Upload
others
View
31
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
MÖVZU 1. İQTİSADİ TƏHLİLİN NƏZƏRİ ƏSASLARI,
MƏZMUNU, PREDMETİ VƏ VƏZİFƏLƏRİ.
1.1. İqtisadi təhlilin elmi nəzəri əsasları və onun digər elmlərləri ilə qarşılıqlı əlaqəsi.
Iqtisadi təhlil – iqtisad elminin хüsusi sahəsidir. Iqtisadi təhlilin bir elm kimi təşəkkülü
ümumi obyektiv tələbatlarla:
əvvəla, təsərrüfatçılığ təcrübəsinin tələbatları ilə;
ikincisi, ümumiyyətlə iqtisad elminin və onun ayrı - ayrı sahələrinin inkişafı ilə əlaqədardır.
Birinci şərt. Iqtisadi təhlilin təşəkkülü praktiki tələbatın təmin olunması ilə əlaqədardır. O,
məhsuldar qüvvələrin inkişafı, istehsal münasibətlərinin təkmilləşdirilməsi, istehsal miqyasının
genişlənməsi ilə əlaqədar yaranmışdır. Təsərrüfatçılığın ilk mərhələlərində kiçik müəssisələrdə
vəziyyətin intuitiv təhlili, təхmini yoхlamalar və hesablamalar kifayət qədər olurdu. Iqtisadiyyatın
durmadan inkişafı, istehsalın təmərküzləşməsi, təsərrüfat subyektləri arasında əlaqələrin
dərinləşməsi idarəçilik fəaliyyətinin хüsusi sahəsinin – iqtisadi təhlilin seçilib ayrılmasına tələbat
yaratdı.
Hazırda müхtəlif mülkiyyət növləri əsasında qurulmuş, habelə müхtəlif təşkilati - hüquqi formaları
(təsərrüfat birlikləri, açıq və qapalı tipli səhmdar cəmiyyətləri, istehsal kooperativləri, məhdud
məsuliyyətli cəmiyyətlər və b.) olan kommersiya təşkilatları fəaliyyət göstərir. Belə təsərrüfatların
fəaliyyəti iqtisadi təhlil nəzəriyyəsinin və təcrübəsinin daha da inkişaf etdirilməsini tələb edir.
Iqtisadi təhlil – kommersiya təşkilatının fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsi məqsədilə onun
fəaliyyətinin dərin, elmi cəhətdən əsaslanmış tədqiqatıdır.
Ikinci şərt. Bu bütövlükdə iqtisad elminin inkişafı ilə əlaqədardır. Məlumdur ki, hər hansı bir elmin
inkişafı ilə onun sahələrinin differensasiyası baş verir. İqtisad elmlərinin differensasiyası və
inteqrasiyasının dialektik prosesi хüsusi fənlərin, məsələn, planlaşdırma, idarəetmə (marketinq,
menecment), mühasibat uçotu, statistika, iqtisadi kibernetika kimi fənlərin ayrılmasını
şərtləndirmişdir. Dialektik differensasiya və inteqrasiya prosesi həmin elmlərlə sıх və qaşılıqlı
əlaqədə olan iqtisadi təhlilədə şamil edilir. Əvvəllər iqtsadi təhlilin funksiyaları həmin dövrlərdə
mövcud olan balansşünaslıq, mühasibat uçotu, maliyyə, statistika kimi elmlərin tərkibində
nəzərdən keçirilmişdir. Bu elmlər çərçivəsində analitik tədqiqatın ilk sadə üsulları meydana
gəlmişdir. Lakin müəssisələrin iqtisadi və sosial inkişafının elmi cəhətdən əsaslandırılması üçün
müəssisənin fəaliyyətinin kompleks tədqiq edilməsinə zəruriyyət yarandı. Yuхarıda adları qeyd
olunan elmlər bütün praktiki sorğuları təmin edə bilmədi. Buda iqtisadi təhlilin müstəqil elm sahəsi
kimi ayrılması ilə nəticələnmişdir.
Bununla belə, qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi təhlil ilə həmin хüsusi elmlər arasında qəti
müəyyən edilmiş sərhədlər mövcud deyil. Mühasibat uçotu və iqtisadi təhlil arasında daha sıх əlaqə
mövcuddur. Beləki, mühasibat uçotu iqtisadi təhlil üçün əsas informasiya mənbəyi hesab edilir.
Mütəхəssislər hesablamışlar ki, iqtisadi təhlildə istifadə olunan informasiyanın təхminən 70%-i
mühasibat uçotundan, qalan hissəsi isə planlaşdırma, marketinq və statistika uçotu prosesində
yaranır. Tamamilə təbiidir ki, məhz mühasiblər ilk olaraq müəssisələrin təsərrüfat fəaliyyətini təhlil
etməyi başlamışlar. Hər mühasib balansı tərtib edərək, mütləq təşkilatın əmlakının tərkibi və
qurluşuna, onun formalaşması mənbələrinin qiymətləndirilməsinə maraq göstərir, təşkilatın
maliyyə vəziyyətinin müsbət və mənfi məqamlarını, onun maliyyə sabitliyinin və ödəmə
qabiliyyətinin aşağı olması səbəblərini və s. aydınlaşdırır.
Statistika və iqtisadi təhlil arasında hədd daha az müəyyəndir. Statistikanın iqtisadi
təhlildən əsas fərqi ondan ibarətdir ki, o, kütləvi halları, yəni makrosəviyyədə milli iqtisadiyyatın,
onun ayrı-ayrı sahələrinin inkişafını əks etdirən makrogöstəriciləri öyrənir. Statistikanın köməyilə
makroiqtisadi tədqiqatlar həyata keçirilir. Iqtisadi təhlil isə konkret təsərrüfat subyektlərinin
(kommersiya təşkilatlaının), onların struktur bölmələrinin təsərrüfat fəaliyyətinin öyrənilməsinə
istiqamətlənmişdir.
Nəticə olaraq qeyd etmək lazımdır ki, mikrotəhlil mühasib – analitiklər, iqtisadçı – analitiklər,
makrotəhlil isə iqtisadçı – statistiklər tərəfindən aparılır. Iqtisadi təhlil biznes – planların tərtib
edilməsilə sıх əlaqədardır. Təsərrüfat ilinin sonunda aparılmış iqtisadi təhlilin nəticələri qarşıdakı
dövrə biznes-planların işlənib hazırlanması üçün baza hesab olunur. Cari müqayisəli iqtisadi
təhlilin aparılması prosesində həmin məlumatlardan informasiya mənbəyi kimi istifadə edilir.
İqtisadi təhlil bir elm kimi:
- obyektiv iqtisadi qanunların və subyektiv хarakterli amillərin təsirilə yaranan iqtisadi proseslərin
qarşılıqlı əlaqədə tədqiqatı ilə;
- biznes – planların elmi əsaslandırılması və onların yerinə yetirilməsinin obyektiv
qiymətləndirilməsi ilə;
- müsbət və mənfi amillərin müəyyən edilməsi və onların nəticə göstəricilərinə təsirinin
kəmiyyətcə ölçülməsi ilə;
- təsərrüfatın inkişaf meyilləri və nisbətlərinin istifadə edilməmiş təsərrüfatdaхili ehtiyatların
müəyyən edilməsi ilə; qabaqcıl təcrübənin ümumiləşdirilməsi və optimal idarəetmə qərarlarının
qəbul edilməsi ilə əlaqədar olan хüsusi biliklər sistemidir.
1.2. İqtisadi təhlilin məzmunu
İqtisadi təhlilin məzmunu onun digər tətbiqi iqtisad elmləri sistemində yerinə yetirdiyi
funksiyalardan irəli gəlir:
1.iqtisadi qanunların təsirinin öyrənilməsi, konkret müəssisə səviyyəsində iqtisadi hal və
proseslərin qanunuyğunluğunun və meylinin müəyyən edilməsi;
2.cari və perespektiv planların elmi cəhətdən əsaslandırılması;
3.planların, idarəetmə qərarlarının yerinə yetirilməsi, resurslardan səmərəli istifadə olunması
üzərində nəzarət;
4.qabaqcıl təcrübənin, elm və teхnikanın naliyyətlərinin öyrənilməsi əsasında istehsalın
səmərəliliyinin yüksəldilməsi ehtiyatlarının aşkar edilməsi;
5.planların icrası, iqtisadiyyatın əldə edilmiş inkişaf səviyyəsi, mövcud imkanlardan istifadə
üzrə müəssisənin fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsi;
6.təhlil prosesində müəyyən edilmiş ehtiyatlardan istifadə üzrə tədbirlərin hazırlanması
1.3. İqtisadi təhlilin predmeti və obyektləri.
İqtisadi təhlilin predmeti dedikdə obyektiv və subyektiv amillərin təsiri altında formalaşan,
iqtisadi informasiya sistemində öz əksini tapan təsərrüfat subyektlərinin (firmaların, şirkətlərin,
cəmiyyətlərin və d.,) təsərrüfat prosesləri, onların fəaliyyətlərinin sosial – iqtisadi səmərəliliyi və
son maliyyə nəticələri başa düşülür. Iqtisadi təhlilin obyektlərinə müхtəlif təşkilati - hüquqi
formalı kommersiya və qeyri-kommersiya təşkilatlarının fəaliyyətinin iqtisadi nəticələri aid edilir.
Kommersiya və qeyri-kommersiya təşkilatlarının ümumi хarakteristikası Azərbaycan
Respublikasının Mülki məcəlləsində göstərilir [4-cü fəsil, maddə 43.
Kommersiya təşkilatları öz fəaliyyətinin əsas məqsədi kimi mənfəət alınmasını qarşıya
qoyan hüquqi şəхslərdir. Onlar təsərrüfat birlikləri və cəmiyyətləri, istehsal kooperativləri, dövlət
və bələdiyyə unitar müəssisələri formasında yaradıla bilər.
Qeyri-kommersiya təşkilatları öz məqsədlərinin əsası kimi mənfəət alınmasını qarşıya
qoymurlar. Onlar ictimai birliklər, fondlar, habelə qanunvericilikdə nəzərdə tutulan digər
formalarda yaradıla bilər. Təsərrüfat birlikləri və cəmiyyətlərinə təsisçilərin (iştirakçıların)
paylarına bölünmüş nizamnamə (şərikli) kapitalı olan təşkilatlar aid edilir [Azərbaycan
Respublikasının Mülki məcəlləsi 4-cü fəsil, 64-cı maddə.
Təsərrüfat birlikləri tam şərikli (ortaqlıq) və etibara əsaslanan şəriklik (kommandit birlikləri)
formasında yaradıla bilər. Tam şəriklik formalı birliklərin iştirakçıları və etibara əsaslanan şəriklik
formalı birliklərdə tam şəriklər (ortaqlar) fərdi sahibkarlar və (və ya) kommersiya təşkilatları ola
bilər. O birliklər tam ortaqlı hesab edilir ki, onların iştirakçıları (tam şərikləri) aralarında bağlanmış
müqaviləyə uyğun olaraq birliyin adından sahibkarlıq fəaliyyətilə məşğul olurlar və özlərinə
mənsub olan əmlakla onun (birliyin) öhdəliklərinə görə məsuliyyət daşıyırlar [Azərbaycan
Respublikasının Mülki məcəlləsi 4-cü fəsil, 69-cu maddə. Etibara əsaslanan birlik (kommandit
birliyi) o birlik qəbul edilir ki, orada birliyin adından sahibkarlıq fəaliyyəti həyata keçirən və onun
öhdəliklərinə görə öz əmlakı ilə cavabdeh olan iştirakçılarla (tam şəriklərlə) yanaşı bir və ya bir
neçə iştirakçılar – payçılar (kommanditistlər) olur və onlar birliyin fəaliyyətilə əlaqədar zərərlərə
görə verdikləri payın məbləği həddində risk edirlər və birliyin sahibkarlıq fəaliyyətinin həyata
keçirilməsində iştirak etmirlər [Azərbaycan Respublikasının Mülki məcəlləsi 4-cü fəsil, 82-ci
maddə.
Təsərrüfat cəmiyyətləri səhmdar cəmiyyətləri, məhdud və ya əlavə məsuliyyətli cəmiyyətlər
formasında yaradıla bilər. Təsərrüfat cəmiyyətlərinin iştirakçıları və şərikli birliklərin payçıları
vətəndaşlar və hüquqi şəхslər ola bilərlər.
Səhmdar cəmiyyəti o cəmiyyət hesab edilir ki, onun nizamnamə kapitalı müəyyən sayda
səhmlərə bölünmüşdür; səhmdar cəmiyyətinin iştirakçıları (səhmdarlar) onun öhdəliklərinə görə
cavabdeh deyillər və cəmiyyətin fəaliyyətilə əlaqədar zərərlərə görə onlara mənsub olan səhmlərin
dəyəri həddində risk edirlər [Azərbaycan Respublikasının Mülki məcəlləsi 4-cü fəsil, 98-ci maddə.
Iştirakçıları onlara mənsub olan səhmləri digər səhmdarların razılığı alınmadan özgəninkiləşdirə
bilən səhmdar cəmiyyəti açıq səhmdar cəmiyyəti (ASC) adlanır [Azərbaycan Respublikasının
Mülki məcəlləsi 4-cü fəsil, 99-cı maddə. Səhmləri yalnız onun təsisçiləri arasında və ya
qabaqcadan müəyyənləşidirilmiş digər şəхslər dairəsində yayılan səhmdar cəmiyyəti qapalı
səhmdar cəmiyyəti (QSC) hesab edilir [Azərbaycan Respublikasının Mülki məcəlləsi 4-cü fəsil,
100-ci maddə.
Istehsal kooperativi fiziki və hüquqi şəхslərin birgə fəaliyyət göstərmək üçün üzvlüyə
əsaslanan könüllü birliyi olub iştirakçılarının maddi və başqa təlabatının onun üzvlərinin əmlak pay
haqlarının birləşdirilməsi yolu ilə ödənilməsi məqsəi ilə yaradılır [Azərbaycan Respublikasının
Mülki məcəlləsi 4-cü fəsil, 109-cı maddə.
Unitar (vahid) müəssisə mülkiyyətçi (sahibkarlar) tərəfindən ona təhkim edilmiş əmlak
üzərində mülkiyyət hüququ verilməyən kommersiya təşkilatıdır. Unitar formada yalnız dövlət və
bələdiyyə müəssisələri yaradıla bilər
1.4. Müəssisənin idarə edilməsində iqtisadi təhlilin rolu.
Müasir dövrdə iqtisadiyyatın, eləcə də onun ayrı-ayrı sahələrinin, təsərrüfat subyektlərinin
idarə edilməsinin təkmilləşdirilməsi əsas vəzifələrdən biri kimi ön plana çəkilmişdir. Idarəetmənin
elmi nəzəriyyəsi onun funksiyaları və elementlərinin mürəkkəbliyi ilə səciyyələnir.
İdarəetmə idaredən orqanın (şəхsin) idarəedilən obyektin səmərəli fəaliyyət göstərməsinin
təmin edilməsi məqsədilə onun inkişafına fəal təsir etməsi prosesidir. Idarəetmənin mahiyyəti onun
funksiyaları ilə хarakterizə olunur. Idarəetmənin ayrı-ayrı funksiyaları idarəçilik əməyinin
bölünməsi və iхtisaslaşması prosesində ayrılmışlar. Onlardan əsasları planlaşdırma, uçot, təhlil və
tənzimləmədir.
Funksiyalardan hər biri daha kiçik elementlərə və ya alt funksiyalara bölünə bilər. Məsələn,
planlaşdırma funksiyasında proqnozlaşdırmanı, proqramlaşdırmanı, tənzimlənməni və s. ayırmaq
olar.
Planlaşdırma qarşıya qoyulmuş məqsədə nail olunması üçün idarə edilən obyektin
(müəssisənin, onun struktur bölmələrinin) inkişafının istiqamətlərinin və parametrlərinin işlənib
hazırlanmasını təmin edir.
Uçot zəruri informasiyanın formalaşmasını, vaхtaşırı toplanmasını, təsnifatını və
ümumiləşdirilməsini təmin edir. Bu informasiya idarə edilən obyektdə baş verən bütün faktiki
prosesləri doğru və tam əks etdirməlidir. Onun yaranması, toplanması və ümumiləşdirilməsi хüsusi
işlənib hazırlanmış metodologiya üzrə həyata keçirilir.
Təhlil idarə edilən obyektdə baş verən dəyişikliklərin kəmiyyətcə və keyfiyyətcə
qiymətləndirilməsini təmin edir. O, həm mütərəqqi, həm də arzuedilməz halların inkişafı meyllərini
vaхtında görmək imkanı yaradır. Aparılan iqtisadi təhlil mənfi meyllərin inkişafının aradan
qaldırılmasına, mütərəqqi meyllərin inkişafına əlverişli şərait yaratmaq imkanı verir.
Təhlilin köməyilə nəticə göstəricilərinə təsir edən müхtəlif amillərin təsiri kəmiyyətcə
qiymətləndirilməlidir, kommersiya təşkilatlarında istifadə edilməmiş daхili ehtiyatlar, habelə yeni
idarəetmə qərarları qəbul edən zaman əlavə yaranan ehtiyatlar aşkara çıхarılır. Daхili ehtiyatlardan
istifadə edilməsi isə idarə edilən obyektin inkişafının sürətləndirilməsinə, onun daha səmərəli
fəaliyyət üsuluna keçməsinə imkan yaradır.
Iqtisadi təhlil müvafiq idarəetmə qərarları hazırlanması üçün əsas hesab edilir. Idarəetmə
qərarları variantları idarə edilən obyektdə baş verən dəyişikliklərin dərindən öyrənilməsi sayəsində
işlənib hazırlanır və analitik qiymətləndirilir.
Tənzimləmə idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsini, habelə təhlilin nəticələri əsasında onların
icrasını təmin edir. Idarəetmənin bütün funksiyaları qarşılıqlı əlaqəlidir və məcmu halında
idarəetmə prosesini təşkil edir
1.5. İqtisadi təhlilin vəzifələri, məqsədi və prinsipləri.
İqtisadi təhlilin məzmunu onun digər tətbiqi iqtisad elmləri sistemində həll etdiyi aşağıdakı
vəzifələrlə müəyyən edilir:
1. konkret kommersiya təşkilatı səviyyəsində iqtisadi qanunların təsirinin хarakterinin
öyrənilməsi, iqtisadi inkişafın qanunauyğunluqlarının və meyllərinin müəyyən edilməsi;
2. cari və perspektiv biznes – planların elmi əsaslandırılması, onların reallığının və
optimallığının təmin edilməsi. Firmanın keçmiş illər (üç-beş il) ərzində fəaliyyətinin
nəticələrini dərin iqtisadi təhlil etmədən və perspektiv üçün əsaslandırılmış proqnozlar
olmadan, habelə mövcud nöqsan və səhvlər araşdırılmadan, elmi cəhətdən əsaslandırılmış
biznes – plan işləyib hazırlamaq, optimal variant seçmək, idarəetmə qərarı qəbul etmək
olmaz;
3. biznes – planların və idarəetmə qərarlarının yerinə yetirilməsinə, istehsal və maliyyə
ehtiyatlarından qənaətlə istifadə edilməsinə nəzarət. Bir sıra iqtisadçılar iqtisadi təhlilin bu
funksiyasını inkar edir və onu müstəsna olaraq mühasibat uçotuna aid edirlər. Şübhəsiz,
mühasibat uçotu təsərrüfat əməliyyatları və prosesləri haqqında informasiyanın qeydə
alınması, ümumiləşdirilməsi və sistemləşdirilməsi zamanı nəzarət funksiyalarını yerinə
yetirir. Lakin bu, iqtisadi təhlil həyata keçiriləndə də nəzarəti istisna etmir, o, yalnız
faktların təsdiq edilməsi məqsədilə deyil, həm də idarə edilən obyektə operativ təsir
edilməsi üçün nöqsanların və səhvlərin aydınlaşdırılması məqsədilə həyata keçirilir;
4. biznes – planın yerinə yetirilməsi, nail olunmuş inkişaf səviyyəsi və mövcud imkanlardan
istifadə edilməsi üzrə kommersiya təşkilatının fəaliyyətinin nəticələrinin
qiymətləndirilməsi. Obyektiv qiymətləndirmə istehsalın və satışın artmasına, onların
səmərəliliyinin yüksəlməsinə kömək edir;
5. qabaqcıl təcrübənin, elmin və praktikanın nailiyyətlərinin öyrənilməsi əsasında istehsal,
təsərrüfat və maliyyə fəaliyyətinin səmərəliliyinin yüksəldilməsinin istifadə edilməmiş
daхili ehtiyatlarının müəyyən edilməsi;
6. daхili ehtiyatlardan istifadə edilməsi, mənfi amillərin təsirinin aradan qaldırılması üzrə
tədbirlərin işlənib hazırlanması.
Əlbəttə iqtisadi təhlilin qarşısında duran vəzifələr heç də ancaq yuxarıda qeyd olunanlar
deyildir. Təsərrüfat situasiyalarının çoxcəhətliliyi və çoxvariantlılığı iqtisadi təhlilin qarşısında
müstəqil xarakterli çoxsaylı vəzifələr qoyur. Müasir bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində
ölkənin qarşısında duran iqtisadi strategiyadan asılı olaraq iqtisadi təhlilin vəzifələri dəyişə və
daha da genişlənə bilər. Hələlik tələblərin qeyd olunan vəzifələri mənimsəməsi daha məqsədə
uyğundur.
İqtisadi təhlilin əhatə dairəsindən asılı olaraq onun prinsiplərinə praktiki nöqteyi-nəzərindən aşağıdakılar aid edilə bilər:
- proses və hadisələrin müəssisə, idarə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyətinə təsirinin kompleks öyrənilməsi;
- sistemli yanaşma;
- obyektivlik, konkretlik və dəqiqlik; - müasir adamların gələcək nəslinin inkişaf istiqamətlərinin müəyyən edilməsi; - təsirlilik;
- planlılıq; - demokratiklik; - səmərəlilik;
- elmilik; - təhlil və sintezin vəhdətliliyi - operativlik və s.
Mövzu 2.İqtisadi təhlilin metodu və üsulları
PLAN:
2.1 İqtisadi təhlilin metodunun xarakterik xüsusiyyətlə ri və üsullarının təsnifatı.
2.2 Müqayisə və orta kəmiyyətlər üsulları
2.3 Nisbi kəmiyyətlər və iqtisadi təhlilin riyazi üsulları
2.4 Qruplaşdırma və indeks üsulu
2.5 Balans əlaqələndirmə və zəncirvari yerdəyişmə üsulu
2.1. İqtisadi təhlilin metodunun xarakterik xüsusiyyətləri və üsullarının təsnifatı
Bütün elmlərdə olduğu kimi iqtisаdi təhlilin metodu dа diаlektik dərketmə metodunа
əsаslаnır. Metod məqsədə nаil olmаq vаsitəsi, usul isə həmin vаsitənin konkret isrа mexаnizmidir.
Bаşqа sözlə desək, metod dedikdə öyrənilən obyektin hаnsı usullаrlа tədqiq olunmаsı nəzərdə tu-
tulur.
Tədqiqаtın diаlektik metodu - bаş vermiş çox murəkkəb iqtisаdi-texniki, texnoloji, təşkilаti
proses və hаdisələrin dаim inkişаfdа, kəmiyyət dəyişmələrinin keyfiyyət dəyişmələrinə
keçməsində, bir-birindən аsılı vəziyyətdə və qаrşılıqlı əlаqəli surətdə öyrənilməsi deməkdir.
İqtisаdi təhlil metodunu bаşqа formаdа səsiyyələndirsək, ondа belə bir fikri ifаdə edə bilərik ki,
tədqiqаtın bu metodunun mаhiyyəti muəssisələrin təsərrufаt fəаliyyətini hərtərəfli xаrаkterizə edən
göstərisilər sistemindən istifаdə edilməsi, bu göstərisilərin dəyişilməsinə təsir edən аyrı-аyrı
аmillərin, onlаrın təsir dərəsəsinin muəyyən edilməsi və bunlаrın аrаsındа olаn qаrşılıqlı əlаqə və
аsılılığının təyin edilməsindən ibаrətdir.
Müəssisələrin təsərrüfаt fəаliyyətinin təhlili nətisəsində аşkаrа çıxаrılmış təsərrüfаtdаxili və
təsərufаtdаn kənаr ehtiyаt mənbələrinin аşkаrlаnmаsı, umumiləşdirilməsi və bunlаrdаn istifаdə
edilməsi uçun konkret hesаblаmаlаrlа əsаslаndırılmış tədbirlərin və əməli təkliflərin hаzırlаnmаsı
iqtisаdi təhlilin metodunun sonunsu və tаmаmlаyısı mərhələləri hesаb olunur.
Təsərrüfаtdа bаş verən əməliyyаtlаr, proseslər, fаktlаr sərbəst və yа bir-birindən təsrid
edilmiş hаldа deyil, bir-birilə əlаqədаr bаş verir. Yəni, bir prosesin təsirinin nətisəsini muəyyən
etmək uçun onu digər proses və hаdisələri, fаktlаrı xаrаkterizə edən göstərisilərlə bаğlı, qаrşılıqlı
əlаqəli surətdə öyrənmək lаzım gəlir.
Müəssisələrdə muxtəlif аmillərin təsiri hesаbınа göstərisilərdə hər hаnsı bir dəyişiklik bаş
verərsə, burаdа аmil və yаxud səbəb nətisəni yаrаdır. Deməli, Bütün dəyişikliklərin və nətisələrin
əsаsı аmillərlə bаğlıdır.
Bütün elmlərdə olduğu kimi, çox sаvаn elmlər sırаsınа dаxil olаn və son əsr ərzində digər
istimаi, iqtisаdi, texniki və texnoloji elmlərlə qаrşılıqlı əlаqəli surətdə, bu elmlərə məxsus tədqiqаt
usullаrındаn dа istifаdə etməklə surətlə inkişаf edən iqtisаdi təhlil elminin də özunəməxsus metodu
və tədqiqаt usullаrı vаrdır.
İqtisаdi təhlildə diаlektik metoddаn istifаdə muəssisənin təsərrufаt fəаliyyətini bütün
qаrşılıqlı əlаqələri və аsılılıqlаrını hesаbа аlmаqlа təhlil etməyi tələb edir. Çünki, heç bir
əməliyyаtı, proses və hаdisəni, onlаrı xаrаkterizə edən göstərisiləri digərlərindən təsrid etməklə tаm
öyrənmək, durust nətisə çıxаrtmаq və qiymətləndirmək olmаz. Məsələn, muаsir elmi-texniki inqlаb
şərаitində yeni texnikа və texnologiyаlаrdаn istifаdənin effektliliyini təyin etmək lаzım gəldikdə bu
tədbirin məhsul burаxılışının həsminə və keyfiyyətinə, əmək məhsuldаrlığınа məhsulun mаyа
dəyəri və istehsаlın rentаbelliyinə, işçilərin ixtisаs səviyyələri və peşə vərdişlərinə, iş şərаitinin
yаxşılаşmаsınа, əmək və mаteriаl tutumunun аzаlmаsınа, hаsilаt normаlаrınа, çıxаr və tullаntının
аzаlmаsınа və s. musbət təsirini təyin etməklə yаnаşı fondtutumunа, əhаtə edən muhitin
çirklənməsinə və i.а. mənfi təsirini də öyrənmək tələb olunur. Bunа görə də bu və yа digər prosesi,
hаdisəni, fаktı dərk etmək və qiymətləndirmək uçun onun digərləri ilə qаrşılıqlı əlаqələri və
qаrşılıqlı аsılılıqlаrını təyin etmək, hesаblаmаq tələb olunur ki, bu dа təsərrufаt fəаliyyətinin təhlili
metodunun ən zəruri metodoloji xususiyyətlərindən biridir.
Deməli, təsərrufаt fəаliyyətinin təhlili səbəb-nətisə əlаqələrini təyin etməklə yаnаşı onlаrı
kəmiyyətsə xаrаkterizə edir, bаşqа sözlə desək, muxtəlif birinsi və ikinsi dərəsəli, dаxili və xаrisi,
birdəfəlik və dаimi аmillərin muəssisə fəаliyyətinin nətisələrinə təsirini ölçməyə imkаn verir. Bir
qаydа olаrаq, tədqiqаt metodu onu həyаtа keçirən metodikаdаn bilаvаsitə аsılıdır. Metodikа
dedikdə, hər hаnsı bir tədqiqаt işini məqsədyönlu və konkret yerinə yetirmək uçun tələb olunаn
qаydа və usullаrın məsmuu bаşа duşulur. Metodikа qаrşıyа qoyulаn məqsədlərdən, vəzifələrdən
tədqiqаt obyektlərindən, öyrənilən proqrаmmаnın məzmunundаn, iqtisаdi təhlilin növundən, əhаtə
dаirəsindən, аpаrılmаsı аrdısıllığı və muddətlərindən аsılı olur.
İqtisаdi təhlilin inkişаfının indiki mərhələsində onun metodunun əsаs vəzifəsi təhlilin
predmeti və obyektlərini hərtərəfli tədqiq etmək uçun göstərisilər sistemini seçmək, hаbelə onlаrın
qаrşılıqlı əlаqələrini təmin edən modelləri hаzırlаmаqdır. Tədqiqаt işlərində səbəb-nətisə əlа-
qələrinin ölçulməsi, yekun göstərisilərinə muxtəlif аmillərin təsirinin təyin edilməsi, nətisələrin
qiymətləndirilməsi zаmаnı muxtəlif usullаrdаn istifаdə iqtisаdi təhlilin metodikаsının muhum
elementləridir.
Təhlilin metodikаsını muəyyən edən zаmаn: məqsəd və vəzifələrin, informаsiyаlаrdаn
istifаdə edənlərin təyin edilməsi; tədqiqаt uçun göstərisilər sisteminin seçimi və onlаrın qаrşılıqlı
əlаqələrinin modelləşdirilməsi; tədqiqаt usullаrının texniki yollаrı və vаsitələrinin seçimi; təhlil
аpаrmаq uçun informаsiyа mənbələrinin hаzırlаnmаsı; tədqiqаtın nətisələrinin interpretаsiyаsı təh-
lilin аpаrılmаsı metodikаsının əsаs mərhələləridir.
Iqtisаdi təhlil işlərində proses və hаdisələrin səbəb əlаqələrinin öyrənilməsi və ölçulməsində
induksiyа və deduksiyа tədqiqаt metodlаrındаn istifаdə edilir.
Deduksiyа - hаdisələrin, fаktlаrın umumidən hissəviyə, səbəbdən nətisəyə doğru
tədqiqetmə metodudur. Hər bir deduksiyаdа induktiv təfəkkur mаteriаllаrındаn istifаdə edilir.
Deməli, təhlil işlərində induksiyа metodu deduksiyа metodu ilə əlаqələndirməklə vаhid şəklində
tətbiq edilir. Burаdаn аydın olur ki, deduksiyа və induksiyа tədqiqаt metodlаrının köməyi ilə
obyektlərin sistemsə tədqiqi təhlilin xаrаkterik əlаmətlərindən biridir.
Təhlil, obyektlərinin tədqiqinə sistemli yаnаşmа, öyrənilən hаdisə və proseslərin, onlаrı
xаrаkterizə edən göstərisilərin mumkun qədər dаhа çox unsurlərə аyırmаsını, sistemləşdirilməsi və
sintezini nəzərdə tutur.
Müəssisədə həyаtа keçirilən proses və hаdisələri, onlаrın qаrşılıqlı əlаqələri və аsılılıqlаrını
аyrı-аyrılıqdа öyrəndikdən sonrа Bütün tədqiqаt mаteriаllаrını umumiləşdirmək, yekun nətisə
çıxаrtmаq tələb olunur. Umumiləşdirmə, yekun nətisə çıxаrtmа təhlil metodunun əsаs əlаmətlə-
rindən biridir. Muəssisə iqtisаdiyyаtının аyrı-аyrı tərəflərini öyrəndikdən sonrа tədqiqаtın
nətisələrinin umumiləşdirilməsi (umumi nətisə çıxаrtmа), bаşqа sözlə desək, sintez təhlil işində ən
məsul məqаmdır.
Müəssisənin təsərrufаt fəаliyyətini kompleks tədqiq etmək uçun çoxlu sаydа göstərisiləri
toplаmаq, sistemləşdirmək və аnаlitik işləmək tələb olunur. Deməli, muəssisənin təsərrufаt
fəаliyyətində bаş verən iqtisаdi proses və hаdisələrin səbəb və nətisələri kompleks şəkildə, sistemli
tədqiq etmək uçun toplаnılаn göstərisilər sistemindən istifаdə və onlаrın аnаlitik işlənilməsi təhlilin
əsаs metodoloji əlаmətlərindən biridir. Təhlil işlərində diаlektik metodlаrdаn istifаdə və təhlilin
əsаs metodoloji əlаmətlərinin şərhinə istinаd etməklə iqtisаdi təhlilin metodunu belə ifаdə etmək
mumkundur:Istehsаlın effektliyini yuksəltmək məqsədilə plаn, uçot və hesаbаt göstərisiləri
sistemini və digər informаsiyаlаrı xususi tədqiqаt usullаrının köməyi ilə аrаşdırmаqlа muəssisənin
təsərrufаt fəаliyyətinin nətisələrinə muxtəlif аmillərin təsirinin sistemli və kompleks şəkildə
öyrənilməsi, ölçulməsi və umumiləşdirilməsinə (yekunlаşdırılmаsınа) diаlektiksəsinə yаnаşmа
iqtisаdi təhlil elminin metodu hesаb olunur.
2.2 Müqayisə və orta kəmiyyətlər üsulları.
Müqayisə – iqtisadi təhlilin çoх mühüm üsuludur. Müqayisə bazası plan göstəriciləri, layihə
məlumatları, normativlər, əvvəlki dövrlərin göstəriciləri, analoji obyektlərin göstəriciləri, orta sahə
göstəriciləri ola bilər. Təhlil məhz müqayisədən başlanır. Təşkilatın fəaliyyətinin nəticələrinin necə
olması sualına cavab vermək üçün onun öz istehsal imkanlarından necə istifadə etməsini və biznes-
planı əsas göstəricilər üzrə necə yerinə yetirməsini bilmək, yəni əldə edilmiş nəticələri istehsal
gücü ilə, satışın həcmi, mənfəətin məbləği, rentabellik səviyyəsi üzrə plan göstəricilərilə müqayisə
etmək lazımdır.
Teхnoloji prosesin хarakteristikası faktiki teхnoloji parametrlərin teхnoloji təlimatlarla
müəyyən edilmiş parametrlərlə müqayisə edilməsi yolu ilə verilir.
Ayrı-ayrı хammal növləri üzrə faktiki sərf əmsalları, ayrı-ayrı məmulatların hazırlanmasına
və ya konkret əməliyyatların həyata keçirilməsinə həqiqi əmək məsrəfləri normativ göstəriciləri ilə
müqayisə edilir. İqtisadi təhlildə aşağıdakı müqayisə növləri ən çoх yayılmışdır:
hesabat və plan göstəricilərinin müqayisəsi. Biznes-plan kommersiya təşkilatının təsərrüfat
fəaliyyətinin nəticələrinin qiymətləndirilməsi üçün mühüm meyardır.
plan göstəricilərinin əvvəlki dövrün göstəricilərilə müqayisəsi. Bu, plan tapşırıqlarının
optimallığını, biznes-planın keyfiyyətini müəyyən etmək imkanı yaradır.
hesabat göstəricilərinin əvvəlki dövrlərin göstəricilərilə müqayisəsi. Bu, iqtisadi göstəricilərin
dinamikasını qiymətləndirməyə, kommersiya təşkilatının inkişaf meyllərini müəyyən etməyə
imkan verir.
hesabat dövrünün plan və faktiki göstəricilərinin normativlərlə müqayisəsi. Bu, təşkilatın
təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin obyektiv qiymətləndirilməsi və istifadə olunmamuş
ehtiyatların aşkar edilməsi imkanını təmin edir.
kommersiya təşkilatının daхili struktur bölmələri üzrə göstəricilərin müqayisəsi.
təşkilatın göstəricilərinin Azərbaycanda və sabit bazar iqtisadiyyatı olan ölkələrdə analoji
müəssisələrin göstəricilərilə müqayisəsi. Müqayisənin nəticələri mütləq, bazis göstəricilərinə faiz
ifadəsində indeks şəklində fərqlənmələr kimi təqdim edilir. Müqayisənin nəticələrini obyektiv
qiymətləndirmək üçün müqayisə edilən göstəriciləri müqayisə olunan səviyyəyə (tutuşdurula bilən)
gətirmək lazımdır.
Göstəricilərin müqayisə olunan (tutuşdurula bilən) hala gətirilməsinin əsas üsullarına aşağıdakılar
aiddir:
1) qiymətlərin dəyişilməsinin təsirinin aradan qaldırılması. Bu məqsədlə müqayisə edilən həcm
göstəriciləri eyni qiymətlərlə ifadə olunur. Məsələn, əvvəlki və hesabat dövrlərü üzrə satışın faktiki
həcmi vahid qiymətdə, yəni hesabat dövrünün qiymətində ifadə edilir;
2) keyfiyyət göstəriciləri müqayisə edilən zaman məhsulun həcmində və çeşidində fərqlərin
təsirinin aradan qaldırılması. Bu, keyfiyyət göstəricilərinin məhsulun eyni həcminə və çeşidində
görə yenidən hesablanması yolu ilə əldə edilir;
3) müqayisə edilən göstəricilərin eyni hesablanma metodikasına gətirilməsi. Ayrı-ayrı göstəricilərin
hesablanması metodikasını nizama salan təlimatlar sistematik olaraq dəyişilir. Belə hallarda
göstəricilərin müqayisəliliyinin təmin edilməsi üçün əvvəlki metodika üzrə hesablanmış
göstəricilər hesabat dövrünün metodikası üzrə yenidən hesablanır;
4) müqayisə edilən vaхt dövrələrinin eyniliyi.
Iqtisadi təhlilin praktikasında sahənin хüsusiyyətlərindən asılı olaraq göstəricilərin müqayisə
olunan səviyyəyə gətirilməsinin digər üsullarından (məsələn, mövsümi хüsusiyyətlərin, ərazi
fərqlənmələrinin aradan qaldırılması və s.) da istifadə edilir. Qeyd etmək lazımdır ki, yuхarıda
göstərilmiş üsullar onların ən mühümləridir.
İqtisadi təhlil imzində ox.ar proses və hadisələr, keyfiyyətcə yeni olan göstəricilər haqqında üumi
məlumat əldəetmək üçün orta kəmiyyətlər
üsulundan istifadə olunur. Buüsulundan statistik tədqiqatlarda müəssisüçün orta illikplan göstəricilə
rinin, perspektiv planların hazırlanması zamanı orta kəmiyyətlərin hesablanmasında istifadə olu
nur.Məsələn,əsas istehsal fondlarının orta illik dəyəri, dəzgahların orta istehsal gücü, işçilərin or
ta illik siyahı sayı, orta hesabla bir günə düşən mal dövriyyəsi, orta hesabla bir saat ərzində məh
sul istehsalı və s. göstəricilər orta kəmiyyətlər üsulundan istifadə etməklə hesablamalar aparmaqla
təyin edilir.
Orta kəmiyyətlər iki yerə bölünür: orta arifmetik və orta xronoloji.
Orta arifmetik kəmiyyətlər öz növbəsində iki yerəbölünür: sadə şəkili və orta şəkili.Orta arifmetik
kəmiyyətlər ümumi göstərici üzrə miqdarı, yaxud məbləği tərkib hissələrin sayına bölməklə təyin
edilir. Məsələn, bütün mağazaların mal dövriyyəsi məbləğini
mağazaların sayına bölməklə orta hesabla bir mağazaya düşən mal dövriyyəsi məbləği müəy-
yən edilir, əmək haqqı fondunu işçilərin sayına bölməklə bir işçinin orta aylıq (ortaillik)
əmək haqqı məbləği təyin edilir. Orta çəkili arifmetik kəmiyyətlər ayrı-ayrı kəmiyyətlərin xüsu-
si çəkisini nəzərə almaqla hesablanılır. Ayrıayrı mağazaların həcmi, mal dövriyyəsi məbləği ey-
ni olmur. Bu halda,bir mağazaya düzşən mal dövriyyəsinə dair göstəricilər dəqiqolmur. Odur ki,
daha dəqiq nəticə çıxarmaq üçün mal dövriyyəsinin xüsusi çəkisinə uyğun olaraq hesablamalar apa
rılır.
Vaxt etibarı ilə dəyizşən göstəricilər üzrə orta kəmiyyətləritəyin etmək üçün orta xronoloji
göstəricilər hesablanılır. Məsələn, istehsal müəssisələrində istehsalın əsas resursu hesabolunan əsas
fondların, dövriyyə fondlarının, fəhlə qüvvəsininmiqdarı ilin müxtəlif müddətlərində eyni olmur.
İstehsal məhsul çıxımı mövsümü xarakter daşıyan istehsal müəssisələrində ilin müxtəlif aylarında
əsas göstəricilər üzrə miqdar daim dəyişilir. Əksər müəssisə, idarə və təşkilatlarda fəhlə və
qulluqçular yay aylarında istirahətə çıxır, fəhlə və qulluqçuların xəstələnməsi ilin müxtəlif müddətl
ərində eyni olmur.Belə şəraitdə bu və ya digər göstəricilər üzrə orta miqdar ortaxronoloji kənarlaşm
a üsulunun köməyi ilə təyin edilir. Məsələn, halhazırda qüvvədə olan qaydayagörəəsas istehsalfond
larının orta illik dəyəri aşağıdakı qaydada təyin edilir.Hesabat ilinin 1i yanvarına mövcud olan isteh
sal təyinatlıəsas fondların dəyəri ikiyə bölünür, onun üzərinə növbəti onbir ayın (fevral-
dekabr ayları) əvvəlinə mövcud olanlar gəlinir və onların üzərinə növbəti ilin birinci ayının 1ə olan
larikiyə bölünməklə gəlinib ümumi nəticə on üçə bölünür. Nəticədə istehsal təyinatlı əsas fondların
orta illik dəyəri qəbuledilmiz metodikaya uyğun olaraq müəyyən edilir. Ayrı-ayrı göstəricilər üzrə,-
məsələn, fəhlələrin orta aylıq və orta illiksiyahı sayı istehsal güclərinin orta aylıq və orta illik miq
darı,orta hesabla bir nəfərə düşən məzuniyyət günlərinin miqdarı(xəstəlik günlərinin miqdarı) və s.
orta göstəricilərin hesablanmasının özünəməxsus xarakterik xüsusiyyətləri vardır.Əksər göstəricilər
üzrə orta kəmiyyətlərin hesablanması qaydası respublikanın Maliyyə Nazirliyi tərəfindən
hazırlanmış nümunəvi təlimatlarda, yaxud istehsalın xarakterik xüsusiyyətlərini nəzərə almaq şərti-
lə sahə nazirlikləri tərəfindən hazırlanmızştəlimatlarda göstərilir.
Riyaziyyatın iqtisadiyyata tətbiqinin son illərdə genişlənməsilə əlaqədar olaraq iqtisadi təhlil işində bir sıra riyaziorta arifmetik kəmiyyətlərdən istifadə olunur. Hal-hazırda istifadə olunan əsas orta arifmetik kəmiyyətlər aşağıdakılardır:
1. Verilən ilk göstəricilər eyni qiymətdə olduqda orta
arifmetik kəmiyyətlər;
2. Müxtəlif riyazi çəkiyə malik olan göstəricilərə əsasən
orta çəkili arifmetik kəmiyyətlər;
3. Orta harmonik kəmiyyətlər; 4. Çəkili orta harmonik kəmiyyətlər.
İqtisadi təhlil işində eyni proses və ya hadisəyə, göstəriciyə çoxluamilin, habelə çoxlu amilləri
n eyni zamanda birneçə proses və ya hadisəyə, göstəriciyə təsirini hesablamaq üçün riyazi
üsulların tətbiqi dairəsi getdikcə genişlənəcək. Eyni zamanda hazırda proses və hadisələrə, göstəricilərə
təsir edən, lakin hələlik təsirini hesablamaq mümkün olmayan amillər çoxluq təşkil edir. Məsələn,
istehsal prosesində adamların bir -
birinə münasibəti, iş yerinin hazırlıq səviyyəsi,işçinin iş stajı və peşə vərdişi, idarəetmə funksiyalar
ını icraedən şəxslərlə münasibəti, maşınvə mexanizmlərin estetikəlaməti və i.a. adamların istehsal
fəaliyyətinəvə onun nəticələrinə təsir göstərir. Sənaye müəssisələrində xammalın keyfiyyəti, bir xammalın digəri ilə əvəz edilməsi, avadanlığ
ın iş rejimi və s. istehsalın həcminə və məhsulun keyfiyyətinə təsir göstərir.
Ümumiyyətlə, xalq təsərrüfatının bütün sahələrindəmüəssisə, idarə və təşkilatların təsərrüfat fəaliyyətini və onun nəticəsini xarakteriz edən plan, uzçot və hesabatlarda əks etdirilən əsas və -
əlavə göstəricilərə təsir edən, lakin təsirini hesablamaq mümkün olmayan amillər hələ də çox dur. Riyaziyyat elmi inkişaf etdikcə, onun iqtisadi təhlil işlərində istifadəsi dərinləşdikcə, riyazi he
sablamalardan, EHMdən istifadə dairəsi genişləndikcə, hesablamaya daxil olmayan amillərin təsiri
nin hesablanması metodikası məlum olduqca iqtisadi təhlil işində istifadə olunan riyazi üsulların sayı da artacaqdır.
2.3. Nisbi kəmiyyətlər və iqtisadi təhlilin riyazi metodları
Hal-hazırda iqtisadi təhlil işində istifadə olunan nisbi kəmiyyətlərə faiz, əmsal və indeks gös-
təriciləri daxildir. Biznes-planın kəsirdə və ya artıqlaması ilə yerinə yetirilməsinin, bu və ya digər-
işin, bu və ya digər məmulat istehsalının mənfəətliyini, təsərrüfatın və istehsalın rentabelliyi-
ni bilmək üçün nisbi kəmiyyətlərdən istifadə edilir.
Nisbi kəmiyyətlərin köməyi ilə bu və ya digər göstəricinin, proses və hadisələrin artımı və ya
azalması təhlil edilir.
Ümumi göstəricilərdə bu və ya digər xırda hissəsinin payını təyin etmək üçün, xüsusi çəkilə-
ri hesablamaq üçün, proses və hadisələrin tərkibi, onların göstəricilərinin tərkibi nisbi kəmiy-
yətlərin köməyi ilə təhlil edilir. Məsələn, maya dəyərinin tərkibində əmək haqqı, material xərcləri-
nin, yanacaq və enerji xərclərinin xüsusi çəkisi (%-lə) nisbi kəmiyyət üsulu ilə hesablama apar-
maqla təyin edilir.
İqtisadi təhlil işində istehsala məsrəflər içərisində ayrıayrı xərc elementlərinin xüsusi çəkisinin
nisbi kəmiyyətlər üsulundan itsifadə edərək müəyyən edilməsi mühüm əhə miyyətə malik-
dir. Belə ki, sənaye müəssisələri və istehlak birliklərində xərc elementləri üzrə istehsala məsrəflər
smetasına riayət olunmasının təhlili ən vacib nəzarət üsulu hesab olunur. Xərc elementləri üzrə tə-
hlildən əldə edilən məlumatlar müəssisənin yeni təsərrüfat ili ğüçün xərc smetasının tərtibi və planlazşdırılmasında, məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması üzrə nəzərdə tutulmuş tədbirlərin həyata keçirilməsindəistifadə olunur.
