã, 2006 — N. Miloševiã Ðorðeviã, Od bajke do izreke, Društvo zasrpski jezik i kwiÿevnost Srbije, Beograd 2006.

Nediã, 1962 — V. Nediã, „Ivo Andriã i narodna kwiÿevnost".U: Ivo Andriã,Institut za teoriju kwiÿevnosti i umetnost, Beograd 1962.

Pešiã, 1997 — R. Pešiã i N. Miloševiã Ðorðeviã, Narodna kwiÿevnost,Trebnik, Beograd 1997.

Raduloviã, 2003 — O. Raduloviã, List nebeske kwige: biblijski podtekst srpskeproze dvadesetog veka, Zmaj, Novi Sad 2003.

Samarxija, 1993 — S. Samarxija, „Znakovi pored puta" i oblici usmene kwiÿev-nosti. U: Zbornik Matice srpske za kwiÿevnost i jezik, kwiga H£¡, sve-ska 1/93.

Suvajxiã, 1994 — B. Suvajxiã, Pregled motiva usmene kwiÿevnosti u romanimaIve Andriãa. U: Ivo Andriã u svome vremenu, Zbornik MSC, 22/1 Beograd1994.

Tartaqa, 1979 — I. Tartaqa, Pripovedaåeva estetika, Nolit, Beograd 1979.Tolstoj, 2001 — S. Tolstoj, Slovenska mitologija, Zepter book world, Beograd

2001.Frye, 1979 — Northrop Frye, Anatomija kritike. Åetiri eseja, prevla s engleskog Giga

Graåan, Naprijed, Zagreb 1979.Xaxiã, 1983 — P. Xaxiã, Hrastova greda u kamenoj kapiji, mitsko u Andriãevom

delu, Narodna kwiga, Beograd 1983.Ševalije, 2004 — Ÿ. Ševalije, Reånik simbola: mitovi, snovi, obiåaji, postup-

ci, obiåaji, likovi, boje, brojevi, Stilos, Novi Sad 2004.Šutiã, 1978 — Miloslav Šutiã, „Andriãevi Olujaci — izvori i struktura". U:

Narodna bajka u modernoj kwiÿevnosti, priredila Mirjana Drndarski, No-lit, Beograd 1978.

Olivera Raduloviã

PLENTY OF NARRATIVE FORMS IN THE NOVEL:THE BRIDGE ON THE DRINA BY IVO ANDRIÃ

S u m m a r y

The paper deals with a complex genre structure of the chronicle-novel „The Bridgeon the Drina" which makes the work mosaic and contextual. Genre allusions are initialimpulse for intertextual merger with the ancient story: ancient and Christian mythology(myth on world creation and destruction of the created: myth on flood), Biblical le-gends (on sacrificing, resurrection, and new, authentic creation), and with verbal litera-ture tradition.

329