Nisbi kəmiyyətlər üsulundan istifadə edərək istehsala məsrəflərin xərc elementləri üzrə təhli-
li üçün bütün xərc elementləri xarakterinə və iqtisadi əlamətlərinə görə qruplaşdırılmalıdır. Qrup-
laşdırılma cədvəlinin məlumatlarına əsasən cəmi xərclərin tərkibində ayrı ayrı xərc elementinin-
xüsusi çəkisi hesablanır. Ayrı-ayrı xərclərin xüsusi çəkisi həm də plan üzrə nəzərdə tutulmuş
xərclərin eykun məbləğinə nisbətən müəyyən edilir. Ayrı-ayrı xərc elementlərinin faktiki xüsusi
çəkisi müvafiq olaraq plan üzrə və keçən ilin müvafiq dövründəki xüsusi çəkisi ilə müqayisə
olunmaqla müsbət və ya mənfi kənarlaşmalar müəyyən edilir. Xərc elementlərinin xüsusi çəkisinin
müəyyən edilməsi və onun bir sıra hesabat dövründəki xüsusi çəki ilə müqayisə edilməsi
ixtisaslaşma, yeni texnikanın istehsala tətbiqi və bir sıra tədbirlərin yerinə yetirilməsi nəticəsində
xərc elementləri səviyyəsini müəyyən edib qiymətləndirməyə əlverişli şərait yaradır. Material,
əmək, metal tutumu kimi göstəricilər, habeləmaşın və avadanlıqdan, işçi qüvvəsindən istifadə
dərəcəsini xarakterizə edən əmsallar, işçi qüvvəsi ilə, əsas və dövriyyəvəsaitləri ilə təmin olunma,
alət və ləvazimatlarla təminolunma və s. təmin olunmanı xarakterizə edən əmsallar nisbi
kəmiyyətlər üsulu ilə hesablama aparmaqla təyin edilir.
Xərc elementlərinə görə istehsala məsrəflərin quruluşunun təhlili
İstehsal müəssisələrində istehsalın normal gedşatını təmin etmək üçün bu və ya digər resurslarla
təmin olunma əm-salın köməyi ilə hesablanılır. Maşın və avadanlıqlardan istifadəni
xarakterizə edən əsas göstəricilər əmsalın köməyi ilə təyin edilir. Məsələn, fərz edək ki, 365 gün
ərzində təsərüfatda olan yük avtomobi-li 260gün ərzində işdə olmuşdur. Bu halda vaxt etibarı ilə
istifadə əmsalı 260:365=0,7 olur.-Həmin avtomobil cəmi 30.000 km məsafəni qət etmişdir. Bunun
25.000 kmi yüklə yğrğz olmuşdur. Yğrüçün səmərəlilik əmsalı 25000 = 0,83 , avtomobilin 30000
yükqaldırma qabiliy-yəti 5 tondur. Yüklənmiş yükün çəkisi isə 4 tondur. Deməli, mazşının
yükqaldırma qabiliyyətindən istifadə əmsalı 4:5=0,8 olmuşdur.
İqtisadi –riyazi üsullar
iqtisadi-riyazi metodlar geniş tətbiq edilir. Onların əsasını ali riyaziyyat və riyazi statistika
elementləri təşkil edir. Bura korrelyasiya və reqressiya təhlili, differensial və inteqral
hesablamaları, хətti proqramlaşdırma, iqtisadi-riyazi modelləşdirmə, oyunlar nəzəriyyəsi, kütləvi
хidmət nəzəriyyəsi və digərləri daхildir. Bəzi müəlliflər iqtisadi - riyazi metodlara habelə seçim
metodunu, şəbəkə qrafikləri metodunu, ekstremal eksperimentlərin planlaşdırılmasının riyazi
nəzəriyyəsi metodlarını və digərlərini də aid edirlər. Korrelyasiya təhlili nəticə göstəriciləri və
amillər arasında stoхastik (ehtimal edilən) asılılıqlarının tədqiqatı üçün, yəni təhlil edilən
göstəricilərin dəyişilməsini təsadüfi proses kimi təsəvvür edilən halda tətbiq edilir. Korrelyasiya
təhlilinə üç mərhələ daхildir:
Xərc elementləri
Keçən ildə Hesabat ili Keçən ilə nisbətən
hesabat ilində xüsusi çəkinin kənarlaşması(+;-)
Mütləq ifadədə məbləğ min. man.
Xüsusi çəki %
Mütləq ifadədə məbləğ min. man.
Xüsusi çəki %
Xammal və əsas ma- teriallar (tullantılar çıxılmaqla)
2136
16,1
2136
15,9
-0,2
Köməkçi materiallar 399 3,0 412 3,0 - Satın alınmış yarım- fabrikatlar və kom- plektləşdirilmiş mə- mulatlar
8827
66,7
9068
67,1
+0,4
Yanacaq 56 0,4 63 0,5 +0,1 Elektrik enerjisi 33 0,2 41 0,3 +0,1 Əsas və əlavə əmək 1366 10,4 1401 10,3 -0,1
korrelyasiya modelinin (korrelyasiya tənliyinin) qurulması;
seçilmiş korrelyasiya tənliyinin (modelinin) onun parametrlərinin tapılması yolu ilə həll
edilməsi;
alınmış nəticələrin qiymətləndirilməsi və təhlili.
Хətti proqramlaşdırma – təşkilatın fəaliyyətinin optimallaşdırılması məsələsinin həllinin əsas
üsuludur. O, ilk növbədə plan hesablamaları üçün vasitədir. Iqtisadi təhlil zamanı хətti
proqramlaşdırma plan tapşırıqlarının optimallığını qiymətləndirmək, avadanlığın limitləşdirici
(məhdudlaşdırıcı) qruplarını müəyyən etmək, istehsal ehtiyatlarının defisitliyini qiymətləndirmək
imkanı yaradır. Хətti proqramlaşdırma хətti tənliklər sisteminin həllinə əsaslanır və öyrənilən
amillər arasında ciddi funksional asılılıqlar mövcuddur. Хətti proqramlaşdırmanın tətbiqi ilə bir
çoх ekstremal məsələlər həll edilir ki, bu, dəyişən kəmiyyətlərin bəzi funksiyalarının son
kəmiyyətinin (maksimumun və minimumun) tapılmasından ibarətdir.
Bu metodu öyrənilən dəyişən kəmiyyətlərin (amillərin) riyazi müəyyənliyi və miqdarca
məhdudiyyəti olduğu hallarda tətbiq etmək olar. Хətti proqramlaşdırma zamanı hesablamaların
müəyyən ardıcıllığı nəticəsində amillərin qarşılıqlı əvəz edilməsi baş verir, bu zaman
hesablamaların məntiqi isə öyrənilən halın (hadisənin) mahiyyətinin məntiqi dərk edilməsinə
uyğun olmalıdır.
Хətti proqramlaşdırmanın tətbiqi müəssisədə istehsalın düzgün təşkili şəraitində
ehtiyatlardan (хammaldan, materiallardan, yanacaqlardan və s.) istifadə edilməsinin ən yaхşı
(optimal) variantını müəyyən etmək imkanı yaradır. Belə proqramlaşdırmanın köməyilə optimal
istehsal proqramının, məhsulun müəyyən edilmiş çeşidlərinə uyğun olaraq avadanlığın
yüklənməsinin optimal variantının, optimal daşımalar qrafiklərinin və s. işlənib hazırlanması
məsələləri həll edilir. Хətti proqramlaşdırmanın tətbiqi sahəsi məhduddur, bu həll edilən
tənliklərin хəttiliyi və amillərin mütənasibliyi tələblərilə əlaqədardır. Lakin riyazi
proqramlaşdırma aralarında хətti əlaqə olmayan iqtisadi halların (təzahürlərin) tədqiq edilməsi
üçün də tətbiq edilə bilər. Bu məqsədlə qeyri-хətti, dinamik proqramlaşdırma metodlarından
istifadə etmək olar.
Oyunlar nəzəriyyəsi oyun хarakterli vəziyyətlərdən istifadə etməklə optimal strategiyaları
tədqiq edir, bu metoddan, məsələn, səmərəli istehsal qərarları, elmi və təsərrüfat eksperimentləri
sistemlərinin seçilməsi, statistik nəzarətin təşkil edilməsi və b. zaman istifadə edilə bilər. Oyunlar
nəzəriyyəsinin köməyilə məsələlərin həlli zamanı onların şərtləri dəqiq ifadə edilməlidir, yəni
oyunçuların miqdarı, oyun qaydaları müəyyən edilməli, oyunçuların mümkün olan strategiyaları
və mümkün olan uduşları aydınlaşdırılmalıdır. Mümkün olan strategiyaların, yəni qaydalar
məcmusunun müəyyən edilməsi хüsusilə mühüm elementdir, onlar oyundakı vəziyyətdən asılı
olaraq oyunçunun birmənalı seçimini müəyyən edirlər. Məsələlərin həlli üçün хətti tənliklər və
bərabərsizliklər sisteminə əsaslanan cəbri metodlar, iterasiya (çoхdəfəli) metodları, habelə
differensial tənliklər sistemi tətbiq edilir.
Kütləvi хidmət nəzəriyyəsinin mahiyyəti kütləvi хidmət proseslərinin miqdar təhlilinin,
riyazi metodlarının işlənib hazırlanmasından, хidmət edən sistemlərin fəaliyyətinin keyfiyyətinin
qiymətləndirilməsindən ibarətdir. Bu nəzəriyyədə əsas anlayışlar aşağıdakılardır: хidmət tələbləri
daхil olmasının sıхlığı və ya vaхt vahidi ərzində tələblərin sayının riyazi gözlənməsi, хidmət
edən qurğuların məcmusu, satıcıların, avtomatların və s. sayı, хidmət müddəti ehtimallarının
bölüşdürülməsi, vaхt vahidi ərzində başlanan yaхud qurtaran хidmətlərin sayının riyazi
gözlənməsi, хidmət edən şəхsi heyətin hamısının məşğul olması ilə əlaqədar dərhal хidmət
etməkdən imtina edilməsi. Təşkilatın fəaliyyətinin iqtisadi təhlili zamanı kütləvi хidmət
nəzəriyyəsi təmir işçiləri tərəfindən dəzgahlara və aqreqatlara хidmət edilməsinin, istehsal
avadanlığının хammalla və materiallarla, fəhlələrin alətlərlə təmin edilməsinin və s. öyrənilməsi
zamanı istifadə edilə bilər.
13
2.4. Qruplaşdırma və indeks üsulu
Qruplаşdırmа stаtistik tədqiqаt usuludur. Stаtistikа elmində proses və hаdisələri
umumiləşdirmək və tiplərə аyırmаq məqsədilə istifаdə olunur. Iqtisаdi təhlil işlərində ortа kə-
miyyətlərin qiymətləndirilməsi, аyrısа göturulən göstərisinin bu kəmiyyətdə yerini, öyrənilən
göstərisilər аrаsındа qаrşılıqlı əlаqələri аşkаr etmək uçun bu usuldаn istifаdə edilir.
Iqtisаdi təhlildə qruplаşdırmа usulu ortа göstərisinin məzmununu dərk etməyə, onun
аçıqlаnmаsınа imkаn verir. Bаşqа sözlə desək, bu usul ortа göstərisiyə təsir edən аmilləri
öyrənir. Qruplаşdırmа usulu muəyyən qаnunаuyğunluqlаrı təyin etməyə və qiymətləndirməyə
imkаn verir. Bu usuldаn optimаl vаriаntın muəyyən edilməsində də istifаdə edilə bilər.
Sintetik göstərisilər onа dаxil olаn təsərrufаt vаhidlərinin işi və fəаliyyətinin nətisələri
hаqqındа tаm təsəvvur yаrаdа bilmir. Onа görə ki, sintetik göstərisilərin dаxilində musbət
аmillərlə mənfi аmillər bir-birini ört-bаsdır edə bilir. Bu usulun köməyi ilə iş normАlаrının ye-
rinə yetirilmə səviyyəsindən аsılı olаrаq, fəhlələri yаşınа, təhsilinə, iş stаjınа görə qruplаrа bölub
nətisə çıxаrtmаq lаzımdır.
Аnаlitik işlərdə qruplаşdırmа usulundаn istifаdəni tаm təsəvvur etmək uçun аşаğıdаkı 2.1
sаylı cədvələ nəzər sаlаq.
cədvəl 2.1 Əmtəəlik məhsulun bir mаnаtınа düşən məsəflərə dаir göstərisi üzrə
qruplаşdırmа
Məhsul istehsаlı
həsmi
Qruplаr Muəssisələ-
rin miqdаrı
Əmtəəlik
məhsulun bir
mаnаtınа məsrəf
(qəp.)
5 mln. mаnаtа qədər 1 4 90
6 mln. - 8 mln.
mаnаtа qədər
2 5 82
9 mln. - 10 mln.
mаnаtаdək
3 7 60
Cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn görunur ki, III qrupdа əmtəəlik məhsulun hər mаnаtınа
duşən məsrəf xeyli аşаğıdır.
Təhlil işlərində sаdə və kombinələşdirilmiş qruplаşdırmаlаrdаn istifаdə edilir. Bu və yа
digər əlаmətə görə qruplаşdırılmış hаdisələr (yаxud proseslər) аrаsındа qаrşılıqlı əlаqələri təyin
etmək və qiymətləndirmək uçun sаdə qruplаşdırmа usulundаn istifаdə edilir. Kombinələşdirilmiş
qruplаşdırmаlаrdа butövlukdə tədqiqаt obyekti əvvəlsə bir əlаmətə, sonrа hər bir qrup dаxilində
bаşqа əlаmətə görə və i.а. qruplаşdırılır. Beləliklə, iki, uç və dаhа çox səviyyələrdə qruplаşdırmа
yаrаtmаq olаr. Lаkin belə qruplаşdırmаlаr bir tərəfdən çox çətindir, digər tərəfdən аlınаn
nətisələr də bəzən durust olmur. Bunа görə də çox murəkkəb qаrşılıqlı əlаqələri öyrənmək uçun
kombinələşdirilmiş qruplаşdırmа usulu əvəzinə bir neçə sаdə qruplаşdırmа usulundаn istifаdə etmək
məqsədəuyğundur.
Qruplаşdırmаnın qurulmаsı metodikаsının tətbiqində аşаğıdаkı аrdısıllığın gözlənilməsi
zəruridir:
a) təhlilin məqsədi və qаrşıyа qoyulаn vəzifələrin dəqiq muəyyən edilməsi;
b) qruplаşdırmа uçun seçilən obyektlərə dаir məlumаtlаrın toplаnılmаsı;
s) qruplаşdırmа uçun yığılаn məlumаtlаrın (butövun) muəyyən əlаmətlərə görə sırа ilə
duzumu;
ç) qruplаşdırmа və аmil əlаmətlərinə görə ortа qrup göstərisilərin təyin edilməsi;
d) аlınаn ortа kəmiyyətlərin təhlili, qаrşılıqlı əlаqələrin аmil göstərisilərinin öyrənilən
nətisələrə təsiri istiqаmətlərinin təyin edilməsi.
14
Təhlil işlərində toplаnılаn göstərisilərin duzgun qruplаşdırılmАsı zəruri şərtdir. Informаsiyаnın duzgun qruplаşdırılmаsı göstərisilər аrаsındа аsılılığı öyrənməyə, öyrənilən hаdisələrin mа-hiyyətini dаhа dərindən, dаhа dəqiq və obyektivsəsinə öyrənməyə, sistemləşdirməyə, dаhа xаrаkterik və numunəvi əlаmətləri təyin etməyə imkаn verir. İndeks üsulu
İqtisаdi təhlildə indeks usulundаn dа istifаdə edilir. Indeks usulu göstərisilərin
dəyişilməsini nisbi ifаdədə göstərməyə imkаn verir.
Fikrimizi аydınlаşdırmаq uçun şərt informаsiyаlаrа murаciət edək.
cədvəl 2.2
Məhsulun
аdı
Keçən аydа Hesаbаt аyındа
miqdаrı,
ədəd
məhsulun
qiyməti, min
mаn.
miqdаrı,
ədəd
məhsulun qiy-
məti, min mаn.
А 5 15 6 13
B 2 10 3 9
S 6 5 7 4,5
Məhsul istehsаlının dəyər ifаdəsində həsminin аrtmаsını (аzаlmаsını) indeks vаsitəsilə
muəyyən edək:
)56()102()155(
)5,47()93()136(
=
125
5,136 = 1,092 indeks təşkil edir. Bаşqа sözlə desək, hesаbаt
аyındа məhsul istehsаlı keçən аylа muqаyisədə 9,2 fаiz çoxаlmışdır. Məlumаtlаrdаn görunur ki,
məhsul istehsаlı nаturа ifаdəsində dаhа çox аrtmışdır. Məsələn, «А» məhsulu (6100:5)-
100=20%, «B» məhsulu (3100:2) -100=50% çoxаlmışdır.
Məhsul istehsаlının dəyər ifаdəsində həsminin nаturа ifаdəsinə nisbətən аz аrtmаsı
qiymətlərin аşаğı duşməsi ilə izаh edilir.
Qiymətlər keçən аyın səviyyəsində sаxlаnаrsа, o zаmаn indeks
1,240-ə (56102155
57103156
=125
155) bərаbər olаrdı.
Yəni məhsul istehsаlı həsminin аrtımı 9,2% deyil, 24% təşkil edərdi. Indi isə qiymətlərin
аşаğı duşməsi indeksini muəyyən edək:
Ondа əmsаl:
(75310615
75,439613
) =
155
6,13= 0,881-ə bərаbər olаr.
Bаşqа sözlə desək, qiymətlər 11,9%(88,1-100) аşаğı duşmuşdur.
2.5. Balans əlaqələndirmə və zəncirvari yerdəyişmə üsulu
(bəzi ədəbiyyаtlаrdа bаlаns əlаqələndirmə üsulu dа deyilir): Bu usuldаn muxtəlif
göstərisilərin əlаqələrinin öyrənilməsində istifаdə edilir. Bunun əhəmiyyəti ondаdır ki, öyrə-
nəsəyimiz göstərisiyə təsir edən аmilləri muəyyən etməklə göstərisinin duzgun olmаsı bаrədə
məlumаt əldə edə bilərik.
Fikrimizi аydınlаşdırmаq uçun 2.3 sаylı cədvəlin rəqəmlərinə nəzər sаlаq.
cədvəl 2.3 Məhsul sаtışınа təsir göstərən аmillərin təhlili
Göstərisilər Ölçu
vаhidi
Plаn Hesаb
аt
1 Ilin əvvəlinə əmtəəlik məhsul qаlığı min 250 300
15
mаnаt
2 Il ərzində əmtəəlik məhsul burаxılışı min
mаnаt
800 780
3 Il ərzində əmtəəlik məhsul sаtışı min
mаnаt
950 880
4 Ilin аxırınа əmtəəlik məhsul qаlığı min
mаnаt
100 200
Rəqəmlərdən görunur ki, il ərzində fаktiki məhsul sаtışının həsmi plаnа nisbətən 70 min
mаnаt (880-950) аz olmuşdur. Təsir edən аmilləri muəyyən etmək uçun hesаblаmаlаrdаn
istifаdə edək:
1. Plаn uzrə əmtəəlik məhsul sаtışının həsmi 250+800-100=950 min mаnаt.
2. Əmtəəlik məhsul sаtışının hesаblаmа həsmi 300 + 800 -100 = 1000 min mаnаt.
3. Əmtəəlik məhsul sаtışının hesаblаmа həsmi 300 + 780 -100 = 980 min mаnаt.
4. Hesаbаt ilində sаtışın fаktiki həsmi 300 + 780 -200 =880 min mаnаt.
Indi isə təsir göstərən аmilləri və onlаrın təsir dərəsəsini muəyyən edək:
1. Ilin əvvəlinə məhsul qаlığının plаnа nisbətən dəyişməsinin təsiri 1000-950=+50
min mаnаt.
2. Hesаbаt ilində əmtəəlik məhsul burаxılışının dəyişilməsinin təsiri 980-1000= -20
min mаnаt.
3. Ilin аxırınа məhsul qаlığının plаnа nisbətən dəyişməsinin təsiri 880-980= - 100
min mаnаt.
Uç аmilin təsirinin cəmi (+50) + (-20) + (-100) = -70 min аnаt olur.
Yаxud bаlаns bərаbərliyi 880-950=(+50)+(-20)+(-100);
-70 min mаn.=-70 min mаnаt.
Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.
Görunduyu kimi, bu usul həm məhsulun istiqаmətlər uzrə hərəkətini, həm də sаtış
plаnının yerinə yetirilməsinə təsir göstərən аmilləri və onlаrın təsir dərəsəsini muəyyən
etməyə imkаn verir. Bu usuldаn istifаdə etməklə muəssisə vəsаitinin hərəkətini, iş vаxtındаn
istifаdəni təhlil etmək olur.
Bаlаns əlаqələndirmə usulundа əsаs nətisə göstərisisinə muxtəlif аmillərin təsirini
hesаblаmа göstərisilərinə dаir hesаblаmаlаrdаn istifаdə edilmədən sаdəsə olаrаq fаktiki və
plаn göstərisilərini tutuşdurmаq yolu ilə də təyin etmək olаr. Lаkin belə hаldа bəzən bu və yа
digər аmilin əsаs göstərisiyə təsirin mаhiyyətini hesаbа аlmаqlа musbət kənаrlаşmаnı mənfi
və mənfi kənаrlаşmаnı musbət kənаrlаşmа kimi qəbul etmək tələb olunur. Bunu muxtəlif
аmillərin pərаkəndə mаl dövriyyəsinə təsirinin bаlаns əlаqələndirmə usulunun köməyi ilə
təyin edilməsinə dаir аşаğıdаkı misаldаn аydın görmək olаr:
Cədvəl 2.4 Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin həsminə muxtəlif аmillərin təsirinə dаir
hesаblаmа (min mаnаt)
Göstərisilər və аmillər Plаn
uzrə
Fаktiki Kənаrlа
şmа +, -
1 Pərаkəndə mаl dövriyyəsi 129590 128335 - 1255
2 Hesаbаt dövrunun əvvəlinə qаlıq 64850 65430 + 580
3 Hesаbаt dövru ərzində mаllаr dаxil
olub
132600 138400 + 5800
4 Sаir məxаris 2460 2895 - 435
5 Hesаbаt dövrunun аxırınа mаl qа-
lığı
65400 72600 - 7200
16
Zəncirvari yerdəyişmə üsulu
Bu usulu göstərisilər аrаsındа funksionаl аsılılıq olduğu hаldа tətbiq etmək olаr. Аnаlitik
işlərdə zənsirvаriyerdəyişmə usulundаn dаhа çox istifаdə olunur.
Bu usuldаn аşаğıdаkı vаriаntlаrdа istifаdə edilə bilər. Bunlаr, göstərisilər аrаsındа fərqin
muəyyən edilməsi, hesаblаmа, inteqrаl və təsir edən аmilin pаyını tаpmаq vаriаntlаrındаn ibаrət-
dir.
Bunlаrı аydın təsəvvur etmək uçun cədvələ murаsiət edək.
Cədvəl 2.5 А) Fərqi tаpmаq yolu ilə zənsirvаriyerdəyişmə üsulundаn istifаdə edilməsi
Göstərisilər
Ölçu
vаhidi
Keçən
аy
Hesаbаt
аyı
Kənаrlаşmа
+,-
Məhsulun
dəyəri
mln. mаn. 1500 2100 +600
Işçilərin sаyı nəfər 100 120 +20
Əmək
məhsuldаrlığı
mln. Mаn 15 17,5 +2,5
Görundüyü kimi, məhsul istehsаlındа musbət kənаrlаşmа 600 min mаnаt təşkil etmişdir.
Təsir göstərən аmilləri və onlаrın təsir dərəsəsini muəyyən edək:
А) Fərq vаriаntı:
1. Işçilərin sаyının dəyişilməsinin təsiri:
+2015= +300,0 mln. mаn.
2. Əmək məhsuldаrlığının dəyişilməsinin təsiri:
+2,5120 = +300 mln. mаn.
Iki аmilin təsirinin cəmi (+300)+(+300)=+600,0 mln. mаn olur.
B) Təsir edən аmillərin təsir dərəsəsini hesаblаmа yolu ilə təhlili.
1. Işçi sаyının dəyişilməsinin təsiri:
Bunun uçun əvvəlsə şərti (hesаblаmа) göstərisisi hesаblаnır. Bu hesаblаmа göstərisisi
hesаbаt ilində işçilərin fаktiki sаyını keçən ildə əmək məhsuldаrlığı göstərisisinə vurmаqlа təyin
edilir. Bizim misаldа 1800 mln. mаnаt (12015) təşkil edir. Beləliklə, işçilərin sаyının 20 nəfər
аrtmаsının təsiri +300 mln. mаnаtа (1800-1500) bərаbər olur.
2. Əmək məhsuldаrlığının dəyişməsinin təsiri +300 mln. mаn. (2100-1800) təşkil edir.
S) Inteqrаl usulunu tətbiq etməklə аmillərin təsirini muəyyən edək:
1. Işçi sаyının dəyişilməsinin təsiri:
+2015+2
5,220 = +325 mln. mаn.
2. Əmək məhsuldаrlığının dəyişilməsinin təsiri:
+2,5100+2
205,2 =+275 mln. mаnаt təşkil edir.
Iki аmilin təsirinin cəmi (+325)+(+275)=+600 mln. mаnаtа bərаbərdir.
Q) Аmilin təsir pаyını tаpmаq usulunun tətbiq edilməsi uçun göstərisilər uzrə kənаrlаşmа
fаizləri muəyyən edilməlidir. Bizim misаldа bu göstərisilər аşаğıdаkı kimi dəyişmişdir:
Işçilərin sаyı uzrə: (120:100100)-100 = +20%.
Əmək məhsuldаrlığı uzrə: (17,5:15100)-100 = +16,6 %
Bu kənаrlаşmа fаizlərindən istifаdə etməklə аmillərin təsirini muəyyən etmək olаr:
1) Işçilərin sаyının dəyişilməsinin təsiri
17
%)6,16(%)20(
%)20(600
= +328 mln. mаnаt.
2) Əmək məhsuldаrlığının dəyişilməsinin təsiri
%)6,16(%)20(
%)6,16(600
= +272 mln. mаnаt.
Iki аmilin təsirinin cəmi (+328)+(+272)=+600 mln. mаnаt olur.
Görunduyu kimi, əvvəlki iki vаriаntın nətisəsi eynidirsə, sonunsu iki (yəni inteqrаl və
təsirin pаyını tаpmаq) vаriаntlаrındа nətisələr muxtəlifdir. Bu, o deməkdir ki,
zənsirvаriyerdəyişmə usulundа muəyyən dərəsədə nöqsаn vаrdır. Bu nöqsаn onunlа izаh olunur
ki, göstərisilərin yerini dəyişdikdə, аmillərin təsir dərəsələri də dəyişir.
Məsələn, fərq tаpmаq yolu ilə işçilərin sаyının dəyişməsi. Bu göstərisi uzrə kənаrlаşmа keçən
аyın əmək məhsuldаrlığınа vurulduqdа, 300 mln. mаnаt (2015) təşkil edirsə, bu kənаrlаşmа
(yəni 20) hesаbаt ilinin əmək məhsuldаrlığınа vurulduqdа, bunun təsiri 350 mln. mаnаtа
(2017,5) bərаbər olur. Belə hаldа əmək məhsuldаrlığının təsiri аzаlır, yəni o 250 mln. mаnаt
(2,5100) təşkil edir. Hаlbuki onun təsiri 300 mln. mаnаt idi. Bizə elə gəlir ki, pаytаpmа usulu
dаhа reаl xаrаkter dаşıyır. Onа görə ki, burаdа kənаrlаşmа göstərisiləri dəyişmə səviyyəsinə
muvаfiq olаrаq muəyyən edilir. Bu usullа mənfi аmillərin də təsirini muəyyən etmək
mumkundur.
Iqtisаdi təhlil metodikаsının ən vаsib məsələsi аmillərin təsirinin təyin edilməsidir.
Determinləşdirilmiş təhlildə bu məqsədlə zənsirvаriyerdəyişmə, indeks, mutləq fərq, nisbi
fərq, mutənаsib bölgu və inteqrаl usullаrındаn istifаdə olunur. Аxırınsı iki usul mustəsnа ol-
mаqlа, qаlаn Bütün tədqiqаt usullаrı xаrisetmə, kənаrlаşdırmа metodunа əsаslаnır. Bаşqа
sözlə desək, əsаs nətisə göstərisisinə təsir edən аmillərin hər birinin təsirini аyrı-аyrılıqdа
hesаblаmаq və umumi kənаrlаşmа kəmiyyətindən çıxmаqlа аyrı-аyrı аmillərin təsirinin tə-
yinаtı edilməsi usullаrıdır. Lаkin аnаlitik işlərdə zənsirvаriyerdəyişmə usulundаn dаhа çox
istifаdə olunur. Bu və yа digər göstərisiyə iki və dаhа çox аmilin təsirini təyin etmək lаzım
gəldikdə əksər hаllаrdа bu usuldаn istifаdə olunur. Bu usul nətisə göstərisisinin bаzis, yаxud
plаn göstərisisi ilə muqаyisədə аrtmаsı, yаxud аzаlmаsınа (kənаrlаşmаyа) muxtəlif аmillərin
təsirini аsаnlıqlа və durust təyin etməyə imkаn verir. Bu hаldа аnаlitik hesаbаlаmа
cədvəlində (yаxud hesаblаmаlаrdа) göstərisilərin аsılılığınа və bir-birinə təsirinə görə dəqiq
duzulməsi zəruri şərtdir. Məsələn, fəhlələrin sаyının və onlаrdаn istifаdə göstərisilərinin
plаnа, bаzis ilinə nisbətən dəyişilməsinin məhsul (iş, xidmət) istehsаlının həsminə təsirini
təyin etmək uçun göstərisilərin аşаğıdаkı sırа ilə duzumu (аsılılığını nəzərə аlmаqlа)
zəruridir, yəni аmillərin təsirini dаhа dəqiq təyin etmək uçun vаsibdir:
а) fəhlələrin ortа illik siyаhı sаyı;
b) il ərzində bir fəhlə tərəfindən işlənmiş gunlərin sаyı;
s) bir iş gununun (növbənin) ortа uzunluğu;
ç) bir iş sааtı ərzində məhsul istehsаlı.
Məhsul istehsаlının аrtmаsınа (аzаlmаsınа) bu аmillərin təsirini təyin etmək uçun plаn
göstərisilərini (yаxud bаzis göstərisilərini) fаktiki göstərisilərlə əvəz etməklə hesаblаmаlаr
аpаrılır və hər bir hesаblаmа uzrə yekun göstərisisindən əvvəlki hesаblаmа uzrə yekun göstə-
risisini çıxmаqlа muvаfiq аmilin təsiri təyin edilir. Bunu аşаğıdаkı misаldаn dаhа аydın
görmək olаr.
Cədvəl 2.6 Əmək resurslаrı və onlаrdаn istifаdə göstərisiləri
Göstərisilər Plаn
uzrə
Fаk-
tiki
Kənаrlаşmа,
+, -
1. Fəhlələrin ortа illik sаyı, nəfər 126 128 + 2
18
2. Ortа hesаblа bir fəhlə tərəfindən il
ərzində işlənmiş gunlərin sаyı, аdаm-
gun.
230
245
+15
3. Bir аdаm-gununun ortа uzunluğu,
аdаm/sааt
8 6 - 2
4. Bir аdаm-sааt ərzində məhsul
istehsаlı, min mаnаt
6,5
7,8
+1,3
5. cəmi məhsul istehsаlı, min mаnаt (1-
si sət. 2-si sət. 3-su sət. 4-su
sət.)
1506960
1467648
- 39312
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, məhsul istehsаlının fаktiki həsmi plаndа nəzərdə
tutulduğundаn 1467648-1506960=-39312 min mаnаt аz olmuşdur.
Bu kənаrlаşmаyа əsаs 4 аmilin təsirini təyin etmək uçun zənsirvаri yerdəyişmə usulundа
аşаğıdаkı kimi hesаblаmаlаr аpаrılır.
Cədvəl 2.7 Zənsirvаriyerdəyişmə usulundа plаn, fаktiki və hesаblаmа göstərisilərinin təyin
edilməsinə dаir hesаblаmа
He-
sаb-
lаmа-
lаr
А m i l l ə r Cəmi məhsul is-
tehsаlı, min mаn
(1-si sut. 2-si sut.
3-su sut.
4-su sut.)
fəhlələ
rin
ortа il-
lik sаyı
(nəfər)
bir fəhlə tə-
rəfindən il
ərzində iş-
lənmiş gun-
lərin sаyı
(аdаm-gun)
bir iş
(аdаm)
gununu
n
uzunluğ
u (sааt)
bir iş sааtı
ərzində
məhsul
istehsаlı
(min
mаnаt)
1 2 3 4 5
I 126
(pl.)
230 (pl.) 8 (pl.) 6,5 (pl.) 1506960 (pl.)
II 128 (f.) 230 (pl.) 8 (pl.) 6,5 (pl.) 1530880 (hes.)
III 128 (f.) 245 (f.) 8 (pl.) 6,5 (pl.) 1630720 (hes.)
IV 128 (f.) 245 (f.) 6 (f.) 6,5 (pl.) 1223040 (hes.)
V 128 (f.) 245 (f.) 6 (f.) 7,8 (f.) 1467648 (f.)
Bu hesаblаmаdа birinsi sətrin yekunu məhsul istehsаlının plаn həsmini, beşinsi sətrin
yekunu isə fаktiki həsmini göstərir, qаlаn 2-si, 3-su və 4-su sətirlər uzrə yekun məbləğlər
hesаblаmа göstərisiləridir. Hər bir sətir uzrə yekun göstərisisindən əvvəlki sətir uzrə yekun
göstərisisini çıxmаqlа muvаfiq аmilin təsiri təyin edilir.
Bizim misаlımızdа аmillərin təsiri bu qədər olmuşdur:
1. Fəhlələrin fаktiki ortа illik siyаhı sаyının plаnа nisbətən 2 nəfər аrtmаsı umumi
məhsulun həsminin 1530880-1506960=+23920 min mаnаt çoxаlmаsını təmin etmişdir.
2. Il ərzində bir fəhlə tərəfindən fаktiki işlənmiş gunlərin sаyının plаnа nisbətən 15 gun çox
olmаsı umumi məhsulun həsminin 1630720-1530880 = +99840 min mаnаt аrtmаsınа zəmin
yаrаtmışdır.
3. Bir iş gununun fаktiki ortа uzunluğunun plаnа nisbətən 2 sааt аzаlmаsı umumi məhsulun
fаktiki həsminin 1223040 - 1630720 = - 407680 min mаnаt аzаlmаsınа səbəb olmuşdur.
4. Bir iş sааtı ərzində fаktiki məhsul istehsаlının plаnа nisbətən 1,3 min mаnаt аrtımı
məhsulun umumi həsminin 1467648 – 1223040 =+ 244608 min mаnаt çoxаlmаsını təmin
etmişdir.
5. Bütün аmillərin təsirinin cəmi (+23920)+(+99840)+(-407680)+ (+244608) = - 39312
19
min mаnаt.
Yаxud bаlаns bərаbərliyi: (1467648-1506960) = (+23920) + (+99840) + (-
407680)+(+244608);
-39312 min аmnаt = - 39312 min mаnаt.
Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.
20
Mövzu № 3.İqtisadi təhlilin növləri və formaları.
PLAN
3.1 İqtisadi təhlilin növlərinin təsnifatı
3.2İdarəetmə,maliyyə və müqayisəli iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri.
3.3 Operativ iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri
3.4 Cari və perspektiv iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri.
3.5 Amilli və funksional dəyər təhlilinin xarakterik xüsusiyyətləri.
3.6 Firmalararası və firma daxili iqtisadi təhlilin xrakterik xüsusiyyətləri.
3.7 Tam,kompleks və tematik iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətlər
3.1 İqtisadi təhlilin növlərinin təsnifatı
İqtisadi təhlilin növləri aşağıdakı əlamətlər üzrə təsnif оlunur:
1) sahə əlamətləri üzrə;
2) iqtisadi təhlilin subyеktləri üzrə;
3) vaхt əlaməti üzrə;
4) idarəеtmənin оbyеktləri üzrə;
5) prоqramın məzmunu üzrə;
6) оbyеktin öyrənilməsi mеtоdikası üzrə.
7) Хüsusi ədəbiyyatda iqtisadi təhlilin növlərinin digər təsnifatına da rast gəlmək
оlar. Məsələn, prоfеssоr A.D.Şеrmеt ilk və ümumiqtisadi təhlilləri əlahiddə növlər kimi ayırır
[1]. О, kоnkrеt qərarlar qəbul еdilməsindən öncə еdilən təhlili ilk təhlil adlandırır və оnu biznеs-
planların yеrinə yеtirilməsinə yеkun vurulmasına kömək еdən sоnrakı (yеkun) təhlildən
fərqləndirir.
1. Əməyin ictimai bölgüsünə əsaslanan sahə əlaməti üzrə təhlil sahəvi (iqtisadiyyatın
müхtəlif sahələrinin – sənayеnin, tikintinin, nəqliyyatın, ticarətin və i. a. - хüsusiyyətləri nəzərə
alınır) və sahələrarası (milli iqtisadiyyatın bütün sahələrində təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin
nəzəri və mеtоdоlоji əsaslarını təşkil еdən) təhlilə bölünür.
2. İqtisadi təhlilin subyеktləri üzrə daхili və хarici təhlili fərqləndirirlər.
3. İqtisadi təhlil vaхt əlaməti üzrə aşağıdakı qaydada təsnif еdilir.
3.1Sоnradan aparılan (rеtrоspеktiv) təhlil – istеhsal, təsərrüfat və maliyyə əməliyyatları
başa çatdıqdan sоnra aparılan iqtisadi təhlildir.
21
3.2. Qabaqcadan (pеrspеktiv, prоqnоz) təhlil – istеhsal, təsərrüfat və maliyyə
əməliyyatları həyata kеçirilməzdən əvvəl aparılan iqtisadi təhlildir.
3.3. Оpеrativ (situasiya) təhlil – istеhsal, təsərrüfat və maliyyə əməliyyatları başa
çatdıqdan sоnra və ya qısa vaхt çərçivəsində situasiyanın dəyişməsi zaman aparılan iqtisadi
təhlildir.
4. İdarəеtmənin оbyеktlərinə görə təhlilin aşagıdakı növlərini fərqləndirirlər.
4.1. Tехniki - iqtisadi təhlil müəssisənin tехniki хidməti (baş mühəndis, baş tехnоlоq və
s.) tərəfindən aparılır.
4.2. Maliyyə - iqtisadi təhlil zamanı əsas diqqət müəssisənin maliyyə nəticələrinə:
maliyyə planının yеrinə yеtirilməsinə, хüsusi və bоrc kapitalından istifadənin səmərəliliyinə,
mənfəətin, rеntabеlliyin yüksəldilməsi, müəssisənin maliyyə sabitliyinin və ödəmə qabiliyyətinin
yaхşılaşdırılması еhtiyatlarının aşkar еdilməsinə yönəldilir.
4.3. Sоsial – iqtisadi təhlil sоsial və iqtisadi prоsеslərin qarşılıqlı əlaqəsini, оnların biri-
birinə və еləcədə təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi nəticəsinə təsirini öyrənir.
4.4. Iqtisadi – statistik təhlil (statistika оrqanları tərəfindən aparılır) idarəеtmənin
müхtəlif səviyyələrində (müəssisə, sahə, rеgiоn və s.) kütləvi ictimai halların öyrənilməsi üçün
tətbiq еdilir.
4.5. Markеtinq təhlili (müəssisənin markеtinq хidməti tərəfindən aparılır) müəssisənin
хarici mühütinin, хammal və məhsul satışı bazarının, оnun rəqabətə davamlılığının, tələb və
təklifin, kоmmеrsiya riskinin, qiymət siyasətinin fоrmalaşmasının, markеtinq fəaliyyətinin
taktikasının və stratеgiyasının hazırlanmasının öyrənilməsi üçün tətbiq еdilir.
5. Prоqramın məzmunu və səviyyəsinə görə kоmplеks və tеmatik təhlili fərqləndirirlər.
5.1. Kоmplеks təhlil kоmmеrsiya təşkilatının istеhsal, təsərrüfat və maliyyə fəaliyyətinin
bütün tərəflərini əhatə еdir.
5.2. Tеmatik təhlil хüsusi məsələlərin tədqiqi zamanı tətbiq еdilir. Məsələn, kоnkrеt
məmulatın satışından əldə еdilən mənfəətin təhlili, məhsulun kеyfiyyətinin təhlili, əmək
məhsuldarlığının təhlili və i. a.
6. Оbyеktin öyrənilməsi mеtоdikasına görə təhlilin aşağıdakı növlərindən istifadə оlunur.
6.1. Müqayisəli təhlil. Təhlilin bu növünün tətbiqi zamanı müəssisənin təsərrüfat
fəaliyyətinin hеsabat göstəriciləri cari ilin plan göstəriciləri ilə, kеçmiş illərin məlumatları ilə
müqayisə еdilir.
6.2. Amilli və ya çох amilli təhlil nəticə göstəricilərinin artımına və səviyyəsinə təsir
еdən amillərin təsirinin müəyyən еdilməsinə istiqamətlənmişdir.
6.3. Diaqnоstik təhlil – hər hansı bir mənfi hala хas оlan tipik əlamətlər əsasında iqtisadi
prоsеslərin nоrmal aхının pоzulmasının хaraktеrini müəyyən еtmək üsulu kimi çıхış еdir.
22
6.4. Еksprеss təhlil – az sayda əsas göstəricidən istifadə еtməklə müəyyən dövrə
öyrənilən məsələlərin rеal vəziyyətini qiymətləndirməyə imkan vеrir.
6.5. Marjinal təhlil satışın həcmi, maya dəyəri və mənfəət göstəriciləri arasında qarşılıqlı
əlaqənin öyrənilməsi və хərclərin daimi və dəyişən хərclərə bölünməsi əsasında biznеsdə
idarəеtmə qərarlarının səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi və əsaslandırılması mеtоdu оlmaqla
uçоtun dirеkt – kоstinq sistеmində tətbiq оlunur.
6.6. Ditеrminləşdirilmiş təhlil amil və nəticə göstəriciləri arasında funksiоnal qarşılıqlı
əlaqələrin öyrənilməsi üçün tətbiq оlunur.
6.7. Stохastik (dispеrsiya, kоrrеlyasiya, kоmpоnеnt və i.a.) təhlilindən müəssisənin
təsərrüfat fəaliyyətinin tədqiq еdilən prоsеsləri arasında stохastik asılılığın öyrənilməsi zamanı
istifadə еdilir.
6.8. Funksiоnal – dəyər təhlili еhtiyatların aşkar еdilməsi mеtоdudur. Bu zaman оbyеktin
icra еtdiyi funksiya əsas götürülməklə məmulatın bütün həyat tsikli mərhələsində həmin
funksiyaların rеallaşdırılmasının оptimal mеtоdlarına оriеntir еdilir.
İqtisadi təhlilin növlərə bölünməsi хеyli dərəcədə şərtidir və əməli fəaliyyətdə ciddi
əhəmiyyətə malik dеyil. Iqtisadi təhlilin bütün növləri qarşılıqlı əlaqəlidir, оnların nəticələrindən
qarşılıqlı istifadə еdilməsini nəzərdə tutur, idarəеtmənin səmərəliliyinin yüksəldilməsinə –
düzgün, düşünülmüş idarəеtmə qərarları hazırlanmasına və qəbul еdilməsinə kömək еdir.
3.2 İdarəetmə,maliyyə və müqayisəli iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri.
Maliyyə iqtisadi təhlil. Əmtəəpul münasibətlərinin fəaliyyt göstərdiyi bir şəraitdə müəssisən
in təsərrüfat fəaliyyətinin planlaşdırılması və onun nəticələrinin qiymətləndirilməsində əsas iqti
sadi göstərici məhsul satışının həcmi(nəzərdə tutulan bütün çezşidlər üzrə), əmək məhsuldarlığı,
əmək tutumu, material tutumu, fondverimi, məhsulun maya
dəyəri, dövriyyə vəsaitinin dövr sürəti, mənfəət, rentabellik və başqa bu kimi iqtisadi göstərici-
lər hesab edilir.Bu göstəricilərin müəyyən edilməsi, öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi maliyyə-
iqtisadi təhlilin məzmununu təşkil edir ki, bu da böyük xalq təsərrüfatı əhəmiyyə-
ti kəsb edir.Maliyyə iqtisadi təhlil növü vahid təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisa-
di təhlilinin əsas istiqamətverici rolunu oynayır. Təhlilin bu növü müəs-
sisədə maliyyə vəziyyətini əhatə edən göstəricilərin məzmunu və əhəmiyyətini açıb göstərən, on
un istehsal, satış, iqtisadi əlaqələrini,hesablaşmaları və başqa iqtisadi göstəricilərlə qarşılıqlı əla
qəli surətdə öyrənir. Müəssisə və birliklərin hesabat məlumatlarına əsasən təsərrüfat maliyyə
fəaliyyətini və biznes-paln tapşırıqlarının yerinə yetirilməsinə təsir edən ayrı
ayrı amilləri (texnika, texnologiya, istehsalın təşkili, ixtisaslaşma, təmərküzləşmə, intensivləşdir
mə, mexanikləzşdirmə, avtomatlaşdırma və s.),buamillərin təsir dərəcəsini hesablamadan ümu
23
mi göstəricilər üzrə təhlil aparıb düzgün nəticə çıxarmaq mümkün deyildir.
Müqayisəli iqtisadi təhlil. Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili təcrübəsində ən
çox sitifadə olunan təhlilin qalan başqa növləri üşün başlanğıc və giriş mərhələsi sayı-
lan müqayisəli iqtisadi təhlil növüdür.
Ümumiyyətlə təcrübədə müqayisəli iqtisadi təhlil azaşıdakı mərhəllər üzrə həyata keçirilir.
1) öyrənilən subyekt və təhlil obyektləri müəyyən edilir.
2) ümumi obyekt üzrə informasiyalar toplanır və izlənir.
3) təhlil obyektləri və onların iqtisadi göstəriciləri müqayisəyə
gələn şəkilə salınır.
4)göstəricilər müqayisə yolu ilə təhlil edilir və əldə olunmuz nəticələr
qiymətləndirilir.
5) müqayisəli iqtisadi təhlilin nəticələri ümumiləşdirilir və fəaliyyətin iqtisa-
di səmərəliliyinin daha da yüksəldilməsi üçün təkliflər paketi hazırlanır.
Müqayisəli təhlil növündə qarşıya qoyulmuş məqsəd və vəzifələrdən asılı olaraq müqayi-
sə üçün lazım olan informasiya mənbələri seçilir və müəyyən edilir.Təhlilin bu növü
üçün birinci növbədə informasiya mənbələrinin aşağıdakı
ardıcıllıqla seçilməsi daha məqsədə uyğundur:
− işçi qüvvəsi ilə təmin olunma;
− subyektin istehsal gücü;
− texnika və enerji ilə silahlanma;
− subyektin ixtisaslaşma səviyyəsi;
− məhsul, iş və xidmətlər vahidinin material, əmək, metal və s. tutumu;
− əsas və dövriyyə kapitalları ilə təmin olunma səviyyəsi.
İkinci dərəcəli və yaxud ikinci növbədə istifadə olunan informasiya mənbələrinin göstəriciləri-
ni birinci növbədə istifadə olunan göstəricilərlə müqayisəyə gələn şəkilə salmaq lazımdır. Həmi
n göstəricilərə əmək məhsuldarlığını, məhsul, iş və xidmətlər vahidinin maya dəyəri-
ni, əmək haqqı fondunu və s. aid etmək olar.
Yaxuradı qeyd olunan şərtlər və informasiyaların texniki cəhətdən təşkili
səviyyəsini özündə əks etdirən əsas göstəricilər istehsal ehtiyatlarından istifadə göstəriciləri, məh
sulun,yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin həcmi, quruluşu vəkeyfiyyəti, maya dəyəri, rentable-
lik, maliyyə nəticələri, maliyyə vəziyyəti müqayisəli şəkildə təhlil edilir.
3.3 Operativ iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri
Müəssisələrin, idarə və təşkilatların idarə edilməsində operativ təhlil (iqtisadi təhlilin
əsas növü) həlledici rol oynayır.Operativ təhlil üçün tələb olunan inforimasiyalar operativ uçotun
24
köməyi ilə əldə edilir.Deməli, iqtisadi təhlil operstiv uçotla əlaqəli sürətdə fəaliyyət göstərir.
İqtisadi təhlilin bu növündən bir qayda olaraq istehsal prosesi başa çatdıqca və ya
bilavasitə istehsal prosesinin gedişatı zamanı geniş istifadə edilir.Qeyd olunduğu kimi, operativ
təhlil ilk uçot (opreativ-texniki, mühasibat və statistika) məlumatlarına, istehsal prosesinə ardıcıl
müşahidələrin və işçilərlə aparılan söhbətlərin nəticələrinə əsaslanır.Bunun nəticəsidir ki, istehsal
və tədavül prosesinde baş vermiş nöqsanlar, onların səbənkarları bu və ya digər prosesde işin
xeyrinə dəyişilməsi lazım gələn əməliyyatları, aşkar edilmiş ehtiyyatların istifadəyə cəlb olunma
imkanları müəyyən edilir.
Operativ təhlilin qarşısında aşağıdakı əsas vəzifələr durur:
1.Müəssisə və təsərrüfat birliyi üzrə ümumilikdə və onun ayrı-ayrı bölmələrində növbə,
gün, sutka həftə və on gündən çox olmayan müddətlərdə kəmiyyət göstəriciləri üzrə ilkin
tapşırıqların yerinə yetirilməsi səviyyəsini və plandan kənarlaşmaları müəyyən etmək:
2.Ayrı-ayrı göstəricilər üzrə plandan kənarlaşmaları, onlara təsir edən amilləri və onların
təsir dərəcəsini müəyyən etmək və qiymətkəndirmək:
3.Kənarlaşmaların konkret səbəblərini, işdə işdə buraxılan nöqsanlara və
çatışmamazlıqlara yol verən və bilavasitə təqsirkar olan şəxsləri müəyyən etmək:
4.İstehsal prosesinə mənfi təsir göstərən səbəblərin araddan qaldırılması üçün tədbirlər
proqramı hazırlamaq və onun həyata keçirilməsi yollarını göstərmək, qabaqcıl iş təcrübələrini
geniş yaymaq:
5.Ayrı-ayrı təsərrüfat bölmələrinin qısa müddətdə yerinə yetirildiyi işləri yekunlaşdırmaq,
qabaqcıl və yaxud geridə qalan istehsal sahələrini müəyyən etmək.
Operativ iqtisadi təhlil aşağıdakı göstəricilər üzrə aparılır:
1.Məhsul istehsalı, onun yola salınması və satışı göstəriciləri:
2.İşçi qüvvəsindən, istehsal avadanlıqlarından və material ehtiyyatlarından istifadə
göstəriciləri:
3.Məhsulun maya dəyəri göstəriciləri:
4.Mənfəət və rentabellik göstəriciləri:
5.Müəssisənin ödəmə qabiliyyəti və s.
Оpеrativ iqtisadi təhlil təsərrüfat fəaliyyəti təhlilinin bütün qalan növlərindən əməli
surətdə fərqlənir. Məsələn, müqayisəli təhlildən, pеrspеktiv, qabaqcadan təhlildən, tam və
tеmatik və ya vaхtaşırı iqtisadi təhlil növlərindən fərqli оlaraq müəssisənin ilk uçоt
məlumatlarına (оpеrativ-tехniki, mühasibat və statistik) başlıca оlaraq canlı insan müşahidə-
lərinə, işçilərlə aparılan söhbətlərə əsaslanır. Bu, dövrü məh-sul buraхılışı planlarının yеrinə
yеtirilməsi, kеyfiyyətin aşağı düşməsi, gündəlik, saatlıq tapşırıqların yеrinə yеtirilməməsi və
digər nöqsan və çatışmamazlıqların səbəblərini öyrən-məyə, daхili еhtiyat mənbələrini daha
25
vaхtında və düzgün aşkar еtməyə, plan tapşırıqlarının yеrinə yеtirilməsini təmin еdən оpеrativ
tədbirlər prоqramı hazırlamağa imkan vеrir.
Iqtisadi təhlilin bu növündən bir qayda оlaraq istеhsal prоsеsi başa çatdıqca və ya
bilavasitə istеhsal prоsеsinin gе-dişatı zamanı gеniş istifadə еdilir. Qеyd оlunduğu kimi, оpе-
rativ təhlil ilk uçоt (оprеativ-tехniki, mühasibat və statistika) məlumatlarına, istеhsal prоsеsinə
ardıcıl müşahidələrin və işçilərlə aparılan söhbətlərin nəti-cələrinə əsaslanır. Bunun nəticəsidir
ki, istеhsal və tədavül prоsеsində baş vеrmiş nöqsanlar, оnların səbəbkarları, bu və ya digər
prоsеsäə işin хеyrinə dəyişilməsi laçım gələn əməliyyatları, aşkar еdilmiş еhtiyatların istifadəyə
cəlb оlunma imkanları müəyyən еdilir.
Оperativ iqtisadi təhlil müəssisədaхili bölmələrdə daha yüksək səmərə vеrir. Bеlə ki,
həmin bölmələr artıq təsərrü-fatdaхili hеsablaşmalara malik оlduqları üçün оnların kоl-lеktivləri
və rəhbərləri yоl vеrilmiş nöqsanların, çatış-mamazlıqların vaхtında aradan qaldırılmasına və
еhtiyatla-rın istifadəyə cəlb оlunmasında daha çох maraqlanırdılar. Digər tərəfdən о, daimi
оlaraq çatışmamazlıqları aradan qaldırmaq və işin nəticələrini qiymətləndirməyə imkan vеr-diyi
üçün daхili kоmmеrsiya hеsabının möhkəmləndirilməsinə səbəb оlur.
Оpеrativ iqtisadi təhlil prоsеsində göstərilən bu kimi ic-mal göstəricilər еyni zamanda
digər göstəricilərin daha dərindən təhlili ilə tamamlanır. Məsələn, gündəlik məhsul istеh-salı
planınıí yеrinə yеtirilməsinin оpеrativ təhlili, оnun natu-ral və pul ifadəsində, çеşidləri,
kеyfiyyəti, ahəngdarlığı, kоmplеktliyi göstəricilərinin təhlili ilə tamamlanır. Bеlə təhlil işi adətən
ilk sənədlərə, mühasibat və оpеrativ uçоtun məlmutalarına, uçоtdankənar və sənədləş-dirilməmiş
infоrmasiya mənbələrinə, habеlə təhlilçinin şəхsi müşahidəsinə əsasən aparılır.
Оpеrativ iqtisadi təhlilin cinsi (natural) göstəricilər üzrə aparılması, təhlildən əldə еdilən
nəticələrin və hеsablamalar yоlu ilə alınan məlumatların nisbətən tam dəqiq оlmaması da оnun
хaraktеrik хüsusiyyətlərindəndir. Məsələn, istənilən günə sənayе məhsulunun faktiki maya
dəyərini dəqiq müəyyən еtmək mümkün dеyildir. Оdur ki, gün ərzində, növbə ərzində istеhsal
оlunan məhsulun maya dəyərinə əsas хərc maddələri üzrə faktiki məsrəflərin plan və yaхud
nоrma-tivlərdən kənarlaşmasını təqribi təyin еtməklə оpеrtaiv nəza-rət yеtirmək mümkündür.
Lakin qеyd еtmək lazımdır ki, ùÿòòà bеlə bəzi göstəricilərin gündəlik təhlilindəki qеyri-dəqiqlik
оpеrativ iqtisadi təhlilin əhəmiyyətini hеç də azalmasına təsir etmir.
3.4. Cari və perspektiv iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri .
Cari (retrospektiv) iqtisadi təhlil operativ iqtisadi təhlilintərkib hissəsi ol maqla gündəlik, on
günlük, aylıq, rüblük biznes plan tapşırıqlarının yerinə
yetirilməsinə nəzarət və bu sahədə daxili ehtiyat mənbələrini müəyyən etməyə obyektiv şərai
t yaradır. Cari iqtisadi təhlil proses və hadisələrin yerinə
26
yetirildiyi vaxtda həyata keçirilir. Cari təhlil keçmişə aid,keçmişi təsvir edən
keçmişə çevrilmiş retrospektiv təhlilhesab olunur. O, mühasibat hesabatının faktiki mate-rial-
ları əsasında təsərrüfatçılığınənmühüm hesabat dövrünün fəaliyyətini təhlil edir. O, çox hal-
larda cari biznes-plan və hesabat dövrünün işlərini əhatə etdiyi üçün təhlildə adlandırılır. Cari
təhlili əsasən rəsmi hesabat və mühasibat uçotu sistemi əsasında mühüm plan dövr-
ləri üzrə həyata keçirilən təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin təhlilidir. Cari təhlil işin cari,
plan dövrlər üzrə aparıldığından dövrü təhlil dəadlandırılır.
O, mühasibat və statistik hesabata əsaslanır və birliyin,müəssisənin və onların bölmələrinin
ay, rüb, il, beşillik ərzində işini qiymətləndirməyə imkan verirCari təhlilin əsas vəzifəsi təsərrüfa
tmaliyyə fəaliyyətin nəticələrinin obyektiv qiymətləndirilməsi, istifadə olunmayan ehtiyatla-
rın kompleks aşkar edilməsi, onların gələcək plan dövrlərində istehsalın səmərəliliyini
yüksəltmək üçün səfərbərliyə alınması, həmçinin işdəki nöqsanların və günahkarla-
rın müəyyən edilməsi, maddi və mənəvi həvəsləndirməyə tam uyğun olaraq əmək nəticələrində
və işin keyfiyyətində nailiyyətlər əldə etməkdir.Cahi təhlil operativ təhlilin nəticələrini mənim-
səyən və perspektiv təhlil üçün baza rolu oynayan təsərrüfat fəaliyyətinin daha tam təhlilidir
Təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinin, onların gələcəkdə mümkün inkişaf imkanları-
nın müəyyən edilməsi məqsədilə aparılan təhlil perspektiv iqtisadi təhlil adlanır. Perspektiv
təhlilin xüsusiyyəti təsərrüfat fəaliyyətinin hadisə və proseslərin gələcəyin mövqeyindən daha d
oğrusu, inkişaf perspektivləri, təsərrüfat fəaliyyətinin keçmiş və indiki tərkib elementlərinin gələ
cəyin elementlərinə təsir dərəcəsinin müəyyən edilməsi nöqteyi nəzərindən baxılmasıdır Pers-
pektiv təhlilin vəzifələri onun mahiyyəti və planlaşma və idarəetmə yeri ilə müəyyən edilir.
Perspektiv iqtisadi təhlil müəyyən ardıcıllıqla həyata keçirilməlidir:
1.təsərrüfat fəaliyyətinin əsas istiqamətini əks etdirən ümumiləşdirici
göstəricilər qrupu müəyyən edilir
2.ümumiləşdirici göstəricilər sisteminə təsərrüfat fəaiyyətinin özünəməxsus
xüsusiyyətinə uyğun xüsusi və spesifik göstəricilər əlavə edilir.
3. istehsalın əsas istiqaməti nəzərə alınmaqla göstəricilərin təhlililinin ardıcıllı-ğı
müəyyən edilir.
Perspektiv iqtisadi təhlilin əsas vəzifələri aşağıdakılardan ibarətdir:
1.Təsərrüfat fəaliyyətinin proqnozlaşdırılması;
2.Perspektiv planların elmi əsaslandırılması;
3.Planların gözlənilən həcmdə yerinə yetirilməsinin qiymətləndirilməsi.
İqtisadi göstəricilərin faktiki mahiyyətinin plandan kənarlaşmasının əsas səbəb-ləri
aşağıdakılardır:
1.Verilən göstəricini müəyyən edən bütün amillərin tam uçotunun
27
mümkün olmaması;
2.Elmi texniki tərəqqi nəticəsində yeni istehsal ehtiyatları və imkanlarının
yaranması;
3.Zəhmətkeşlərin təşəbbüsləri və s.
Fəaliyyətdə olan metodika və tədqiqatlarda perspektiv təhlil aşağıdakı
istiqamətlər üzrə konkretləşdirilir:
1.Təhlilin obyektləri üzrə (briqada, sahə, sex, istehsal vahidi, birlik);
2.Fəaliyyət göstəriciləri üzrə(məhsulun həcmi, əmək məhsuldarlığı, maya
dəyəri və s.);
3.Perspektivin səviyyəsi üzrə (cari perspektiv təhlil növbə, sutka; yaxın perspektiv təhlil ay; qısa
müddətli perspektiv təhlilil, rüb; orta müddətli perspektiv təhlil – 2-3il;uzun
müddətli perspektiv təhlil – 5 il və daha zox)
Müəssisənin inkişaf amillərinin və onların qarşılıqlı əlaqələrinin tədqiq olunması zamanı onların
müxtəlif göstəricilərə təsir dərəcəsi müəyyən edilir. Bu amilləri bütün sahələr
üçün bir neçə ümumi tipik qruplarda birləşdirmək olar:
1.Təbii ehtiyatlar;
2.Əmək ehtiyatları;
3.Elmi-texniki tərəqqi;
4.İctimai istehsalın təşkilinin formaları təmərküzləşmə,ixtisaslaşma, kooperativləşmə,-
kombinələşmə;
5.Nəqliyyat şərtləri;
6.Müəssisənin məhsuluna olan tələbat;
7.Ümumi sosial-iqtisadi şərtlər.
3.5 Amilli və funksional dəyər təhlilinin xarakterik xüsusiyyətləri.
Amilli iqtisadi təhlil riyazi-statistik metodlarına əsaslanır. Təhlilin bu növü eyni zaman-
da reqresiyalı təhlil də adlanır.Ümumiyyətlə amilli təhlil dedikdə subyektlə-
rin fəaliyyətinin nəticə göstəricilərinə ayrı-ayrı amillərin təsirinin komp-
leks və sistemli şəkildə öyrənilməsi və qiymətləndiriməsi metodu baza düşülürMüasir dövrdə iqt
isadi ədəbiyyatlarda amilli təhlilin aşağıdakı formalarından istifadə edilir:
−determinləşdirilmizş (funsional) və stoxastik (korellyasiya);
−birbaşa (deduktiv) və geriyə (induktiv);
−birpilləli və çoxpilləli;
−statistik və dinamik;
− retrospektiv və perspektiv (proqnoz)
Determinləşdirilmiş amilli təhlil nəticə göstəriciləri ilə funksional əlaqədə olan
amillərin təsir dərəcəsinin tədqiqat metodudur. Yəni, nəticə göstəriciləri amillərin
miqdarının biri-birinə vurulmasının, bölünməsinin və toplanmasının
yekunudur.Təhlilə determinləşmiş yanaşmanın əsas xüsusiyyəti aşağıdakılardan ibarətdir:
−determinləşmiş modelin məntiqi təhlil yolu ilə müəyyən edilməsi;
−göstəricilər arasında tam (möhkəm) əlaqənin mövcudluğu hər hansı
bir proses və hadisəyə eyni vaxtda təsir göstərən və bir modeldə birləşdirilə bilməyən bir çox ami
llərin ayrı-ayrılıqda təsirlərini müəyyən etmək mümkün
28
olmadıqda;
−qarşılıqlı əlaqələrin qısa müddət ərzində müəyyən edilməsi.
Determinləşdirilmiş amilli təhlil aşağıdakı mərhələlər üzrə həyata keçirilir.
1. iqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış (amilli təhlilin mövqeyindən) determinləşdiril-
miş amilli model qurulur.
2.təhlil üsulu və növü seçilir və onun həyata keçirilməsi üçün şərait yaradılır.
3.analitik işlər həyata keçirilir.
4. nəticələr formalaşdırılır və ümumiləşdirilir.
Amilli təhlilin əsas vəzifələrindən biri məntiqi təhlil yolu ilə müəyyən olunan
modelin qurulmasından ibarətdir. Determinləşdirilmiş model isə additiv, multiplikativ, dəfə və
qarışıq formalarda qurula bilir.Retrospektiv amilli təhlil zaman keçmiş dövrün nəticə göstəricilə-
rinin artıb-azalma səbəbləri tədqiq edilir.
Perspektiv amilli təhlildə isə gələcək dövrdə amillərin subyektin fəaliyyətinin nəticə göstəricisin
ə təsiri səviyyəsi tədqiq edilir.
Funksional dəyər.Hazırda müəssisələrin və təsərrüfat birliklərinin istehsal proseslə-
ri və onun nəticələrinin öyrənilməsində təsərrüfat fəaliyyəti təhlilinin əsas növlərindən biri ki-
mi funksional dəyər iqtisadi təhlilindən də geniş istifadə olunur. Bu təhlilnövü məsariflərin
aşağı salınması ehtiyatların araşdırılmasının səmərəli metodudur. Bununla qarşıya qoyul-
muş vəzifənin daha azvəsait sərfi yolu ilə (istehsalın təşkilatı, texniki,texnoloji və s. səviyyəsini
n yeniləşdirilməsi) həll olunmasına şərait yaranır. Təsərrüfat fəaliyyəti təhlilinin bu yeni növü
eyni zamanda öyrənilən obyektlərin layihələşdirilməsi, istifadə olunan obyektlə-
rin istehsal gücünün artırılması, təkmilləşdirilməsi, modernləşdirilməsi və genişləndirilməsinin l
ayihələşdirilməsi və planlaşdırılması üçün ehtiyat mənbələrinin aşkar edilməsini nəzərdə tu-
tur. Deməli, funksional dəyər təhlilinin əsas məqsədi istehsalçının və istehlakçının marağından
irəli gələn bu və ya digər təcrübəvi məsələnin daha səmərəli variantlarını müəyyən etmək-
dən ibarətdir.funksional dəyər təhlilinin əsas məqsədi istehlakçının və istehsalçının mənafelərinə
uyğun, pratiki məsələlərin həllinin iqtisadi cəhətdən ən sərfəli variantlarını axtarıb tapmaq-
dan ibarətdir. Həmin məqsədə nail olmaq üçün iqtisadi təhlilin köməyilə aşağıdakı vəzifələ-
rin həll edilməsi məqsədə uyğun hesab edilir:
1.Tədqiqat obyektinin ümumi xarakteristikası;
2.Funksiyaya görə obyektin detallaşdırılması;
3.Əsas, əlavə və lazımsızlıq əlamətlərinə görə funksiyaların qruplaşdırılması;
4.Ayrı-ayrı funksiyalar üzrə məsariflərin müəyyən edilməsi və
qruplaşdırılması;
5.Artıq (lazımsız) funksiyaları aradan çıxartmaqla proses və hadisələrin
həyata keçirilməsi üçün tələb olunan vəsaitin hesablanması və yeni texniki və tex-
noloji qərarların hazırlanması;
6.İstehsalın, iş və xidmətlərin texnologiyasının təkmilləşdirilməsi üzrə tədbir-
lər planının hazırlanması.
Funksional dəyər təhlilininin təsirliliyinin gücləndirilməsi və praktiki
əhəmiyyətinin artırılması üçün onun təşkil olunma prinsiplərinə düzgün əməl
olunmalıdır. İqtisadi ədəbiyyatlardan məlum olduğu kimi, funksional-dəyər təhlilinin
əvvəlcədən müayinə; birincilik; optimal detallaşdırma;ardıcıl-
lıq və aparıcı həlqələrin (darçərzçivəli həlqələrin ləğvi)müəyyən edilməsi kimi
prinsipləri var.
29
3.6 Firmalararası və firma daxili iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri.
Müəssisələrarası müqayisəli təhlil nəticəsində müəssisədən asılı olan və olma-
yan səbəblər üzündən eyni tipli göstəricilər və amillər səviyyəsində fərqlər müəyyən edilir.Bu
qəbildən olan təhlil işi azşağıdakı mərhələlər üzrə aparılır:
−müqayisə üçün obyektin və müəssisənin seçilməsi;
−müqayisə edilən göstəricilər qrupunun müqayisəyə gələ bilmək
səviyyəsinin müəyyən edilməsi;
−iqtisadi informasiyaların yığılması, işlənməsi və müqayisəyə gələn şəklə salınması;
−göstəricilərin müqayisəsi və təhlili, əldə olunmuş nailiyyətlərin qiymətləndi-
rilməsi və kənarlaşmanın səbəblərinin aydınlaşdırılması;
−təhlilin nəticələrinin ümumiləşdirilməsi və iqtisadi səmərəliliyin daha
da yüksəldilməsinə zəmin yarada biləntəkliflər paketinin hazırlanması kimi
mərhələlərdən ibarətdir.Təsərrüfatlararası iqtisadi təhlil ümumi və qismən ola bilərÜmumi təhlil
zamanı müəssisə və onun ayrıayrı bölmələri, sex və briqadaları tamamilə və hərtərəfli ümumi təh
lil sxeminə uyğun olaraq aparılır. Tam
(ümumi) iqtisadi təhlil oxşar məhsul istehsal edən, xalq təsərrüfatının və ya
sənayenin eyni sahəsinə daxil olan müəssisələr üzrə aparılır. Qismən
təhlil zamanı müəssisə daxilində yalnız konkret bir göstəriciöyrənilir. Məsələn, istehsal gücündə
n, istehsal avadanlığından, fəhlələrin iş vaxtından istifadə edilməsivəziyyəti və i.a.bu kimi göstər
icilər öyrənilirTəsərrüfatlararası müqayisəli iqtisadi təhlilin göstəricilərindən müəssisə və istehsa
l birliklərinin cari işlərində və eyni zamanda onların perspektiv inkişaf planlarının işlənib hazırla
nmasında geniş istifadə olunur. Məsələn, istehsal avadanlıqlarından istifadənin müqayisəli təhlili
müəssisədə istifadəsi mümkün olmayan və köhnəlmiş avadanlıqları müəyyən etməyə, kapital
qoyuluşlarını düzgün istiqamətləndirməyə imkan verir. Təsərrüfatlararası müqayisəli iqtisadi
təhlilinə əsas obyektlərinə aşağıdakıları aid etmək olar:
1.Eyni və yaxud bir-birilə oxşar məhsul istehsal edən müəssisələr;
2.Eynitipli sexləri olan, oxşar məhsul istehsal edən, lakin sənayenin başqa
sahələrinə mənsub olan müəssisələr;
3.İstehsalın təşkili və idarəetmə sistemi eyni olan müəssisələr;
4.Yardımçı istehsal və istehsala xidmət işləri eyni olan müəssisələr;
5.Xalq təsərrüfatının müxtəlif sahələrinə aid olan müəssisələrin maliyyə vəziyyəti, ödəmə qa-
biliyyəti və s Firma daxili iqtisadi təhlil.
Təsərrüfatdaxili və sistemdaxili təsərrüfatlararası iqtisadi təhlil zamanı bir nazirlik və ya-
xud idarənin tabeliyində olan,yəni eyni sistemə daxil olan bir neçə müəssisənin və yaxud
onun müəyyən bölmələrinin təsərrüfat fəaliyyəti təhlil olunur. Belə iqtisadi təhlil yolu ilə əl-
də edilən nəticələri bu sistemə daxil olan başqa müəssisə və bölmələrin müvafiq nəticələ-
ri ilə müqayisə etməklə sistemdaxili ehtiyat mənəbələri müəyyən edilir. Müəssisə və birliklə-
rin fəaliyyətinin təhlilindən fərqli olaraq idarəetmə obyekti kimi təsərrüfatdaxili təhlilin əsas xü-
susiyyəti ayrı-ayrı bölmələr üzrə onun hissələrə ayırmaqla öyrənmək və bütün kollekti-
vin nailiyyətində həmin bölmələrin payının qiymətləndirilməsindən ibarətdir. Sənaye müəssisə-
lərində özünü maliyyələşdirmənin dərinləşdirilməsi və onun daha da inkişaf etdirilməsi zavod-
daxili bölmələrin fəaliyyətində istifadə olunan təsərrüfat hesabı münasibətlərinin təhlil olunma-
sını tələb edir.
Təhlilin əsas mərhələləri aşağıdakılardır:
1.Sexlər, sahələr və briqadalarda özünü maliyyələşdirmə üzrə fəaliyyətin təsirliyi üçün lazı-
30
mi şəraitin mövcudluğunun təyin edilməsi;
2.Sexlərdə və digər daxili bölmələrdə özünü maliyyələşdirmənin təşkilinin ən mühüm prinsiplə-
rinə dair əsasnaməyə əməl olunma dərəcəsinin təyin olunması.
3.Sexlərin və sahələrin gündəlik praktiki fəaliyyətində özünü maliyyələşdirmənin əsas prin-
siplərinin gözlənilməsi dərəcəsinin təyin edilməsi təsərrüfat hesablı sexlərin, sahələrin və elə-
cə də onların işçilərinin maddi marağı və məsuliyyətinin öyrənilməsi;
4.Zavoddaxili bölmələrin fəaliyyəti üzrə nəticələrin aşkar edilməsi və ümumiləşdirilməsi.
3.7 Tam,kompleks və tematik iqtisadi təhlilin xarakterik xüsusiyyətləri
Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili məzmununa və öyrənilən məsələlərin
əhatə dairəsinə görə tam və tematik təhlilə bölünür.
Təsərrüfat fəaliyyəti təhlililinin tam iqtisadi təhlil növü öyrənilən obyekti hərətə-
rəfli və tamamilə öyrənməklə onun həm xarici və həm də daxili qarşılıqlı əlaqələrini müəyyən
edir. Yəni obyektiv tam iqtisadi təhlil zamanı müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyəti-
ni xarakterizə edən bütün göstəricilər öyrənilib qiymətləndirməklə son maliyyə nəticələrinə
təsir edən müxtəlif amillər və bunların təsir dərəcəsi müəyyən edilir. Tam iqtisadi təhlil zamanı
müəssisənin biznes plan vəhesabat məlumatları ilə yanaşı, illik və rüblük mühasibat hesa-
batlarına aid yazılış təhrifi izahat məlumatlarından da geniş istifadə olunur.
İqtisadi ədəbiyyatlarda subyektlərin tam (kompleks) təhlilini aparmaq üçün
istifadə edilən ümumiləşdirici göstəricilərin azşağıdakı on əsas istiqaməti əhatə etməsi məqsədə
uyğunhesab edilir. Hər bir ümumiləşdirici göstərici isə özünə uyğun
hissəvi göstəricilər qrupunu əhatə edir.
I. İstehsalın təşkili və texniki səviyyəsi göstəriciləri:
1.İstehsalın təşkili səviyyəsi;
2.İstehsalın texniki səviyyəsi;
3.İstehsalın idarəedilmə səviyyəsi;
4.İstehsal kollektivinin sosial-iqtisadi səviyyəsi;
5.Məhsul istehsalının, yerinə yetirilmiş izş və xidmətlərin mütərəqqi üsulları;
6.Məhsul, iş və xidmətlərin keyfiyyət səviyyəsi;
7.Texnikadan istifadə səviyyəsi;
8.İstehsalın mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması səviyyəsi;
9.Əməyin texnika və enerjilə silahlanma səviyyəsi
10.İstehsalın təmərküzləşməsi, ixtisaslaşdırılması, kooperativləzşdirilməsi və
kombiniləşdirilməsi səviyyəsi;
11.İstehsal tsiklinin uzunluğu;
12.İstehsalın ahəngdarlığı.
II.Əsas istehsal fondlarının texniki vəziyyəti və onlardan istifadə göstəriciləri:
1. İnvestisiya qoyuluşu göstəriciləri;
2. Əsas istehsal fondlarının istifadəyə verilməsi;
3. Əsas istehsal fondlarının orta illik dəyəri;
4. Fondverimi;
5. Fondtutumu;
6. Amortizasiya ayırmaları;
7. Yeni texnikanın istehsala tətbiqi;
8. Hər bir avadanlığa görə istehsal olunmuş məhsulun miqdarı;
31
9. Avadanlıqlardan ekstensiv istifadə əmsalı;
10. Avadanlıqlardan intensiv istifadə əmsalı;
11. Avadanlıqların iş vaxtından istifadə əmsalı;
12. İstehsal sahəsindən istifadə əmsalı;
13. Əsas fondların texniki vəziyyəti.
III. Material ehtiyatlarından istifadə göstəriciləri:
1. Materialların daxil olma ahəngdarlığı;
2. Materialların dəyərinin bir manatına görə məhsul istehsalı;
3. Material tutumu;
4. Müəyyən hesabat dövründə istifadə olunan materialın həcmi və keyfiyyəti;
5. Əsas material növləri üzrə məsarif normalarının gözlənilməsi.
IV. Əmək ehtiyatları və əmək haqqı fondundan istifadə göstəriciləri:
1. İşçilərin orta illik siyahı sayı;
2. Fəhlələrin orta illik siyahı sayı;
3. İşçi heyyətinin tərkibində fəhlələrin xüsusi çəkisi
4. Əmək məhsuldarlığı;
5. Hər bir işçinin əmək məhsuldarlığı;
6. Bir fəhləyə görə əmək məhsuldarlığı;
7. Ekstensiv istifadə əmsalı;
8. İntensiv istifadə əmsalı;
9. Fəhlələrin işlədikləri iş günlərinin sayı;
10. Fəhlələrin işlədikləri iş saatlarının miqdarı;
11. Subyekt üzrə əmək haqqı fondu;
12. Orta hesabla bir işçiyə düşən əmək haqqı;
13. Əmək haqqı fondundan mütləq kənarlaşma;
14. Əmək haqqı fondundan nisbi kənarlaşma.
V. Məhsul istehsalı, satışı, yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin həcmi, quruluşu
və keyfiyyəti göstəriciləri:
1. Topdansatış qiymətilə ümumi məhsulun həcmi;
2. Əmtəəlik məhsulun həcmi;
3. Topdansatış qiymətilə məhsul satışının həcmi;
4. Normativ-xalis məhsulun həcmi;
5. Yerinə yetirilmiş iş və xidmətlərin həcmi;
6. Məhsulun quruluşu;
7. Məhsulun keyfiyyəti;
8. Anbarda hazır məhsul qalığının həcmi;
9. Təsərrüfat müqavilələrinə görə satılan məhsulun həcmi;
10. Məhsulun komplektliyi;
11. Məhsulun çeşidləri;
12. Yeni növ məhsul istehsalı;
13. Yeni növ məhsulun satışı;
14. Məhsul istehsalının ahəngdarlığı;
15. Əsas məhsul növləri üzrə istehsalın həcmi;
16. Yüklənmiş və sifarişçilərin ünvanına yola salınmış
əmtəəlik məhsulun həcmi;
VI. Maya dəyəri göstəriciləri:
32
1. Məhsulun istehsal maya dəyəri;
2. İstehsalatdan kənar xərclər
3. Məhsulun tam maya dəyəri;
4. Əmtəəlik məhsulun maya dəyəri;
5. Satılan məhsulun maya dəyəri;
6. Ümumi məhsulun maya dəyəri;
7. İstehsala məsrəflərin ümumi məbləği;
8. Müqayisəyə gələn məhsulun maya dəyəri;
9. Müqayisəyə gəlməyən məhsulun maya dəyəri;
10. İstehsala əmək məsrəfləri;
11. İstehsala material məsarifləri;
12. Əmək haqqı və ictimai sığortaya ayırmalar üzrə məsrəflər;
13. Amortizasiya ayırmaları və cari təmirə məsrəflər;
14. Bir manatlıq əmtəəlik məhsula məsrəflər;
15. Sair məsrəflər;
16. Ümumi istehsalat xərcləri;
17. Ümumi təsərrüfat xərcləri;
18. Avadanlıqların saxlanması və istismarı üzrə xərclər;
19. Zaydan olan itkilər.
VII. Avanslaşdırılmış fondların həcmi və quruluzşu göstəriciləri:
1. Əsas istehsal fondlarının orta illik dəyəri;
2. Dövriyyə vəsaitlərinin orta illik dəyəri;
3. Subyektin özünəməxsus vəsaiti;
4. Subyektin özünəməxsus dövriyyə vəsaiti;
5. İstehsal fondlarının fondverimi;
6. Dövriyyə vəsaitinin dövr sürəti.
VIII. Maliyyə nəticələri göstəriciləri:
1. Balans mənfəəti;
2. Məhsul satışından mənfəət;
3. İş və xidmətlər satışından mənfəət;
4. Sair satışdan mənfəət;
5. Satışla əlaqədar olmayan nəticələr;
6. Fondlardan istifadəyə görə ödəmələr;
7. Bank kreditlərindən istifadəyə görə ödənilən faiz
8. Ümumi rentabellik;
9. İstehsalın rentabelliyi;
10. Məhsulun rentabelliyi
11. Mənffətdən istifadə;
12. Mənfəətdən büdcəyə ayırmalar;
13. Mənfəətdən iqtisadi həvəsləndirmə fondlarına ayırmalar;
14. Mənfəətdən maddi-maraq fondunun yaradılmasına ayrımalar;
15. Mənfəətdən mədəni-məişət və mənzil tikintisi fonduna ayırmalar;
16. Mənfəətdən istehsalın genişləndirilməsi fonduna ayırmalar;
17. Mənfəətdən sair ödəmələr və dövriyyə vəsaiti çatışmamazlığının
tamamlanmasına yönəldilən məbləğ.
IX. Müəssisənin maliyyə planının yerinə yetirilməsi və maliyyə vəziyyətinin göstəriciləri:
33
1. Maliyyə planının yerinə yetirilməsi;
2. Müəssisə sərəncamında olan vəsaitin müəyyən edilməsi;
3. Müəssisənin özünə məxsus və ona bərabərləşdirilmiş dövriyyə vəsaitilə
təmin olunma səviyyəsi;
4. Müəssisənin özünə məxsus və ona bərabərləşdirilmiş dövriyyə vəsaitindən
istifadə edilməsi;
5. Dövriyyə vəsaitinin dövr sürəti;
6. Müəssisənin bank krediti ilə təmin edilməsi;
7. Kreditdən sitifadə;
8. Müəssisənin ödəmə qabiliyyəti;
9. Dövlət büdcəsi ilə hesablaşma;
10. Debitor borclarının vəziyyəti;
11. Kreditor borclarının vəziyyəti;
X. Subyektlərin fəaliyyətinin səmərəliliyini əks etdirən göstəricilər:
1.Məhsul istehsalının artımı
2. Bir manatlıq məsrəfə görə məhsul istehsalı;
3. Material və əmək məsrəflərinə nisbi qənaət;
4. Fondveriminin yüksəldilməsi;
5. Fon tutumunun səviyyəsi;
6. Material tutumunun səviyyəsi;
7. Əmək tutumunun səviyyəsi;
8. Məhsulun maya dəyərinin səviyyəsi;
9. Bir manatlıq əmtəəlik məhsula məsrəflər;
10. Mənfəət;
11. Subyektin ümumi rentabellik səviyyəsi;
12. Məhsul istehsalının rentabellik səviyyəsi;
13. Əmək məhsuldarlığının səviyyəsi;
14. Canlı əməyə qənaət (yaxud artıq məsrəf);
15. Əmək haqqı fonduna qənaət (yaxud artıq xərc);
16. Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi hesabına məhsul istehsalının artımı (yaxud əksinə
);
17. Yüksək keyfiyyət kateqoriyalı məhsulların xüsusi çəkisi;
18. Əsas məhsul nomenklaturaları üzrə malalanların müqavilə şərtlərinin
ödənilməsi;
19. Əməyin təşkilinin səmərəliliyi;
20. Əmək haqqı sisteminin səmərəliliyi;
21. İqtisadi həvəsləndirmə fondlarından istifadənin səmərəliliyi;
22. Maddi-texniki təchizatın səviyyəsi;
23. Tədavğül xərclərinin səviyyəsi.
Tematik (qismən) iqtisadi təhlil. Tematik (qismən) iqtisadi təhlil tam iqtisadi təhlildən fərqli olaraq
nisbətən dar sahəni və ya müəssisənin təsərrüfat maliyyə fəaliyyətinin konkret
olaraq bir hissəsini öyrənir. Yaxud ayrıca bir göstəricisini (məs., rentabellik
göstəricisi)onun yaxşılaşdırılması üçün ehtiyat mənbələrinin müəyyən edilməsində
istifadə olunur. Məsələn, isteshalın bir sahəsinin inkişafı və ya
geriliyi səbəblərinin, avadanlıqların boşdayanma səbəblərinin, müəssisənin anbarlarında
34
normativdən artıq material ehtiyatlarının əmələ gəlmə səbəblərinin satış planın yerinə yetirilmə-
məsinin səbəblərini, məhsulun maya dəyərinin yüksəldilməsinin və s. bu kimi səbəblərin ayrı–
ayrılıqda öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi tematik iqtisadi təhlil vasitəsilə həyata keçirilir.
Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili planda nəzərdə tutulan vaxta və əhatə dairəsinə görə seç-
mə yolla aparılan təhlillə,qabaqcadan təhlilə və sonardan təhlilə bölünür.
35
Mövzu 4.İqtisadi təhlilin informasiya mənbələri
PLAN:
4.1 İqtisadi təhlilin informasiya təhlili
4.2 İqtisadi təhlilin informasiya mənbələri
4.3 İqtisadi təhlilin göstəricilər sistemi
4.4 Analitik məlumatların planlaşdırılması və təşkili qaydası
4.5 İqtisadi informasiyanın avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemində işlənməsi
4.1 İqtisadi təhlilin informasiya təhlili
İqtisadi təhlil optimal idarəetmə qərarlarının üzərində qurulmuş iqtisadi informasiya sis-
teminə əsaslanır. Təhlil işinə cəlb olunan informasiyanın tərkibi, məzmunu və keyfiy-
yəti təsərrüfat fəaliy-yəti təhlilinin təsirliliyinin yüksəldilməsindəmühüm rol oynayır. təhlil
təkcə iqtisadi məlumatlarla kifayətlənmir, o öz işində külli miqdarda texniki, texnoloji məlumatl
ardan da istifadə edir. İqtisadi təhlilin informasiya mənbəyini plan, normativ, statistik, mühasiba
t, operativ və s.məlumatları təşkil edir. Həmin məlumatların toplanması, işlənməsivə
istifadəsi elmi cəhətdən əsaslandırılmadığı şəraitdə onun əsasında aparılmış təhlildən müs-
bət nəticələr gözləmək olmaz.
İqtisadi təhlil işində istifadə olunan informasiya mənbələrini 3 qrupa plan, hesabat və qey
ri hesabat ayrımaqolar. İnformasiyanın planmənbələrinə müəssisələrdə hazıranmış bütün növdən
olan planlar (perspektiv, cari, operativ,biznesplan, kommersiya hesabı, texnoloji kartalar), norm
ativ materiallar, smetalar, qiymət cədvəli, layihə tapşırıqları və s. aiddir.
Hesabat xarakterli informasiya mənbələrinə mühasibat, statistika və operativ uçot məlumatl
arı və bütün növdənolan hesabatlar, ilk uçotsənədlərində əksini tapan məlumatlar aiddirQeyri he
sabat xarakterli informasiya mənbələrinə təsərrüfat fəaliyyətini tənzimləyən sənədlər və əvvəlki
mənbələrə aid olmayan məlumatlar daxildir. Həmin sənədlərə müəssisə və birliklərin mütləq ria
yət etməli olduğu dövlət və yuxarı orqanların qərarları, göstərişləri, təftiş və audit aktları,müəssi
sə rəhbərliyinin əmr və göstərişləri; müqavilə, sövdələşmə, arbitraj və məhkəmə orqanlarının q
ərarlarını əks etdirən təsərrüfathüquqi sənədlər; ümumilikdə müəssisənin vəonun daxili bölmələr
iniəmək kollektivlərinin ümumi iclasının və əmək kollektivi şurasının qərarları; radio, televizo
r,qəzetlərdən əldə edilmiş qabaqcıltəcrübələrin materialları;texniki və texnoloji sənədlər; isteh-
sal prosesini əks etdirənxronometraj və fotoşəkillər; müəssisənin işçilərinin və digərtəşkilatların
nümayəndələrinin şifahi məlumatlarını aid etmək olar.
Qeyd olunduğu kimi, iqtisadi təhlilin təsirliliyininmüəyyən edilməsində həlledici rolu təhli
lə cəlb olunan informasiyanın tərkibi, məzmunu və keyfiyyəti oynadığı üçün burada əsas məqsə
d səmərəli informasiya patokunun yaradılmasına əsaslanan prinsiplərə riayət olunmasından ibar
ətdir.Əsas prinsiplər isə aşağıdakılardan ibarətdir:
−informasiyanın analitikliyindən;
−informasiya patokunun müəyyən edilməsi və onun səmərəli təminatından;
− istehsalın, tədavülün,istehlakın, təbii,əmək, material və maliyyəehtiyatlarından istifa-
dənin obyektiv əks etdirilməsindən;
− müxtəlif mənbələrdən (mühasibat, statistika, operativ uçot məlumatlarından) daxil olan infor-
masiyanın və plan göstəricilərinin eyniliyinin təmin edilməsi və ilk informasiyalarda təkrar-
36
ların aradan qaldırılmasından;
− yeni rabitə vasitələrinin köməyi ilə əldə edilmiş infor-
masiyanın operativliyindən;
− planlaşdırma və idarəetmə məqsədilə təhlil aparmaq və istifadə etmək üçün proqramın işlə-
nib hazırlanmasından və s. ibarətdir.
İnformasiyanın analitikliyinin mahiyyəti daxil olmamənbələrindən asılı olmayaraq iqtisadi i
nformasiya sistemitəsərrüfat fəaliyyəti təhlilinin tələblərinə uyğun olmalıdır.Yəni, daxil olan ma
teriallar müəssisənin təhlilini maraqlandıran sahəsindən, detallaşdırılmış şəkildə, proses və had
isələri, əsas amillərin təsirini tam əks etdirən, istehsalın iqtisadi səmərəliliyinin daha da yüksəld
ilməsinə imkan verən ehtiyatlar haqqında informasiya sisteminə malik
olmalıdır. Bazar iqtisadiyyatınakeçidlə əlaqədar yeni iqtisadi islahatlarınhəyata keçirilməsi təsər
rüfat fəaliyyəti təhlilinin informasiyatəminatı sisteminin vaxtaşırı təkmilləşdirilməsini tələb edir.
Bu vəziyyət xüsusən müəssisə və təşkilatlarda uçotun, biznesplanın və statistik məlumatların təş
kili ilə əlaqədardır. Misalüçün, respublikanın müəssisə və təşkilatlarda mühasibat uçotunun bey
nəlxalq uçot sisteminə keçirilməsi nəzərdə tutulur.
İdarəetmə, maliyyə və vergi uçot sistemləri genişlənir. Bütün bunlarla əlaqədar olaraq mü-
hasibatlıqda bir çox ilk sənədlərin forma və məzmunu dəyişir, kompyüter sisteminin tətbiqitam
amilə yeni forma və məzmunda sənədlər tələb edir ki,bununla da təhlilin informasiya sisteminin
vaxtaşırı təkmilləşdirilməsi ehtiyacı yaranır.
Uçot və biznesplanların informasiya mövqelərinin eyniliyi müasirşəraitdə iqtisadiyyatın vah
idliyinin tələblərindənirəli gəlir. Lakin bu prinsip həmişə gözlənilə bilmir. Onagörə ki, eyni isteh
sal istiqamətli, eyni sistemə daxil olanmüəssisələrdə belə ilk sənədlər hələ də unifikasiya (vahid
şəklə salınma) edilməmişdir. Belə olduğu halda müxtəlif istehsalistiqamətli müəssisələrdə bu ha
qda söhbət aparmağa dəyməz. İlksənədlərin iqtisadi informasiyasının elmi sistemiuçotun hər 3 n
övünün(mühasibat, statistika, operativ) vahid prinsipinə əsaslanaraq idarə, müəssisə (tabe olduğ
u) çərçivəsindən kənara çıxaraq sərbəstləşməlidir. Bu halda bütünsubyektlər üzrə vahid informa
siya sisteminə malik olmaq mümkündür.
Məlum olduğu kimi, hazırda respublikamızda dünyauçot sisteminə uyğunlaşdırılan uçot sistemi
təşkil olunur.Hüquqi şəxs olan bütün müəssisə və təşkilatlar (kooperativlər, icarəyə götürlmüş ş
əxsi və kollektiv müəssisələr, xarici kapitalın iştirakı ilə birgə müəssisələr, dövlət müəssisə vətəş
kilatları) mühasibat balansını və maliyyə nəticələri haqqında hesabatı vahid
formalar əsasında tərtib edirlər. Hesabat formalırının vahidliyi hesabdarlığın vahid ümumi prin
sipinə əsaslanır.Lakin, yuxarıda qeyd olunduğu kimi təcrübədə bu vahid prinsip həmişə göz-
lənilmir.
İstehsal prosesinin gedişatı haqda vaxtlı-vaxtında nəticələr çıxarıldıqda, maşın məlumat-
larının təhlili (əldə edilmiştörəmə göstəricilər, dinamik sıraları, aparılmış qruplaşdırma-
və müqayisələr, dəyişən kəmiyyətlərin optimallığı və s.) operativ olduqda iqtisadi informasiya si
steminin vahidliyi özünütam doğruldur. ümumi qayda olaraq təhlil özünün həyatakeçirilməsi üç
ün çıxış bazasını təşkil edən informasiya üzərində nəzarət apardığına görə iqtisadi təhlillə infor
masiyaqarşılıqlı əlaqədədir. İlkin məlumatların təhlilçi tərəfindən yoxlanma-
sı onun özünün təhlili aparılmaq üçün həyata keçirməli olduğu analitik işlərinin ən vacib mərhəl
əsidir. Eləbuna görə də əsaslı iqtisadi islahatlar keçirildiyi indiki şəraitdə informasiya xidmətin
in yenidən qurulması və onun üzərində iqtisadi təhlilin nəzarət funksiyasının daha da gücləndi
rilməsi zəruriyyətə çevrilir.
İqtisadi informasiyalar tədqiq olunan obyektləri, prosesləri və hadisələri obyektiv şəkildə ək
s etdirməlidir. Belə olmadığı şəraitdə təhlil aparılqdıqdan sonra əldə edilmiş nəticəfaktiki vəziyy
37
əti düzgün əks etdirə bilməz, tədqiqatçılar tərəfindən hazırlanmış təkliflərdən istifadəisə subye
ktə xeyir deyil, əksinə ziyan gətirə bilər.
İqtisadi informasiyanın yararlığı, informasiya patokunun səmərəliliyinin tədqiqi informasiy
aların günügündənartdığı müasir şəraitdə getdikcə mürəkkəbləşir. Bunun üçünvaxtaşırı iqtisadi
proses və hadisələrin qarşılıqlı əlaqələri dəqiqləşdirilməlidir. Deməli, informasiya patokuna yeni
dənbaxılmalı və informasiya təminatı sistemini özünün tələblərinə uyğunlaş-
dırmaq üçün bütün dəyişiklikləri özündə əks etdirəbilən yararlılıq meyarı müəyyən edilməlid
ir.
İstehsal prosesinə və onun nəticələrinə operativ yanaşmamümkünolduğu şəraitdə həyati təcr
übələr göstərdiyi kimitəhlilin səmərəliliyi tam təmin oluna bilir. Bu hal informasiyaların təhlili
çiyə mümkün qədər tez çatdırıldığı şəraitdə baş verir. Məhz elə buna görə də səmə-
rəli informasiya patokunun yaradılmasının əsas prinsiplərindən biri onun operativliyi-
dir. Müasir şəraitdə informasiyanın operativliyinin yüksəldilməsinin əsas yolları ən müasir rabit
ə vasitələrindən istifadə və alınmış məlumatların EHMdə işlənməsi və s. ibarətdir.İnformasiya
sistemi materialların yığılması, saxlanmasıvə işlənməsi prosesinə vəsait sərfinə qənaət etməklə
səmərəliolmalıdır. Eyni zamanda bu qənaətçillik təhlilçinin və rəhbərliyin hər bir sorğusuna vax
tlı-vaxtında cavab verilməsinə maneəçilik törətməməlidir.
İqtisadi təhlilin informasiya sistemi qeyd olunan prinsiplərə əsasən formalaşmalı və ardıcıl
olaraq təkmilləşdirilməlidir. Ancaq bu yolla iqtisadi təhlilin təsirliliyi və səmərəliliyini müntəzə
m olaraq yüksəltmək olar.
4.2. İqtisadi təhlilin informasiyaları mənbələri.
Idаrəetmədə qаrşıyа çıxаn çətinliklər, onlаrın yаrаnmаsı səbəbləri muəssisənin
sаhibkаrlаrı, investorlаr və mutəxəssisləri tərəfindən mövsud informаsiyаnı təhlil etməklə həll
olunmаlıdır.
Bir qаydа olаrаq, iqtisаdi təhlil muxtəlif informаsiyаlаrа əsаslаnır. Onа normаtiv, plаn,
stаtistik, muhаsibаt və operаtiv məlumаtlаr, ilkin sənədlər, hаbelə ixtisаslаşdırılmış firmаlаr
tərəfindən hаzırlаnаn informаsiyаlаr аxını və onlаrın işlənilməsi kimi bаxmаq lаzımdır.
Təsərrufаt fəаliyyətinin təhlilində işlərində sаysız-hesаbsız yаzılı və şifаhi, dаxili və xаrisi,
sаdə və murəkkəb iqtisаdi, texniki, texnoloji, təşkilаti və i.а. informаsiyа mənbələrindən istifаdə
olunur. Təhlilin əhаtə dаirəsi, keyfiyyəti, nətisələrinin dəqiqliyi, bu nətisələrə istinаd etməklə
hаzırlаnаn idаrəetmə qərаrlаrının təsirliyi və həyаtа keçirilməsinin effektliyi, ilk növbədə, təhlil
işlərində istifаdə olunаn informаsiyа mənbələrinin tərkibi, məzmunu, durustluyu və tədqiqаt
uçun yаrаrlılığındаn bilаvаsitə аsılıdır. Bunа görə də təhlil işinə dаir proqrаmın tərtibi zаmаn
təhlilin qаrşısındа qoyulаn məqsəd və vəzifələrdən аsılı olаrаq tədqiqаt uçun tələb olunаn
informаsiyа mənbələri təyin edilir.
Təhlil işlərində çoxlu sаydа dаxili və xаrisi, plаn, uçot və uçotdаn kənаr, normа və nor-
mаtiv, yаzılı və şifаhi və i.а. informаsiyа mənbələrindən istifаdə edilir. Odur ki, onlаrı muəyyən
əlаmətlərə görə qruplаşdırmаqlа-təsnifləşdirməklə öyrənmək məqsədəuyğundur.
Təhlil işlərində istifаdə olunаn butun informаsiyа məlumаtlаrını uç iri qrupdа birləşdirmək
olаr:
1. Rəsmi sənədlər və normаtiv-plаn sənədləri;
2. Uçot-informаsiyа mənbələri;
3. Uçotdаnkənаr informаsiyа mənbələri.
Birinsi təsnifаt qrupunа: dövlət qаnunlаrı, Аzərbаysаn Respublikаsı Prezidentinin
38
fərmаnlаrı, Nаzirlər Kаbinetinin və digər isrа və nəzаrət orqаnlаrının qərаrlаrı, yuxаrı
təşkilаtlаrın əmrləri, təsərrufаt-huquqi sənədlər (muqаvilələr, sаzişlər, kontrаktlаr, məhkəmə or-
qаnlаrının qərаrlаrı, аrbitrаj orqаnlаrının qərаrlаrı və i.а.), preyskurаntlаr, qiymət cədvəlləri,
stаtistik məsmuələr, smetаlаr, lаyihələr, istehsаl və mаliyyə-biznes plаnlаrı, səhmdаrlаrın,
təsisçilərin, investorlаrın yığınsаqlаrının qərаrlаrı, kollektivlərdə keçirilən yığınsаqlаrın qərаr-
lаrını dаxil etmək olаr.
Ikinsi informаsiyа qrupunа: idаrəetmə uçotu və hesаbаt, mаliyyə hesаbаtlаrı, sintetik və
аnаlitik uçot məlumаtlаrı və digər uçot registrləri, stаtistikа uçotu və hesаbаtlаr, vergi hesаbаtlаrı
və bəyаnnаmələr, operаtiv uçot və hesаbаtlаr, təsərrufаtdаxili hesаbаtlаr, ilkin uçot sənədləri və
onlаrа istinаd etməklə hаzırlаnаn ismаl sənədlər, mutəxəssislərin rаportlаrı və s. dаxil edir.
Uçotdаnkənаr informаsiyа məqbələri qrupunа: dаxili və xаrisi аuditorlаr tərəfindən
аpаrılаn yoxlаmаlаrа dаir аktlаr, irəli surulən rəylər, idаrədаxili və idаrədənkənаr təftiş аktlаrı;
vergi, kredit, ekoloji nəzаrət, mаliyyə orqаnlаrı və digər kənаr təşkilаtlаr tərəfindən аpаrılаn
yoxlаmаlаrın аktlаrı, lаborаtoriyа və sаnitаr-həkim nəzаrəti orqаnlаrının аktlаrı və rəylər, dövri
mətbuаt və internetdən аlınаn məlumаtlаr, mutəxəssis ekspertlərin rəyləri, kənаrdаn dаxil olаn
(аlınаn) texniki və texnoloji sənədləşdirmələr, xususi yoxlаmа, muаyinə mаteriаllаrı, kənаr isrа-
çılаrlа əlаqə mаteriаllаrı, xususi tədqiqаt (xronometrаj) məlumаtlаrı, konrааgentlərlə
məktublаşmаlаr, mutəxəssislərin məlumаt vərəqələri, reklаmlаr, vergi, mаliyyə, kredit orqаnlа-
rındаn аlınаn məsləhətlər, mаlаlаnlаrdаn, sifаrişçilərdən, lаyihəçilərdən, mаlsаtаnlаrdаn və digər
kənаr təşkilаtlаrdаn аlınаn iddiаlаr və digər məlumаtlаr dаxil edilir.
4.3. İqtisadi təhlilin göstəricilər.
Müəssisə, idarə və təzkilatlarda həyata kezirilən bütün proses və hadislər təsərrüfat
əməliyyatları, biznes-plan, hesabat və normativ göstəricilər və s. iqtisadi təhlilin obyektləri
hesab edilir. İqtisadi təhlilin obyektləri zox olduğuna, bir-birilə qarzılıqlı əlaqədə və bir-birindən asılı olduğuna görəbütün obyektləri müəyyən elementlərinə görə qruplazdırmaq
tələb olunur. Təhlil obyektlərinin qruplazdırılmasına onlarıntəsnifatı deyilir. İqtisadi təhlil obye
ktləri azağıdakı kimi təsnifləzdirilir:
− Məzmununa görə – sadə və mürəkkəb;
− Vaxta görə – kezmiz, cari və gələcək;
− Yerə görə – daxili və xarici;
− Təsir dövrünə görə – daimi və müvəqqəti;
− Dərk edilməsinə görə – dərk edilən və dərk edilməyən;
−Strukturuna görə – nğmunəvi, standart və standarta uyğun gəlməyən;
−Aşkarlığına görə – determinativ və təsadüfi;
−Əsas hadisələrin xarakterinə görə– funksional və korrelyasiya.
Proses və hadisələrin, yəni təhlil obyektlərinin düzgüntəsnifatı onların dəqiq ğyrənilməsini t
əmin etməklə yanazı,bu və ya digər obyektə təsir göstərən amillər və bu amillərin
təsir dərəcəsini təyin etməyə imkan verir.
Təhlilin obyektləri biznesplan və hesabatlarda, cariuçotda və digər informasiya mənbə-
lərində müəyyən göstəricilər sistemində əks etdirilir. Göstəricilər, proses və hadisələr,
əməliyyatlar subyektlərin bu və ya digər izini miqdarca ifadəedir. Göstəricilər sistemi daim bir-
birilə qarzılıqlı əlaqədə olur. İqtisadi təhlilin predmetində qeyd olunduğu kimi, o,
obyektiv və subyektiv amillərin təsirindən yaranan, iqtisadi informasiya sistemində əksi-ni tapan subyektlərin təsərrğfatprosesləri və onların kommersiya fəaliyyətinin sosial-iqtisadi
səmərəliliyini və son maliyyə nəticələrini ğyrənir. Deməli, iqtisadi təhlil göstəricilər sistemi,iqtis
39
adi informasiyanın kğllimiqdarda məlumatlarından kompleks istifadəyə əsaslanır.
Ona görə də təsərrüfat maliyyə fəaliyyətinin iqtisadi təhlili prosesində daim göstəricilər siste-mindən istifadə edilir.
Sənaye, kənd təsərrüfatı, tikinti, ticarət, nəqliyyat və s.müəssisələrinin təsərrüfat-
maliyyə fəaliyyəti bir zox iqtisadi göstəricilərlə müəyyən edilir. Həmin göstəriciləri – tədqi-qatda hansı ölçülərdən istifadə olunacağı nəzərə alınaraq dəyər və natural; hadisə, pro-ses və əməliyyatların hansı cəhətininmüəyyən ediləcəyindən asılı olaraq kəmiyyət və keyfiyyət;
ayrıayrı göstəricilərin və onlar arasındakı qarzılıqlı əlaqəninmüəyyən edilməsində həcm və xüsusi qruplara ayırmaq olar.
Əmək ölçüləri əsasən işçi qüvvəsindən və onların iz vaxtından istifadə dərəcəsinin təyin edi
lməsində, habelə əməkməhsuldarlığı göstəricisinin hesablanmasında istifadə edilir.
Əmək göstəricilərinə adam-gğn, adam-saat, iz saatı və s. daxildir. Təsdiq edilmiz qaydalara görə göstəricilər 2 yerə bölünür. Yuxarı orqanlar tərəfindən təsd
iq edilən göstəricilər vəmğəssisə, idarə və təşkilatların özlərində hesablanan göstəricilər.
Yuxarı orqanlar tərəfindən təsdiq edilən göstəricilərədrektiv göstəricilər deyilir. Müəssisə, i
darə və təşkilatlar üçün direktiv tapşırıqlar qanun sayılır. Direktiv biznesplan göstəriciləri müəssisə, idarə və təzkilatların planlı fəaliyyətini ətraf
lı xarakterizə etdiyinə görə,müəssisə, idarə və təzkilatlar ğzlərində daha zox göstəricilər
sistemini əhatə edən biznesplan tapşırıqları tərtib edir. Biznesplan göstəriciləri sənaye mğəssisələrinin sənaye-texnikimaliyyə planında, ticarət mğəssisələrinin ticarət-maliyyə pla-
nında, kənd təsərrğfatı mğəssisələrinin istehsalat-maliyyəplanında və s. göstərilir.
Dəyər göstəriciləri hazırkı zəraitdə ən geniz yayılmız vəistifadə edilən göstəricilərdir. Baz
ar mğnasibətlərinə kezidzəraitində sərbəst bazarın mğvcudluğu, əmtəə-pul müna-
sibətləri və dəyər qanunun fəaliyyətinin genizlənməsi dəyərgöstəricilərindən istifadəni zəru-riyyətə zevirir. Həyati təcrğbədən məlumdur ki, bazar mğnasibətlərinin tələbləri tətbiq
edilən mikrosəviyyə subyektlərinin fəaliyyət dairəsi kimi zıxızedən əmtəəpul mğnasibətləri siste
mi vasitəsilə dəyər qanunurealizasiya olunur. Elə buna görə də mğasir zəraitdə ən
mğhğm dəyər göstəricisi kimi əmtəəlik, satılmız məhsulundəyəri göstəricisindən istifadə edilir. Biznes-planda əmtəəlikməhsulun həcminin göstərilməsi istehsalla-istehlakın və is- tehsalla bazarın qarzılıqlı əlaqəliliyindən irəli gəlir. Ümumiməhsulun dəyəri göstəricisi əsas gğt
ğrğldğyğ halda istehsalzıilə istehlakzının, istehsal ilə kommersiya hesabının maraqları, qarzılıqlı əlaqələri nəzərə alınmır.
Natural göstəricilər bütün mğəssisələrin praktikasındaplanlazmada və analitik uzot məlu
matlarında istifadə edilir.Natural göstəricilər bütün istehsal və xidmət sahələrində,
həmin sahələrin spesifik xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq istifadə edilməklə EHM istifadə zəraitində onların təhlil izlərindəəhəmiyyəti daha da artır.
İstehsal olunan və satılan məhsulların həcminin, quruluzunun və s. müəyyən olunmasında d
əyər və natural şəkildəistifadə edilən kəmiyyət göstəriciləri tətbiq edilir.
Kəmiyyət göstəricilərinə – satılan məhsulun həcmi –
manat, toxuculuqkombinatının məhsul buraxılızı – metr, istehsal proqramının
yerinə yetirilməsi natural və dəyər zəklində, topdan ticarətdə – bu və ya digər əmtəə qrupları üzrə – manat və naturada,
ictimai iazə müəssisələrində öz məhsulunun buraxılızı –
manat, fiziki və zərti bozqab, pərakəndə ticarətdə – manat və s. aiddir.
Keyfiyyət göstəriciləri buraxılaq məhsulların müəyyənolunmuz tələbata (standarta, texniki ş
şərtlərə, nğmunələrə)uyğunluğunu qiymətləndirmək, əmək, material və pul vəsaitlərinin sərfinin
iqtisadi səmərəliliyini müəyyən etmək üçünistifadə edilir. Həcm göstəricilərinə izzilərin sayı, istehsal olunan məhsulun həcmi, topdan və pərakəndə ti
carətin mal dövriyyələri,dövriyyə vəsaitləri, əsas fondlar, tədavül xərcləri, mənfəət, zərər və s. aiddir.
Ümumi qayda olaraq xüsusi göstəricilər həcm göstəricilərinin törəməsidir, yəni ümumi-
40
lər birinci, xüsusilər isə ikincidir. Belə ki, əmtəəlik məhsulun dəyəri və əsas vəsaitlərin
orta illik dəyəri həcm göstəriciləridir. Lakin birincinin ikinciyə nisbəti, yəni əsas fondların orta illik dəyərinin hər manatına görə istehsal edilmiz əmtəəlik məhsulun dəyəri (fond ve-
rimi) xüsusi göstəricidir.
İqtisadi tədqiqatlarda biznesplanın yerinə yetirilməsini,quruluzu, dinamikanı, intensiv inkizafı və s. əks etdirən nisbi kəmiyyət göstəricilərindən də istifadə edilir.
İnformasiyanın yoxlanması iqtisadi təhlilin ən ciddimərhələsi hesab olunur. Bu mərəhə-
lə məlumatların yoxlanmasını, onların müqayisəliliyinin təmin edilməsini və informasiyaların sayının sadələşdirilməsini əhəta edir.
Təhlil aparmaq üçün toplanmız informasiya birinci növbədə keyfiyyətcə yaxşı yoxlan-
malıdır. Yoxlanma ikitərəfliaparılmalıdır. Birincisi, təhlilzi plan və hesabatı əks etdirən məlumatların tamlığı və düzgün tərtib olunmasını yoxlayır.Burada rəqəmlərin düzgünlüyü, biznes-plan tapşırıqlarında təsdiq olunmuz göstəricilərin uyğunluğu mütləq yoxlanır.
Eynizamanda təhlilzi planda və hesabatda əks etdirilən cədvəllərin göstəricilərinin uyğunluğuna
xüsusi diqqət yetirməlidir. İkincisi, təhlilə cəlb olunmuz bütün məlumatlar mətləb və məqsədinə görə yoxlanılır. Bununla bu və ya digər göstəricinin nə dərəcədə həqiqətə uyğunluğu müəyyən edilir.
Göstəricilərin müqayisəliliyiyi təmin olunduğu zəraitdətəhlil izləri daha az əmək sərfi tələb
edir. Bunun üçün bütün informasiya məlumatları keyfiyyətcə yaxzı yoxlandıqdan so- nra onlar (bu dərsliyin II fəslində zərh olunmuz metod üzrə)müqayisəyə gələn zəklə salınmalıdır.Yuxarıda qeyd olunan bütün göstəricilər mğəssisə, idarəvə təzkilatların izini, proses və hadisələ
ri və s. planlı qaydadaidarə etmək üçün təyin edilir. Təhlilin başlıca vəzifəsi biznes-plan tapşırıqlarının yerinəyetirilməsini təyin etmək, biznes-
plan göstəricilərinin artıq-laması ilə və ya kəsirlə yerinə yetirilməsinə təsir göstərən
amilləri və bu amillərin təsir dərəcəsini təyin etməkdən ibarətdir. Buna görə də təhlil izində bizn
es-plan göstəriciləri iləyanazı hesabat göstəricilərindən də istifadə edilir. Hesabat göstəriciləri mğəssisə, idarə və təşkilatların aylıq, rüblük, illik mühasibat hesabatların-da, dövrü statistik hesabatlarda,mğtəxəssislərin raportlarında, sex, briqada, manqa, zğbə və
s. təsərrğat vahidləri üzrə aylıq istehsalat hesabatlarında, bazmğtəxəssislərin raportlarında, mğəssisənin pasportunda vədigər mənbələrdə göstərilir.
Təhlil izində biznesplan və hesabat göstəricilərinin hesablanması metodikasının eyni olması
zəruri zərtidir. Planlaşdırmada və hesabatlarda bu və ya digər göstəriciləri eyni
qaydada hesablamdıqda onları müqayisə etmək, bazqa sözlədesək, biznes-planın kəsirlə və ya artıqlaması ilə yerinə yetirilməsini düzgün təyin etmək mğmkğn olmur.
Son illərdə ölkəmizdə mühasibat uzotunu sadələzdirmək
məqsədilə bir sıra göstəricilər ixtisara salınmızdır. Buna görədə təhlil zamanı biznes-plan və hesabat göstəriciləri ilə yanazıbir sıra hesablama göstəricilərindən də istifadə edilir.
Hesablama göstəriciləri plan və hesabat sənədlərində, istehsal tapşırıqlarında göstəril-
mir. Hesablama göstəriciləriancaq təhlilin gedizatı zamanı analitik cədvəldə və bunlara aid hesablamalarda göstərilir. Hesablama göstəricilərində
başlıca olaraq müxtəlif amillərin (2dən artıq) təsirini təyinetmək üçün istifadə olunur. Bütün bu
göstəricilər bir-birilə əlaqədardır və bir-birinə təsir göstərir. Məsələn, əmək, mate-
rial, maliyyə və digər resurslardan qənaətlə istifadə göstəricisiməhsulun maya dəyərinə, məhsulun maya dəyəri mənfəətkütləsinə, mənfəət kütləsi rentabelliyə, əsas və dövriyyə fond- larından istifadə əmək resurslarından, torpaq sahələrindən istifadə göstəricisinə və s. təsir gös-
tərir. Təhlil zamanı bu və ya digər göstəriciyə təsir göstərənamilləri müəyyən etmək, amilləri öyr
ənmək və onların təsiri-ni hesablamaq lazım gəlir. Amil proses və hadisəni hərəkətə
gətirən göstəriciyə bu və ya digər istiqamətdə mğsbət və yamənfi təsir göstərən vasitədir.
41
4.4. Analitik məlumatların planlaşdırılması və təşkili qaydası.
Analitik informasiyanın yazılı açıqlanması barədə tələb «Mühasibat uçotu haqqında»
qanunda, habelə mühasibat uçotu haqqında digər əsasnamələrdə müəyyən edilmiş və mühasibat
hesabatı formalarında əks etdirilməmiş göstəricilər haqqında informasiya daхil edilməlidir. Yazılı
izahatda təşkilatın fəaliyyətinin növlərinin qısa хarakteristikası, onun əsas göstəriciləri və
təşkilatın maliyyə nəticələrinə və maliyyə vəziyyətinə təsir etmiş amillər, habelə illik maliyyə
hesabatının nəzərdən keçirilməsinin (araşdırılmasının) yekunları və təşkilatın sərəncamında
qalan mənfəətin bölüşdürülməsi üzrə qərarlar ehtiva edilməlidir.Yazılı izahatda Müəssisə
balansında və Maliyyə nətisələri və onların istifadəsi haqqında hesabatda əks etdirilən
maddələrin digər aktivlər, digər debitorlar və kreditorlar, digər öhdəliklər, mənfəət və zərərlərin
məzmunu açılmalıdır.
Vergi tutulması zamanı satışın həcminin, məhsulun (iş və хidmətlərin) dəyəri ödənildikcə
müəyyən edilməsi metodunu tətbiq edən təşkilat, təsərrüfat fəaliyyəti aktlarının vaхt etibarı ilə
müəyyənləşdirilməsinə yol verilməsinə əsaslanaraq, təqdim edilmiş vergi hesablamaları əsasında
hesablanmış ödənilməli olan vergi ödənişləri haqqında məlumatlar, məhsulun (iş və хidmətlərin)
satışı və mühasibat uçotunda göstərilmiş maliyyə nəticələri haqqında məlumatlar əsasında
hesablanmış məlumatları ayrıca (əlahiddə) əks etdirir. Təşkilatın fəaliyyətini səciyyələndirən əsas
göstəricilərin tərkibində əsas vəsaitlərin, qeyri-material aktivlərin, maliyyə qoyuluşlarının
strukturunu və vəziyyətini, məhsulun elmi - teхniki səviyyəsini əks etdirən göstəricilər təqdim
edilə bilər.
Qısamüddətli perspektivdə təşkilatın maliyyə vəziyyətinin qiymətləndirilməsi üçün
balansın strukturunun (ödəmə qabiliyyəti əmsallarını, хüsusi dövriyyə vəsaiti ilə təmin
edilməsini, ödəmə qabiliyyətinin bərpa edilməsini (itirilməsini)), qənaətbəхşliyini, vəsaitlərin
mənbələrinin strukturunu, maliyyə müstəqilliyinin səviyyəsini əks etdirən göstəricilər təqdim
edilə bilər.
Ödəmə qabiliyyətini səciyyələndirən zaman banklardakı hesablarda və təşkilatın kassasında
pul vəsaitlərinin olması, zərərlər, ödəniş vaхtı keçmiş debitor və kreditor borcları, vaхtında
ödənilməmiş kreditlər və borclar, vergilərin büdcəyə köçürülməsinin tamlığı, büdcə qarşısında
öhdəliklərin icra edilməməsinə görə ödənilmiş (ödənilməli olan) cərimə sanksiyaları kimi
göstəricilərə diqqət yetirmək lazımdır. Təşkilatın qiymətli kağızlar bazarında vəziyyətini
səciyyələndirmək və mövcud mənfi halların səbəblərini göstərmək də lazımdır.
Uzunmüddətli perspektivdə təşkilatın maliyyə vəziyyətini qiymətləndirən zaman
vəsaitlərin strukturunu səciyyələndirmək, təşkilatın хarici investorlardan və kreditorlardan
asılılığı dərəcəsini müəyyən etmək, əvvəlki illərdə və perspektivdə investisiyaların dinamikasını
səmərəli qiymətləndirməklə əks etdirmək lazımdır. Bundan əlavə, təşkilatın məhsul satışı
bazarının genişliyi, o cümlədən iхrac əməliyyatlarına görə işgüzar fəaliyyətin qiyməti; təşkilatın,
хüsusən, хidmətlərdən istifadə edən müştərilərin məşhurluğu ilə ifadə olunan nüfuzu; plan
göstəricilərinin yerinə yetirilməsi; onlara tapşırılmış artım (azalma) templərinin təmin edilməsi
dərəcəsi; təşkilatın ehtiyatlarından istifadə edilməsi səviyyəsi də göstərilə bilər. Yazılı izahata
təşkilatın fəaliyyətini əks etdirən ən mühüm iqtisadi göstəricilərinin bir sıra illər üzrə dinamikası
barədə məlumatları, gələcək kapital qoyuluşlarının şərhini, həyata keçirilən iqtisadi, sosial və
təbiəti mühafizə tədbirlərini, habelə maliyyə hesabatının mümkün istifadəçiləri üçün maraqlı
olan digər informasiyanı daхil etmək məqsədəuyğundur. Əlavə informasiya zəruri olduğu halda
analitik cədvəllər, qrafiklər və diaqramlar şəklində təqdim edilə bilər. Bundan əlavə, ayrı-ayrı
analitik göstəricilərin hesablanması qaydası göstərilə bilər.
42
4.5 İqtisadi informasiyaların avtomatlaşdırılmş idarəetmə idarəetmə sistemində
işlənməsi.
İqtisadi informasiya-hesablama sisteminin subyektlərin fəaliyyətinin iqtisadi təhlilində tətbiqi onun əlilə həyata keçirilməsi formasından asılı surətdə fərqlənir. Lakin təhlilin məqsəd və vəzifəsi dəyişmir, olduğu kimi qalır. Yəni təhlilin informasiyaları avtomatlaşdırılmış sistem üzrə
izləndikdə “əlilə” aparılmasında olduğu kimi – məsariflərin, ehtiyatların, mənfəətin bölüşdürülməsi və istifadəsinin təhlili; ayri-ayri müqavilələrin rentabelliyinin müqayisəli təhlili; subyektin fəaliyyətinin ümumi təhlili və perspektiv inkişaf istiqamətinin qiymətləndirilməsi və
s. kimi məqsəd və vəzifələri yerinə yetirir. Buna baxmayaraq iqtisadi informasiyaların avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemində işlənməsi analitik işlərin səmərəliliyini (təhlilin aparılma müddətinin qisaldılması; təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə təsir göstərən geniş
amillər kütləsinin əhatə dairəsi; təqribi və sadələşdirilmiş hesabatların dəqiq hesablamalarla əvəz edilməsi; əllə və ənənəvi metodlarla həyata keçirilə bilməyən təhlilin yeni çox pilləli və çox ölçülü məsələlərinin qoyuluşu və həlli hesabına) yüksəldir.
Elmi-texniki tərəqqinin müasir inkişaf tempi şəraitində iqtisadi informasiyaların avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemində işlənməsi ümumilikdə iqtisadçıların və xüsusən də təhlilçilərin işinin ayrılmaz hissəsinə çevrilib.
Bazar münasibətləri şəraitinə keçid, sahibkarlığın genişləndirilməsi əksər subyektlərin tam müstəqilliyi və sərbəstliyi, mülkiyyət formalarının genişlənməsi analitik işlərin genişləndirilməsini zəruriyyətə çevirir. Elə buna görə də iqtisadi təhlilin müasir elektron
hesablama maşınlarının bazası əsasında avtomatlaşdırılması bu günkü günün tələbidir. Avtomatik idarəetmə sistemində (AİS) iqtisadi təhlil subyektlərin təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin idarəedilməsi prosesinin avtomatlaşdırılmış funksiyasıdır və ya iqtisadi təhlilin
avtomatlaşdırılmış funksiyasıdır. Bu funksiya avtomatlaşdırılmamış iqtisadi təhlildə olduğu kimi eyni obyektlərə və tədqiqat metoduna malikdir. Eyni zamanda, AİS-in üçünə məxsus xüsusiyyətlərinə uyğun olaraq onların arasında əsasən aşağıdakı fərqlər mövcuddur:
1. Analitik işlərin AİS-də ümumi xarakterinə uyğun olaraq totallığı (ümumiliyi). Müasir EHM-in məhsuldarlığı maşının yaddaşına verilmış bütün texniki-iqtisadi informasiyaların təhlil edilməsinə imkan verir;
2. Əlavə giriş və çıxış qurğularının köməyi ilə EHM-in yaddaşına verilmiş informasiyaların iqtisadi təhlilinin fasiləsizliyi;
3. Biznes-plan tapşırıqlarının çərçivəsi daxilində subyektlərin fəaliyyət prosesinin
tənzimlənməsini təmin edə bilən məsələlərin sayca artımı; 4. Analitik işlərin operativliyinin yüksəldilməsi. Bu xüsusiyyət əsasən iki amilin – AİS-in
texniki təminatının kəmiyyət və keyfiyyət xüsusiyyətlərindən (EHM-i və kompleks perife-
riya qurğuları) və texniki-iqtisadi informasiyaların işlənməsinin təşkili formalarından irəli gəlir. Müasir şəraitdə EHM-in texniki imkanları fasiləsiz yüksəlir, sürəti artır, yaddaşın əhatə
dairəsi genişlənir və informasiyalara daxil olma imkanları getdikcə təkmilləşdirilir. Bütün bunlar idarəetmə prosesinin avtomatlaşdırılmasına zəmin yaratmaqla iqtisadi təhlilin retrospektiv, operativ və perspektiv növləri üzrə analitik işlərin həcmini və alqoritmini
stabilləşdirir. EHM-in kəmiyyətinin yaxşılaşdırılması sahəsindəki nailiyyətlər texniki-iqtisadi informasiyaların işlənməsinin təşkilinin keyfiyyətinin sıçrayışlı yüksəlişinə gətirib çıxarmışdır.
Elə bunun nəticəsi olaraq proqramların avtomatlaşdırılması prosesi ilə yanaşı özü-özünü sazlayan (kökləyən) və özü öyrənən proqram və sistem yaradılır ki, bununla da AİS-də daha az formalaşdırılan sistemli, eləcə də tematik xarakterli analitik məsələlərin proqnozlaşdırılması və
sistemləşdirilməsinə imkan yaranır. Hazırda AİS-də əsasən retrospektiv, operativ, perspektiv və tematik təhlilə aid olan məsələlərin həllinə daha geniş yer verilir. AİS-də həll edilən analitik məsələləri məzmunu və
mahiyyətlərinə görə sistemli, kompleks və ya tematik iqtisadi təhlilə aid etmək olar. Birinci istiqamət sistemli, qlobal (subyektin iqtisadi vəziyyətinin tam və ətraflı öyrənilməsi), ikinci
43
istiqamət isə lokal (müəyyən bir hissə, proses, hadisənin əməliyyatın göstəricinin öyrənilməsi)
xarakter daşıyır. İqtisadi informasiyaların fərdi EHM-da işlənməsilə iqtisadi təhlil yeni mərhələyə qədəm
qoymuşdur. Bu əsasən FEHM-in dəyərinin aşağı, məhsuldarlığının yüksək, etibarlı, xidmət və istifadəsinin sadəliliyi, istifadəsinin elastikliyi və muxtariyyəti, geniş proqram təminatının mövcudluğuna, dialoq (başqası ilə əlaqəyə girməklə) şəklində iş rejiminə girmək qabiliyyətinə
və sair üstünlüklərə malik olmasından irəli gəlir. FEHM-in bazası əsasında mühasiblərin, iqtisadçıların planlaşdırıcıların avtomatlaşdırılmış işçi yerləri (AİY) təşkil olunduqda daha yüksək səmərə əldə oluna bilir. Tədqiqatçıların AİY-nin FEHM-də istifadəsinin texniki bazasını
Es-1840, SM-1810, İskra-2130, Aqat-11, Robotron-1715, Robotron-5130 və s. tipli hesablama texnikası təşkil edir. Hazırda AİS-də analitik işlərin avtomatlaşdırılmasının qeyri-mərkəzləşdirilmiş,
kombinasiya edilmiş (uyğunlaşdırılmış) və mərkəzləşdirilmiş formalarından istifadə edilir. Qeyri-mərkəzləşdirilmiş forma dedikdə - həmin məsələlərin AİS-in funksional alt sistemlərində işlənməsi nəzərdə tutulur. Altsistem və ya metasistem – həmin məsələlərin ayrı-
ayrı hissələrinin öyrənilməsi və araşdıırlmasını əks etdirir. Kombinasiya edilmiş (uyğunlaşdırılmış) forma təhlilin idarəetmə funksiyası ilə qarşılıqlı
əlaqədə və qırılmaz surətdə bir-birinə bağlı olan mühasibat uçotu, planlaşma və tənzimləmədən
birinin avtomatlaşdırılması şəraitində AİS-in müəyyən funksional altsistemində analitik məsələlərin həllidir. Bu funksiya əsasən AİS-in mühasibat uçotu, texniki-iqtisadi planlaşdırma və operativ idarəetmə altsistemlərinə tam uyğun gəlir.
Mərkəzləşdirilmiş forma – sərbəst funksional altsistem çərçivəsində analitik məsələlərin həllidir. Hazırda analitik işlərin avtomaatlaşdırılmış idarəetmə sistemi əsasən statistik quruluş
sistemi xarakteri daşıyır. Yəni məsələlərin daimi tərkibi və həll olunma növbəsi (vaxtı) alqoritmlərlə ciddi reqlamentləşdirilir. Lakin bu sahədəki müasir inkişaf tempi müvcud vəziyyətlə kifayətlənə bilməz. Ona görə də mövcud quruluşda daha dinamik inkişafa nail
olunmalıdır. Yəni həll olunan məsələlərin daimi tərkibilə bərabər dəyişən alqoritmik həllərə malik məsələlərin işlənməsinə daha geniş yer verilməldir. Bu halda iqtisadi informasiya-hesablama sisteminin dinamik quruluşu-uçot, təhlil, planlaşma, tənzimləmə, informasiya sistemi
və idarəetmənin təsirliliyinin universal sisteminin formalaşdırılması (dinamik, quruluçlu alqoritmlərin və ya bir dəfəlik məsələlərin həlli) kimi komponentləri əhatə etməlidir.
Uçot elementi sisteminə-operativ uçotun məsələlərinin həlli; mühasibat uçotu məsələlərinin
həlli; statistik hesabatların formalaşdırılması; nəzarət üzrə msələlərin həlli aid edilməlidir. Təhlil elementi sisteminə- kompleks iqtisadi təhlil (retrospektiv, operativ, perspektiv) üzrə
məsələlərin həllinin təmin edilməsi və optimallaşdırılmış təhlilin həyata keçirilməsi; müqayisəli
təhlil üzrə məsələlərin həlli; funksional – dəyər təhlili üzrə məsələlərin həlli; iqtisadi-riyazi təhlil üzrə məsələlərin həlli aid edilməlidir.
Planlaşdırma elementi sisteminə -məhsul istehsalının həcminin, məhsul, iş və xidmətlərin
satışından daxil olan mənfəətin və s. göstəricilərin maksimallaşdırılmasına imkan verən, daha tez həyata keçirilə bilən biznes-planın variantlarının işlənib hazırlanması; məhsul vahidinin maya dəyərini, nadir tapılan materiallardan istifadə və sair göstəriciləri minimallaşdırmağa imkan
verən, daha tez həyata keçirilə bilən biznes-planın variantlarının işlənib hazırlanmsı; təsərrüfat müqavilələri və dövlət tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi üzrə optimal variantların hazırlanması aid edilməlidir.
Tənzimləmə elementi sistemi – biznes-planın yerinə yetirilməsinə təsir göstərə bilən tənzimləyici üsulun seçilməsi; təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinə mənfi təsir göstərən amillərin minimizasiyası üzrə tənzimləyici idarəetmə qərarlarının formalaşdırılması; il ərzində əlavə
bağlanmış müqavilələrin yerinə yetirilməsi üçün tənzimləyici tədbirlərin hazırlanması aid edilməlidir. İnformasiya sisteminə - texniki-iqtisadi göstəricilər üzrə aparılmış dəyişikliklərin mövcud
idarəetmə sistemində həyata keçirilməsi; informasiya sistemində maşın dilinin tətbiqi və korrektirovkası; hesabat formaları, analitik cədvəllər və s. məlumatların kataloqlarının
44
hazırlanması; təsərrüfat-maliyyə fəaliyyəti informasiyalarının avtomatik və avtomatlaşdırılmış
qeydiyyat; informasiya nəzarət və onun məlumat bazasında yerləşdirilməsi; konkret məsələlərin həlli üçün informasiya bazasından məlumatların seçilməsi; məlumatların müntəzəm təzələnməsi
və korrektirovka olunması aid edilməlidir. İdarəetmənin təsirliliyinin universal sisteminin formalaşdırılması – tədqiqatın formalaşdırılması üçün istifadəçilərin tələbnaməsinə əsasən informasiya bazasından təhlilə aid
materialların təhlili üçün seçilməsi; məqsədli funksiyanın formalaşması və həddin müəyyən edilmə sistemi; məsələlərin həlli alqoritminin tətbiqi; alınmış alqoritmin EHM-in dilinə keçirilməsi və işçi proqramın alınması; istifadəçilərin təsurat nəticələrinə idarəetmənin
təsitliliyinin gücləndirilməsi; idarəetmənin təsirliliyinin gücləndirilməsindən gözlənilən nəticənin təhlili aid edilməlidir. Beləliklə, informasiyaların avtomatlaşdırılmış idarəetmə sistemində müasir inkişafa
malik uçotun, təhlilin, planlaşmanın, tənzimlənmənin, informasiya sisteminin və idarəetmənin təsirliliyinin universal sisteminin formalaşdırılmasının dinamik quruluşu alqoritmik məsələlərin həlli avtomatlaşdırılmış iş yerlərinin genişləndirilməsinə və küllü miqdarda vəsait sərfinə
qənaətə, anlitik işlərin səmərəliliyinin daha da yüksəlməsi ilə nəticələnəcəkdir.
45
MÖVZU 5. İqtisadi təhlilin təşkili prinsipləri
5.1 İqtisadi təhlilin təşkili xüsusiyyətləri (prinsipləri)
5.2 İstehsal-maliyyə fəaliyyətinin əsas göstəricilər üzrə təhlili metodikası
5.3 Kommersiya strukturlarında iqtisadi təhlilin təşkili xüsusiyyətləri
5.4 İqtisadi təhlilin nəticələrinin yekunlaşdırılması və idarəetmə qərarlarının işlənib
hazırlanması.
5.5 İqtisadi təhlilin müasir konsepsiyaları və inkişaf istiqamətləri.
5.1 . İqtisadi təhlilin təşkili xüsusiyyətləri (prinsipləri)
İqtisadi təhlilin təşkili formaları idarəetmə aparatına və subyektin texniki səviyyəsinə görə
müəyyən edilir Məlum olduğu kimi böyük sənaye kənd təsərüfatı tikinti və s müəssələrində
bütün iqtisadi xidmətlərə baş iqtisadçılar rəhbərlik edir və əksər hallarda onlar müəssisə idarə və
təşkilatların rəhbərlərinin iqtisadi məsələlər üzrə müqavilələri təyin olunurlar Ümumiyyətlə
müasir şəraitdə iqtisadi təhlil iqtisadi xidmət bürolarının əməkdaşları ilə bərabər texniki
şöbələrin mexannik enegetik texnoloq yeni texnikanın istehsala tətbiqi kimi baş mütəxəssislərin
də vəzifə borcu hesab edilir bu vəziyyət həmin mütəxəssislərin təhsil aldığı elm sahəsinin
iqtisadi təhlillə əlaqəsindən irəli gəlir İstehsalat şöbəsi məhsul yerinə yetrilmiş iş və xidmətlərin
həcmi və assortimenti üzrə planın icra edilməsi istehsalın əhəngdarlığı məhsul iş və xidmətin
keyfiyyəti yeni texnika və texnolojiyanın istehsala tətbiqi istehsalın komplefs mexanikləşməsi və
avtomatlaşdırılması buraxılan məhsulun komplektliyi səviyyəsinin təhlili ilə məşğul olur
Mexanikləşdirmə və energetika şöbəsi maşın və avadanlıqlardan istifadən müvafiq olmasının
tənlili ilə məşğuldur Texniki nəzarət şöbəsi xammal və hazır məhsulun keyfiyyətini zay məhsulu
və zaydan itkiləri zaydan itkilərin azalması imkanlarının geniş təhlil edir Təchizat şöbəsi
istehsalın keyfiyyətli əhəngdar materiallarla texniki vəsaitlərlə təminatına məhsulun göstərilməsi
iş və xidmətlərin həcminə nəzarət edir Satış şöbəsinin tapşırıqların sifarışlərin öhdəliklərin
müqavilələrin yerinə yetrilməsi səviyyəsini malalanları göndərilən məhsulun yerinə yetrilən iş və
xidmətlərin planını hazırlayır şmək haqqı şöbəsi əməyin təşkili səviyyəsinin yüksəldilməsi üzrə
təkliflər planının yerinə yetrilməsi əmək haqqı fondunun səviyyəsini təhlil edir Mühasibat uçotu
və hesabat şöbəsi nəsarif smetalarını məhsulun iş və xidmətlərin maya dəyərini mənfəət planının
yerinə yetrilməsini hazırlayır İqtisadi təhlil və plan iqtisad şöbəsi analtik işlərin planını tərtib
etməklə onun yerinə yetrilməsinə nəzarət edir Müəssisə idarə və təşkilatlarda təsərrüfat
fəaliyyətinin təhlilinin onların sahə yuxarı orqanları hesab olunmayan statistika maliyyə
orqanları vergi inspeksiyası müstəqil auditorlar və auditorlar firması banklar investorlar həyata
46
keçirə bilər
5.2 İstehsal-maliyyə fəaliyyətinin əsas göstəricilər üzrə təhlili metodikası
Müəssisənin maliyyə vəziyyətini əks etdirən göstəricilərin aşağıdakı ardıcıllıqla hesablanması
məqsədəuyğundur 1əsas fondlar və dövriyyədən kənar aktivlər –xüsusi və ona bərabərləşdirilmiş
vəsaitlər –xüsusi dövriyyə vəsaitləri-normativ (material ehtiyatlarına maliyyə istismar tələbatı)-
vəsaitlərin artıqlığı və catışmaması –malgöndərənlərin borcunu nəzərə almaqla normalaşdırılmış
qiymətlər üçün bank kredit-ləri –ehtiyatların formalaşması üçün tələb olunan cəmi vəsait –
material qiymətləri ehtiyatlarının səviyyəsi –vəsaitlərin artıq-lığı və ya dövriyyə vəsaitinin əlavə
mənbələri –hesablaşma hesabındakı və sair pul vəsaiti –dövriyyə vəsaitinə tələbatın müvəqqəti
ödənilməsi üçün qaydalar –maliyyə ehtiyatları –kreditor borcları və xüsusi fondlar –vaxtında
ödənilmiş sudalar –malgöndərənlərin ödəmə tələbnamələrinin vaxtında icra olunmaması –
büdcəyə ödəmələrin və əmək haqqının gecik-dirilməsi Maliyyə vəziyyətinin təhlili aşağıdakı
mərhələlər üzrə aparılır 1-balansın əsas xüsusiyyətlərinin müəyyən-ləşdirilməsi əmlakın ümumi
dəyərinin qiymətləndirilməsi döv-riyyə kapitalının əsas kapitala çevrilməsi və səfərbər edilməsi
nisbətlərinin qiymətləndirilməsi xüsusi və cəlb olunmuş vəsaitlər 2-balansın aktivinin və
passivinin tərkibindəki və qurluşlarındakı dəyişikliklərin təhlili 3-nisbi likvidlik əmsalı aralıq
örtülmə əmsalı və cari likvidlik əmsalı göstəricilərinin köməyi ilə ödəmə qabliyyətinin
qiymətləndirilməsi 4-subyektin kreditləşmə qabliyyətinin qiymətləndirilməsi 5-subyektin
maliyyə sabitliyinin qiymətləndirilməsi 6-balansın likvidliyinin təhlili Təsərrüfat fəaliyyətinin
informasiya modeli yəni iqtisadi amillərin və göstəricilərin formalaşmasını əks etdirən model
əsasında kompleks iqtisadi təhlilin ümumi blok sxemi tərtib edilir amillər Subyektlərin təsərrüfat
fəaliyyətinin iqtisadi göstəricilərinin əsasını istehsalın təşkilati-texniki səviyyəsi təşkil edir Bu
isə öz növbəsində istehsal olunan məhsulun və istifadə edilən texnikanın keyfiyyəti texnoloji
rposesin proqressivliyi əməyin texniki və enerji ilə silahlanması istehsalın təmərküzləşmə
ixtisaslaşma koperativləşmə konbiləşmə səviyyəsi ahəngdarlıq istehsalın təşkili və idarəedilmə
səviyyəsi deməkdir
5.3Kommersiya strukturlarında iqtisadi təhlilin təşkili xüsusiyyətləri
1-balansın əsas xüsusiyyətlərinin müəyyən-ləşdirilməsi əmlakın ümumi dəyərinin
qiymətləndirilməsi dövriyyə kapitalının əsas kapitala çevrilməsi və səfərbər
edilməsi nisbətlərinin qiymətləndirilməsi xüsusi və cəlb olunmuş vəsaitlər
2-balansın aktivinin və passivinin tərkibindəki və qurluşlarındakı dəyişikliklərin
təhlili
47
3-nisbi likvidlik əmsalı aralıq örtülmə əmsalı və cari likvidlik əmsalı
göstəricilərinin köməyi ilə ödəmə qabliyyətinin qiymətləndirilməsi
4-subyektin kreditləşmə qabliyyətinin qiymətləndirilməsi
5-subyektin maliyyə sabitliyinin qiymətləndirilməsi
6-balansın likvidliyinin təhlili Təsərrüfat fəaliyyətinin informasiya modeli yəni
iqtisadi amillərin və göstəricilərin formalaşmasını əks etdirən model əsasında
kompleks iqtisadi təhlilin ümumi blok sxemi tərtib edilir amillər Subyektlərin
təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi göstəricilərinin əsasını istehsalın təşkilati-texniki
səviyyəsi təşkil edir Bu isə öz növbəsində istehsal olunan məhsulun və istifadə
edilən texnikanın keyfiyyəti texnoloji prosesin proqressivliyi əməyin texniki və
enerji ilə silahlanması istehsalın təmərküzləşmə ixtisaslaşma koperativləşmə
konbiləşmə səviyyəsi ahəngdarlıq istehsalın təşkili və idarəedilmə səviyyəsi
deməkdir
Kommersiya fəaliyyətinin idarə edilməsinin təşkili aşağıdakı əsas elementləri əhatə
edir: - vəzifələr; - ayrı-ayrı halqalarda vəzifələrə uyğun funksiyaların (işin) növləri;
- istehsal və kommersiya şəraitinin dəyişilməsinə uyğunlaşmanı təmin edən
təşkilati strukturun qurulması; - kommersiya fəaliyyətinə görə məsuliyyətin
bölünməsi; - qəbul edilmiş qərarın, nəzarətin və koordinasiyanın səmərəliliyini
təmin edən informasiyanın verilməsi sisteminin yaradılması. Kommersiya
fəaliyyətinin təşkilinin əsas elementləri arasında təşkilatın strukturu üstün
əhəmiyyətə malikdir, bunun əsasında kommersiya fəaliyyətinin idarə olunması,
həmçinin təşkilatın vəsilələri arasında möhkəm əlaqələr həyata keçirilir. Təşkilatın
strukturu, həmçinin müxtəlif vəzifələr və həmin vəzifələrin yerinə yetirilməsinin
koordinasiyası arasında əmək bölgüsü üsullarının məcmusu kimi müəyyənləşdirilə
bilər. Kommersiya xidmətinin təşkilati strukturunun qurulmasının əsasında
aşağıdakı prinsiplər qoyulmalıdır: 1. Dəqiq formalaşmış məqsədin olması; 2.
Kommersiya fəaliyyətinin idarə olunmasında azpilləlik; 3. Çeviklik; 4.
İnformasiyanın ötürülməsini təmin edən və əks əlaqəsi olan effektiv rabitə sistemi;
5. Vahid tabeçilik prinsipi; 6. İdarəetmədə ayrı-ayrı vəsilələr arasında funksiyaların
dəqiq bölünməsi; 7. Fəaliyyətin koordinasiyası. Biznes fəaliyyətinin istənilən növü
48
(o cümlədən kommersiya) iki istiqamətdə ixtisaslaşır: 1. İş yerində yerinə yetirilən
vəzifələrin sayı ilə müəyyən edilən işin genişliyi (üfüqi ixtisaslaşma); 2. İşin
dərinliyi (şaquli ixtisaslaşma). 146 Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси İş
yerlərinin ixtisaslaşması ilə yanaşı şöbələrin ixtisaslaşması və onların ölçülərinin
müəyyən edilməsi mühüm rol oynayır. Hazırkı vaxtda müəssisənin kommersiya
bölmələrinin ixtisaslaşmasına aşağıdakı yanaş- malar mövcuddur: 1) funksional
ixtisaslaşma – bölmələrin qruplaşdırılması yerinə yetirilən funksiyalar üzrə həyata
keçirilir; 2) əmtəə ixtisaslaşması bölmələr, məhsullar, yaxud mallar üzrə
qruplaşdırılan zaman həyata keçirilir. Qeyd edilən yanaşmalardan hər birinin
özünəməxsus üstünlükləri və nöqsanları vardır. Funksional ixtisaslaşmanın üstün
cəhətləri xüsusi məsələlərin həllindən rəhbərin azad edilməsi, həmçinin geniş
profilli mütə- xəssislərə tələbatın azalmasından ibarətdir; nöqsan cəhəti isə işçilərin
konkret funksiyalar üzrə cəmlənməsidir ki, bütövlükdə müəssisənin fəaliyyə- tinin
perspektivlərini görməyə imkan vermir. Buna görə də ayrı-ayrı bölmələrin
fəaliyyətinin koordinasiyası tələb olunur. Əmtəə ixtisaslaşmasının üstün cəhəti
ondan ibarətdir ki, bölmə daxilində fəaliyyətin razılaşdırılmasını və işin
nəticələrinin qiymətləndirilməsini əhəmiyyətli dərəcədə yüngülləşdirir; nöqsan
cəhəti isə maliyyə və əmək resurslarına tələbatın böyük olmasıdır. Müəssisənin
ölçüsünün artması kommersiya xidmətinin inkişafı üçün şərait yaradır, bölmələri
diferensiallaşdırır. İxtisaslaşmanın dərinləşməsi kommersiya xidmətində işlərin
standartlaşdırılması imkanının artmasına gətirib çıxarır. Müəssisənin kommersiya
xidmətinə daxil olan şöbələrin təşkilati quruluşunun formalaşması iki aspekti əhatə
edir: müəssisənin idarə edilməsi strukturunda bölmənin yerinin
müəyyənləşdirilməsi; ayrı-ayrı bölmələr və əməkdaşlar arasında funksiyaların
bölünməsi. Kommersiya xidmətinə daxil olan şöbələrin təşkilati strukturunun
qurulmasına bir sıra amillər təsir edir ki, onlar aşağıdakı istiqamətlər üzrə
qruplaşdırılır: texniki, iqtisadi, istehsalın təşkili. Texniki amillər texnika,
texnologiya və sahə strukturu, buraxılan məhsulun və istehlak olunan material-
texniki resurslar təyinatı və miqdarının təsirini müəyyən edir. İqtisadi amillərə:
buraxılan məhsula tələbatın səviyyəsi, göndərilən məhsula və alınan material-
49
texniki resurslara görə hesablaşma forması ixraca göndərilən məhsulların payı və s.
aiddir. İstehsalın təşkili amillərinə istehsalın tipləri, ixtisaslaşmanın səviyyəsi,
istehsalın və anbarların ərazi yerləşdirilməsi daxildir. Kommersiya xidmətinin
strukturuna çoxsaylı amillərin təsiri şöbələrin strukturunun xeyli miqdarda
müxtəlif olmasına gətirib çıxarır. Məsələn, müəssisənin təchizat şöbəsinin
funksional strukturunu aşağıdakı kimi səciyyələndirmək olar: Бизнесин тяшкили
вя идаря едилмяси 147 Şəkil 1. Təchizat şöbəsinin funksional strukturu Sənaye
müəssisələrinin maddi-texniki təminatı kommersiya fəaliyyətinin əsas
istiqamətlərindən biridir. Onun əsas funksiyası isə xammal, material, yanacaq və
komplektləşdirici məmulatların tədarükündən ibarətdir. Müəssisələrdə təchizat
şöbələrinin təşkilati cəhətdən qurulmasının sistemləşdirilməsi iki daha tipik sxemi
ayırmağa imkan verir. Təşkilati strukturun birinci sxeminin fərqləndirici
xüsusiyyəti madditexniki təminat şöbəsinə daxil olan bölmələrin (qrup, yaxud
büro) funksional ixtisaslaşması sayılır. Bu sxem üçün material resurslarına tələ-
batın, operativ-tədarük işlərin, anbarlaşdırmanın planlaşdırılması funksiyası
səciyyəvidir. Plan qrupu xammal və material bazarlarını öyrənir, müəssisənin
material resurslarına tələbatını müəyyənləşdirir; operativ-tədarük (material) qrupu
xammal, material və digər material qiymətləri alır; anbarmaterial resurslarını qəbul
edir, saxlayır və sexlərə verirlər. Bütün qrupların fəaliyyəti sexin rəisi tərəfindən
əlaqələndirilir. Təşkilati strukturun ikinci sxeminin xarakterik cəhəti ondan
ibarətdir ki, maddi-texniki təminat şöbələrində onlara təhkim olunmuş materiallar
çeşidi həcmində bütün funksiyaları yerinə yetirən material qrupları yaradılır. Bazar
iqtisadiyyatı inkişaf etmiş ölkələrdə 1970-ci illərədək madditexniki təchizatın
təşkilinin qeyri-mərkəzləşdirilmiş forması geniş yayılmışdır. Sənaye şirkətinə daxil
olan hər bir müəssisə zəruri material resursları ilə özünü sərbəst təmin edirdi.
Sonradan sənaye firmalarının material resursları ilə qeyri-mərkəzləşdirilmiş
təminatı tədricən mərkəzləş- dirilmiş təminat sisteminə keçməyə başladı. Material
resurslarının tədarükünün mərkəzləşdirilməsi xüsusi maddi-texniki təminat
xidmətinin yaradılmasını şərtləndirdi. Kommersiya direktoru Təchizat şöbəsinin
rəisi Sifariş qrupu Planlaşdırma qrupu Operativ təchizat qrupu Dispetçer qrupu
50
Hazır məhsul anbarı 148 Бизнесин тяшкили вя идаря едилмяси 1980-ci illərdə
Amerikanın sənaye firmaları arasında materialların idarə olunmasının yeni
konsepsiyası yayılmağa başladı. Bu konsepsiya materialların tədarükünə, onların
müəssisəyə çatdırılmasına və ehtiyatlara nəzarət edilməsinə vahid rəhbərliyin və
koordinasiyanın qoyulmasını nəzərdə tutur. Yeni konsepsiya əsasında material
resurslarının tədarükünün idarə edilməsini təşkil edən firmalarda materialların
idarəedicisi meydana çıxır. Eyni zamanda, materialların idarəedicisi firmanın
müəssisələrinə material resurslarının daşınması funksiyasını da öz əlinə alır, hansı
ki, əvvəllər bu işə istehsalat aparatı nəzarət edirdi. Belə yeniləşmənin nəticəsində
material axınının operativ idarəedilməsi yaxşılaşmış, firmanın müəssisələrinə
material resurslarının çatdırılması müddəti 40 faizə qədər azalmış və onların
dövriyyəsi sürətlənmişdir. Araşdırmalar göstərir ki, material resurslarının
tədarükünün təşkili müəssisənin fəaliyyətinə, buraxılan məhsulun keyfiyyətinə,
əmək məhsuldarlığına, maya dəyərinə və mənfəətə təsir edir. Bazar münasibətləri
şəraitində maddi-texniki təminat şöbəsi material resurslarına tələbatı istehlakçı
rolunda çıxış edən istehsalat bölmələrinin sifarişlərinə əsasən müəyyənləşdirir.
İstehsalın təşkili və təchizatının bazar şəraitinə keçməsi müəssisənin həmin şəraitə
uyğunlaşmasını tələb edir. Uyğunlaşmanın mühüm şərtlə- rindən biri müəssisənin
təşkilati quruluşunun təkmilləşdirilməsi çərçivə- sində kommersiya xidmətinin
strukturunun dəyişilməsi sayılır. Müəssisənin səmərəli idarə olunması
metodlarından biri büdcə metodudur. Bu metodun mahiyyəti odur ki, müəssisənin
böyük fəaliyyətinin idarə olunması (o cümlədən kommersiya) müxtəlif növ
fəaliyyət və funksiyaların reallaşması, onların müəssisənin təşkilati strukturuna
dəqiq əlaqələnməsinə görə məsuliyyət və fəaliyyətin nəticəsinə görə şəxsi
məsuliyyətin müəyyən edilməsi vasitəsilə həyata keçirilir. Büdcə həm müəssisə
üçün bütövlükdə və həm də onun bölmələri üçün tərtib edilir. Müəssisənin büdcəsi
istehsal, təchizat, realizasiya və maliyələşmə proseslərini əhatə edir. İdarəetmənin
büdcə metodunun üstün cəhətləri çoxdur. O vəsaitlərdən daha qənaətlə istifadə
etmək, israfçılığa yol verməmək və s. sahədə struktur bölmələrinin rəhbərlərinin
məsuliyyətini artırır. Kommersiya müəssisəsinin güclü rəqabət şəraitində işləməsi
51
üçün onun daha çevik və effektiv idarə edilməsi mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bu
sahədə müəssisə rəhbərlərinin, eləcə də idarəetmə kadrlarının əksəriyyətinin
hazırlıq səviyyələri və təcrübələri heç də həmişə müasir tələblərə uyğun gəlmir.
Müasir şəraitdə firmanın rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsi istehsalın təşkili və
idarə edilməsinə yeni yanaşmalar tələb edir. Бизнесин тяшкили вя идаря
едилмяси 149 İlk növbədə yeni yanaşma investisiya siyasətində, yəni
müəssisələrin yeni texnika və texnologiya əsasında modernləşdirilməsi zamanı
nəzərə alınmalıdır. Müəssisədə yenidənqurma və modernləşdirmə işlərinə
başlamazdan əvvəl «bütün işlər qaydasındamı gedir?» sualına cavab axtarılır. Bu
suala düzgün cavab vermək üçün mövcud müəssisənin fəaliyyəti onun mənsub
olduğu sahənin müəssisələrinin fəaliyyəti ilə müqayisə edilir. Çoxillik təcrübə
nəticəsində qərb şirkətləri belə nəticəyə gəlmişlər ki, əgər mövcud firmanın
təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri həmin sahənin digər firmalarından yüksək olarsa,
onda hər hansı yenidənqurma işləri, ən müasir avadanlıq və texnologiyaların tətbiqi
kommersiyanın idarəetmə strukturunda əsaslı dəyi- şikliklərə səbəb olmayacaq,
əksinə kommersiya fəaliyyətinin effektivliyi xeyli yüksələcəkdir.
5.4 İqtisadi təhlilin nəticələrinin yekunlaşdırılması və idarəetmə qərarlarının işlənib
hazırlanması.
Analitik işin müvəffəqiyyətlə həyata keçirilməsi onun təşkil edilməsinin səviyyəsindən
asılıdır. Firmada daxili analitik iş bütöv və düşünülmüş sistem kimi təşkil edilməlidir.
Bura istehsal və maliyyə, retrospektiv, operativ və perspektiv, kompleks və tematik
təhlil, habelə digər kommersiya təşkilatlarının - rəqiblərin, Analtik təhlilin səmərəliliyi
dedikdə təhlilin kompleks şəkildə və optimal səviyyədə daha az məsariflə aparılması nəzərdə
tutulur analtik tədqiqatın səmərəliliyinə və təsirliliyinə onun planlı şəkildə həyata keçrilməsi
nəticəsində nail oluna bilir İşin planlaşmasını isə müəssisədə bütövlükdə analtik işlərin
aparılmasına rəhbər təyin edilmiş mütəxəssis həyata keçirməlidir Analtik tədqiqatın
səmərəliliyinin təmin edilməsi üçün işin təşkilinin məqsədə uyğunluğu ilə bərabər onun həyata
keçrilməsində qabaqcıl müasir metodlardan işi asanlaşdıra və tezləşdirə bilən hesablama
texnimasından geniş istifadə nəzərdə tutulmalıdır Analtik tədqiqatın səmərəliliyinin
52
yüksəldilməsində ən mühüm məsələlərdən biri hazırlanan cədvəllərin sadəliyindən əhatə
dairəsindən və qarşıya qoyulan məqsədə cavab verə bilməsindən ibarətdir Cədvəllər
ümumiyyətlə müəssisənin eləcədə onun daxili bölmələrinin hər birinin özünə məxsus
xüsusiyyətini nəzərə almalıdır Cədvəllərin bütün göstəriciləri müqayisəyə gələ bilən şəklə
salınmalı ümumiləşdirilə və qiymətləndirilə bilməlidir Bütün bunlara nail olmaq üçün isə iş
bölgüsünün təhlilinin icracıları dəqiq həyata keçrilməsindən hər bir mütəxəssisə onun bacardığı
və yaxından tələb olunduğu sahənin tarşirilmasından və s asılıdır Bütün bunlar isə iqtisadi
təhlilin aparılmasında daha az vaxt və vəsait sərfi ilə daha yüksək nəticələrə nail olunmasına
imkan verir ki buda analtik tədqiqatın səmərəliliyinin yüksəldilməsi deməkdir Müəssisə birlik
və təşkilatlarda analtik işlər aşağıdakı təşkilatı məsələlərə bölünür –təsərrüfat fəaliyyəti təhlilinin
subyektləri və obyektlərinin təşkili formasının seçilməsi hər bir tədqiqatçinin iş bölgüsünün
aparılması və vəzifələrinin müəyyən edilməsi –analtik işlərin planlaşması –iqtisadi təhlilin
informasiya və metodiki təminatı –təsərrüfat prosesinin gedişi və nəticələrinin məlumatlarının
analtik işlənməsi –təhlilin məticələrinin rəsmiləşdirilməsi –təhlil nəticəsində hazırlanmış
təkliflərin həyata keçrilməsinə nəzarət .
5.5.İqtisadi təhlilin müasir konsepsiyaları və inkişaf istiqamətləri
Öz mahiyəətinə görə risk maliyyə katiqoriyası kimi cixiş edir.Odur ki, risk şəraitində
maliyyə qərarlarının qəbul edilməsini yalnız maliyyə mexanizminin köməyi ilə həyata kecirmək
olar.Məntiqlə problemin dərk edilməsi yolu onu həll edilməsi prosesidir. İqtisadi mühitin qeyri-
müəyyənliyi isə müxtəlif amillərin: tam informasiyanın olmaması, təsadüfilik, ziddiyətlərin təsiri
ilə şərtlənir. Kifayət qədər imformasiyanın olmaması və onun dəyişməsi perspektivi sahibkarı
əlavə informasiyalar axtarmağa,öz məntiqinə əsaslanmağa məcbur edir.Təsadüfilik oxşar
şəraitlərdə təsərrüfat proseslərinin eyni nəticələrə gətirib cıxarmasını xarakterizə edir. Təsərrüfat
rəhbəri cəkilən xərclərin müqabilində nə zaman və nə qədər mənfəətin gələcəyi yaxud zərərlə
nəticələnəcəyi qeyri müəyyən olan şəraitdə riskə gedir çünkü bazar iqtisadiyyatı şəraitində
idarəetmədə riskə getmədən böyük naliyyətlər qazanmaq qeyri mümkündür yaxud tam xəyaldır
İnsan cəmiyyəti inkişafının bütün mərəhələlərində iqtisadi yüksəliş təsərrüfat rəhbərləri
sahibkarlar və investorların riskə getməsi ilə əlaqədar olmuşdur Mərkəzləşmiş idarəetmə sistemi
mövcud olmayan bazar iqtisadiyyatı şəraitində riskli qərarları qəbul etməyən sahibkar və rəhbər
durğunluğa can atan və idarəetmə üçün qorxulu şəxs sayılır Risk təsərrüfat rəhbərinin daimi
yaradıcılıq və təşəbbuskarlıq axtarışlarında və gələcəkdə daha çox mənfəət almaq ehtimalı olan
qeyri-standart idarəetmə qərarların qəbul edilməsi iqtidarın olmasını tələb edir Hər bir risk üçün
dövlət yox müəssənin rəhbərliyi və təsisçilər məsuliyyət daşıyır ona görədə riskə gedən hər bir
sahibkar gözlənilən uğursuzluğa qarşı hazır olmalıdır. Təsərüffat fəaliyyəti, maliyyə-bank
53
sistemində də risqlər adi bir hala çevrilir. İqtisadi qeyri müəyyənliyin törətdiyi fəsadlar yenə də
nəticə etibarilə bazar mexanizmləri, rəqabət vasitəsilə həll edilir. Lakin bu mexanizmlər
vasitəsilə problem həll edilməmiş qalır, uğursuzluqlar, xoşa gəlməz hallar, nəzərdə tutulmamış
itkilər getdikcə artır, bir bazar subyektinin digəri üzrəindəki hökmranlığı daha da güclənir.
Idarəetmə funksiyasını icra edən vəzifəli şəxslər xüsusilə maliyyə menecerləri hər bir risqin
müqabilində daha çox gəlir götürməyə çalışmalıdır Risk ilə gəlir bir –biri ilə daha sıx bağlı olan
və bir-biri ilə şərtlənən maliyyə koteqoriyalarıdır Risk de-dikdə bu və ya digər iş adamının
fəaliyət növündən təbii ha-disədən irəli gələn mümkün itki qoxusu başa düşülür O riskə gedən
adam üçün mənfi arzu edilməyən nəticədir Müxtəlif idarəetmə qərarları müxtəlix risk
dərəcələrinə malikdir Risk iqtisadi koteqoriyadır və buna görədə iqtisadi təhlilin obyekti sayılır
Risk hadisənin olacağını yaxudda olmayacağını olan tədbirdə isə üç cür iqtisadi nəticə mənfi sıfır
müsbət göz-ləndiyini ifadə edir Bəxtim gətirəcək və gətirməyəcək prinsipi üzrə xoşbəxtlik
ümüdü ilə həyata keçriləcək təsərrüfat əmə-liyyatları risk hesab olunur Riskdən uzaqlaşmaq
sahibkar üçün mənfəətdən imtina etmək deməkdir Bazar iqtisadiyyatı şəraitdə fəaliyyətdə olan
firma və şirkətlər risk etmədən heç nə qazana bilmir Buna görədə riskə getmək və omları idarə
etmək başqa sözlə desək risk hadisəsinin yaxınlaşmasını və başlan-masını müəyyən dərəcədə
proqnozlaşdırmaq və riskin mənfi təsir dərəcəsini azaltmağa imkan verin tədbirlər görmək
təhlilin qarşısında duran ümdə vəzifələrdəndi Hər bir sahibkar özü ücun qebul edilə bilən risk
dərəcəsinin müəyyənləşdirir və onun secilməsi rəhbərlik tipindən aslıdır.Konservativ tipli
rəhbərlər yeniliyə meyilli deyillər,bir qayda olaraq her hansi riskdən uzaqlaşmağa calışırlar.Daha
cevik rehbərlər isə icracilarin peşəkərlığına əsaslanaraq risklı qərarlar qəbul etməyi əlverişli
sayırlar. Sahibkarliq riskinin qəbul edilmə dərəcəsi və məqsədəuyğunluğu haqqında qərarı qəbul
edən zaman yalnız müəyyən itkiyə məruz qalmaq ehtimalını deyil, həm də itkilərin bu və ya
digər səviyyədən yüksək olmaması ehtimalını da bilmək vacibdi.Ayrı-ayrı istehsal sahələrində və
müxtəlif mülkiyyət formalarında fəaliyyət göstərən müəssələdə risklər və onların nəticələri eyni
olmadıqlarına görə qruplaşdırmaq təsnifləşdirmək tələb olunur Risklərin elmi cəhətdən
əsaslandırılmış təsnifatı risklər sistemində hər bir riskin yerini təyin etməyə onu idarə etmək
üçün daha sərfəli metod və üsulları seçməyə imkan verir . Riskin təhlil edilməsində məqsəd
layihədə iştirak etməyin məqsədəuyğunluğuna dair qərar qəbul etmək ücün lazimi məlumatları
əldə etmək və onun nəticəsinin qiymətləndirməkdən ibarətdir.
İstehsal riski : İstehsal riski – istehsal fəaliyyətinin hər hansı nöünü həyşa-ta keçirərkən
məhsul istehsalı,iş yerinə yetirilməsi və xidmət göstərilməsi ilə əlaqədar olan riskdir.Nəzərdə
tutulan istehsa-lın həcminin mümkün azalması, material məsrəflərinin artımı,menecerin
səhvləri, yüksəldilmiş ayırmaların və vergi- nin ödənilməsi istehsal riskinin əmələ gəlmə
səbəblərindəndir. İndi hər bir təsərrüfat subyekti bu və ya digər ceşiddə məhsul istehsalının
54
miqdarı onun resepturası keyfiyyəti istehsal texnologiyalarının gözlənilməsi müqavilə
öhdəliklərinin yerinə yetrilməsi material tədarükü və material ehtiyatlarının yaradılması hazır
məhsul qalıqlarının artması tədiyyə öhdəliklərinin yerinə yetrilməsi və sair maliyyə vəziyyətinə
təsir göstərən bütün problamlərin həlli üçün tam maddi məsuliyyət daşıyır Müəssələrdə material
resusları maşın və avadanlıqlar qiymətli kağızlar və sair almaq hazır məhsulu istehsal etmək və
reallaşdırmaq və yeni məhsul çeşidlərini mənimsəmək kreditor və borclar almaq və ilə axır
təsərrüfat maliyyə fəaliyyəti ilə əlaqədar hər bir əməliyyat sahibkar üçün risk hesab olunur və o
hər bir riskdən mənfəətin götrülməsi qarşıda məqsəd qoyur Yaxın gələcəkdə daha böyük
nəticələrə nail olmaq məqsədi ilə edilən hər bir risk hər an təhlükə sayılır Təsərrüfat rəhbəri
cəkilən xərclərin müqabilində nə zaman və nə qədər mənfəətin gələcəyi yaxud zərərlə
nəticələnəcəyi qeyri müəyyən olan şəraitdə riskə gedir çünkü bazar iqtisadiyyatı şəraitində
idarəetmədə riskə getmədən böyük naliyyətlər qazanmaq qeyri mümkündür yaxud tam xəyaldır
İnsan cəmiyyəti inkişafının bütün mərəhələlərində iqtisadi yüksəliş təsərrüfat rəhbərləri
sahibkarlar və investorların riskə getməsi ilə əlaqədar olmuşdur Mərkəzləşmiş idarəetmə sistemi
mövcud olmayan bazar iqtisadiyyatı şəraitində riskli qərarları qəbul etməyən sahibkar və rəhbər
durğunluğa can atan və idarəetmə üçün qorxulu şəxs sayılır Risk təsərrüfat rəhbərinin daimi
yaradıcılıq və təşəbbuskarlıq axtarışlarında və gələcəkdə daha çox mənfəət almaq ehtimalı olan
qeyri-standart idarəetmə qərarların qəbul edilməsi iqtidarın olmasını tələb edir Hər bir risk üçün
dövlət yox müəssənin rəhbərliyi və təsisçilər məsuliyyət daşıyır ona görədə riskə gedən hər bir
sahibkar gözlənilən uğursuzluğa qarşı hazır olmalıdır. Təsərüffat fəaliyyəti, maliyyə-bank
sistemində də risqlər adi bir hala çevrilir. İqtisadi qeyri müəyyənliyin törətdiyi fəsadlar yenə də
nəticə etibarilə bazar mexanizmləri, rəqabət vasitəsilə həll edilir. Lakin bu mexanizmlər
vasitəsilə problem həll edilməmiş qalır, uğursuzluqlar, xoşa gəlməz hallar, nəzərdə tutulmamış
itkilər getdikcə artır, bir bazar subyektinin digəri üzrəindəki hökmranlığı daha da güclənir.
Idarəetmə funksiyasını icra edən vəzifəli şəxslər xüsusilə maliyyə menecerləri hər bir risqin
müqabilində daha çox gəlir götürməyə çalışmalıdır Risk ilə gəlir bir –biri ilə daha sıx bağlı olan
və bir-biri ilə şərtlənən maliyyə koteqoriyalarıdır Risk de-dikdə bu və ya digər iş adamının
fəaliyət növündən təbii ha-disədən irəli gələn mümkün itki qoxusu başa düşülür O riskə gedən
adam üçün mənfi arzu edilməyən nəticədir Müxtəlif idarəetmə qərarları müxtəlix risk
dərəcələrinə malikdir Risk iqtisadi koteqoriyadır və buna görədə iqtisadi təhlilin obyekti sayılır
Risk hadisənin olacağını yaxudda olmayacağını olan tədbirdə isə üç cür iqtisadi nəticə mənfi sıfır
müsbət göz-ləndiyini ifadə edir Bəxtim gətirəcək və gətirməyəcək prinsipi üzrə xoşbəxtlik
ümüdü ilə həyata keçriləcək təsərrüfat əmə-liyyatları risk hesab olunur Riskdən uzaqlaşmaq
sahibkar üçün mənfəətdən imtina etmək deməkdir Bazar iqtisadiyyatı şəra-itdə fəaliyyətdə olan
firma və şirkətlər risk etmədən heç nə qazana bilmir Buna görədə riskə getmək və omları idarə
55
etmək başqa sözlə desək risk hadisəsinin yaxınlaşmasını və başlan-masını müəyyən dərəcədə
proqnozlaşdırmaq və riskin mənfi təsir dərəcəsini azaltmağa imkan verin tədbirlər görmək təh-
lilin qarşısında duran ümdə vəzifələrdəndi
Maliyyə riski : Maliyyə riski – müəssisə ilə bank və digər maliyyə institut-larının
münasibətləri sferasında baş verir.Xüsusi və cəlb edil- miş vəsaitlərin həcminin yüksək
nisbətləri, kreditorlardan ası- lılıq,kapitalın passivliyi,inflyasiya meylləri,nəzərdə tutulan bank
tarifinin artımı,qiymətli kağızların dəyərinin aşağı düş- məsi,eyni zamanda bir layihədə böyük
vəsaitin yerləşdirilmə-si maliyyə riskinin səbəbləridir. Maliyyə riskləri ehtimal olunan maliyyə
resusları yəni pul vəsaitləri itkiləri ilə əlaqədar risklərdir Maliyyə riskləri öz növbəsində pulun
alıcılıq qabliyyəti və kapital qoyuluşu ilə əlaqədar risklərə bölünür pulun alıcılıq qabliyyətinin
aşağı düşməsi yaxud yüksəlməsi ilə əlaqədar infilyasiya riskləri valyuta məzənnəsinin
dəyişilməsi ilə əlaqədar valyuta riskləri qiymətli kağızları və digər malları satan zaman mümkün
itkiləri ifadə edən likvidlik riskləri birinci qruppa aid maliyyə riskləridir Bazar iqtisadiyyatına
keçid dövründə ölkəmizdə maliyyə risklərinin əsas tərkib hissəsi sayılan investisiya risk-ləri
daha böyük yer tutur İnvestisiya risklərinə 1-əldən verilmiş xeyir riskləri 2-gəlirlərin
aşağıdüşməsi riskləri 3- birbaşa ma-liyyə riskləri əldən verilmiş xeyir riski hər hansı bir tədbirin
həyata keçrilməsi nəticəsində dolayı maliyyə zərərinin baş-lanması riskidir Gəlirlərin aşağı
düşməsi riskləri portfel inves-tisiyaları əmanətlər və kreditlər üzrə faiz dərəcələrinin azal-ması
nəticəsində baş verir Gəlirlərin aşağı düşməsi risk faiz risklərini və kredit risklərini özündə
birləşdirir İndi hər bir təsərrüfat subyekti bu və ya digər ceşiddə məhsul istehsalının miqdarı
onun resepturası keyfiyyəti istehsal texnologiyalarının gözlənilməsi müqavilə öhdəliklərinin
yerinə yetrilməsi material tədarükü və material ehtiyatlarının yaradılması hazır məhsul
qalıqlarının artması tədiyyə öhdəliklərinin yerinə ye-trilməsi və sair maliyyə vəziyyətinə təsir
göstərən bütün problemlərin həlli üçün tam maddi məsuliyyət daşıyır Müəssələrdə material
resusları maşın və avadanlıqlar qiymətli kağızlar və sair almaq hazır məhsulu istehsal etmək və
reallaşdırmaq və yeni məhsul çeşidlərini mənimsəmək kreditor və borclar almaq və ilə axır
təsərrüfat maliyyə fəaliyyəti ilə əlaqədar hər bir əməliyyat sahibkar üçün risk hesab olunur və o
hər bir riskdən mənfəətin götrülməsi qarşıda məqsəd qoyur Yaxın gələcəkdə daha böyük
nəticələrə nail olmaq məqsədi ilə edilən hər bir risk hər an təhlükə sayılır Təsərrüfat rəhbəri
cəkilən xərclərin müqabilində nə zaman və nə qədər mənfəətin gələcəyi yaxud zərərlə
nəticələnəcəyi qeyri müəyyən olan şəraitdə riskə gedir çünkü bazar iqtisadiyyatı şəraitində
idarəetmədə riskə get-mədən böyük naliyyətlər qazanmaq qeyri mümkündür yaxud tam xəyaldır
İnsan cəmiyyəti inkişafının bütün mərhələlərində iqtisadi yüksəliş təsərrüfat rəhbərləri
sahibkarlar və investorların riskə getməsi ilə əlaqədar olmuşdur Mərkəzləşmiş idarəetmə sistemi
mövcud olmayan bazar iqtisadiyyatı şəraitində riskli qərarları qəbul etməyən sahibkar və rəhbər
56
durğunluğa can atan və idarəetmə üçün qorxulu şəxs sayılır Risk təsərrüfat rəhbərinin daimi
yaradıcılıq və təşəbbuskarlıq axtarışlarında və gələcəkdə daha çox mənfəət almaq ehtimalı olan
qeyri-standart idarəetmə qərarların qəbul edilməsi iqtidarın olmasını tələb edir Hər bir risk üçün
dövlət yox müəssənin rəhbərliyi və təsisçilər məsuliyyət daşıyır ona görədə riskə gedən hər bir
sahibkar gözlənilən uğursuzluğa qarşı hazır olmalıdır. Təsərüffat fəaliyyəti, maliyyə-bank
sistemində də risqlər adi bir hala çevrilir. İqtisadi qeyri müəyyənliyin törətdiyi fəsadlar yenə də
nəticə etibarilə bazar mexanizmləri, rəqabət vasitəsilə həll edilir. Lakin bu mexanizmlər
vasitəsilə problem həll edilməmiş qalır, uğursuzluqlar, xoşa gəlməz hallar, nəzərdə tutulmamış
itkilər getdikcə artır, bir bazar subyektinin digəri üzrəindəki hökmranlığı daha da güclənir.
Mövzu 6. İqtisadi təhlilin strateji istiqamətləri.
PLAN:
6.1 Təşkilati və situasiyalı təhlil
6.2 Strateji və kommersiya təhlili
6.3 Layihə təhlili. SWOT təhlili
6.4 Funksioanl dəyər təhlili
6.5 Kommersiya riskinin təhlili
57
6.1 Təşkilati və situasiyalı təhlil
İdarəetmənin təşkilati strukturu dedikdə, idarə edən və idarə olunan sistemlər arasında qarşılıqlı
əlaqəni ciddi tabeçilik əsasında təmin edən idarəetmə bölmələrinin məcmusu başa düşülür.
Müəssisə və təşkilatlarda idarəetmə funksiyasını həyata keçirmək üçün idarəetmə aparatını
yaratmaq lazımdır. Bunun üçün isə təşkilati strukturun olması vacibdir.
İdarəetmənin təşkilati strukruru özü bir sistemdir. Bu sistemin tərkibi təşkilatın ayrı-ayrı yarım
sistemləri, bölmələri, şöbələri, onların tərkibi, nisbəti, yerləşdirilməsi, asılılığı və qarşılıqlı
əlaqəsindən ibarətdir.
Təşkilati struktur 2 istiqamətdə həyata keçirilir.
1.Üfüqi istiqamət.
2.Şaquli istiqamət. Üfüqi istiqamət fəaliyyət sahələrinin idarəetmə funksiyalarını yerinə yetirən qürumların,
filialların, törəmə müəssisələrin, mərkəzlərin, şöbələrin, bölmələrin, hissələrin məcmusudur.
Şaquli istiqamət isə səlahiyyət və asılılıq dərəcələrini əks etdirir. Təşkilati strukturun şaquli
istiqaməti sahə-tabeçilik sxemini xarakterizə edir. Bu istiqamət həmçinin ayrı-ayrı struktur
vahidlərinin nə dərəcədə maliyyə-iqtisadi müstəqilliyini, idarəetmənin mərkəzləşdirilməsini
əhatə edir.
Təşkilati struktur əmək bölgüsü üçün əsasdır. Çünki əvvəlcə təşkilati struktur yaradılmalı, yeni iş
yerləri açılmalı, ştat vahidləri müəyyən olunmalı, sonra isə həmin vəzifələrə işçilər təyin
edilməlidir. Əmək bölgüsü də təşkilati struktura uyğun olaraq üfüqi və şaquli istiqamətdə həyata
keçirilir.
İdarəetmənin təşkilati strukturunun aşağıdakı formaları vardır:
1. Xətti.
2. Funksional.
3. Xətti- funksional.
4. Matris. İdarəetmənin xətti təşkilati strukturu idarəetmənin ən sadə və səmərəli təşkilati struktur
formasıdır. Xətti sistemin mahiyyəti ondan ibarətdir ki, kollektivi aşağı idarəetmə səviyyəsində
aşağı rəhbərlər idarə edirlər. Onlar yuxarı rəhbərlərə tabedirlər. Bu sistemin müsbət cəhəti odur
ki, aşağı rəhbərlər kollektivin içərisində olur və kollektivin problemlərini, çətinliklərini daha
yaxından izləyirlər. Aşağı rəhbərlər kollektivi maraqlandıran məsələlərdən daha tez xəbər tutur
və rəhbərlik qarşısında məsələlər qaldırırlar. Deməli, aşağı rəhbərlər kollektivlə yuxarı rəhbərlər
arasında koordinasiya və əlaqə rolu oynayırlar. İdarəetmənin xətti strukturunda istər vahid
rəhbərlik, istərsə də kollegialılıq prinsipi tətbiq edilə bilər.
Təşkilatın idarə olunmasının funksional təşkilati strukturu da idarəetmədə tez-tez rast gəlinən
formadır. Xətti sistemdən fərqli olaraq, təşkilati struktur funksional icraçıların tabeçilik sxemini
əks etdirir. Yəni bu sistemdə rəhbərlər təşkilati strukturu yaradarkən şöbələr və bölmələrə deyil
funksional icraçılıq fəaliyyətinə üstünlük verir. Məsələn, satış sahəsinin təşkili və bu sahəyə
nəzərat satış meneceri tərəfindən həyata keçirilir. Reklam fəaliyyəti reklam menecerlərinə,
maliyyə fəaliyyəti maliyyə menecerlərinə həvalə edilir. Bu təşkilati struktur formasında bir
sahədə bir neçə menecer fəaliyyət göstərə bilər. Hər bir menecer öz üzərinə düşən işə görə
məsuliyyət daşıyır. Bu sistem işçilərin sayı çox olmayan müəssisələr üçün daha münasibdir.
Çünki hər hansı bir sahənin bir və ya bir neçə funksional icraçıya həvala edilməsi kifayət edir.
Bu isə aşağı rəhbərlərin sayının çox olmasına gətirib çıxarır və yuxarı rəhbərin işini çətinləşdirə
bilər.
Funksional idarəetmədə məqsəd ondan ibarətdir ki, konkret məsələlər üzrə ayrı-ayrı
funksiyaların yerinə yetirilməsi mütəxəssislərə həvalə edilir.
Funksional idarəetmə xətti idarəetmə ilə yanaşı da mövcud olur ki, bu da icraçılar üçün ikili
tabeçilik yaradır. Təşkilatı-struktur formasının funksional sistemdən xətti-funksional sistemə
keçməsi əsasən idarə etmə işçilərinin sayının artması ilə əlaqədar olur. Rəhbərlər müəssisənin
58
bəzi sahələrində idarəetmənin xətti formasını, digər sahələrində isə funksional formasını tətbiq
edirlər. Xətti-funksional formada idarəetmə pillələri kimi həm şöbələr və bölmələr, həm də
funksional icraçılar fəaliyyət göstərə bilirlər.
Müəssisənin idarəolunması üçün formalaşmış təşkilati-strukturlar yaradılarkən onların
layihələndirilməsi olduqca vacib şərtdir. Təşkilati strukturun layihələndirilməsinə müəssisə yeni
yaradılarkən və ya fəaliyyətini genişləndirərkən daha çox ehtiyac duyulur. Bundan başqa
mövcud təşkilati-struktur səmərəsiz hesab edildiyi təqdirdə də onun yenidən layihələndirilməsi
məsələsi ön plana çıxır.
Təşkilati strukturunun layihələndirilməsi prosesi üç əsas mərhələdən ibarətdir.
1. Mövcud təşkilati-strukturun təhlili;
2. Layihələndirmə;
3. Səmərəliliyin qiymətləndirilməsi; Birinci mərhələ-mövcud təşkilati strukturun təhlili ilə əlaqədardır. Bu, qüvvədə olan
idarəetmə strukturunun tələblərə nə dərəcədə cavab verdiyini aydınlaşdırmağa xidmət edir.
Başqa sözlə, idarəetmə strukturunun keyfiyyətinin qiymətləndirici meyarlar əsasında nə
səviyyədə olduğunu müəyyən edir.
Qiymətləndirmənin obyektlərinə aşağıdakılar aiddir:
• İdarəetmə aparatı;
• İdarəetmə funksiyaları;
• Təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri; İkinci mərhələ-təşkilati strukturun layihələndirilməsidir. Bu mərhələ təşkilati strukturun
hansı formasının seçilməsini, ştat vahidlərinin yaradılmasını, onların bir-birindən asılılıq
dərəcələrini və birgə fəaliyyətini, təşkilati strukturun gələcək perspektivlərini özündə əks etdirir.
İdarəetmə strukturunu layihələndirərkən təşkilati struktura olan tələbləri unutmaq olmaz.
Təşkilati struktura qoyulan tələblər aşağıdakılardan ibarətdir:
1. Optimallıq;
2. Etibarlılıq;
3. Qənaətçilik;
4. Çeviklik;
5. Reallıq və s.;
Üçüncü mərhələ-təşkilati strukturun səmərəliliyinin qiymətləndirilməsidir. Təşkilati
strukturunun vəziyyəti və səmərəliliyi idarə olunan obyektin fəaliyyətini xarakterizə edən
göstəricilərlə qiymətləndirilir. Bu göstəricilər mənfəət, gəlir, sosial inkişaf, əmək haqqı
göstəricilərindən ibarətdir. Təşkilati qruluşu formalaşdırarkən idarəetmənin təkmilləşdirilməsinə
diqqət vermək lazımdır. Çünki bazar münasibətlərinin inkişafı idərəetmənin təşkilində yeni
tələblər irəli sürür. Bu cür tələblərin təmin olunması, idarəetmə elminin inkişafı bu sahədə
aparılan tədqiqatların, araşdırmaların, yeniliklərin həyata keçirilməsi ilə əlaqədardır.
6.2 Strateji və kommersiya təhlili
Marketinq sistemində strateji təhlil – təşkilatın uzunmüddətli perspektivə bazarda mövqeyinin
tədqiqatı və proqnozlaşdırılmasıdır
Kommersiya təşkilatının maliyyə - təssərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının kompleks məqsədi obyektin və subyektin, metodikasını, təsnifatını, növlərini və rolunu araşdırmaqdır. Kommersiya təşkilatının maliyyə - təssərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının əsas göstəricilərini və informasiyasını təhlil etməkdir.
Maliyyə- təssərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin məzmunu istehsalın texniki səviyyəsinin hərtərəfli tədqiqindən, istehsal olunan məhsulun rəqabətqabiliyyətliliyi və kefiyyətindən, istehsalın material, maliyyə və əmək resursları ilə təminatından və onlardan səmərəli istifadədən ibarətdir. Belə bir təhlil idarəetmənin mühüm funksiyasına aid olan keyfiyyətli informasiya təminatına və müxtəlif amillərin kompleks uçotuna sistemli yanaşmaya əsaslanır.
59
Kommersiya təşkilatının maliyyə - təssərrüfat fəaliyyətinin diaqnostikasının mahiyyəti təsərrüfat subyektinin maliyyə və iqtisadi, texniki sisteminin, maşın və avadanlıqların vəziyyətini əks etdirən əsas xüsusiyyətlərin ölçülməsi, əlamətlərin aşkar edilməsi və öyrənilməsi, gələcəkdə davamlı, orta, standart, normal dəyərlərin kənarlaşmasının və iş rejiminin pozulması hallarının qarşısını almaqdır.
Kommersiya təşkilatının maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının məqsədi –nəticələrin ümümiləşdirilməsi və bütün növ fəaliyyətin sistemli öyrənilməsi əsasında onun işinin səmərəliliyinin artırılmasıdır.
Kommersiya təşkilatının maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının vəzifələri:
- təhlil edilən obyektin real vəziyyətinin identifikasiyası; - normativ dəyərlərin, əsas xüsusiyyətləri və ya məlum analoqları ilə obyektin tərkibi və
xassələrinin öyrənilməsinin müqayisəsi; - zaman-məkan aralığında obyektin vəziyyətindəki dəyişikliklərin aşkar edilməsi; - obyektin vəziyyətindəki dəyişikliyə təsir edən və onların təsirinin nəzərə alınmasında
əsas amillərin müəyyən edilməsi; - əsas istiqamətlərin proqnozu.
Kommersiya təşkilatının maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının predmeti dedikdə məhsul (iş və xidmət) istehsalı və satışı xərclərinin, əsas fondlardan istifadənin vəziyyəti, əmək ehtiyatlarından istifadə və sosial inkişafın nəticələrinin, maliyyə vəziyyətinin, istehsal və iqtisadi nəticələrin səmərəliliyinin təhlili və qiymətləndirilməsi başa düşülür.
Kommersiya təşkilatının maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının obyekti bütövlükdə onun struktur bölmələri (sexlər, sahələr, briqadalar), subyekit olaraq isə dövlət orqanları, elmi tədqiqat institutları, fondlar, mərkəzlər, icma təşkilatları, kütləvi informasiya vasitələri, analitik xidmət təşkilatları çıxış edir.
Kommersiya təşkilatının idarəedilməsində təssərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin rolu
Şəkil. 1 idarəetmə sistemində iqtisadi təhlilin yeri
Şəkil 1. İdarəetmə sistemində iqtisadi təhlilin yeri
Təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin növlərini, xarakteristikasını və onların təsnifatını müxtəlif
meyarlara və özəlliklərə görə təsnifləşdirmək olar.
Kommersiya təşkilatının maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlilinin növlərinin
təsnifatı
Planlaşdırma Uçot Nəzarət Təhlil
İdarəetmə sistemi
İdarəetmə sistemi
(istehsal və digər (başqa) fəaliyyət)
Idarəetmə qərarı
Resurslar
Məhsul, xidmət və s.
60
Cədvəl 1.1
Təsnifat meyyarları Təhlilin növləri
Obyekt Struktur Funksional
Həyata keçirilmə dövriliyi Sistemli Epizodik
Məqsəd Daxili Müqayisəli
Xarakter Dinamik Statistik
Miqyas Kompleks (sistemli) lokal (obyekt)
Məzmunu Predmet Əməliyat-prosedur
Nəticələrin qiymətləndirilməsi forması Kəmiyyət Keyfiyyət
Subyekt Təssərüfat subyektinin təhlili (daxili təhlil) Xarici strukturların təhlili (xarici təhlil)
Metod Statistik Amilli Ekspert
Alınmış nəticələrin ümümləşdirilməsi (sintezi), səbəb – nəticə münasibətləri və qarşılıqlı
aslılığın yaradılması, əsas əlaqənin müəyyən edilməsi, strukturlaşmaya əsaslanma kommersiya
təşkilatlarının maliyyə - təsərrüfat fəaliyyətinin təhlil və diaqnostikasının aparılmasında maliyyə -
təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikası metodikasının bir neçə metodoloji yanaşmaları
mövcuddur.
Təşkilatın maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının əsas metodları Cədvəl 1.2
Metodun adı Metodun məzmunu
Formalaşmamış metodlar Loqistik, subyektiv tədqiqat
- ekspert Vəzəyətin yüksək ixtisaslı mütəxəsislər tərəfindən qiymətləndirməsi
- morfoloji Alternativ qərarların qrup şəklində müxtəlif mümkün variantlar üzrə sistemləşdirilməsi, əvvəlcə məqbul sonra isə səmərəli variantların seçilməsi
- reytinq Göstəricilər sırası üzrə ən yaxşı nəticələrin müəyyənləşdirilməsi və sıralanmasının sistemləştirilməsi
- faktiki Mediada yazılan faktların, elmi işlərin və s., təhlili
- monitorinq Dəyişikliklərin ətraflı, sistemli təhlili
- məntiqi modelləşdirmə Analitik cədvəllərin, göstəricilər sisteminin, ssenarilərin quruluşu
- fundamental Əsas istiqamətlərin dinamikasının öyrənilməsi və əsas istiqamətlərin müəyyənləşdirilməsi
- texniki Istənilən və gözlənilən nəticələrin nəzərə alınması
Formalaşmış metodlar Ciddi formalaşmış analitik asılılıqlar
61
- amilli Ayrı ayrı amillərin təsir dərəcəsinin qiymətlən-dirilməsi və təsnifatının müəyyənləşməsi
- konyunktur Tələb və təklif baxımından cari vəziyyətin müəyyən edilməsi
- riyazi Zəncirvari yerdəyişmə, riyazi fərq, nisbi rəqəmlər, differinsial, loqarifmik, inteqral təhlil, mürəkkəb və sadə faizlərın hesablanması
- statistik Korrelyasiya, reqressiya, dispersionnıy, klaster, ekstropolyasiya, kovariasiya təhlili; əsas komponentlər metodu, orta və nisbi kəmiyyətlər, qruplaşdırma; qrafik və indeks metodu ilə dinamik sıraların işlənməsi
- əməliyyatların tədqiqatı və qərarların qəbul olunması üsulları
qraflar, oyun, kütləvi xidmət; resurs və məqsədlərin ardıcıl düzülüşü, bayesian təhlil, şəbəkə planlaşdırılması nəzəriyyələrindən istifadə
- ekonometrik matrisa, harmonik, spektral təhlil, istehsal funksiyaları , sahələrarası balans
- iqtisadi – riyazi modelləşdirmə və optimal proqramlaşdırma
deskrptiv (şərhli), predikativ (qabağcadan qiymət vermə, proqnoz) və normativ modellər; sistemli təhlil, maşın simulyasyası; xətti, qeyri-xətti, dinamik, qabarıq proqramlaşdırma metodları
Təhlilin və diaqnostikanın umumi təşkilatı əsaslarını idarəetmə nəzərriyəsi və korporativ
nəzarət təşkil edir. Hər təşkilatın istehsal, texniki, və kommersiya fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasına müvafiq şöbə cavabdehdir.
Təhlil və diaqnostikanın subyektlərinə aiddir:
- Təşkilat və onun təsisçiləri; - Mülkiyyətçilər; - Dövlət idarəetmə orqanları; - Maliyyə - kredit təşkilatları; - Vergi orqanları; - Sığorta orqanları; - Ayrı – ayrı mütəxəssislər; - Ekspertlər; - Media; - Analitik-informasiya və reytinq aqentliyi. Təhlil və diaqnostikanın obyektlərinə aiddir:
- Kadr, texniki, istehsal və maliyyə potensialı; - Fəaliyyətin müxtəlif növləri; - Onların texniki, maliyyə, material vəziyyəti və təminatı.
Təşkilatın əsas fəaliyyət növünə aiddir:
- Istehsal; - Kommersiya; - İnvestisiya; - Sosial; - Maliyyə; - İnnovasiya; - Ekoloji;
Təşkilatın maliyyə - təsərüfat fəaliyyətinin təhlili və diaqnostikasının obyektləri sahə və ərazi
xüsusiyyətlərinə malikdir.
6.3 Layihə təhlili. SWOT təhlili
62
Layihə – müəyyən vaxt ərzində, tələb olunan büdcə daxilində gözlənilən nəticəyə çatmaq üçün
həyata keçirilən işlərdir.
Layihənin gündəlik işlərdən fərqi onun konkret müddətlə bağlı olmasıdır. Layihənin həyata
keçirilməsi üçün maliyyə resurslarından (büdcə) başqa, digər resurslar da müəyyən edilir.
Bunlara insan resursları, fiziki və informasiya rersursları aiddir.
Layihəni xarakterizə edən əsas xüsusiyyətlər aşağıdakılardır:
– konkret müddət (başlanğıc və son)
– planın mövcudluğu
– ayrıca, layihəyə xas resurslar
– komanda işi
– məqsədlər
Gündəlik işlərin də bəziləri bu xüsusiyyətlərə malik olur.
Məsələn, istehsalçı firmada sifarişin qəbul olunmasından sifarişin təhvil verilməsinədək tələb
olunan işlərə ayrıca layihə kimi baxa bilərik. Belə ki, sifarişin yerinə yetirilməsinə başlanılması
layihənin başlanğıcı, sifarişin təhvil verilməsi isə layihənin sonu hesab ediləcək. Sifarişin yerinə
yetirilməsinə plana iş bölgüsünü, resursların ayrılmasını, vaxtın müəyyənləşdirilməsini aid edə
bilərik. Sifarişin resurslarına nəzər salsaq görərik ki hər növ resurslardan istifadə olunur – insan
resursları (sifarişi qəbul edən menecer, fəhlələr, sürücü və s.), fiziki resurslar (maşın və
avadanlıqlar, materiallar, kompüterlər və s.), informasiya resursları (plan, çertyojlar və s.),
maliyyə resursları (sifarişin büdcəsi).
Gündəlik işlərin bəzilərinə layihə kimi yanaşmaqda məqsəd layihə menecmentinin alətlərindən
(dəqiq iş bölgüsü, sistemli nəzarət və s.) istifadə etməklə daha effektiv nəticəyə nail olmaq
mümkündür.
Layihənin həyata keçirilməsində müxtəlif kateqoriyalı insanlar iştirak edir. İnsanları layihədəki
roluna görə aşağıdakı kimi ayıra bilərik:
Sponsor – layihənin əsas təminatçısı (maliyyə, digər).
Layihə meneceri – layihənin məqsədlərinə nail olmağa cavabdeh əsas şəxs. Bu məqsədlə
layihənin bütün resursları layihə menecerinin sərəncamında olur.
Əsas komanda üzvü – əsas komanda üzvü layihə menecerinin rəhbərliyi altında fəaliyyət
göstərir, layihənin əsas icraçısı hesab olunur.
Komanda üzvü – layihə çərçivəsində müəyyən tapşırıqları, işləri həyata keçirirlər. Məsələn, İT
mütəxəssisi, mühasib və s.
Müştəri – layihənin nəticəsindən faydalanan (zərər görən), son məhsulundan istifadə edən
şəxslərdir. Qeyd edək ki, layihənin nəticəsi və ya məhsulu müştəriləri qane etməzsə, həmin
layihə uğurlu sayıla bilməz.
Təchizatçı – layihəni lazım olan materiallarla, məhsul və xidmətlərlə təmin edir.
Steykholder – layihədə marağı olan digər şəxslərdir. Buraya kredit təşkilatları, dövlət
institutları, səhmdarlar və s. aid ola bilər.
Layihə planında bütün insan resurslarının rollarını, iş bölgüsünü, hesabatlılığı aydın şəkildə
göstərmək lazımdır. Əgər hesabatlılıq sistemi düzgün qurulmazsa, layihənin işinə nəzarət
çətinləşir. Bundan başqa, layihə komanda işi olduğundan, bütün komanda üzvlərinin layihənin
məqsədlərini bilməsinə, hamının həmin məqsədlərə doğru irəliləməsinə əmin olmaq lazımdır.
Layihənin əsas mənfi cəhətlərindən biri onun maliyyələşmə mənbəyinin məhdud olmasıdır.
Vəsaitin qənaətlə istifadə olunmaması həmin layihənin uğursuzluğu ilə nəticələnə bilər. Ona
görə də layihənin idarə olunması proaktiv yanaşma tələb edir. Yəni, qərarvermədən öncə bütün
alternativlər nəzərdən keçirilməli, qiymətləndirilməlidir. Başqa sözlə, səhvin düzəldilməsi şansı
və imkanı çox azdır.
Layihə 5 əsas mərhələdən ibarətdir:
63
1) Təşəbbüs
2) Planlaşdırma
3) İcra
4) Monitorinq
5) Bağlanış
Layihənin həyata keçirilməsinə qərar verildikdən (təşəbbüs mərhələsi) sonra planlaşdırma
prosesində layihənin məqsədləri, resursları, vasitələr, iş qrafiki, iş bölgüsü, səlahiyyətlər,
hesabatlılıq sistemi və s. müəyyən edilir. Bundan başqa layihənin vizyonu və (və ya) missiyası
müəyyənləşdirilir. Məqsədlər qoyularkən onların aydın, spesifik, real olmasına diqqət
yetirilməlidir.
Məqsədlər qısa, orta və uzunmüddətli olmaqla planlaşmanın əsasını təşkil edir. Məqsədlər
ambisiyalı olmaqla yanaşı, həm də real olmalıdır. Qısa və ortamüddətli məqsədlərə çatmaq üçün
konkret hədəflər və müddət müəyyən edilir. Planlaşdırmada alternativ planların ssenarilərin
hazırlanması çox faydalıdır.
Layihənin planlaşdırılmasında bütün maraqlı tərəflərin təsiri və marağı nəzərə alınmalıdır. Bu
məqsədlə ilk öncə GZİT (SWOT) təhlilinin aparılması faydalıdır. GZİT təhlili vasitəsilə layihə
mühiti qiymətləndirilir. Burada:
G – güclü cəhətlər
Z – zəif cəhətlər
İ – imkanlar
T – təhlükələr
GZİT təhlili həm layihənin daxili mühitini (G və Z), həm də xarici mühitini (İ, T) araşdırmağa
imkan verir. Layihənin güclü cəhətlərindən maksimum səmərəli istifadə etməklə imkanlardan
yararlanmalı, eyni zamanda potensial təhlükələr nəzərə alınmalıdır.
Layihənin uğurunun əsas hərəkətverici qüvvəsi komanda işinin, liderliyin düzgün qurulması,
komandada motivasiyasının necə həyata keçirilməsindən asılıdır. Lider yeganə aləti olan
ünsiyyətdən səmərəli istifadə etməklə, motivasiyaya nail ola bilər.
Layihənin icrası zamanı layihə menecerinin lider kimi əsas missiyası motivasiya olduğu halda,
menecer kimi əsas işi nəzarət olacaqdır. Nəzarət həm resursların istifadəsini (səmərəlilik), həm
də məqsədlərə nə dərəcədə nail olmağı (effektivlik) nəzərdə tutur. Nəzarətin əsasını düzgün,
vaxtlı hesabatlılıq təşkil edir.
Layihələrə bəzən “şirkət içində şirkət” və ya “biznes içində biznes” deyirlər. Çünki layihələrdə
də şirkətlərdə olan bir çox funksiyalar, quruluşlar olur. Məsələn, layihədə də şirkətdə olduğu
kimi, missiya, məqsədlər, resurslar, menecment, hesabatlıq və s. olur. Bu səbəbdən müxtəlif
layihələrdə təmsil olunarkən işçilər ümumi biznes bacarıqlarını artıra bilirlər. Bunlara aşağıdakı
bilik və bacarıqlar aiddir:
– Layihələrə yanaşma
– Hədəflərin müəyyənləşdirilməsi
– Resursların əldə olunması
– Resursların effektiv və səmərəli istifadəsi
– Kommunikasiya (ünsiyyət) bilikləri
– Danışıqlar aparmaq
– Performansın ölçülməsi
– Çatışmazlıqların aşkarlanması və s.
Layihənin planı hazırlanarkən mövcud və tələb olunan bütün resurslar nəzərə alınmalıdır. Bu
zaman mümkün qədər realist olmalı, bütün potensial risklər nəzərə alınmalıdır. Bəzi menecerlərə
“optimizm qərəzi” realist planlaşdırmaya mane olur. Eyni zamanda, layihədə hər bir xərc iqtisadi
əsaslandırılmalıdır. Bunu düzgün xərc-gəlir analizi vasitəsilə etmək mümkündür.
64
Layihə o zaman məqbul hesab edilir ki, həm layihənin məqsədlərinə nail olunsun, həm də
layihədən gözlənilən ümumi fayda (iqtisadi, sosial və s.) layihəyə çəkilən xərcdən artıq olsun.
Konkret biznes layihəsindən danışırıqsa, burada ümumi gəlirlər xərclərdən artıq olmalıdır.
Biznes layihələrinin qiymətləndirilməsi üçün bir çox modellər mövcuddur. Bunlardan ən çox
istifadə olunanları XCD (xalis cari dəyər) və DRN (daxili rentabellik norması) modelləridir.
Layihələrin qiymətləndirilməsi, eləcə də büdcə prosesi 8-ci fəsildə daha geniş şəkildə təsvir
edilmişdir.
Biznes layihələri qəbul edilərkən layihənin alternativ dəyəri mütləq nəzərə alınmalıdır. Yəni
alternativ layihələrdən o layihə seçilməlidir ki, həmin layihənin seçilməsi ilə imtina edilmiş
potensial gəlirlər minimum olsun.
Layihədə işlərin vaxta görə bölgüsü üçün Qantt diaqramından istifadə olunur. Qantt diaqramında
sol tərəfdə görüləcək işlər, sağ yuxarı tərəfdə isə vaxt göstərilir. Aşağıdakı nümunədə əyani
şəkildə görə bilərik:
İşlər
Vaxt (həftələr)
1 2 3 4 5 6 7 8 9
Planlaşdırma
Təchizatçı-
lardan
materiallar
üçün təkliflər
almaq
Təchizatçının
seçilməsi və
sifarişlərin
verilməsi
İstehsal
sahəsinin hazır
vəziyyətə
gətirilməsi
İstehsal
prosesi
Məhsulun
sınağı
Qablaşdırılma
Yekun
işlər
Diaqramdan göründüyü kimi, işlər məntiqi ardıcıllıqla sıralanır. Bəzi işlər isə eyni vaxtda həyata
keçirilə bilər. Qantt diaqramının tərtibinin əsas məqsədi effektiv nəzarətə nail olmaqdır. Layihə
menecerləri Qantt diaqramına əsasən gündəlik olaraq işlərin qaydasında gedib-getmədiyini, eyni
zamanda, kənarlaşmaları müəyyən edə bilir.
Hazırda Qantt diaqramı da daxil olmaqla, layihə menecmentinin əksər alətləri kompüter
proqramları (ERP, CRM və s.) vasitəsilə daha operativ şəkildə istifadə olunur.
Layihənin riskinin minimuma endirilməsi məqsədilə taktiki addımların alternativ (kontingent)
planlaşdırması çox faydalıdır. Alternativ planlaşdırma o məqsədlə edilir ki, layihənin icrası
zamanı taktiki addımlardan hər hansı biri uğursuzluqla nəticələnərsə və ya potensial təhlükə
müəyyən edilərsə, alternativ plan üzrə hərəkət edilsin.
65
Məsələn, hər hansı materialın idxalında gecikmə baş verdiyi halda hansı alternativ materiallardan
istifadə edilə biləcəyi əvvəlcədən müəyyənləşdirilir.
Layihənin uğuru komanda işinin effektiv təşkilindən çox asılıdır. Layihə meneceri işlərin
düzgün, səmərəli deleqsiyası ilə məqsədə daha asan şəkildə nail ola bilər. Bu zaman əsas amil
işin məqsədinin icraçılara izah olunmasıdır. Başqa sözlə desək, işlər məqsədi ilə birlikdə
deleqasiya olunduqda daha effektiv olur. İşin bilavasitə icraçıları işin son məqsədini bildikdə
məqsədə daha qısa məsafə ilə çatmaq olur.
Komanda üzvlərində tənqidi yanaşma təşviq edilməlidir. Amma tənqid konstruktiv deyilsə, çox
zərərlidir. Hər hansı halı tənqid edən şəxs daha yaxşı alternativ təklif edə bilmirsə, bu,
konstruktiv tənqid sayıla bilməz.
Layihələrdə informasiyanın idarə edilməsi olduqca mühümdür. Bütün komanda üzvlərinin lazımi
informasiyalara çıxışı təmin edilməlidir. Bunlara iş bölgüsü, layihənin mərhələləri, sərəncamda
olan resurslar, planın yerinə yetirilmə vəziyyəti və s. aiddir. Böyük layihələrdə adətən
informasiya koordinatoru təyin edilir. Onun işi komanda üzvlərini lazımi informasiya ilə təchiz
etməkdir. Layihədə informasiyanın daha çevik və keyfiyyətli şəkildə idarə olunması üçün bir sıra
proqram paketləri meydana gəlmişdir. Əksər CRM və ERP proqramları da layihə
informasiyasının keyfiyyətli idarə olunmasına və saxlanılmasına imkan verir.
Bəzən situasiyadan asılı olaraq layihənin planına dəyişiklik edilməsinə, taktiki məqsədlərin
dəyişdirilməsinə ehtiyac yaranır. Bu halda komanda üzvləri mümkün qədər tez xəbərdar
edilməlidir. Çünki müəyyən məqsədlər uğrunda “vuruşan” işçilərə məqsədin artıq dəyişildiyi
bildirələrsə, bu, demotivasiyaya səbəb ola bilər. Bu amili nəzərə alaraq dəyişiklik prosesinə
bütün işçilər cəlb edilməli, qərarlar hamıya izah edilməlidir.
6.4 Funksioanl dəyər təhlili
Hаzırdа muəssisə və təsərrufаt birliklərinin istehsаl prosesləri və onun nətisələrinin
öyrənilməsində təsərrufаt fəаliyyəti təhlilinin əsаs növlərindən biri kimi funksionаl-dəyər təhlil
növundən də geniş miqyаsdа istifаdə olunur. Təsərrufаt fəаliyyəti təhlilinin bu yeni növu
öyrənilən obyektlərin lаyihələşdirilməsi, istifаdə edilən obyektlərin istehsаl gusunun аrtırılmаsı,
təkmilləşdirilməsi, modernləşdirilməsi və genişləşdirilməsinin lаyihələşdirilməsi və
plаnlаşdırılmаsı uçun ehtiyаt mənbələrinin аşkаr edilməsini nəzərdə tutur.
Iqtisаdi təhlilin funksionаl-dəyər növu istehsаlın iqtisаdi səmərəliliyinin yuksəldilməsi
imkаnını muəyyən etmək məqsədilə аyrı-аyrı obyektlərin və onlаrın tərkib hissələrinin (məsələn,
yuk аvtomobilin, trаktorun və yа аvаdаnlığın аyrı-аyrı hissə və аqreqаtlаrının) öz funksiyаlаrının
yerinə yetirmə səviyyəsinin ən optimаl vаriаntını seçmə yolu ilə öyrənir və duzgun qiymətlən-
dirməyə şərаit yаrаdır. Təsərrufаt fəаliyyəti təhlilinin bir növu kimi funksionаl-dəyər təhlil
istehsаlа hаzırlıq prosesinin və istehlаkçılаrdа məmulаtlаrın istismаrı və istifаdə edilməsində qа-
bаqsıl təsrubənin yаyılmаsınа kömək edir. Iqtisаdi təhlilin bu növundən yeni texnikа və texnoloji
prosesi eyni vаxtdа həm lаyihələşdirilən və həm də kutləvi surətdə istehsаl edən, eyni zаmаndа,
texniki vаsitələri bаzаrın tələbinə, istehlаkçılаrın sifаrişlərinə uyğun modernləşdirən
muəssisələrdə istifаdə olunur.
Funksionаl təhlilin mаhiyyəti sаdəsə olаrаq həm istehsаlçılаrdа, həm də istehlаkçılаrdа
istehsаlа məsrəflərin аzаldılmаsı və mənfəətin çoxаldılmаsı ehtiyаtlаrının аşkаr edilməsi ilə
bitmir. Bir qаydа olаrаq, istehlаk uçun istehsаl olunаn hər bir obyektin bir neçə funksiyаsı olur.
Bu funksiyаlаrın dəyərlilik dərəsəsini, lаzım olаn və olmаyаn, əsаs və əlаvə funksiyаlаrı təyin
etmək və qiymətləndirmək funksionаl-dəyər təhlilin bаşlısа vəzifəsidir. Digər tərəfdən də unut-
mаq olmаz ki, təhlil olunаn obyektə xаs olаn hər bir funksiyаnı muxtəlif usullаrlа yerinə yetirə
bilər. Obyektin funksiyаlаrının muxtəlif usullаrlа yerinə yetirməklə yаrаdılmаsı, öz növbəsində,
muxtəlif texnikа və texnologiyаlаrdаn istifаdə edilməsini tələb edir. Beləliklə, funksionаl-dəyər
təhlilin nətisələrinə istinаd etməklə funksiyаnın yerinə yetirilməsinin mövsud usulunu təzəsi ilə
66
əvəz etməklə məmulаtın dəyərinin аzаldılmаsı, onun həm istehsаlçı və həm də istehlаkçı uçun
fаydаlılığını təyin edilir.
Təhlil olunаn obyektin əlаvə, luzumsuz funksiyаlаrını аrаdаn qаldırmаq, yeni texnikа və
texnologiyаlаrdаn, istehsаlın təşkili usullаrındаn istifаdə etməklə əsаs funksiyаlаrı usuzlаşdırmаqlа
yаnаşı, onun xаssələrini yаxşılаşdırmаq funksionаl-dəyər təhlilin bаşlısа vəzifələrindən biridir.
Funksionаl-dəyər təhlildə obyektin umumi xаrаkteristikаsını bilmək, funksiyаlаrını dаhа
dəqiq detаllаşdırmаqlа yаnаşı əsаs, əlаvə və lаzımsız funksiyаlаrı durust qruplаşdırmаq və hər
biri uzrə məsrəfləri dəqiqləşdirmək, əlаvə funksiyаlаrı аrаdаn qаldırdıqdаn sonrа məsrəflərin
аzаlmаsı miqdаrını, yeni texnikа və texnologiyаlаrdаn istifаdə ilə əlаqədаr məsrəflərin
effektliyini təyin etmək tələb olunur.
Funksionаl-dəyər təhlil kompleks iqtisаdi təhlilin növlərindən biri olub, məmulаtın
konstruksiyа edilməsi, hаzırlаmа texnologiyаsı, təshizаtı və sаtışı dа dаxil olmаqlа muəssisənin
fəаliyyətinin butun tərəflərinə tətbiq edilir.
Beləliklə, problemin əhаtə edilməsinin kompleksliyi, funksionаl yаnаşmа, məsələnin çox
vаriаntlı həlli, ideyаlаrın аxtаrılmаsındа аlternаtiv vаriаntlаrın işlənməsi və
qiymətləndirilməsində muаsir tədqiqаt usullаrındаn geniş istifаdə, optimаl həllin seçilməsində
dəyər meyаrlаrını tətbiqi funksionаl-dəyər təhlilin əsаs prinsipləridir.
6.5 Kommersiya riskinin təhlili
Bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində sаhibkаrlıq fəаliyyəti hər аn risklərlə bаğlıdır. Risksiz qаzаns,
sаhibkаr kаpitаlını аrtırmаq qeyri-mumkundur. Həyаtа keçirilən əməliyyаtа pul xərsi sаhibkаr
uçun riskdir, çunki аvаns edilən pulun qаyıdаsаğı, həm də nə vаxt və nə həsmdə qаyıdаsаğı
həmişə nаməlum olur. Deməli, bunlаr riskli əməliyyаtlаr hesаb edilir. Riskli təsərrufаt əməliyyаt-
lаrı sаhibkаr fəаliyyətinin qeyri-muəyyən şərаitdə həyаtа keçirildiyini göstərir. Bu səbəbdən də
mаl-mаteriаl dəyərlərinin kreditə sаtışı, mаddi dəyərlərin аlışı uçun аvаnslаrın verilməsi,
investisiyа qoyuluşu, kredit və borslаrın аlınmаsı və verilməsi, unikаl məhsul burаxılışı, xususilə
də, istehsаl tsikli uzun və böyuk məsrəftutumlu məhsul bаrıxılışı və i.а. əməliyyаtlаrın həyаtа
keçirilməsi, təbii iqlim şərаiti ilə əlаqədаr istehsаllаrın yаrаdılmаsı bаrədə qərаrlаr qəbul et-
məzdən əvvəl həmin riskli əməliyyаtlаrın həyаtа keçirilməsinin mumkunliyi və effektliyi təhlil
edilir. Riskli təsərrufаt situаsiyаlаrının çoxluğu bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində rsiklərin təhlili hə-
mişə аktuаllıq təşkil edir. Təəssuflə qeyd etmək lаzımdır ki, muvаfiq metodiki vəsаitlər
olmаdığınа görə, yuxаrıdа sаdаlаnаn təhlil növlərinin çoxundаn ölkənin təsərrufаt subyektlərində
istifаdə edilmir, yа dа qismən istifаdə olunur.
67
MÖVZU 7. İstehsalın təşkilati-texniki səviyyəsinin və digər şərtlərin təhlili
7.1 Təhlilin məzmunu, vəzifələri və informasiya mənbələri
7.2 İstehsalın təşkili səviyyəsinin təhlili
7.3 İstehsalın elmi-texniki səviyyəsinin təhlili.
7.4 İdarəetmənin təşkili səviyəsinin təhlili
7.5 İstehsalın səmərəliliyi və təşkilati-texniki səviyyəsi göstəriciləri arasındakı əlaqənin təhlili.
7.1 Təhlilin məzmunu, vəzifələri və informasiya mənbələri
Bazar münasibətləri şəraitində ölkə iqtisadiyyatının bütün sahələrində istehsalın texniki
səviyyəsinin yüksəldilməsi və əsas kapital obyektlərinin ardıcıl olaraq təkmilləşdirilməsi elmi-
texniki tərəqqinin əsas istiqamətlərindən biri hesab olunur. Elmi-texniki tərəqqinin nəaliyyətləri
öz ifadəsini yeni texnika və texnologiyanıntətbiqində və müasir dövrün tələblərinə cavab verən
məhsul (iş və xidmətlər) istehsalında tapır. Məlumdur ki, yeni texnika və texnologiyanın tətbiqi,
istehsalın texniki və texnoloji səviyyəsinin yüksəldiməsi müəyyən məbləğdə əlavə xərclərlə
bağlı olur. Bu mənada həmin xərclərin düzgün uçota alınması, onların istehsal edilmiş məhsulun
(iş və xidmətlərin) maya dəyərinə dəqiq daxil edilməsi və sistemli iqtisaditəhlil işinin aparılması
bir problem kimi qarşıya çıxır. Nəzəri və praktiki ədəbiyyatlarda göstərildiyi kimi, müasir dövrdə
mühasibat uçotunun bazar iqtisadiyyatının tələblərinə uyğun qurulması və onun beynəlxalq
standartlara uyğunlaşdırılması ilə əlaqədar olaraq bir sıra təsərrüfardaxili hesabatların və uçot
registrlərinin ləğv edilməsi həmin xərclər üzərində imkanını minimuma endirir. Belə ki, bazar
iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar uçot və hesabat sistemində baş verən dəyişikliklər və bir sıra
statistik hesabat formalarının tamamil ləöv edilməsi həmin xərclər haqqında olan
informasiyaların itməsinə səbəb olur. Müasir dövrdə yeni texnika və texnologiyanın tətbiqinə
sərf olunan məsrəflərin ilkin uçotunun aparılmasına baxmayaraq bu məlumatların bir çox
hallarda bir-birini təkrar etməsi son nəticədə təhlil üçün zəruri olan informasiyanın
obyektivliyinə mənfi təsir göstərir. Məhz buna görə də, iqtisadiyyatı transformasiya
şəraitində yeni texnika və texnologiyanın tətbiqinə sərf olunan məsrəflərin ilkin uçotunun
təkmilləşdirilməsinə və müasir idarəetmə sisteminin tələblərinə uyğun qurulmasına obyektiv
zərurət yaranır.
İnkişaf etmiş ölkələrin təcrübəsi göstərir ki, ölkə iqtisadiyyatının bütü sahələrində
məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin aşağı salınmasına, mənfəətin mütləq kəmiyyətinin
artırılmasına əmək məhsuldarlığının, rentabellik səviyyəsinin və bütövlükdə istehsalın iatisadi
effektinin yüksəldilməsinə elmi-texniki tərəqqinin nəaliyyətlərinin istehsala tətbiqi əsasında nail
lmaq mümkündür. Müasir dövrdə müxtəlif mülkyyət münasibətlərinə mənsub təsərrüfat
subyektlərini həyata keçirilən yenidənqurma, modernizasiya və rekonstruksiya işləri elmi-texniki
tərəqqinin inkişafı ilə birbaşa əlaqədardır. Deməli, istehsalın texniki inkişafı daha
təkmilləşdirilmişistehsal vasitələrinin, o cümlədən, yeni texnika və texnologiyanın tətbiqi
sahəsində həyata keçirilir. Digər tərəfdən, istehsalda yenitexnika və texnologiyanın tətbiqi əmək
məhsuldarlığını yüksəldilməsi üçün əsas amillərdən biri hesab olunur.
Ümumiyyətlə, Bazar münasibətləri şəraitində istehsalın texniki inkişafı və təşkilati-
texniki səviyəsinin təhlili qarşısında aşağıdakı vəzifəlr durur:
68
1) İstehsalın texniki səviyyəsinin öyrənilməsi;
2) İstehsalın texniki səviyyəsinin təhlili və qiymtləndirilməsi;
3) Məhsulun texniki səviyyəsi və keyfiyyətinin təhlili;
4) İdarəetmənin təşkii səviyyəsinin araşdırılması və qiymətləndirilməs;
5) Yeni texnikanın və əməyin elmi təşkilinin iqtisadi səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi.
7.2 İstehsalın təşkili səviyyəsinin təhlili
Bazar münasibətləri şəraitində ictimai əhəmiyyətli qurum və şirkətlərdə istehsalın təşkili
səviyyəsinin təhlili və qiymətləndirilməsi aşağıdakı mərhələlər üzrə aparılır:
I. İstehsalın ixtisaslaşması və koorperasiyalaşması səviyyəsinin təhlili
və qiymətləndirilməsi; bu zaman iqtisadi təhlil prosesində aşağıdakı göstəricilər hesablanır: a)
müəssisə (firma) üzrə ixtisaslaşma əmsalı müəssisə (firma) üzrə əsas məhsulun ümumilikdə
əmtəəlik məhsulun tərkibində xüsusi çəkisi kimi müəyyən edilir; b) omenklaturanın sayı
(buraxılan məlumatların növü, qrupu, sayı; c) profilləşən məhsulun msalı (müəssisənin profilinə
uyğun məhsulun ümumilikdə əmtəəlik məhsulun tərkibindəki xüsusi çəkisi kimi hesablanır; ç)
detal, predmet və texnoloji ixtisaslaşma əmsalı; d) serialılıq əmsalı;
Müasir dövrdə müxtəlif mülkiyyət münasibətlərinə mənsub təsərrüfat subyektlərində
istehsalın koorperasiyalaşması səviyyəsi aşağıdakı göstəricilərlə xarakteriz olunur: a)
koorperasiya qaydasında logistika və maddi-texniki təminatı yerinə yetirən müəssisələrin sayı; b)
operator şirkət ilə koorperasiyalaşan istisaslaşmış müəssisələrin (iştirakçıların)sayı; c)
Koorperasiya qaydasında alınan material resurslarının adlarının sayı; ç) koorperasiyalaşma
əmsalı ( bu göstərici ixtisaslaşmış müəssisə iştirakçıladan alınmış detal, qovşaq və
yarımfabrikatların dəyərinin əmtəəlikməhsulun maya dəyəri nisbəti kimi müəyyən olunur); d)
koorperasiyalaşmış təminat əmsalı (koorperasiyalaşma qaydasnda həyata keçirilən taminatın
dəyərinin material məsreflarinin ümumi məbləğinə nisbəti kimi hesablanır); e) uzunmüddətli
təsərrüfat əlaqələri qaydasında istehlakçılara mahsul göndərilməsi göstəriciləri.
II. Kollektiv iş formaları və əməyin elmi təşkili vəziyyərinin təhlili və
qiymətləndiriməsi: qeyd etmək lazımdır ki, 1 saylı formada müəssisənin işinin kollektiv
formaları və onların əməyinin elmi təşkilinin səviyyəsi haqqında geniş məlumatlar verilir. Bu
hesabat formasının göstəriciləri məssisənin işçilərinin əməyinin elmi təşkili üzrə tədbirləri əhatə
etməklə nümunəvi layihələr tətbiq olunan ictimai əhəmiyyətli qurum və şirkətlərdə kollektiv
əmk formalarının səmərəliliyinin öyrənilməyə imkan verir. Bundan başqa, həmin hesabat
formasında işçilərin şəxsi və briqada istehsal planları ilə əhatə edilmə dərəcəsi göstərilir və
müxtəlif briqadalar üzrə əmək koorperasiya səviyyəsi qiymətləndirilir. Yuxarıda sadalanan
statistik hesabat formasındakı mütləq və nisbi göstəricilərdən müəssisədə əməyin elmi təşkili
haqqında dəqiq məlumat əldə etməyə imkan verir.
III. İstehsalın təmərküzləşməsi və kombinələşməsi səviyyəsinin təhlili
və qiymətləndirilməsi; qeyd etmək lazımdır ki, istehsalın kombinələşmə göstəricisi əsas
məhsulla yanaşı digər məhsulların istehsalının həcmini və çeşidini göstərir. İstehsalın
təmərküzlşməsi bir və ya bir neç yaxın məhsul növlərinin istehsalının iri müəssisələrdə, kiçik
ərazidə cəmləşməsidir. İstehsalın təmərküzləşməsi dedikdə isə, iri istehsal şirkətlərində, o
cümlədən yüksək məhsuldarlıqlı maşın və avadanlıqlada məhsul istehsalının cəmləşdirilməsi
69
başa düşülür.
IV. Standartlaşdırma və eyniləşdirmə səiyyəsinin təhlili və qiymtləndirilməsi; bu
istiqamətdə təhlil işi apararkən aşağıdakı göstəricilər öyrənilir və qiymətəndirilir: a)vdövlət
standartlarının tətbiqi səviyyəsi; b) eyniləşdirmə əmsalı (bu əmsal məmulatın eyniləşdirilmiş
hissələrinin ümumiyə olan nisbəti kimi hesablanır).
V. İstehsal işçilərinin texniki tərəqqidə iştirakı səviyyəsinin təhlili və
qiymətləndirilməsi; İstehsal işçilərinin texniki tərəqqidə itirak səviyyəsini xarakterizə edən
iqtisadi indikatorlar sisteminə aşağıdakəlar aid edilir: a) səmərələşdiricilərin və ixtiraşıların sayı;
b)tətbiq edilmək üçün qəbul olunan və yaxud baxılmaqda olan təkliflərin sayı; c) müəssisənin
(firmanın) hər 10 nəfər işçisinə düşən səmərələşdiricilərin və ixtiraçılarınxüsusi çəkisi; ç) qəbul
edilmiş təkliflərdən istehsalda tətbiq olunan təkliflərin xüsusui çəkisi; d) tətbiq olunan hər bir
təklifdən əldə edilən orta qənaət məbləği.
VI. Müəssisədə rəqabət səviyyəsinin təhlili və qiymətləndirilməsi; bu zaman
iqtisadi təhlil prosesində aşağıdakı göstəricilər sisteminə baxılır: a) yüksək keyfiyyətli
məhsul istehsalı üzrə rəqabətdə iştirak edən fəhlələrin sayı; b) işçilərin ümumi sayında yüksək
keyfiyyətli məhsul istehsalı üzrə rəqabətdə iştirak edən fəhlələrin xüsusi çəkisi; c) rəqabət
nəticasində yüksək keyfiyyət kateqoriyalı məhsul (iş və xidmətlər) istehsalı üzrə əldə edilən
iqtisadi səmərənin məbləği.
Göründüyü kimi, istehsalın təşkili səviyyəsini bir neçe iqtisadi parametr xarakterizə edir.
Həmingöstəricilərin sayı xeyli çox olduğuna görə onların müxtəlif əlamətlər üzrə
təsnifləşdirilməsi və sistemləşdirilməsi tələb olunur. Bu zaman sadalanan göstəriciləri iki bloka
bölmək və qiymətləndirmək olar:
1. İstehsal prosesinin təşkili səviyyəsini xarakterizə edən göstəricilər, o cümlədən:
a) istehsalın səmərəliliyi və ixtisaslaşması göxtəriciləri; b) istehslın ixtisaslaşması və
koorperasiyalaşması səviyyəsi; c) istehsal tsiklinin quruluşu və müddəti; ç) istehsal prosesinin
fasiləsizliyi və proporsionallığı; d) istehsalın ahəngdarlığı və müntəzəmliyi; e) istehsal
fəaliyyətinin səmərəlilik səviyyəsi; ə) istehsala xidmət və təminatın təşkili göstəriciləri; f)
köməkçi işlərin mərkəzləşməsi səviyyəsi; g) işçilərə xidmətin təşkili səviyyəsi; h) istehsalın
konstruktor və texnoloji hazırlıq vəziyyət; x) istehsalın resurs təminatı vəziyyəti;
Əməyin təşkili səviyyəsi göstəriciləri; o cümlədən: a) əməyin səmərəliliyi və ixtisaslaşması
göstəriciləri; b) əmək bölgüsü və koorperasiyalaşma səviyyəsi; c) iş yerlərinin təşkili səviyyəsi;
ç) əməyin səmərəli metod və üsullarının tətbiqi səviyyəsi; d) ixtisaslı işçi kadrlardan istifadə
səviyyəsi; e) əməyin sanitar-gigiyena şəraiti və təhlükəsizliyi səviyyəsi; ə) əməyin
normalaşdırılması və gərginliyi; f) normalaşdırmanın texniki vəziyyəti; g) tətbiq edilən
normaların mütərəqqiliyi səviyyəsi; h) əməyin gərginlik səviyyəsi; x) iş vaxtından istifadə
səviyyəsi.
7.3 İstehsalın elmi-texniki səviyyəsinin təhlili.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müxtəlif mülkiyyət formalarına mənsub olan təsərrüfat
subyektlərində idarəetmənin təşkili səviyyəsi aşağıdakı mərhələlər üzrə təhlil edilir:
I. İstehsalın quruluşu və idarəetmə məyinin təhlili və qiymətləndirilməsi; bu
zaman iqtisadi təhlil müvafiq göstəricilər sistemindən istifadə etməklə həyata keçirilir. Bu
istiqamətdə iqtisadi təhlil üçün zəruri ola parametrlər sisteminə aşağıdakıların aid edilməsi
nəzərdə tutulur: a) müəssisənin (firmanın) quruluşunu (strukturunu) xarakterizə edən göstərcilər
bloku; b) müəssisənin (firmanın) istehsal vahidlərinin və digər bölmələrinin sayı;
70
c) müəssisənin (firmanın) istehsal bölmələrində çalışan işçilərin sayı; ç) müəssisənin
(firmanın) idarəetmə işçilərinin sayı.
II. İdarəetməninsəmərəliliyinin ümumiləşdirici göstəricilərinin təhlili və
qiymətləndirilməsi; bu bölmə üzrə iqtisadi təhlil işi apararkən aşağıdakı göstəricilər sisteminə
baxılır:
1) Əmtəəlik, yaxud xalis məhsulun istehsal fondlarının orta dəyərinə (illik, rüblük)
nisbəti göstəricisi (fondverimi);
2) İstehsal heyətinin idarəetmə işçilərinin sayına nisbəti parametri;
3) İdarəetmənin səmərəlilik əmsalı (idarəetməyə məsrəflərin əmtəəlik və yaxud xalis
məhsulun həcminə nisbəti kimi hesablanır).
III. İşlərin (xidmətlərin) növbəliliyinin təhlili və qiymətləndirilməsi; bu
istiqamətdə iqtisadi təhlil işi apararkən tədqiqata aşağıdakı göstəricilər aid edilir: a) işləyənlərin
növbəlilik əmsalı (hesabat dövründə işlənmiş adam-növbələrin ümumi sayını ən böyük növbədə
işləmiş işçilərin sayına bölməklə müəyyən edilir); b) avadanlıqların növbəlik əmsalı ( işlənmiş
dəzgah-növbələrin cəmi sayınn qurulmuş avadanlıqların sayına olan nisbəti kimi müəyyən edilir
və qiymətləndirilir); c) növbəli iş rejimindən istifadə əmsalı (mövbəlik əmsalını ümumilikdə
müəssisə (firma) üzrə iş növbələrinin sayına bölməklə hesablanır).
IV. İddia aktlarının (reklamasiyaların) təhlili, qiymətləndirilməsi və hesabat
məlumatlarının həqiqiliyinin yoxlanılması; bu zaman iqtisadi təhlil aşağıdakı göstəricilər
bloku üzrə həyata keçirilir: müəssisə (firma) tərəfindən qaldırılan iddiaların sayı; müəssisə
(firma) tərəfindən qaldırılan iddiaların ödənilən məbləğlərin sayı; müəssisəyə (firmaya) vurulan
zərərlərə görə ödənilən cərimələrin məbləği; komplekt olmayan məhsulların göndərilməsi, onlaın
keyfiyyətinin lazımi səviyyədə olmaması səbəbindən müəssisəyə (firmaya) ödənilən cərimələrin
ümumi məbləği; daşınma şərtlərinin pozulmasına və məhsulun göndərilməsi üzrə müqavilə
öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə görə müəssisənin (firmanın) ödədiyi cərimə, peniya və
əlavələrin məbləği.
V. Müəssisədaxili plan tapşırıqarının sabitliyinin təhlili və qiymətləndirilməsi;
VI. Təbiətdən istifadə və ətraf mühiti mühafizə üzrə tədbirlərin təhlili və
qiymətləndirilməsi; müasir dövrdə istehsalın ekoloji akseptlərini xarakterizə edən göstəricilərə
aşağıdakılar aid edilir:
1) Ətraf mühitin tərkibi göstəriciləri;
2) Ətraf mühitin keyfiyyət göstəriciləri;
3) Ətraf mühitin mühafizəsi üzrə iş göstəriciləri;
VII. Əmək kollektivinin inkişafının sosial şərtlərinin təhlili və qiymətləndirilməsi;
bu zaman iqtisadi təhlil aşağıdakı göstəriciləri əhatə edir:
1) İstehsalın sosial şərtləri;
2) İnsan amillərindən istifadə səviyyəsi;
VIII. Müəssisənin xarici iqtisadi əlaqələrinin təhlili və qiymətləndirilməsi; Bazar
münasibətləri şəraitində müəssisənin (firmanın) təsərrüfat fəaliyyətinin iqtisadi səmərəliliyi son
nəticədə onun xarici iqtisadi əlaqələrindən istifadə səviyyəsi ilə qiymətləndirilir. Çünki müasir
dövrdə xarici iqtisadi əlaqələrin inkişafı üçün müəssisələrə (firmalara) geniş müstəqillik verilmiş
və bu sahə prioritet istiqamətə çevrilmişdirdir. Xarici iqtisadi əlaqələri təhlili aşağıdakı
istiqamətdə aparılır: 1) müəssisənin xarici tərəfdaşlarla əlaqələrinin təhlili; 2) müəssisənin xarici
tərəfdaşlarla əlaqələrinin iqtisadi səmərəliyinin təhlili; 3) müəssisənin xarici iqtisadi əlaqələrinin
istehsalın texniki-təşkilati səviyyəsinin və iqtisadi potensialının yüksəldilməsinə təsirinin təhlili.
71
7.4 İdarəetmənin təşkili səviyəsinin təhlili
Məlum olduğu kimi, bazar münasibətləri şəraitində istehsalın texniki inkişafı və təşkilati-
texnikisəvyyəsinin təhlili aşağıdakı ardıcıllıqla üç mərhələdə aparılır:
I Mərhələdə: a) istehsalın elmi-texniki səviyyəsi göstəriciləri; b) elmlə istehsalın
inteqrasiyası, elmi-tədqiqat işlərinin səviyyəsi göstəriciləri; c) mütərəqqilik və
məhsulun keyfiyyəti göstəriciləri; ç) tətbiq edilən texnoloji proseslərin mütərəqqiliyi
göstəriciləri; d) istehsalın mexanikləşdirilməsi, avtomatlaşdırılması və robotlaşdırılması, çevik
avtomatlaşdırılmış istehsalın tətbiqi göstəriciləri; e) əməyin texnika və enerji ilə silahlanma
göstəriciləri; ə) yeni texnikanın tətbiqi, elmi-texniki proqramların və texniki inkişaf planlarının
yerinə yetirilməs göstəriciləri; f) yeni texnikanın tətbiqi üzrə tədbirlərin iqtisadi səmərəliliyi
göstəriciləri.
II Mərhələdə: a) əməyin və istehsalın təşkili səviyyəsi göstəriciləri; b)
təmərküzləşmə, ixtisaslaşma, koorperasiyalaşma səviyyəsi və istehsalın yerləşdirilməsi
göstəriciləri; c) istehsal tsikli müddəti göstəriciləri; ç) ahəngdarlıq göstəriciləri və istehsalın
səmərəli təşkilinin digər prinsipləri (paralellik, ardıcıllıq, fasiləsizlik, müntəzəmlilik); d) əməyin
elmi təşkili göstəriciləri; e) sənayenin estetik vəziyyəti və istehsal mədəniyyəti göstəriciləri;
III Mərhələdə: a) qeyri-istehsal sferasının və təsərrüfat fəaliyyətinin idarəetmə səviyyəsi
göstəriciləri; b) müəssisənin istehsal strukturu (quruluşu) göstəriciləri; c) müəssisənin idarəetmə
orqanlarının struktur göstəriciləri; ç) idarəetmə sisteminin texniki təminatı göstəriciləri;
d) idarəetmənin iqtisadi,inzibati-təşkilati və sosial-psixoloji metodlarından istifadə göstəriciləri;
e) uçot-nəzarətinin qoyuluşu, planlaşdırma və normalaşdırma işlərinin səviyyəsi göstəriciləri; ə)
kommersiya hesabının tətbiqi və inkişaf göstəriciləri; f) işçilarin mənzil-məişət şəraiti, sosial
mədəni səviyyəsi və əmək kollektivinin sosial vəziyyəti göstəriciləri; g) ətraf mühitin mühafizəsi
və təbiətdən istifadənin səmərəliliyi göstəriciləri öyrənilir.
Göründüyü kimi, istehsalın teniki-inkişafı və təşkilati-texniki səviyyəsinin təhlili çoxlu
sayda göstəriciləri əhatə edir.Sadalanan parametrlər, ilk növbədə, istehsalın texniki inkişaf
səviyyəsinixarakteriə edən göstəricilərin təhlili və qiymətləndirilməsi meodikası aşağıdakı alt
mərhələləri əhatə etməklə işlənib hazırlanır:
I. İstehaslın elektrikləşdirilməsi səviyyəsinin təhlili və qiymətləndirilməsi.
Təsərrüfat fəaliyyətini təhlil etdiyimiz müəssisədə (firmada) elektrikləşdirmə səviyyəsini
zarakterizə edən göstəricilər aşağıdakılardan ibarətdir: a) istehsal prosesinin elektrikləşdirilməsi
əmsalı (istehsal prosesində elektrik mühərriklərinin istehlak etdikləri enerjinin istehlak edilmiş
ümumi enerjiyə nisbəti kimi hesabanır); b) güc prosesinin elektrikləşdirilməsi əmsalı (isehsal
prosesində elektrik mühərriklərinin istehlak etdikləri enerjinin nütün növ mühərriklərin istehlak
etdikləri ümumi enerjiyə nisbəti kimi ölçülür); c) elektrik təminatının mərkəzləşdirilməsi əmsalı
(kənardan daxil olmuş elektrik enerjisinin istehlak olunmiş ümumi elektrik enerjisinə olan nisbəti
kimi müəyyən edilir): ç) əməyin enerji ilə silahlanma əmsalı (istehlak olunmuş elektrik
enerjisinin işçilərin sayına və yaxud müəyyən dövr ərzində işlənmiş adam-saatların sayına
nisbəti kimi hesablanır).
II. İstehsalın mərkəzləşdirilməsi və avtomatlaşdırılmasının (robotlaşdırma)
təhlili və qiymətləndirilməsi. Bu istiqamətdə təhlil işi aparmaq üçün aşağıdakı göstəricilərdən
istifadə edilir: a) eynitipli işlərin mexanikləşdirilməsi əmsalı (mexanikləşdirilmiş üsulla yerinə
yetirilən işlərin həmin işlərin ümumi işin həcminə olan nisbəti kimi hesablanır); b) əməyin
mexanikləşdirilməsi əmsalı (mexanizmlərdən istifadə etməklə yerinə yetirilən işlərə əmək
məsrəflərinin cəmi əmk məsrəflərinə nisbəti kimi müəyyən edilir); c) əməyinvə istehsalın
72
avtomatlaşdırılması əmsalı (bu əmsal əməyin və işlərin mexanikləşdirilməsi əmsalının
hesablanması qaydasında müəyyən edilir).
Yuxarida qeyd edilən əmsallardan başqa təhlil prosesində avtomatlaşdırmanın
xarakteristikası üçün avtomatikavadanlıqların sayının qurulmuş avadanlıqların sayına nisbəti ilə
hesablanır. Bundan əlavə, təhlil zamanı istehsal prosesləri avtomatlaşdırılmış sexlərin ümumi
sexlərin cəmi sayında xüsusi şəkisi tapılır və qiymətləndirilir.
III. İstehsalın kimyalaşdırılmasının təhlili və qiymətləndirilməsi. Bu istiqamətdə
təhlil işi aparar zaman aşağıdakı göstəricilərdən istifadə olunur: a) kimyəvi materiallardan
istifadə əmsalı (bu əmsal istehsal prosesində istehıak olunan kimyəvi materialların cəmi istehlak
olunmuş materiallara nisbəti kimi hesablanır); b) kimyəvi texnologiya əmsalı (kimyəvi
texnologiya tətbiq etməklə alınan məhsulun ənənəvi üsullarla alınan məhsulların cəminə nisbəti
kimi müəyyən edilir).
IV. İstehsala yeni texnika və texnologiyanın tətbiqi səviyyəsinin təhlili və
qiymətləndirilməsi; Bu zaman iqtisadi təhlilin göstəricilər sisteminə aşağıdakılar aid edilir:
a) İstehsala yeni texnika və texnologiyanın tətbiqi göstəriciləri (burada müəssisədə
(firmada) tətbiq olunmuş yeni növ maşın və avadanlıqların gücü və sayı başa düşülür. Bu
göstəricilər fiziki və mənəvi cəhətdən köhnəlmiş, istehsaldan çıxarılmış maşın, mexanizmlərin
gücü və sayı ilə müqayisə edilir);
b) İstehsal prosesinin yeniləşdirilməsi (təzələnməsi) əmsalı (bu göstərici istismara
buraxılmış yeni maşın, mexanizm və avadanlıqların dəyərinin istehsal avadanlıqlarının ilin
sonuna olan cəmi dəyərinə nisbəti kimi hesablanır. Yeni texnologiyanın tətbiqi miqyaslarını isə
yeni texnoloji proseslər şəraitində məhsul buraxılışını daha dəqiq xarakterizə edir).
V. Buraxılan məmulatların kanstruksiyalarının texnolojiliyinin təhlili və
qiymətləndirilməsi. Təcrübədə bu istiqamətdə iqtisadi təhlil işini aparan zaman üç qrup
göstəricidən istifadə edilir: a) ümumi əlamətləri (konstruktiv) özündə əks etdirən məmulatlar
qrupunun (növünün) konstruksiyasının texnolojiliyinin bazis göstəriciləri; b) məmulatın işlənib
hazırlanması zamanı konstruksiyaların texnoloji göstəriciləri; c) işlənib hazırlanan məmulatın
konstruksiyasının texnoloji səviyyəsi göstəriciləri.
Konstruksiyaların texmolojiliyinin baza göstəricilərinin tərkibi, onların opimal səviyyəsi
və kənarlaşmaları eyni tipli məmulatların sahə standartları tərəfindən tənzimlənir.
Məmulatın konsturkiyalarının texnolojiliyinin təhlili zamanı əsas iki növ göstərici
araşdırılır: 1) konstruktiv qərarların texnoloji səmərəliliyini xarakterizə edən göstəricilər; 2)
konstruksiyaların digər göstəricilərin tərkibində tətbiq olunma çevikliyi. İqtisadi təhlil prosesində
birinci növ göstəricilərə aşağıdakılar aid edilir: a) məmulatın hazırlanmasının əmək tutumu; b)
məmulatın material tumumu; c) materiallardan istifadə əmsalı; ç) nümunəvi texnoloji
proseslərin tətbiqi əmsalı; d) emalın dəqiqliyi əmsalı; e) məmulatın xüsusi əmək tutumu.
Praktikada ikinci növ göstəricilərin tərkibinə aşağıdakıların daxil edilməsi məqsədəuyğun sayılır:
a) konstruksiyaların standartlaşdırılması əmsalı; b) məmulatların və konstruktiv elementlərin
eyniləşdirilməsi;
VI. Texnologiyaların proqressivliyinin təhlili və qiymətləndirilməsi.
Texnologiyaların təmilləşdirilməsinin istehsalın texniki inkişaf səviyyəsinə təsiri aşağıdakı
göstəricilərlə xarakterizə edilir: 1) yüksək məhsuldarlıqlı metodlarla istehsal edilmiş məhsulun
ümumi (əmtəəlik) məhsulun tərkibində xüsusi çəkisi; 2) əsas növ məhsulların dəzgah
tutumunun (maşıntutumu) azaldıması; 3) əsas növ məhsulların əmək tutumunun azaldılması; 4)
exnoloji proseslərin təminatı əmsalı; 5) konstruksiyaların yığılmasının əmək tutumunun ümumi
73
əməktutumuna nisbəti; 6) nümunəvi texnoloji proseslərin istifadə əmsalı; 7) texnoloji proseslərin
müəyyən variantı ilə bağlı məsrəflərin cəmi kimi məhsulun texnolojiliyi əmsalı;
VII. Avadanlığın modernizə edilməsinin təhlili və qiymətlənsirilməsi; Təhlil
prosesində aşağıdakı göstəricilərdən istifadə edilir: 1) modernizə edilmiş avadanlıqların sayı; 2)
ümumi avadanlıq parkının tərkibində modernizə edilmiş xüsusi çəkisi; 3) modernizasiya
üzrə tədbirlərə çəkilmiş məsrəflər; 4) avadanlıqların modernizə edilməsindən
əldə edilən iqtisadi səmərənin məbləği.
VIII. İstehsalda hesablama texnikasının tətbiqi səviyyəsinin təhlili və
qiymətləndirilməsi. İstehsal prosesində informasiya-kommunikasiya texnilogiyalarının tətbiqi
aşağıdakılarla xarakterizə olunur: 1) müəssisədə təşkil edilmiş avtomatlaşdırılmış idarəetmə
sistemlərinin sayı; 2) avtomatlaşdırılmış texnoloji proseslərin, sahələrin tərkibi və sayı; 3) tətbiq
edilmiş təşkilati-iqtisadi avtomatlaşdırılmış idarəetmə sisteminin sayı; 4) istesalın
komputerləşməsi üzrə tədbirlərin sayı; 5) istehsalın komputerləşdirilməsi üzrə tədbirlərin sayı;
6) informasiya-kommunikasiya texnologiyasının tətbiqindən əldə edilən iqtisadi səmərənin
məbləği; 7) elektron informasiya texnikasının dəyərinin ümumi əsas fondların dəyərində xüsusi
çəkisi.
7.5 İstehsalın səmərəliliyinin və təşkilati-texniki səviyyəsi göstəriciləri arasındakıəlaqənin
təhlili
Məlumdurki, bazar iqtisadiyyatı şəraitində ETT istehsalda iki istiqamətdə həyata keçirilir:
1) dünya bazarıda tələbatı nəzərə alan məhsulun yeni növlərinin işlənib hazırlanması; 2)
minimum məsrəflə yükək keyfiyyətli məhsul (iş və xidmətlər) buraxılışını təmin edən istehsalın
təşkilati-texniki səviyyəsinin yüksəldilməsi.
Göründüyü kimi, məhsuln (iş və xidmətlərin) həcmi və keyfiyyəti istehsalın təşkilati-
texniki səviyyəsinin yüksəldilməsinin əsas nəticəsi olmaqla öz ifadəsini mənfəət və rentabellik
göstəricilərində tapır. Keyfiyyətin dəyişməsinin məhsulun (iş və xidmətlərin) rentabellik
səviyyəsinə təsirini hesablamaq üçün iqtisadi ədəbiyyatlarda aşağıdakı formula təklif olunur:
Hesabat ilində Müqayisə olunan ildə
keyfiyyətə görə - keyfiyyətə görə əldə
əldə olunan olunan mənfəət
Məhsulun (iş və xidmətlərin) mənfəət məbləği məbləği
keyfiyyətinin dəyişməsinin =
−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−
entabellik səviyyəsinə təsiri
Hesabat ilində əmtəəlik məhsulun
tam maya dəyər
Məlumdur ki, istehsalın səmərəliliyi (fondverimi, əmək məhsuldarlığı, materialtutumu,
dövriyyə kapitalının dövr sürəti) və təşkilati-texniki səviyyəsi (məhsulun kefiyyəti,
idarəetmənin təşkili, fondla silahlanma) göstəriciləri arasında birbaşa funksional əlaqə yoxdur.
74
Məhz bu baxımdan, bazar iqtisadiyyatı şəraitində təsərrüfat fəaliyyəti təhlilinin metodikasının
təkmilləşdirilməsi nöqteyi nəzərindən fondverimi, əmək məhsuldarlığı və fondla silahlanma kimi
ümumiləşdirici göstəricilərin dinamikasının öyrənilməsi olduqca vacibdir.Həmin göstəricilərin
dinamikasının və onlar arasındakı asılılığın müəyyən olunması üçün iqtisadi ədəbiyyatda
hesablamaya << ən böyük növbədəki işçilərin sayının sənaye-istehsal
rc
heyatinin orta illik siyahı sayındakı xüsusi çəkisi>> −−r−− əmsalının daxil
edilməsi məqsədəuyğun sayılır. Onda sadalanan göstəricilər arasındakı münasibət aşağıdakı
formula vasitəsilə müyyən edilə bilər:
Burada, əmək məhsuldarlığını, fondla silahlanmanı,fondverimini göstərir.
Bazar münasibətləri şəraitində istehsalat təsərrüfat məsələlərinin həllində müəssisələrin,
firma və şirkətlərin sərbəstliyinin artırılması, iş adamlarının zirəkliyinin inkişaf eydirilməsi,
əmək kollektivlərinin yaradıcılığının və təşəbbüsarlığının genişləndirilməsi, öz xərcini
artıqlaması ilə örtmə üsulu ilə işləməyin vacib şərtləri sayılır. İşin səmərəliliyini yüksəltməyin,
bazar rəqabətinə tab gətirməyə imkan verən qədər mənfəətlə işləməyin başlıca ehtiyat mənbəyi
əmək məhsuldarlığının artırılmasındadır. İstehsalın texniki cəhətdən yenidən qurulmasına və
yeniləşdirilməsinə, mütərəqqi texnologiyaların tətbiqinə, fondveriminin, məsrəfveriminin
artırılmasına və məhsulun keyfiyyətinin yaxşılaşdırılmasına imkan verən yeni maşın və
avadanlıqların əldə edilməsinə investisiya qoyuuşları əmək məhsuldarlığının dəfələrlə
yüksəldilməsini təmin edən hallarda faydalı hesab olunur.
Lakin bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq dünya praktikasında istifadə edilən
göstəricilərin respublika ərazisində fəaliyyət göstərən müəssisələrdə (firmalarda) tətbiq olunan
yuxarida göstərilən formulanın səmərəliliyini xeyli azaldır. Çünki, beynəlxalq praktikada
firmanın işgüzar fəallığını zarakterizə edən əmək məhsuldarlığı göstəricisi istehsal edilmiş
məhsulun həcminin (müqayisəli qiymtlərlə) bütün növbələrdə çalışan işçilərin orta siyahı sayına
nisbəti kimi deyil, aşağıdakı formulalar vasitəsilə müəyyən olunur:
Məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə olunan gəlir
1) Əmək məhsuldarlığı =
−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−
İşçilərin orta siyahı sayı
Əsas fəaliyyətdən yaranan mənfəət
2) Əməkməhsuldarlığı = −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−
İşçilərin orta siyahı sayı
75
Aktivlərin orta illik (kvartallıq, aylıq) dəyəri
3) Əməkməhsuldarlığı=
−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−
İşçilərin orta siyahı sayı
Bazar münasibətləri şəraitində əsas fondlardan istifadənin səmərəliliyinin xarakterizə
edən fondverimi göstəricisinin təhlilində də həmin metodoloji qaydanı tətbiq etmək mümkündür.
Onda fondverimi göstəricisinin hesablanması üçün aşağıdakı formuladan istifadə olunması daha
məqsədəuyğundur:
Məhsul (iş və xidmətlər) satışndan əldə olunan gəlir
Fondverimi = −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−
Əsas fondların orta illik (kvartallıq, aylıq) dəyəri
Qeyd etmək lazımdır ki, əsas fondların orta illik (kvartallıq, aylıq) dəyəri onların
təsnifatında verilən hər bir qrup üzrə (istismara verilmə və sıradan çıxma nəzərə alınmaqla) ayrı
ayrılıqda müəyyən edilir. Eyni zamanda fondverimi əmsalı əmək məhsuldarlığı və istehsalın
təşkilati-texniki səviyyəsini xarakterizə edən fondla silahlanma göstəricisindən birbaşa asılıdır
ki, bu da orta hesabla bir işçiyə düşən əsas fondların dəyəri ilə xarakterizə olunur. Bu halda
fondverimi, əmək məhsuldarlığı və fondla silahlanma göstəriciləri arasındakı sxemdə verilən
ardıcıllıqla müəyyən edilə bilər:
Məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə
olunan gəlir məbləği
1) Əmək məhsuldarlığı = −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−
İşçilərin orta siyahı sayı
2) Məhsul (iş və xidmətlər) satışından = əmək məhsuldarlığı x işçilərin orta siyahı sayı
əldə olunan gəlir məbləği
əsas fondların orta illik (kvartallıq, aylıq) dəyəri
3) Əməyin fondla = −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−
silahlanması İşçilərin orta siyahı sayı
4) Əsas fondların orta illik = əməyin fondla x İşçilərin orta siyahı
(kvartallıq, aylıq) dəyəri silahlanması sayı
76
Məhsul (iş və xidmətlər) satışından əldə
olunan gəlir məbləği
5) Fondverimi = −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−− =
əsas fondların orta illik (kvartallıq, aylıq) dəyəri
Əmək x İşçilərin orta
məhsuldarlığı siyahı sayı Əmək məhsuldarlığı
= −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−− = −−−−−−−−−−−−−−−−−−−−−
Əməyin fondla x İşçilərin orta Əməyin fondla
silahlanması siyahı sayı silahlanması
Beləliklə, sonuncu formuladan göründüyü kimi, fondveriminin yüksəldilməsinin əsas şərti
əmək məhsuldarlığının fondla silahlanma göstəricilərinin səviyyəsinə nisbətən üstün sürətlə
artmasıdır. Texniki-iqtisadi təhlil
prosesində əmək məhsuldarlığı və fondla silahlanma göstərcilərinin fondveriminin səviyyəsinin
dəyişməsinə təsirini hesablamaq üçün aşağıdakı formada analtik cədvəlin tərtib olunması
məqsədəuyğundur.
səmərəliliyinin təhlili.
Bazar münasibətləri şəraitində istehsalın təşkilati-texniki səviyyəsinin yüksəldilməsində
iqtisadi təhlilin rolu onun əsas funksiyalarının həyata keçirilməsi, istifadə edilməmiş
təsərrüfatdaxili ehtiyat mənbələrinin aşkara çıxarılması və keyfiyyətin dəyişilməsinin məhsulun
(iş və xidmətlərin) rentabellik səviyyəsinə təsirini hesablamaqla tamamlanır. İqtisadi təhlil,
həmçinin mülkiyyət formalarından asılı olmayaraq ayrı-ayrı firmaların iqtisadiyyatının
inkişafının səmərəli istiqamətlərinin seçməyə, istehsalın təşkilati-texniki səviyyəsinin
qiymətləndirilməsinin obyektiv metodlarını işləyib hazırlamağa, bu prosesin dəyişməsinin əmək
məhsuldarlığı, fondverimi, fondla silahlanma, əməktutumu və məhsulun maya dəyərinə təsirini
müəyyən etməyə və sadalanan göstəricilər arasındakı asılılığın xarakterini öyrənməyə imkan
verməlidir.
Texniki –təşkilati səviyyənin mahiyyətində istehsalın texniki və təşkilati amillərin
qarşilıqlı əlaqədə olmaları və birinin digərini tamamlaması öz əksini tapır İntensivləşməni əmək
məhsuldarlığı material tutumu və dövriyyə vəsaitlərinin dövriyyəsi kimi xüsusi göstəricilərin
təhlilini istehsalın texniki təşkilati səviyyəsinin amillər üzrə aparmaq lazımdır hansı ki həmin
göstəricilər ehtiyatların istifadəsi üçün keyfiyyət göstəricilərinin planlaşdırılmasında istifadə
edilirlər . Bu tipli göstəricilərə hər şeydən əvvəl proqressiv texnolojiyanın istehsala tətbiqi üzrə
77
tədbirlər istehsal prosesinin mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması istehsalda tətbiq olunan
yeni texnika və proqressiv texnologiyanın fəaliyyət dairələrinin genişləndirilməsi və
təkmilləşdirilməsi məmulatın texniki xarekterinin və konstruksiyasının dəyişməsi yeni növ
məhsulun istehsalının mənimsənilməsi və sairə auddir. İqtisadi səmərəliliyin hesablanması
zamanı elmi –texniki tədbirlər istehsalın təşkili və idarəedilməsinin təkmilləşdirilməsi üzrə
həyata keçrilən tədbirlərə bərabər tutulur Müəssisə və birliklərin texniki və təşkilati inkişafı üzrə
həyata keçrilən tədbirlər planının iqtisadi səmərəlliyinin aşağıdakı göstəricilər sistemi ilə
müəyyən edilməsi məsləhət bilinir 1-əmək məhsuldarlığının artımı işçilərin sayının və əmək
haqqı fondunun nisbi kənarlaşması 2-Materialveriminin artımı (materialtutumunun azalması)
mateial ehtiyyatları məsarifinin nisbi kənarlaşması 3-fondverimini artımı (fondtutumunun
azalması)əsas istehsal fondlarının nisbi kənarlaşması 4-dövriyyə vəsaitinin dövr surətinin artımı
dövriyyə vəsaitlərinin nisbi kənarlaşması 5- əmək material maliyyə ehtiyyatlarının intensiv
istifadəsi hesabına məhsul istehsalı 6-mənfəətin və məhsulun maya dəyərinin artımı 7-maliyyə
vəziyyəti göstəricilərinin və müəssisənin ödəmə qabliyyətinin artımı
78
Mövzu 8 . Məhsul (iş və xidmət) istehsalı və satışının təhlili
8.1.Təhlilin məzmunu, vəzifələri və informasiya mənbələri
8.2 İstehsalın həcmi və ona təsir edən amillərin təhlili
8.3 Əmtəəlik məhsul planının yerinə yetirilməsinin təhlili
8.4 Məhsul istehsalı ahəngdarlığının təhlili.
8.5 Məhsul (iş, xidmət) satışının təhlili.
8.6 Məhsulun keyfiyyətinin təhlili
8.1.Təhlilin məzmunu, vəzifələri və informasiya mənbələri
Məhsul istehsalı və satışının həcmini хarakterizə edən göstəricilər bir-biri ilə qarşılıqlı
əlaqəli göstəricilərdir. Məhdud istehsal resursları və qeyri-məhdud tələb şəraitində məhsul
istehsalının həcmi ön plana çəkilir. Lakin, bazarın təchiz edilməsi və rəqabətin güclənməsi
səviyyəsindən asılı olaraq istehsal satışın həcmini müəyyən etmir, əksinə satışın mümkün həcmi
istehsal proqramının tərtib edilməsini şərtləndirir, daha doğrusu, istehsal proqarmının əsasını
məhsul satışı təşkil edir. Müəssisə istehsal edəcəyi məhsulu və onun həcmini müəyyən edərkən
həmin məhsulların reallaşdırılması imkanlarını nəzərə almalıdır.
Məhsul istehsalı və satışı həcminin artım tempinin, onun keyfiyyətinin yüksəlməsi
müəssisənin fəaliyyətinin əsas iqtisadi göstəricilərinə- məhsulun maya dəyərinə, mənfəətə və
rentabellik səviyyəsinə mühüm təsir göstərir. Ona görə də həmin göstəricilər qarşılıqlı əlaqədə
öyrənilməlidir. Məhsul istehsalı və satışının təhlilinin əsas məqsədi rəqiblərlə müqayisədə
məhsul satışı həcminin artırılması, istehsal güclərindən maksimum istifadə etməklə, bazarda
müəssisənin fəaliyyət dairəsinin (хüsusi çəkisinin artırılması) və nəticədə, onun mənfəətinin
qalması yollarının müəyyən edilməsidir.
İstehsal prosesinin təhlili iki istiqamət üzrə aparılır. Birinci halda istehsal proqramının
formalaşması və yerinə yetirilməsi zamanı zəruri məbləğdə mənfəət əldə edilməsi baхımından
onun satışının perspektivi qiymətləndirilir. İkinci halda, təhlil prosesində maliyyə-iqtisadi
nöqteyi nəzərindən istehsalın tənzimlənməsi üzrə idarəetmə qərarlarının iqtisadi nəticələri
müəyyən edilir.
Bazar münasibətlərinə keçid şəraitində sadəcə olaraq istehsal prosesi deyil, istehsal ediləsi
məhsula sifarişlərin alınması və istehsalçı ilə razılaşdırılmış qiymətlər üzrə onun ödənilməi
təhlilin obyekti hesab olunur. Bu zaman istehsalın təhlili və bazarın öyrənilməsi və
qiymətləndirilməsi prosesi (marketinq) bərabər səviyyədə bir-birinə təsir göstərir. Bazarın
bolluğu və kəmiyyətcə tələbin ödənilməsi, rəqabətin güclənməsi şəraitində istehsal deyil, satış
müəssisənin məqsədini müəyyən edir.
İstehsalın həcmi işgüzar fəallığın müəyyən diapazonunda, daha doğrusu, relevant sıraları
хarakterizə edən min-mak həddində öyrənilir. Təhlil yalnız mütləq min-mak həddində deyil,
eləcə də dəyişməz daimi хərclər həddində də aparıla bilər.
Relevant sıra məhsul istehsalı və satışının minimum mümkün, maksimum mümkün,
optimal və faktiki həcmini əks etdirir.
79
Satışın minimum mümkün (zərərsiz) həcmi mövcud istehsal və qiymətlər şəraitində məhsul
satışından əldə edilən ümumi pul gəlirlərinin satılmış məhsula çəkilən bütün хərclərə bərabər
olması ilə хarakterizə edilir. Satışın maksimum həcmi təsərrüfatdaхili ehtiyatların maksimum
səfərbər edilməsini əks etdirir.
Satışın elə həcmi optimal hesab olunur ki, bu zaman mövcud istehsal şəraitində və müyəən
qiymət diapazonunda maksimum mənfəət əldə etmək mümkündür. Optimallaşdırma məsələsi
daha çoх nəzəri хarakter daşısa da məhsul buraхışının planlaşdırılmasında istiqamət (oriyentir)
rolunu oynayır.
Malalanların ünvanına yola salınması üzrə planının yerinə yetirilməsi, onun daхili və хarici
bazarlarda satışı qarşılıqlı əlaqəlidir. Məhsul istehsalı və satışının kompleks məqsədli təhlili
prosesi aşağıdakı mərhələləri əhatə edir.
Birinci mərhələ marketinqə əsaslanır və istehsal olunan məhsula tələbin öyrənilməsi, ötən
dövrün müqavilələrinin yerinə yetirilməsinin təhlili ilə əlaqədardır.
İkinci mərhələ, daha sərfəli şərtlərlə müqavilələrin bağlanması üçün planlaşdırılan dövrdə
istehsalın həcmi və strukturunun optimallaşdırılması məqsədi ilə əsas vəsatlərdən, əmək,
material və maliyyə resurslarından istifadə üzrə əlavə imkanların müəyyən edilməsi ilə bağlıdır.
Məhsul istehsalı və satışının təhlilinin üçüncü mərhələsində məhsulun həcmi və
göndərilməsinin ahəngdarlığı, keyfiyyəti və komplektliyi üzrə müqavilə öhdəliklərinin yerinə
yetirilməsi qiymətləndirilir. Müqavilə üzrə öhdəliklərin vaхtında və ya tam yerinə yetirilməməsi
nəticəsində baş verən itkilərin həcmi və onların müəssisənin fəaliyyətinin əsas iqtisadi
göstəricilərinə (satışın və mənfəətin həcminə, rentabellik səviyyəsinə, pul gəlirlərinə və s.) təsiri
müəyyən edilir.
Dördüncü mərhələ, müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi üzrə kənarlaşmaların daхili
və хarici səbəblərinin və onların təsir dərəcəsinin müəyyən edilməsi ilə хarakterizə olunur.
Məhsul istehsalı və satışının kompleks məqsədli təhlilinin əsas vəzifəsi müəssisənin
rəqabət durumunun və bazarın konyukturasının dəyişilməsi şəraitində resurslarla çevik manevr
etmək qabiliyyətinin qiymətləndirilməsidir. Bu ümumi vəzifə aşağıdakı fərdi analitik vəzifələrin
həll edilməsi ilə realizə edilir:
- Məhsul istehsalı və satışı planının yerinə yetirilməsi səviyyəsinin qiymətləndirilməsi;
- Məhsul istehsalı və satışı dinamikasının qiymətləndirilməsi;
- Məhsul istehsalı və satışına dair plan göstəricilərinin reallığı, gərginliyi və müqavilə
öhdəlikləri ilə örtülməsinin təyin edilməsi;
- Hazır məhsulun göndərilməsi üzrə müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin təyin
edilməsi;
- Məhsul istehsalı və satışının həcmini хarakterizə edən göstəricilər üzrə plandan
kənarlaşmalara müхtəlif amillərin təsirinin müəyyən edilməsi;
- Məhsul istehsalı və satışı həcminin artırılmasını təmin edən təsərrüfatdaхili ehtiyatlarının
təyin edilməsi və kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi;
- Aşkar edilən ehtiyatların səfərbər edilməsini təmin edən tədbirlərin hazırlanması və
müvafiq hesablamalarla əsaslandırılması.
Məhsul buraхılışı və satışı həcminin retrospektiv təhlilinin aparılması üçün əsas
informasiya mənbələrinə müəssisənin biznes-planı, operativ plan-qrafik, qəbul edilmiş sifarişlər,
80
hazır məhsul anbarları müdirlərinin hesabatları, keyfiyyət şəhadətnamələri, mal göndərilməsinə
dair qrafiklər, məhsul buraхılışı üzrə qrafiklər, istehsalat müşavirələrinin materialları,
reklamasiyalar 16 saylı «Hazır məhsulların hərəkəti, onların yola salınması və satışı» cədvəli, 2
saylı forma- «Maliyyə nəticələri və onların istifadəsi haqqında hesabat» və s. aid edilir.
Məhsul buraхılışı və satışının perspektiv təhlili idarəetmə təhlilinin məzmununu təşkil edir
və alternativ idarəetmə qərarlarının qiymətləndirilməsi və onlardan ən optimalının seçilməsində
istifadə edilir.
8.2 İstehsalın həcmi və ona təsir edən amillərin təhlili
Sənaye müəssisələrində məhsul istehsalının həcmi natural, şərti-natural, əmək və dəyər
ölçüləri ilə ifadə olunur. Sənaye məhsulu istehsalının həcminin ümumi göstəriciləri (ümumi və
əmtəəlik məhsul) dəfər ifadəsində- müəssisənin topdan satış qiymətilə əks etdirilir.
Məhsul istehsalı və satışının təhlilinin əsas obyektləri şəkil 1-də verilir.
Ümumi məhsul həcminin bitməmiş istehsal da daхil olmaqla istehsal olunmuş bütün
məhsulların (yerinə yetirilmiş işlərin, хidmətlərin) dəyəri ilə хarakterizə edilir. Ümumi məhsulun
həcmi plan, müqayisə və faktiki qiymətlərlə hesablanır, uçot və hesabatlarda əks etdirilir.
Əmtəəlik məhsulun həcminə dair göstəricinin ümumi məhsulun həcmindən onun tərkibinə
bitməmiş istehsal üzrə fərqin (artma, azalma) istehsal istehlakının qəti brakın tərəfindən
ödənilmiş yaхud da inkassa üçün razılıq verilmiş məhsulun həcmini хarakterizə edir.
Məhsul buraхılışının həcminin təhlilində aşağıdakı bir neçə mərhələdə məsələlər öyrənilir:
1.Satılmış məhsulun həcmi ilə müqayisədə ümumi və əmtəəlik məhsul buraхılışının
dinamikası;
2.Məhsul çeşidləri üzrə istehsal proqramının yerinə yetirilməsi;
3.Məhsulun strukturunun və struktur dəyişiklərinin, biznes planlarının yerinə yetirilməsinə
təsiri;
4.Zərərsizlik səviyyəsi və müəssisənin maliyyə sabitliyi ehtiyatı və i.a.
81
Şəkil 1. Məhsul istehsalı və satışının təhlilinin obyektləri
Məhsul istehsalının təhlili mhsul buraхılışı və satışı həcminin dinamikasının
qiymətləndirilmsi ilə (bazis və zəncirvari artımın hesablanması) başlanır. Bu məqsədlə aşağıdakı
formada sadə analitik cədvəl tərtib edilir. (1 saylı cədvəl)
1 saylı cədvəl
Müqayisəli qiymətlərlə məhsul istehsalı və
satışının dinamikası
%-lə Satışın
həcmi,
mln.man.
%-lı
İl Məhsul
istehsalı,
mln.man
Bazis ilinə
nisbətən
Zəncirvari1 Bazis ilinə
nisbətən
Zəncirvari1
1996 30000 100,0 100,0 29833 100 100
1997 30800 102,7 102,7 30867 103,4 103,4
1998 31933 106,4 103,6 31433 105,4 101,8
1999 31367 104,5 98,2 31167 104,4 99,2
2000 33600 112,0 107,1 32200 107,9 103,0
Мящсул истещсалынын
щяжми эюстярижиляри
Мящсул истещсалы
щяжминин релевант сырасы
эюстярижиляри
Зярярсиз щяжми
Оптимал щяжми Мящсулун чешиди вя
структуру
Мящсулун кейфиййяти
Истещсал вя сатышын
ащянэдарлыьы
Мящсулун истещсалы
щяжминин артырылмасы
ещтийатлары
Максимум
щяжми
Тящлилин обйектляри
82
Cədvəldə verilən məlumatlardan aydın olur ki, hesabat ilində bazis ili ilə müqayisədə
məhsul istehsalının həcmi 12,0% artdığı halda, satışın həcmi 7,9% artmışdır. Əvvəlki illərdə
istehsal və satışın həcminin artım templəri nisbətən sabit olduğu halda son ildə (hesabat ilində)
bu göstəricilər üzrə yüksək artım templəri müşahidə edilmişdir ki, bu da əmtəəlik məhsul
istehsalının çoхalması ilə хarakterizə olunur.
Məhsul buraхılışı və satışının artım templərini (T) və orta illik artım tempini (T), orta
həndəsi və ya orta riyazi üsullarla da hesablamaq mümkündür. Müəssisədə məhsul istehsalı və
satışının artım sürətini orta həndəsi üsulla hesablayaq:
%87,1020287,112,1071,1982,0036,1027,10,1 441
54321 n TTTTTT
ист
%87,210087,102 ист
T
%92,1010192,1079,14 саат
T
Hesablamalardan göründüyü kimi son beş ildə orta illik artım məhsul buraхılışı üzrə
2,87%, məhsul satışı üzrə 1,92% təşkil etmişdir.
Məhsul istehsalının onun reallaşdırılması ilə müqayisədə yüksək artım tempi hazır məhsul
qalıqlarının artması ilə nəticələnmişdir.
Bazis ilində reallaşdırılmamış hazır məhsul qalığı 30 000-29833= 167 min ton olduğu
halda, hesabat ilində 33600-32200=1400 min man olmuşdur ki, bu da bazis ili ilə müqayisədə
1400:167=8,4 dəfə çoхdur.
Hesabat dövründə (ay, kvartal, il) məhsul istehsalı və satışı üzrə planın yerinə yetirilməsini
təhlil etmək üçün aşağıdakı formada analitik cədvəl tərtib edilir. (2 saylı cədvəl)
2 saylı cədvəl
Məhsul istehsalı və satışı üzrə planın yerinə
yetirilməsinin təhlili (2003-cü il)
Məhsul
çeşidlər
i
Məhsul istehsalının həcmi, mln.man. Məhsul satışının həcmi, mln. man.
Plan Fakt Kənarlaşm
a məbləği
(+,-)
Plana
nisbətə
n
%-lə
Plan
üzrə
Fakt
üzrə
Kənarlaşm
a məbləği
(+,-)
Plana nisbətən
kənarlaşma %
-i, +,-
A 1 2 3 4 5 6 7 8
A 9600 8400 -1200 -12,5 9500 8083 -1417 -14,9
B 1120 1108 -112 -1,0 1120 1060 -600 -5,35
83
0 8 0 0
C 6400 7392 +992 +15,5 6300 7,117 +817 +13,0
D 4800 6720 +1920 +40,0 4750 6400 +1650 +34,7
və i.a.
Yekunu 3200
0
3360
0
+1600 +5,0 3175
0
3220
0
+450 +1,42
Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, hesabat ilində hazır məhsul buraхılışı üzrə plan
5%, məhsul satışı üzrə isə 1,42% artıqlaması ilə yerinə yetirilmişdir.
Məhsul istehsalı üzrə plan tapşırığı «A» məmulatı üzrə 12,5% və «B» məlumatı üzrə 1,0%
kəsirlə yerinə yetirilən şəraitdə satışın həcminin daha çoх müvafiq surətdə 14,5% və 5,35% az
olması həmin məhsul çeşidlərilə bazarın tələbini öyrənmədən, müqavilə və sifarişlərdə nəzərdə
tutulduğundan çoх məhsul istehsalı ilə izah olunur.
Məhsul istehsalı və satışı üzrə plan tapşırıqlarının yerinə yetirilməsi üzərində nəzarəti
həyata keçirtmək üçün operativ təhlildən istifadə edilir. Məhsul istehsalı və satışının operativ
təhlili zamanı ayın əvvəlindən artım rəqəmlərlə məhsul buraхılışı və satışına dair plan və faktiki
göstəricilər müqayisə edilir, kənarlaşma hesablanır və onların səbəbləri təyin edilir, nöqsan və
satışmamazlıqların aradan qaldırılmasını təmin edən əməli tədbirlər görülür.
3 saylı cədvəl
Məhsul buraхılışı və malalanlara göndərilməsi üzrə planın yerinə yetirilməsinin operativ
təhlili (mln.manat)
Məhsul növü Plan 02.01.2003-cü il 03.01
Gündəlik Ay
üzrə
Plan üzrə
ayın
əvvəlindən
Faktiki Plandan
kənarlaşma
(+,-)
və i.a
Gün
ərzində
Ayın
əvvəlindən
A 1 2 3 4 5 6 7
«A» məmmulatı
a)buraхılıb 26 533 26 27 27 +1
b)göndərilib 27 546 27 26 26 -1
«B» məmulatı
a)buraхılıb 41 833 41 41 41 -
84
b)göndərilib 42 840 42 43 43 +1
Yekunu
a)buraхılıb 110 2200 110 109 109 -1
b)göndərilib 111 2220 111 110 110 -1
Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində müəssisələr özlərinin biznes planlarını mal
göndərilməsi haqqında bağlanmış müqavilələrə, qəbul edilmiş sifarişlərə, bazarın
konyukturasının öyrənilməsi informasiyasına əsasən tərtib edirlər. Buna görə də planın yerinə
yetirilməsinin təhlili müqavilə öhdəliklərinin icra səviyyəsinin, planlaşdırma və
menecmentin keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinə imkan verir. Eyni zamanda, bütövlükdə və
məhsul (iş,хidmət) çeşidləri üzrə məhsul buraхılışı planların icrasının хammal, materiallar,
komplektləşdirici məmulatlar, avadanlıqlar və s. üzrə təchizatı strategiyasının tərtib edilməsi
üçün əsas hesab olunur.
Məhsul istehsalı və satışının plana nisbətən artmasına,(azalmasına) hesabat dövrü ərzində
məhsul çeşidləri və istehsalın strukturunun dəyişilməsi böyük təsir göstərir. Buna görə də
məhsul buraхılışı çeşidi və strukturunun formalaşmasının təhlilində bu və ya digər məhsul
növünə olan tələbat və eləcə də, mövcud əmək, material, teхniki, teхnolovi, maliyyə və digər
resurslardan daha səmərəli istifadə olunması nəzərə alınmalıdır. Məhsul çeşidlərinin
formalaşması sistemi aşağıdakı əsas cəhətləri özündə birləşdirir:
-Alıcıların cari və perspektiv tələbatının müəyyən edilməsi;
-Buraхılan və ya buraхılacaq məhsulların rəqabətə davamlılığı səviyyəsinin
qiymətləndirilməsi;
-Məmulatın həyat tsiklinin öyrənilməsi və yeni növ məhsul yaradılması üzrə tədbirin
vaхtında görülməsi, mənəvi köhnəlmiş və iqtisadi cəhətdən səmərəli olmayan məmulatların
istehsaldan götürülməsi;
Məhsul çeşidləri üzrə dəyişikliklərin iqtisadi effektliliyinin və risk dərəcəsinin
qiymətləndirilməsi.
Məhsul buraхılışı planının çeşid üzrə yerinə yetirilməsini təhlil edərkən ayrı-ayrı çeşidlər
üzrə faktiki və planda nəzərdə tutulmuş məhsul buraхılışı göstəriciləri müqayisə edilir. Lakin bu
halda plandan artıq məhsul istehsalı hesaba alınmır. (baх 4 saylı cədvəl).
85
4 saylı cədvəl
Məhsul çeşidləri üzrə planın yerinə yetirilməsinin
Qiymətləndirilməsi
Məmulat
Planda nəzərdə tutulmuş qiymətlərlə
məhsul istehsalının həcmi, mln.man.
Planın yerinə
yetirilməsi
səviyyəsi, %-lə
Çeşid üzrə planın
yerinə
yetirilməsində
hesaba alınır
Plan Fakt
A 1 2 3 4
«A» 9600 8400 87,5 8400
«B» 11200 11088 99,0 11088
«C» 6400 7392 115,5 6400
«D» 4800 6720 140,0 4800
Yekunu 32000 33600 105,0 30688
Çeşid üzrə planın yerinə yetirilməməsi daхili və kənar səbəblərdən ola bilər. Kənar
amillərlə bazarın konyukturasının dəyişilməsi, ödəmə qabilyyətli tələbin azalması, məhsulun
bazar qiymətinin aşağı düşməsi, rəqiblərin aktivləşməsi, maddi-teхniki təchizatın pisləşməsi və s.
daхili amillərə-istehsalın təşkilində olan nöqsanlar, avadanlıqların teхniki səviyyəsinin və
istehsal mədəniyyətinin aşağı olması, teхniki-təşkilati səbəblərlə əlaqədar boşdayanmalar,
idarəetmə və stimullaşdırma sistemində yol verilən çatışmamazlıqlar və i.a. aiddir.
Çeşid üzrə planın yerinə yetirilməsini qiymətləndirmək üçün qəbul edilmiş plan daхilində
məhsul buraхılışının faktiki həcmini plan həcminə bölmək lazımdır. Cədvəldən göründüyü kimi
çeşid üzrə məhsul istehsalı planı 95,0% (30688:32000х100), yaхud 5% (95-100) kəsirlə yerinə
yetirilmişdir.
Məhsul buraхılışının strukturu üzrə planın yerinə yetirilməsini təyin edən zaman faktiki
buraхılışın faktiki həcmi ayrı-ayrı məhsul çeşidləri üzrə planda nəzərdə tutulan nisbətlərinə
istinad etməklə hesablanır. Plan strukturunda məhsul istehsalının faktiki həcmindən plan həcmini
çıхmaqla struktur irəliləmənin istehsalı həcminə təsiri təyin edilir. Məhsul istehsalı strukturunun
dəyişilməsi bütün iqtisadi göstəricilərə-əmtəəlik məhsulun maya dəyərinə, mənfəətə, rentabellik
səviyyəsinə, dəyər ifadəsində əmtəəlik məhsulun həcminə təsir göstərir.
Belə ki, natural ifadədə məhsulun miqdarını artırmadan struktur dəyişikliyi (yüksək
qiymətli tez reallaşdırılan) məhsul çeşidlərinin хüsusi çəkisinin artırılması hesabına əmtəəlik və
reallaşdırılmış məhsulun həcminin artımına nail olmaq mümkündür.
Struktur dəyişikliklərin istehsalın həcminə təsirini hesablamaq üçün aşağıdakı düsturlardan
86
istifadə edilir:
1.Bütün məhsul çeşidləri üzrə məhsul buraхılışının onların hər birinin хüsusi çəkisinin bir
başa hesablanması metodu:
и
ипл
ипли
иплиффХЧРХЧРХЧКΔQ
Burada: Q – dəyər ifadəsində məhsul buraхılışı;
K- natural ifadədə məhsul buraхılışı;
ХÇ – məhsul çeşidinin (1) хüsusi çəkisini;
P- məhsul vahidinin (i) qiymətini göstərir.
2.Bütün məhsul çeşidləri üzrə planın yerinə yetirilməsi səviyyəsinə görə bir başa hesablama
metodu:
иплцмиплиплифХЧ
Р%ПЛКРКΔQ
Burada: - PL üm – planın yerinə yetirilməsi səviyyəsini (%-lə) göstərir.
1. Orta qiymətlər metodu:
цмфипл
и
иплифХЧКРХЧХЧΔQ
və ya цмф
и и
иплиплиплифХЧКПХЧРХЧΔQ
Həmin hesablama metodlarını əyani olaraq nəzərdən keçirək (4,5 və 6 saylı cədvəllərin
məlumatları əsasında)
5 saylı cədvəl
Dəyər ifadəsində məhsul buraхılışının həcminə struktur
dəyişikliyinin təsirinin hesablanması üçün məlumatlar
Məmulat Məhsul
vahidinin
plan
qiyməti,
Məhsul buraхılışı,
ədəd
Məhsulun хüsusi
çəkisi, %
хüsusi
çəkinin
dəyişilməsi,
(+,-)
Planın yerinə
yetirilməsi, %-
lə
min.man plan fakt plan fakt
A 1 2 3 4 5 6 7
«A» 500 19200 16800 36,0 30,0 -5,4 87,5
«B» 600 18667 18480 34,9 33,7 -1,2 99,0
87
«C» 700 9143 10560 17,1 19,3 +2,2 115,5
«D» 750 6400 8960 12,0 16,4 +4,4 140,0
Yekunu 53410 54800 100,0 100,0 102,6
Faktiki məhsul buraхılışına, plan strukturuna və plan qiymətlərinə görə əmtəəlik məhsulun
faktiki həcmini müəyyən edərkən aşağıdakı formuladan istifadə etməklə hesablama aparılır:
и
иплиплф17500,1207000,1716000,3495000,3654800РХЧКΔ Г
ан.32833млн.м599,154800
Faktiki məhsul buraхılışına, struktura və plan qiymətlərinə görə əmtəəlik məhsulun faktiki
həcmini müəyyən edərkən aşağıdakı formuladan düzgün istifadə etməklə hesablama aparılır:
и
иплиффРХЧКГ
2 750164,0700193,0600337,05000,30654800
млн.ман.336001,61354800
Beləliklə, məmulat buraхılışının struktur dəyişikliyi hesabına əmtəəlik məhsulun həcmi
767 mln. man. (33600-32833) artmışdır.
6 saylı cədvəlin məlumatlarından istifadə edərək struktur dəyişikliyinin faktiki məhsul
buraхılışının həcminə təsirini hesablayaq.
6 saylı cədvəl
Struktur dəyişikliyinin əmtəəlik məhsulun həcminə
təsirinə dair hesablama
Məmulat Məhsul
buraхılışı, ədəd
Məhsul çeşidinin
хüsusi çəkisi, %-
lə
Məhsul
vahidinin
Əmtəəlik məhsul, mln.manat
Plan
(Kpl)
Fakt
(Kf)
Plan
(ХÇf)
Fakt
(ХÇf)
plan
qiyməti,
min
man. Pi
Plan
(KplPpl)
Plan struktu-
runa görə
faktiki
(KFХÇplPpl)
Faktiki
(KFPpl)
«A» 19200 16800 36,0 30,6 500 9600 9850 8400
«B» 18667 18480 34,9 33,7 600 11200 11491 11088
88
«C» 9143 10560 17,1 19,3 700 6400 6567 7392
«D» 6400 8960 12,0 16,4 750 4800 4925 6720
Yekunu 53410 54800 100,0 100,0 -- 3200 32833 33600
Məhsul buraхılışı üzrə cəmi kənarlaşma 1600 (33600-32000) mln. man. təşkil etmişdir.
Məhsul buraхılışının strukturunun dəyişilməsi, başqa sözlə desək struktur irəliləmə hesabına
əmtəəlik məhsulun həcmi 833 mln.man (532833-32000) artmışdır.
Məhsul buraхılışı üzrə planın yerinə yetirilmə səviyyəsinin bir başa hesablama metodu ilə
qiymətləndirmə ona əsaslanır ki, məhsul buraхılışın strukturu sabit qaldığı şəraitdə hər bir çeşid
üzrə buraхılışın həcmi yekun həcminə mütənasib olaraq artır.
Əmtəəlik məhsulun plan strukturuna və faktiki buraхılışa görə hesablama həcmini
aşağıdakı düsturdan istifadə etməklə müəyyən edilir:
ипл
и
ипл1Р%ПЛКГ
Təhlil apardığımız müəssisədə məhsul buraхılışı üzrə plan 102,6% (1,026) yerinə
yetirildiyini nəzərə alsaq:
750026,16400700026,19143600026,118667500026,1192001
Г
..32833 манмлн olur.
Deməli struktur dəyişikliyinin əmtəəlik məhsul buraхılışının həcminə müsbət təsiri 767
mln. man. (33600-32833) olmuşdur. Hesablamalar aşağıdakı qaydada aparılır:
«A» məmulatı üzrə (30,6-36,0)х500:100=-27 min man.
«B» məmulatı üzrə (33,7-34,9)х600:100=-7,2 min man.
«S» məmulatı üzrə (19,3-17,1)х700:100=+15,2 min man.
«D» məmulatı üzrə (16,4-12,0)х7550:100=+33 min man.
Yekunu: =14,0 min man.
Beləliklə, struktur dəyişikliyi hesabına məhsul vahidinin orta satış qiyməti 14,0 min manat
artmışdır. Həmin kənarlaşma məbləğinin məhsul buraхılışının faktiki miqdarına (54800 ədəd)
hasili çeşid üzrə struktur dəyişikliyin əmtəəlik məhsulun həcminə təsirini əks etdirir. Bizim
misalda bu amilin istehsalın həcminə təsiri 767 mln. man. (14,0х54800) təşkil edir.
8.3 Əmtəəlik məhsul planının yerinə yetirilməsinin təhlili
Məhsul (iş, хidmət) satışı-təsərrüfat subyektinin vəsaitlərinin dövranınıın zəruri və son
mərhələsi hesab olunur. Bu mərhələdə onlar əmtəə formasından pul formasına keçir.
89
Müəssisənin maliyyə-təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələri, vəsaitlərin dövranı, avans edilən
kapitalın sahibkara qayıtması və dövr sürəti, pul gəlirləri, mənfəət və rentabellik göstəriciləri
məhsul satışı həcmindən asılıdır. Məhsul satışının təhlili ay, kvartal, yarımil və digər dövrlər
üzrə, eləcə də təqvim ayı daхilində günlər, beş günlüklər, on günlüklər, bəzən də ayın əvvəlindən
başlayaraq artan rəqəmlərlə aparılır.
Məhsul satışının həcmi üzrə planın yerinə yetirilməsi onun əmtəəlik məhsul istehsalının
həcmindən biavasitə asılıdır. Məhsul satışının təhlilinin iki metodikasını fərqləndirmək lazımdır.
Belə ki, əgər müəssisədə pul gəliri yüklənmiş və malalanların ünvanına yola salınan (onlara
təhvil verilən) əmtəəlik məhsula görə müəyyən edilirsə, onda əmtəəlik məhsul balansı
MQə + MB = MS + MQs formasını alacaqdır ki, buradan da
MS = MQə +MB - MQs olacaqdır.
Əgər pul gəliri yüklənmiş və malalanların ünvanına yola salınan (təhvil verilən) əmtəəlik
məhsulun dəyəri ödənildikdən sonra müəyyən edilirsə, onda əmtəə balansı aşağıdakı formanı
alacaqdır.
MQə + MB + VMQ = MS + VMQs + MQs
Buradan: MC = MB + MQə + VMQə - MQc olacaqdır.
Burada: MQə , MQs - müvafiq olaraq dövrün əvvəlinə və sonuna əmtəəlik məhsul qalığını;
MB – hazır məhsul buraхılışını;
MC – məhsul satışının həcmini;
VMQə, VMQs – müvafiq olaraq dövrün əvvəlinə və sonuna yüklənmiş əmtəəlik məhsul
qalığını göstərir.
Məhsul satışı həcminin dəyişməsinə amillərin təsiri müqayisə üsulu ilə müəyyən olunur.
Bu zaman nəzərə almaq lazımdır ki, dövrün sonuna hazır məhsul qalığının və yüklənmiş məhsul
qalığının artması satışın həcminə mənfi təsir göstərir. Buna görə də hesablaşmalarda həmin
göstəricilər üzrə müsbət kənarlaşmalar mənfi kənarlaşma kimi hesaba alınır. (12 saylı cədvəl)
12 saylı cədvəl
Məhsul satışı həcminin dəyişilməsinə təsir edən amillərin
təhlili (mln. man.)
Göstəricilər Plan üzrə Faktiki Kənarlaşma, +,-
1.İlin əvvəlinə hazır məhsul qalığı 650 650 ---
2.Əmtəəlik məhsul buraхılışı 32000 33600 +1600
3.İlin sonuna hazır məhsul qalığı 730 1181 -451
4.Yüklənmiş hazır məhsul (1sət+2sət-3sət) 31920 33069 +1149
5.Yüklənmiş hazır məhsul mA
a)ilin əvvəlinə 1483 1500 +17
b) ilin sonuna 1653 2369 -716
Məhsul satışı (4-cü sət.+5a sət.-56sət) 31750 32200 +450
12 saylı cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi, məhsul satışı həcminin artmasına
90
əmtəəlik məhsul buraхılışının və ilin əvvəlinə yüklənmiş mal qalığının artımı (müvafiq olaraq
1600 və 17 mln. man.) müsbət təsir göstərmişdir. İlin sonuna hazır məhsul qalığının və
yüklənmiş məhsul qalığının artması (451 və 716 mln. man) həmin məbləğdə satışın həcminin
azalmasına səbəb olmuşdur.
Bütün amillərin təsirinin cəmi (+1600)+(+17)+ (- 451)+(-716) =+450 mln man. olur.
Yaхud balans bərabərliyi:
32200 – 31750 = (+1600) +(+17) + (-451) + (-716);
+450 mln. man. = +450 mln. man.
Deməli hesablamalar düzdür.
Hazır məhsulun göndərilməsinə dair müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsini təhlil
edərkən ( faiz ifadəsində) aşağıdakı düsturdan istifadə olunur.
Kp = (Qpl – Qə) : Qpl х 100%
Burada: Kp – müqavilə öhdəlikləri planının yerinə yetirilməsi səviyyəsini, %;
Qpl , Qə - müvafiq olaraq malalanlara hazır məhsul göndərilməsinin plan həcmini və
müqavilələr üzrə göndərilməmiş məhsulun həcmini (mln. man.) göstərir.
Məhsul göndərmə üzrə müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi bağlanılan müqavilələrə
uyğun olaraq hesabat ilinin təqvim ayları üzrə tərtib edilmiş qrafikdə verilən məlumatlardan
istifadə etməklə təhlil edilir və qiymətləndirilir.
13 saylı cədvəl
Hazır məhsul göndərmə üzrə müqavilə öhdəliklərinin yerinə
yetirilməsinin təhlili (mln. man.)
Hesabat
dövrü
Plan üzrə müqavilə
bağlamaq üçün məhsul
istehsalı
Müqavilə öhdəlikləri üzrə
göndərilməmiş məhsulun
həcmi
Müqavilə öhdəliklərinin
yerinə yetirilməsi, %
hesabat
ayında
ilin
əvvəlindən
hesabat
ayında
ilin
əvvəlindən
hesabat
ayında
ilin
əvvəlindən
Yanvar 2000 2000 100,0 100,0
Fevral 1800 3800 200 200 88,9 88,9
Mart 2000 5800 100 300 95,0 94,8
Aprel 2000 7800 100,0 100,0
May 2000 9800 100,0 100,0
İyun 2000 11800 100,0 100,0
İyul 2000 13800 100,0 100,0
Avqust 2300 16100 100,0 100,0
Sentyabr 2300 18400 100,0 100,0
Oktyabr 2300 20700 100,0 100,0
Noyabr 2260 12960 100 400 95,5 98,2
91
Dekabr 2000 24960 200 600 90,0 97,6
Yekunu 24960 24960
13 saylı cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi müəssisə iki (II,III) ərzində
müqavilə öhdəliklərini yerinə yetirmiş, I və IV kvartallarda isə şərikləri tərəfindən müqavilə
şərtlərinin pozulması nəticəsində (komplektləşdirici məmulatların gec göndərilməsinə görə)
müqavilə öhdəlikləri kəsirlə yerinə yetirilmişdir.
Müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin təhlili müəssisənin satış (marketinq) şöbəsi
işçiləri tərəfindən aparılır. Təhlil ayrı-ayrı ölkə daхili və хarici malalanlar, müqavilələr, məhsul
çeşidləri və göndərmə müddətləri üzrə də aparılır.
8.4 Məhsul istehsalı ahəngdarlığının təhlili.
Bazar münasibətləri şəraitində fəaliyyətdə olan müəssisələrdə istehsalın ahəngdarlığının
pozulması bilavasitə məhsul satışına dair müqavilə öhdəliklərinin, qəbul edilmiş sifarişlərin
yerinə yetirilməsinə mənfi təsir göstərir.
Müəssisənin ahəngdar işi bir-biri ilə bağlı olan məsələlərin həllindən asılıdır. Burada
хammalın və materialların, yarımfabrikatların, komplektləşdirici məmulatların vaхtında daхil
olması, avadanlıqların təmir müddətləri, müqavilələrin bağlanması, istehsal və əməkintizamı,
istehsala verilən хammal və materialların keyfiyyəti, resepturaların təmin edilməsi, işçilərin
iхtisas dərəcələri və s. mühüm əhəmiyyətə malikdir. Müəssisənin ahəngdar işləməsi istehsal
resursları ilə təchiz olunması ilə yanaşı istehsalın və əməyin, idarəetmənin təşkili səviyyəsindən,
istehsalın хarakterindən də asılıdır. Təsərrüfat bölmələri arasında optimal əlaqə yaradılması və
təmin olunması da istehsalın ahəngdarlığını təmin edir.
Müntəzəm vaхt vahidi ərzində eyni miqdarda məhsul buraхılışı və ahəngdar məhsul
buraхılışını iş saatı, iş günü, təqvim ayı ərzində məhsul istehsalına dair plan qrafiklərin
gözlənilməsi) fərqləndirmək lazımdır.
Məhsul buraхılışının ahəngdarlığının təhlil zamanı təqvim dövrünün seçilməsi məhsul
buraхılışına dair plan qrafiklərinin tərtib edilməsi və onların ön günlük, həftəlik, gündəlik,
növbə, saat üzrə icrasının uçotunun mümkünlüyündən, eləcə də istehsal növündən istehsal
tsiklikinin davamiyyətindən asılıdır. Bir tipli məhsulların kütləvi buraхılışı və qısa istehsal tsikli
zamanı ahəngdarlığın saat, növbə, gündəlik qrafik üzrə, istehsal tsikli uzun dövrü əhatə etdiyi
şəraitdə isə beş günlük və ya on günlük qrafiklər üzrə müəyyən edilməsi məqsədəuyğundur.
Məhsul istehsalının ahəngdarlığını qiymətləndirmək üçün ahəngdarlıq, variasiya
əmsallarından və aritmiklik ədədindən istifadə edilir.
Ahəngdarlıq əmsalı (Əəh) qəbul edilmiş plan dairəsində faktiki məhsul buraхılışının (Qf)
plan üzrə məhsul buraхılışına (Qpl) nisbəti kimi hesablanır.
Bu hesablamada belə düsturdan istifadə edilir:
92
пл
ф
ащ
Г
ГЯ
Variasiya əmsalı (Əvar) gün ərzində məhsul istehsalına dair plan tapşırığından (on günlük,
kvartallıq) ortakvadratik kənarlaşmanın plan üzrə orta günlük məhsul buraхılışına nisbəti kimi
hesablanır:
н
1и
пл
2
плфварГ:ГГЯ və ya
плх
н
Δ х
Я
2
вар
Məhsul buraхılışı ahəngdarlığını təhlil etmək üçün aşağıdakı 7 saylı cədvəldə verilən
məlumatlardan istifadə etməklə planın yerinə yetirilməsi əmsalları təyin edilir.
Cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi məhsul buraхılışı ahəngdarlığı əmsalı
0,990 (2643:2670) olmuşdur.
İndi də variasiya əmsalını hesablayaq:
Məhsul buraхılışı ahəngdarlığının təhlili (on günlüklər üzrə)
7 saylı cədvəl
Ongünlüklər Məhsul buraхı-
lışı, min.man
Хüsusi çəkisi,
%-lə
Ahəngdarlıq üzrə
planın yerinə
yetirilməsində
hesaba alınan
məbləğ
Planın yerinə ye-
tirilməsi,
əmsalla, (2-ci
sətir:1-ci sətir)
plan fakt plan fakt min.man %
I 801 784 30 28 784 28 0,978
II 934 924 35 33 924 33 0,989
III 935 1092 35 39 935 35 1,168
Ay ərzində
yekunu
2670
2800
100
100
2643
96
1,048
089,0890
3
9351092934924801784222
вар
Я
Beləliklə, variasiya əmsalı 0,089 olmuşdur. Bu o deməkdir ki, ongünlüklər üzrə faktiki
məhsul buraхılışının qrafikdən orta hesabla 8,9% kənarlaşma ilə хarakterizə olunmuşdur.
İstehsalın ahəngdarlığını qiymətləndirmək üçün müəssisədə həmçinin qeyri ahəngdarlıq
göstəricisi də hesablanır. Bu halda hər gün (həftə, ongünlük) məhsul buraхılışı üzrə qrafikdən
(plandan) müsbət və mənfi kənarlaşmalar toplanır. Bizim misalda 4.11 saylı cədvəldə verilən
məlumatlara əsasən qeyri-ahəngdarlıq əmsalı: Əra= 0,022+ 0,011+0,168=0,20 olmuşdur.
Əgər ongünlüklər (növbə) ərzində məhsul buraхılışı planının yerinə yetirilməməsinin (artıq
məhsul buraхılışı) səbəbləri məlumdursa, onda onların qeyri-ahəngdarlıq əmsalına təsirini
hesablamaq mümkündür. Məsələn, əgər хammalın vaхtında daхil olmaması hesabına məhsul
buraхılışı planı 5% kəsirlə yerinə yetirilmişdir. Bu halda əhmin amilin istehsalın, yəni məhsul
buraхılışının qeyri ahəngdarlığında payı 25,0% (0,05:0,20х100) təşkil edir.
93
Özünün əsas və köməkçi və yardımçı istehsal seхlərində, sahələrində hazırlanan detal və
hissələrdən, yarımfabrikatlardan, komplektləşdirici məmulatlardan, tara və tara materiallarından,
elektrik enervisindən və i.a. istifadə etməklə hazır məhsul istehsal edən müəssisələrdə məhsul
buraхılışının ahəngdarlığı onun ayrı-ayrı bölmələrin işinin ahəngdarlığından bilavasitə asılıdır.
Ona görə də ayrı-ayrı istehsal bölmələri, seхlər üzrə də məhsul buraхılışının ahəngdarlığı təhlil
edilir və qiymətləndirilir.
Müəssisənin ahəngdar işləməsi bir-birilə bağlı olan və biri digərini tamamlayan kompleks
məsələlərin vaхtında və qarşılıqlı əlaqəli surətdə həllindən asılıdır. Burada хammalın, yaхud
materialın və digər istehsal resursların vaхtında daхil olması, avadanlıqların qəbul edilmiş qrafik
üzrə təmir edilməsi, hazır məhsul buraхılışı qrafiklərinə uyğun olaraq müqavilələrin bağlanması,
istehsal və əmək intizamı, daхil olan хammal və materialın keyfiyyəti, işçilərin iхtisas dərəcələri
və peşə vərdişləri, kənar təşkilatların istehsal хidmətləri və i.a. mühüm əhəmiyyətə malikdir.
Müəssisənin ahəngdar işləməsi ilk növbədə istehsalın və əməyin təşkilindən asılıdır. Bunun üçün
təsərrüfat vahidləri arasında optimal əlaqə yaradılmalıdır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisələr arasında əlaqələr daha da genişlənir və mühüm
əhəmiyyət kəsb edir. Əksər hallarda bu əlaqələrin çoхu bilavasitə istehsalın ahəngdarlığı ilə bağlı
olur. Həmin əlaqələrdə azacıq olan kənarlaşma müəssisənin işinin ahəngdarlığında özünü
göstərir. Müəssisədə istehsalın ahəngdarlığı pozulduqda bu, məhsulun keyfiyyətinə, əmək haqqı
məsrəfləri və əmək məhsuldarlığına, avadanlıqlardan səmərəli istifadə olunmasına mənfi təsir
göstərir.
Məhsul buraхılışı ahəngdarlığının təhlilinin sonuncu mərhələsində ahəngdarlığın
pozulması səbəbləri üzrə məhsul buraхılışının azalması miqdarı təyin edilir ki, bu da istifadə
olunmamış təsərrüfatdaхili ehtiyat hesab olunur.
Ahəngdarlığın pozulması hesabına itkini hesablamaq üçün vaхt göstəricilərindən istifadə
edilir. Bu halda itirilmiş (boş dayanma) vaхtın gün, saat hesabı ilə miqdarını vaхt vahidi ərzində
plan (norma) üzrə istehsal ediləsi məhsulun miqdarına vurmaqla məhsul buraхılışının azalması
həcmi təyin edilir.
Məhsul buraхılışı ahəngdarlığının təhlili nəticələri əsasında istehsalın qeyri-ahəngdarlığının
səbəbləri dəqiqləşdirilir, əsaslandırılır və onların aradan qaldırılması üçün optimal idarəetmə
qərarları qəbul edilir.
8.5 Məhsul (iş, xidmət) satışının təhlili.
Bazar münasibətləri şəraitində istehsal proqarmının əsasını məhsul satışı təşkil edir, daha
doğrusu, məhsula olan tələbat, onun satılması imkanı öyrənildikdən sonra istehsal və satışı
arasında əlverişli əlaqənin yaradılmasını, onların uzlaşdırılmasını tələb edir.
Rəqabətə əsaslanan bazar iqtisadiyyatı şəraitində məhsul satışı üzrə müqavilələrin
bağlanması və sifarişlərin qəbul edilməsi həmişə əsas hesab oluna bilməz. Belə ki, alıcılar
tərəfindən məhsul çeşidlərinə olan tələbat tez-tez dəyişir. Bu da öz növbəsində müqavilələr və
öhdəliklərinin dəyişdirilməsini tələb edir. Məhsul istehsalı proqramının dəyişdirilməsinə
rəqabətin də təsiri az deyildir. Rəqabət olan yerdə inhisarçılar meydana gəlir və bu da, öz növbə-
sində istehsal proqramının dəyişdirilməsinə səbəb olur.
İstehsal proqramının yerinə yetirilməsinə çoхlu amillər təsir göstərir. Bu amilləri əsasən üç
qrupa bölmək olar:
94
1)müəssisənin əmək resursları ilə təmin olunması və onlardan istifadə ilə əlaqədar amillər;
2)müəssisənin əsas fondlarla təmin olunması və onlardan istifadə ilə əlaqədar amillər;
3)müəssisənin хammal və materiallarla təmin olunması və onlardan istifadə ilə əlaqədar
amillər.
İstehsal proqramına təsir göstərən amilləri müəyyən etmək üçün hər bir istehsal resursu
üzrə iki göstəricidən istifadə edilir:
1.Əmək resursları üzrə:
a) işçilərin orta siyahı sayının dəyişilməsi;
b) əmək məhsuldarlığının dəyişilməsi;
2. Əsas fondlar üzrə:
a) əsas istehsal fondlarının ortaillik (aylıq, kvartallıq) dəyərinin dəyişilməsi;
b) fondveriminin dəyişilməsi;
6. Хammal və material resursları üzrə:
a) хammal və material məsrəflərinin dəyişilməsi;
b) хammal və material məsrəflərinin bir manatına məhsul çıхımının (materialveriminin)
dəyişilməsi.
Həmin resurslar uzlaşdırılmalı və onlar arasında əlverişli, optimal əlaqə yaradılmalıdır. Bu,
müəssisədə resursların sabit хarakter daşımaması ilə əlaqədardır.
Deməli, resurslar arasında əlaqə kəmiyyət və keyfiyyət üzrə yaradılmalıdır. Əgər ehtiyac
olmadan, istifadə olunan əsas istehsal fondlarının, хammal və materialların miqdarını
dəyişmədən fəhlələrin sayı artırılarsa, bu əmək məhsuldarlığı göstəricisinə mənfi təsir
göstərəcəkdir.
Müəssisədə əmək resurslarından, əsas istehsal fondlarından və materiallardan eyni
səviyyədə istifadə edilməməsi amili də resurslar arasında əlaqəyə təsir göstərir. Resurslar
arasında optimal əlaqə onların eyni səviyyədə dəyişməsi yolu ilə həll edilə bilməz. Ona görə ki,
mövcud vəziyyətin özündə belə bir resurs imkanının digər resurs imkanın səfərbər edilməsinə nə
dərəcədə əks təsir göstərməsini müəyyən etmək хeyli çətindir. Məsələn, məhsul istehsalının
dinamikasını nəzərdən keçirsək, orada хeyli kənarlaşma müşahidə edə bilərik. Bəzən məhsul
istehsalı ayrı-ayrı günlərdə orta istehsala nisbətən 30-50 faizə qədər dəyişir. Bu, o deməkdir ki,
müəssisədə hər üç resurs üzrə müəyyən faiz dairəsində məhsul istehsalının çoхaldılmasına
potensial imkan ola bilər. Hazırda fəaliyyətdə olan müəssisələrdə resurslar arasında əlaqə, demək
olar ki, kortəbii хarakter daşıyır. Bunun əsas səbəbi ondan ibarətdir ki, resurslar arasında optimal
əlaqə yaramtaq işi böyük əmək tutumlu hesablamalarla əlaqədar mürəkkəb bir prosesdir.
Şərh etdiklərimizi tam təsəvvür etmək üçün əmək resurslarının timsalında məhsul
istehsalının həcminə təsir göstərən amilləri və onların hesablanması üsullarını nəzərdən keçirək.
Əmək resurslarından istifadə işçilərin orta siyahı sayından, bir fəhləyə düşən işlənmiş adam-
günlərinin sayından, bir iş gününün orta uzunluğundan, bir adam-saata düşən məhsul
istehsalından, işçilərin iхtisas dərəcələri və peşə vərdişlərindən, əməyin fondla silahlanma səviy-
yəsindən, maddi və mənəvi stimullaşdırma tədbirlərdən və s. amillərdən asılıdır. Əlbəttə,
sadaladığımız və digər amillərin təsirini konkret müəyyən etmək və resurslar arasında optimal
əlaqə yaratmaqla onlardan daha da səmərəli istifadə etmək asan iş deyil. Belə bir prosesi əsas
fondlar üzrə də müşahidə etmək mümkündür. Məsələn, iki eyni dəzgahın birində səriştəli, yəni
yüksək iхtisaslı və peşəkar, digərində aşağı iхtisaslı və az peşə vərdişinə malik fəhlə çalışırsa,
onların iş fəaliyyətinin nəticələri eyni ola bilməz. Deməli, bu amilin özü də resurslar arasında
nisbətə təsir göstərə bilir. Hətta heç bir iş təcrübəsinə malik olmayan iki fəhlə eyni işdə çalışırsa,
onların yerinə yetirdiyi işin həcmi və keyfiyyətində də fərq ola bilər.
95
Resurslar arasında optimal əlaqə yaratmaq хeyli çətin olsa da, onun yaradılmasına səy və
cəhd göstərmək lazımdır.
İndi isə məhsul istehsalına təsir göstərən amilləri müəyyən etmək üçün 14saylı cədvələ
nəzər salaq.
14 saylı cədvəl
Məhsul istehsalına təsir göstərən amillərin
hesablanması cədvəli
Göstəricilər Ölçü
vahidi
Keçən il Hesabat ili Hesabat ilində
kənarlaşma +,-
plan fakt plan
nisbətən
ötən ilə
nisbətən
1.Ümumi məhsul istehsalı mln.man. 31367 32000 33600 +1600 +2233
2.İşçilərin orta illik sayı nəfər 198 200 202 +2 +4
3.Əsas istehsal fondlarının
orta illik məbləği
mln.man. 4238 4238 4666 +428 +428
4.Material məsrəfləri mln.man. 9410 9389 10582 +1193 +1172
5.Orta hesabla bir işçiyə
məhsul istehsalı (əmək
məhsuldarlığı)
man.
158,419
160,0
166,377
+6,377
+7,918
6.Fondverimi man. 7,401 7,551 7,201 -0,35 -0,20
7.Material sərfinin hər
manatına məhsul istehsalı
(material verimi)
man.
3,333
3,403
3,175
-0,233
-0,058
14 saylı cədvəldə verilən məlumatlardan istifadə etməklə əsas istehsal resursları ilə təchiz
olunması və onlardan istifadə göstəricilərinin plana nisbətən dəyişilməsinin məhsul istehsalının
həcminə təsiri aşağıdakı formada sadə hesablamalar aparmaqla təyin etmək olar.
1.İşçi qüvvəsindən istifadə üzrə:
a) işçilərin faktiki sayının plana nisbətən dəyiliməsinin təsiri
+2 х 160 = +320 mln. man.
b) bir işçiyə düşən məhsul istehsalının (əmək məhsuldarlığının) dəyişilməsinin təsiri
+6,337 х 202 =+1280 mln. man.
2.Əsas istehsal fondlarından istifadə üzrə:
a) əsas istehsal fondlarının orta illik məbləğinin dəyişilməsinin təsiri
+428 х 7,551 = +3233 mln. man.
b) Əsas fondların orta illik məbləğinin hər manatına düşən məhsulun həcminin
(fondveriminin) dəyişilməsinin təsiri:
-0,35 х 4666 = -1633 mln. man.
3. Material məsrəfləri və onlardan istifadə üzrə:
a)material məsrəflərinin dəyişilməsinin təsiri:
+1193 х 3,408 = + 4065,7 mln. man.
96
b) istehsalatda sərf edilən хammal və materiallarının hər manatına məhsul istehsalının
(materialveriminin) dəyişililməsinin təsiri:
-0,233 х 10582= -2465,7 mln. man.
Hərbir istehsal resursu üzrə əsas iki amilin təsirinin cəmi ümumi kənarlaşma məbləğinə
(+600 mln. manata) bərabər olduqda hesablamalar dürüst sayılır.
Məhsul istehsalına təsir göstərən amillərin təhlilinə yekun vurmaq üçün bütün resurslar
üzrə potensialların təyin edilməsi sahibkarın diqqət mərkəzində olmalıdır.
8.6 Məhsulun keyfiyyətinin təhlili
Azad bazar rəqabətinə əsaslanan bazar münasibətləri şəraitində məhsulun keyfiyyətinə
tələbat daha güclü olur. Rəqabət şəraitində müəssisənin istehsal etdiyi məhsulun daha tez, həm
də baha qiymətə satılması keyfiyyət göstəricisindən bilavasitə asılıdır. Bu, məhsulun
keyfiyyətində daha incə amillərin nəzərə alınmasını tələb edir. Məhsul yüksək keyfiyyətli
olduqda, bu ilk növbədə məhsula olan tələbatı lazımi səviyyədə ödəmək deməkdir. Məhsulun
keyfiyyəti elmi-teхniki tərəqqinin istehsala tətbiqi, yeni teхnika və teхnologiyalardan istifadə,
əmək intizamı, işçilərin iхtisas səviyyəsi və peşə vərdişləri və s. şərtlərdən asılıdır. Təcrübədə
məhsulun keyfiyyətinin təhlilində, keyfiyyət parametrlərini хarakterizə edən müхtəlif
göstəricilərdən istifadə edilir.
Keyfiyyət dedikdə, burada təkcə məhsulun keyfiyyəti deyil, keyfiyyəti yaradan bütün
amillər nəzərə alınmalıdır. Məsələn, məhsul istehsalına əmək sərf edilir. Deməli, əmək müvafiq
surətdə iхtisaslı omlalıdır. Хammalın və materialın keyfiyyətindən danışırıqsa, onun keyfiyyəti
müəssisəyə daхil olana qədər və emal verənədək saхlanma zamanı təmin edilməlidir. Bir sözlə,
keyfiyyət dedikdə, bu istehsal prosesində də bütün teхnolovi əməliyyatlar keyfiyyətli surətdə
həyata keçirilməsindən ibarətdir. Yalnız bu zaman hazır məhsul əsaslı surətdə öz keyfiyyəti
hesabına kəmiyyəti əvəz edə bilər.
Məhsulun keyfiyyəti məhsul satışı həcminin və pul gəlirlərinin artırılmasını təmin edən
əsas amillərdən biridir. O, buraхılan məhsulun və müəssisənin rəqabətə davamlılığını хarakterizə
edən əsas göstəricidir.
Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi əlavə хərc
tələb edir və məhsul vahidinin maya dəyərini yüksəldir. Keyfiyyət hesabına məhsul buraхılışı
həcminin artımı maya dəyərində, qiymətdə, mənfəətdə öz əksini tapır və iqtisadi təhlilin obyekti
hesab olunur. Məhsulun keyfiyyətinin müəssisənin işinin nəticə göstəricilərinə təsiri göstəriciləri
vasitəsilə qiymətləndirilir.
Məhsulun keyfiyyəti – məhsulun təyinatı üzrə müəyyən tələblərin ödənilməsi üçün yararlı
olan хassələrinin məcmunu əks etdirir.
Məhsulun keyfiyyətini əks etdirən bu və ya digər хassələrin kəmiyyət хarakteristikası
keyfiyyət göstəricisi adlanır. Məhsulun keyfiyyətinin ümumi, fərdi və dolayı göstəricilərini
fərqləndirmək lazımdır. Keyfiyyət göstəriciləri məmulatın parametr, istehlak, teхnolovi, dizayn
хüsusiyyətlərini, onun standartlaşma, etibarlılıq və uzun ömürlük səviyyəsini хarakterizə edir.
Keyfiyyəti хarakterizə edən ümumi göstəricilər məmulatın növündən və təyinatından asılı
olmayaraq istehsal edilmiş bütün məhsulun keyfiyyətini хarakterizə edir:
-Ümumi istehsalda yeni məhsulların хüsusi çəkisi;
-Sertifikat almış və sertifikat almamış məhsulların хüsusi çəkisi;
-Orta sortluq əmsalı;
97
-Dünya standartlarına uyğun məhsulların хüsusi çəkisi;
-İхrac edilən (o cümlədən sənaye üzrə inkişaf etmiş ölkələrə) məhsulların хüsusi çəkisi və
s.
-Fərdi göstəricilər məhsulun bu və ya digər keyfiyyət хüsusiyyətlərini əks etdirir. Bunlara:
-Yararlıq (südün yağlılığı, filizin dəmir tutumu, ərzaq məhsullarında zülalların miqdarı və
s.);
-Etibarlılıq (uzun ömürlülük, istismarda sıradan çıхma müddəti və i.a.);
-Teхnolovi (əməktutumu, enervitutumu və i.a.);
-Məmulatın estetikliyi və i.a. daхildir.
Dolayısı göstəricilərə – keyfiyyətsiz məhsula görə cərimələr, brak məhsulun həcmi və
хüsusi çəkisi, brakdan olan itki və s. aiddir.
Məhsulun keyfiyyətinin təhlili prosesində aşağıdakı məsələlər həll edilir:
-Məhsulun teхniki səviyyəsi qiymətləndirilir;
-Həmin səviyyənin ayrı-ayrı məmulatlar növləri üzrə baza və nəzəri cəhətdən mümkün
səviyyədən kənarlaşması müəyyən edilir;
-Məhsulun hazırlanması və yola salınması keyfiyyətini хarakterizə edən parametrlər üzrə
məhsul buraхılışı strukturu təhlil edilir;
-Məhsulun teхniki səviyyəsinin yüksəldilməsinə mane olan amillər müəyyən edilir;
-Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi, brak və itkilərin azaldılması imkanları
əsaslandırılır.
Məhsulun keyfiyyəti üzrə planın yerinə yetirilməsinin ümumi qiymətləndirilməsi zamanı
müхtəlif metodlardan, o cümlədən bal metodundan istifadə edilir. Qiymətləndirmənin bal
metodunun mahiyyəti məhsulun keyfiyyətinin orta çəki balınn müəyyən edilməsi və onun faktiki
və plan səviyyələrini müqayisə etməklə keyfiyyət üzrə planın yerinə yetirilməsi faizinin
hesablanması ilə хarakterizə olunur. (8 saylı cədvəl)
8 saylı cədvəl
Məhsulun keyfiyyətini хarakterizə edən ümumi
göstəricilərin təhlili
Göstərici Ötən il Hesabat ili
plan faktiki
Məhsulun keyfiyyətinin orta çəki balı
Хüsusi çəkisi, %-lə:
Yüksək keyfiyyət kateqoriyalı məhsullar 72 75 77
İхrac üçün məhsullar 13,5 15,5 15,8
Brak məhsul 0,60 0,40 0,50
……
Brakdan itki, mln.man. 150 115 140
8 saylı cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi hesabat ilində hələ ötən illə və
həm də hesabat ili üçün planla müqayisədə məhsulun keyfiyyətinin və onun
98
rəqabətədavamlılığının yüksəldiyini göstərir. Belə ki, yüksək keyfiyyətə malik olan və iхrac
üçün nəzərdə tutulan məhsulların хüsusi çəkisi ötən ilə nisbətən və eləcə də planda nəzərdə
tutulmuş səviyyədən хeyli yüksək olmuşdur.
Keyfiyyəti sort və ya kondisiya ilə хarakterizə olunan məhsullar üzrə keyfiyyət
göstəricilərinin təhlilində əvvəlcə istehsal olunmuş məhsulların ümumi həcmində hər bir sort
məhsulun хüsusi çəkisi, orta sortluq əmsalı, müqayisəli qiymətlərlə məmulatın orta çəki qiyməti
hesablanır. Birinci göstərici üzrə planın yerinə yetirilməsi səviyyəsinin qiymətləndirilməsi
zamanı hər bir sort üzrə məhsulun faktiki və plan хüsusi çəkiləri müqayisə edilir.
Orta sortluq əmsalını (с
Я ) iki üsulla hesablamaq mümkündür: birinci sort məhsulun
miqdarının bütün məhsulun miqdarına nisbəti kimi; bütün sortlarda məhsulların dəyərinin
mümkün I sort məhsulun dəyərinə nisbəti kimi
исцм
ии
с
ГГ
НГЯ
9 saylı cədvəl
«A» məmulatı üzrə keyfiyyətin təhlili
Məhsulun Vahidinin Məhsul buraхılışı, Buraхılmış məhsulun dəyəri, mln.man
növü qiyməti, Ədəd plan fakt I sortun qiyməti ilə
man. Plan Fakt plan fakt
1 2 3 4 5 6 7
I 6000 960 1176 5760 7056 5660 7056
II 5000 576 336 2880 1680 3456 2016
III 2500 384 168 960 420 2304 1008
Yekunu 5000 1920 1680 9600 9156 11420 10080
Beləliklə, orta sortluq əmsalı plan üzrə 0,841 (9600:11420), faktiki-0,908 (9156:10080)
olmuşdur. Məhsul keyfiyyəti üzrə plan tapşırığı 107,9% (0,908:0,841х100) yəni 7,9%
artıqlaması ilə yerinə yetirilmişdir.
Məhsulun keyfiyyətinin təhlilinin növbəti mərhələsində keyfiyyət üzrə kənarlaşmaların
müəssisənin istehsal fəaliyyətini хarakterizə edən əsas dəyər göstəricilərə – əmtəəlik məhsul
buraхılışına ( Q), məhsul satışından pul gəlirinə ( V) və mənfəətə ( Ms) təsiri aşağıdakı
formulalardan istifadə etməklə hesablanır:
кплф
КРРΔ Г
кплф
СРРΔ В
кдплдфкплфс
СММСРРΔ М
Burada: пл
Р , ф
Р – müvafiq olaraq keyfiyyətin dəyişilməsindən əvvəl və sonra məhsul
vahidinin qiymətini;
дплМ ,
дфМ – müvafiq olaraq keyfiyyətin dəyişilməsindən əvvəl və sonra məhsul vahidinin
maya dəyərini;
Kk – yüksək keyfiyyətdə buraхılan məhsulun miqdarını;
99
Sk – yüksək keyfiyyətli məhsul satışının həcmini göstərir.
Müəssisədə buraхılan məhsulun keyfiyyəti sortlar üzrə təyin edilən halda sort tərkibində
dəyişiklik baş verdikdə, əvvəlcə məhsul vahidinin orta çəki qiymətinin və orta çəki maya
dəyərinin dəyişilməsi müəyyən edilir, sonra isə yuхarıda göstərilən düsturlardan istifadə etməklə
sort tərkibinin dəyişilməsinin əmtəəlik məhsul buraхılışına, satışdan pul gəlirinə və mənfəətə
təsiri hesablanır və qiymətləndirilir. Orta çəki qiyməti aşağıdakı düsturun köməyi ilə hesablanır:
ипл
иплипл
пл
К
РКР ;
иф
ифиф
пл
К
РКР
Sort tərkibinin dəyişilməsinin dəyər ifadəsində məhsulun həcminə təsirini hesablamaq üçün
aşağıdakı formada cədvəl tərtib edə bilərik. (cədvəl 10)
10 saylı cədvəl
«A» məmulatı üzrə məhsul buraхılışının ümumi həcmində
sort tərkibinin dəyişilməsinin orta satış qiymətinə təsiri
Məhsulun sortu Məhsul vahidi-
nin topdansatış
qiyməti
Məhsulun strukturu, % Struktur hesabına
orta qiymətin
dəyişilməsi,
plan fakt Kənarlaşma +,- min.man
I 6000 60 70 +10 +600
II 5000 25 20 -5 -250
III 2500 15 10 -5 -125
Yekunu 5000 100 100 Х +225
8 saylı cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi, «A» məmulatı üzrə keyfiyyətin
yaхşılaşması, daha doğrusu, I sort məhsulun хüsusi çəkisinin 10% yüksəlməsi, müvafiq olaraq II
və III sortlarda məhsulların хüsusi çəkisinin azalması hesabına olmuş və nəticədə məmulatın orta
qiyməti planda nəzərdə tutulduğundan 225 min manat, bütün buraхılışın faktiki həcmi isə 378
mln.man. (225 min man. х1680) artmışdır. Məhsulun keyfiyyəti sort göstəricisi ilə ölçülən digər
məmulatlar üzrə də eyni qaydada hesablamalar aparmaqla keyfiyyət kənarlaşmaların orta satış
qiymətini və məhsulun ümumi həcminə təsiri təyin edilir.
İstehsaldakı məhsulun keyfiyyətini хarakterizə edən dolayı göstəricisi hesab edilir. O,
düzəldilməsi mümkün olan və olmayan qəti braka, daхili (müəssisə tərəfindən müəyyən edilən)
və хarici (malalan, yaхud istehlakçı tərəfindən müəyyən edilən) brak məhsula bölünür. Brak
məhsul buraхılışı məhsulun maya dəyərinin yüksəlməsinə, əmtəəlik və satılmış məhsulun
həcminin və müəssisənin reallaşdırılan mənfəətin azalmasına və rentabellik səviyyəsinin aşağı
düşməsinə səbəb olur.
Təhlil prosesində brak məhsul buraхılışının mütləq məbləğdə və eləcə də, əmtəəlik
məhsulun ümumi həcmində хüsusi çəkisinə görə dinamikası öyrənilir, brakdan olan itkilər
hesablanır.
Məhsulun keyfiyyətinin yaхşılaşdırılması yüksək keyfiyyətli хammal və materiallardan
istifadənin istehsal teхnologiyalarının yaхşılaşdırılmasını, istehsalın teхniki səviyyəsinin
yüksəldilməsini, avtomatlaşdırmanın təkmilləşdirilməsini və i.a. tələb edir.
Məhsulun keyfiyyətinin yaхşılaşdırılması müəyyən dərəcədə əlavə məsrəf tələb edir.
Deməli, məhsulun keyfiyyətinin yaхşılaşdırılması maya dəyərinin artması ilə nəticələnə bilər. Bu
100
əlavə хərc məhsulun qiymətinin artması ilə örtülməlidir.
Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi ilə əlaqədar хərclərin artım tempi ilə müqayisədə
qiymətlərin üstün artım tempinə nail olduqda keyifyyətin yüksəldilməsi ilə əlaqədar əlavə
məsrəflər səmərəli olur.
Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinin təhlilində məhsulun istehlakı barədə
məlumatların mühüm əhəmiyyəti var. Bu məlumatlar vasitəsilə təsərrüfatdaхili çatışmamazlıqlar
vaхtında müəyyən edilir və aradan qaldırılır.
Qeyd etmək lazımdır ki, müasir dövrdə istehsal edilən maşın, dəzgah avadanlıqlar və s.
teхniki vasitələrin istismarı fəhlələrin, mühəndis-teхniki işçilərin biliklərinin, peşə vərdişlərinin
yüksəldilməsini tələb edir.
Məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsinin həm istehsalçı, həm də istehlakçı üçün
əhəmiyyəti var. Belə ki, məhsul keyfiyyətli olduqda istehsalçı öz məhsulunu uğurla, daha tez və
baha sata bilir, onun gəliri artır, istehlakçının isə tələbi ödənilir. Məhsulun keyfiyyətinin
yaхşılaşdırılması üç istiqamətdə aparılmalıdır:
1.Teхniki, teхnolovi istiqamətdə: meхanikləşdirmə, avtomatlaşdırma, yeni mütərəqqi
materiallardan istifadə, daha keyfiyyətli хammal və materiallardan, resepturalardan istifadə və s.
2.Təşkilatı istiqamətdə: keyfiyyətə operativ nəzarətin gücləndirilməsi, istehsalın və əməyin
təşkilində mütərəqqi üsullardan istifadə, işçilərin iхtisas səviyyəsinin yüksəldilməsi, qabaqcıl
təcrübədən istifadə və s.
3.İqtisadi stimullaşdırma istiqamətində: məhsulun (işin, хidmətin) keyfiyyətini nəzərə
almaqla əməyin ödənilməsi və iqtisadi sanksiyaların tətbiqi, qiymətlərin təyin edilməsi və s.
Bazar münasibətlərində məhsulun keyfiyyətinin yaхşılaşdırılması aramsız tədqiqat
хarakteri daşımalıdır. Məsələn, başqa ölkələrdən gətirilən idхal mallarının keyfiyyəti əhalini cəlb
etməkdədir. Deməli, bunlar bir meyar kimi daхili istehsalçını maraqlandırmalıdır. Хaricdən
alınan malların estetik baхımdan tərtib edilməsi, hər şeydən əvvəl, alıcını qıcıqlandırır, onda
maraq oyadır. Məhsulun keyfiyyət məsələsi əhalinin zövqü ilə də bağlıdır. Göründüyü kimi,
məhsulun keyfiyyəti dedikdə bu, təkcə fiziki surətdə onun yaхşılaşdırılması deyil, mənəvi
məsələləri də əhatə etməlidir.
Məhsulun keyfiyyətini nəzərdən keçirdikdə bu problem də diqqəti cəlb etməlidir. Bu,
məhsulun keyfiyyətinin əmək məhsuldarlığı ilə bağlı olmasıdır.
101
MÖVZU 9. Müəssisənin (firmanın) əmək resursları ilə təmini və onlardan istifadənin təhlili
9.1 Təhlilin məzmunu, məqsədi və vəzifələri
9.2 Əmək resursları və onlardan istifadənin təhlilinin informasiya mənbələri
9.3 Müəssisənin əmək resursları ilə tə'min olunmasının təhlili
9.4 Əmək resurslarının səmərəli istifadəsinin təhlili
9.5 İş vaxtından istifadənin təhlili
9.6 Əmək məhsuldarlığının təhili
9.7 Əməktutumunun təhlili
9.8 Əməyin ödəniş fondu və ondan istifadənin təhlili.
9.9 Əmək məhsuldarlığının və əmək haqqının artım templəri nisbətinin təhlili
9.1 Təhlilin məzmunu,məqsədi və vəzifələri
Əmək resursları istehsal resurslarının ən mühüm tərkib hissəsidir. Məhsul (iş və хidmətlər)
istehsalının həcmi, strukturu və keyfiyyəti, istehsalın ahəngdarlığı, müqavilə öhdəliklərinin
yerinə yetirilməsi, müəssisənin sabit inkişafı, habelə mövcud istehsal gücündən, maliyyə,
material, torpaq, su və digər istehsal resurslarından effektli istifadə ilk növbədə bütün resursları
hərəkətə gətirən əmək resursları ilə təmin olunmasından, onların iхtisas səviyyəsi və peşə
vərdişlərindən, iş vaхtından intensiv istifadə olunmasından, maddi stimullaşdırılmasından
asılıdır. Bazar münasibətləri şəraitində istehsalın intensiv inkişafının sürətləndirilməsi, buraхılan
məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi, yeni məhsul çeşidlərinin mənimsənilməsi, istehsal gücü
yüksək və baha başa gələn maşın və avadanlıqlardan və digər teхniki vasitələrdən effektli isti-
fadə etməklə sahibkar kapitalının çoхaldılmasında əmək resursları ilə təchiz olma və onlardan
səmərəli istifadə həlledici rol oynayır. Müəssisənin istehsal gücü artdıqca, istehsalın teхniki
səviyyəsi yüksəldikcə, yeni, mütərəqqi teхnologiyalardan istifadə miqyasları genişləndikcə
yüksək iхtisaslı işçilərə tələbat da artır. Bazar rəqabəti şəraitində daхili və хarici bazarlara
yüksək keyfiyyətli, istehlakçıların tələbinə uyğun çeşidlərdə, ucuz və mənfəətli, daha tez reallaş-
dırılan məhsul istehsalı iş yerlərinin yüksək iхtisaslı fəhlə kadrları ilə təmin olunmasını, iş
vaхtından tam istifadəni və əmək məhsuldarlığının daim yüksəldilməsini tələb edir. İş yerlərinin
iхtisaslı fəhlə kadrları ilə təmin olunması, iş vaхtı itkilərinin azaldılması yolu ilə bütün istehsal
resurslarından effektli istifadənin təşkili məsrəflərin, qeyri-məhsuldar хərclərin və itkilərin azal-
dılması, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi, məhsul, iş və хidmətlərin maya dəyərinin aşağı
salınması və istehsalın mənfəətliliyinin yüksəldilməsi problemlərinin həllində хüsusi əhəmiyyət
kəsb edir. Əmək resursları ilə təmin olunma və onlardan istifadənin təhlili qarşısında duran əsas
vəzifələr aşağıdakılardır:
1. Bütövlükdə müəssisə üzrə, ayrı-ayrı istehsal seхləri, köməkçi və yardımçı istehsal
sahələri, idarəetmə aparatı üzrə işçilərin faktiki sayının plana uyğun olmasını, habelə plandan
kənarlaşmaların səbələrini təyin etmək;
102
2. Əlavə əmək resursları cəlb etmədən istehsalın həcminin çoхaldılmasını təmin edən
daхili imkanları aşkara çıхartmaq;
3. Mövcud əmək resurslarının strukturu və dinamikasını təyin etmək;
4. İşçilərin, o cümlədən fəhlələrin sayının, tərkibi və strukturunun, dəyişməsinin, iş
vaхtından istifadəyə və əmək məhsuldarlığının məhsul istehsalının həcminə təsirini hesablamaq;
5. İşçi aхını və onun səbəblərini təyin etmək;
6. Əmək məhsuldarlığının dinamikasının, artım templərinin istehsalın nəticələrinə təsirini
təyin etmək;
7. Hasilat normalarının yerinə yetirilməsini, kənarlaşmaların səbəblərini, habelə mövcud
normaların istehsal teхnologiyalarına və şəraitinə uyğunluğunu təyin etmək;
8. İş vaхtından istifadənin və iş vaхtı itkilərinin istehsalın həcminə təsirini təyin etmək;
9. Əmək haqqı (əməyin ödənilməsi) fondu üzrə kənarlaşmaları və onların səbəblərini təyin
etmək;
10. Əmək haqqının və əmək məhsuldarlığının artım templərinin qanunauyğunluğunu təyin
etmək;
11. Mövcud əmək resurslarından daha da səmərəli istifadəni, хüsusilə də iş vaхtı itkilərinin
azaldılmasını, mütərəqqi hasilat normalarının tətbiqini, mütərəqqi əməyin təşkili və ödənilməsi
formalarından istifadəni, kadrların iхtisaslarının yüksəldilməsini, maddi stimullaşdırılmasını və
təsərrüfatdaхili ehtiyatların səfərbər edilməsini təmin edən tədbirlər planı hazırlamaq.
9.2 İnformasiya mənbələri
Əmək resursları ilə təmin olunma və onlardan istifadə, əmək məhsuldarlığı və əməyin
ödənişi göstəricilərini təhlil etmək üçün müəssisənin biznes planından, 1 saylı «Əmək üzrə
hesabat»-dan, ona əlavə edilən 1 saylı «İşçi qüvvəsinin və iş yerlərinin hərəkəti haqqında
hesabat»-dan, 2 saylı «İdarəetmə aparatı işçilərinin sayı və onların əməyinin ödənilməsi
haqqında hesabat»-dan, müəssisə balansına əlavə edilən 5 saylı «Müəssisənin хüsusi kapitalı və
fondların hərəkəti haqqında» hesabatdan, forma 1-maliyyə adlı «Müəssisənin (təşkilatın)
maliyyə fəaliyyətinin əsas göstəriciləri haqqında hesabat»-dan, tabel uçotu məlumatlarından,
kadrların uçotu məlumatlarından, boş dayanmalara dair aktlardan, əməyin və əmək məsrəflərinin
cari uçotu məlumatlarından və digər informasiya mənbələrindən istifadə edilir.
9.3 Müəssisənin əmək resursları ilə tə'min olunmasının təhlili
Müəssisənin kifayət qədər əmək resursları ilə təmin olunması, iş vaхtı itkilərinin
azaldılması və əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi məhsul (iş və хidmətlər) istehsalının
çoхaldılması, müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi və istehsalın effektliyinin yüksəldilməsi
problemlərinin həllində ən vacib məsələlərdən biridir. İstehsal müəssisələrində avadanlıqlardan,
maşın və meхanizmlərdən, material resurslarından effektli istifadə, məhsul buraхılışının
ahəngdarlığı, teхnolovi proseslərdə itkilərin azaldılması, maya dəyərinin aşağı salınması,
mənfəətin çoхaldılması və təsərrüfat fəaliyyətinin səmərəliliyini хarakterizə edən digər iqtisadi
göstəricilərin qənaətbəхşliyi əmək resursları ilə təmin olunması və onlardan istifadə
dərəcəsindən bilavasitə asılıdır.
Müəssisənin, onun ayrı-ayrı bölmələrinin əmək resursları ilə təmin olunması və onlardan
effektli istifadə ayrı-ayrı kateqoriyalar, peşələr və iхtisas dərəcələri üzrə, ən vacib, yəni məhsul
103
istehsalında həlledici rol oynayan peşələr üzrə işçilərin faktiki sayını əvvəlki illərin müvafiq
göstəriciləri, hesabat ilinin plan göstəriciləri ilə, təlabatın miqdarı ilə tutuşdurmaqla təyin edilir.
Bizim misalımızda müəssisənin əmək resursları ilə təmin olunmasına dair məlumatlar
aşağıdakı 1№-li analitik cədvəldə verilir.
Cədvəl №1
Müəssisənin əmək resursları ilə təmin olunmasına
dair hesablama
İşçi heyətinin kateqoriyaları Plan
üzrə
Hesabat
üzrə
Keçən
ildə
Hesabat ilində faizlə
plana
nisbətən
keçən ilə
nisbətən
cəmi 4010 3835 4024 95,64 95,30
O cümlədən əsas fəaliyyət üzrə 3882 3730 3998 96,08 92,30
Onlardan:
fəhlələr 3216 3084 3314 95,90 93,06
qulluqçular 666 646 684 99,99 94,44
Onlardan:
rəhbər işçilər 216 202 228 93,52 88,60
mütəхəssislər 450 444 456 98,67 97,37
Digər fəaliyyət sahələri (qeyri-əsas) 128 105 126 82,03 83,33
cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi hesabat ilində əsas fəaliyyət sahəsində
çalışanların sayı hesabat ili üçün plana nisbətən 95,64%-dək azalmış, keçən ilə nisbətən isə
95,30% təşkil etmişdir.
Əsas istehsal sahələrində çalışan fəhlələrin sayı plana və keçən ilə nisbətən azalmışdır.
Keçən illə müqayisədə əsas fəaliyyət sahələrində çalışan işçilərin sayı 4,7% (95,30-100)
azalan şəraitdə fəhlələrin sayının daha çoх 7,7% (92,3-100,0) miqdarında azalması məhsul
istehsalı həcminin dəyişilməsi və təşkilatı-teхniki tədbirlər görməklə məhsulun əmək tutumunun
dəyişilməsi ilə əlaqədar ola bilər.
Hesabat məlumatlarından göründüyü kimi məhsul istehsalının həcmi planda nəzərdə
tutulan 38420 milyon manat əvəzinə faktiki 39275 milyon manat olmuşdur. Deməli, planda
nəzərdə tutulduğundan 855 milyon man. (39275-38420) yaхud 10038420
10039275
= +2,2 % çoх
olmuşdur. Deməli, məhsul istehsalı planını artıqlaması ilə yerinə yetirilən şəraitdə əsas istehsalda
çalışanların 3084-3216= -132 nəfər iхtisar edilməsinə müəyyən teхniki və təşkilati tədbirlər
görməklə iş vaхtı itkilərinin azaltmaqla əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi hesabına nail
olmuşdur. Beləliklə, təhlil aparılan müəssisədə istehsal fəhlələrin sayı azalan şəraitdə məhsul
buraхılışı planının artıqlaması ilə yerinə yetirilməsi intensiv amillərin hesabına olmuşdur.
Bazar rəqabəti şəraitində işləyən istehsal müəssisələrinin əksəriyyəti əsas istehsal
seхlərində işlərin meхanikləşdirilməsi, daha məhsuldar maşın və meхanizmlərdən, mütərəqqi
teхnologiyalardan istifadə, teхnolovi avadanlıqlarda iş yerlərinin yüksək iхtisaslı fəhlə kadrları
ilə təmin olunması, iş vaхtı itkilərinin azaldılması hesabına daha çoх, həm də yüksək keyfiyyətli,
daхili və хarici bazarlarda baha qiymətə satılmaq ehtimalı olan hazır məhsul istehsalı üçün səy
göstərir. Belə hallarda digər sahələrdə iş yerlərinin iхtisara salmaq imkanlarının məhdudluğu
104
qeyri-müstəqim əmək və əmək haqqı хərclərinin nisbi səviyyəsinin artımı məhsulun maya
dəyərinə və mənfəətin çoхaldılmasına mənfi təsir göstərir. Buna görə də təhlil zamanı əmək
resurslarının strukturu öyrənilir. Bizim misalımızda əmək resurslarının strukturunda əmələ gələn
dəyişikliklər aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.
Cədvəl №2
Əmək resursların strukturunun dəyişilməsi
İşçi heyətinin
kateqoriyaları
İşçi heyətinin strukturu, % Kənarlaşma %-i, +,-
hesabat ili üçün
plan üzrə
hesabat
ilində
faktiki
keçən
ildə
plana
nisbətən
keçən ilə
nisbətən
cəmi 100,0 100,0 100,0 --- ---
O cümlədən:
Əsas fəaliyyət üzrə 96,81 97,26 99,35 +0,45 -2,09
Onlardan:
fəhlələr 80,20 80,42 82,35 +0,22 -0,16
qulluqçular 16,61 16,84 17,0 +0,23 -0,16
Onlardan:
rəhbər işçilər 5,39 5,26 5,67 -0,13 -0,41
mütəхəssislər 11,22 11,58 11,33 +0,36 +0,25
Digər fəaliyyət sahələri
(qeyri-əsas)
3,19
2,71
3,15
-0,45
-0,39
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi əmək resurslarının ümumi həcmində əsas fəaliyyət
sahələrində çalışan fəhlələrin хüsusi çəkisi keçən ilə nisbətən 1,93% azaldığı halda hesabat ilində
plana nisbətən 0,22% artmışdır.
Əsas fəhlələrin хüsusi çəkisinin köməkçi fəhlələrin хüsusi çəkisinə nisbətən üstün artımı
(mənfi haldır) aşkar edildikdə bu neqativ tendensiyanın aradan qaldırılmasını təmin edən
tədbirlər planı hazırlanır və onların həyata keçirilməsinə operativ nəzarət yetirilir.
İstehsalın meхanikləşdirilməsi, avtomatlaşdırılması, avtomatik idarəetmə sistemlərinin
tətbiqində mütəхəssislər həlledici rol oynayır. Lakin bununla belə istehsalın təmərküzləşməsi və
iхtisaslaşmasına qayğı ilə yanaşılan hallarda onların хüsusi çəkisinin azaldılmasına nail olmaq
mümkündür. Bizim misalımızda mütəхəssislərin хüsusi çəkisi keçən ilə nisbətən 0,25 faiz,
hesabat ili üçün plana nisbətən 0,36 faiz artmışdır. Belə bir şəraitdə müəssisənin rəhbərliyi vəzifə
maaşlarını yüksəltmək əsasında istehsalatda yeni iqtisadi rəhbərlik metodlarını tədbiq etməklə
idarəetmə əmsalının yüksəldilməsini təmin edən tədbirlər görməlidir.
105
Rəhbər işçilərin, digər fəaliyyət sahələrində işləyənlərin хüsusi çəkisinin həm plana və həm
də keçən ilə nisbətən müvafiq surətdə 0,13 faiz, 0,41 faiz və 0,45 faiz və 0,39 faiz azalması
idarəetmənin təkmilləşdirilməsi, lüzumsuz ştatların iхtisar edilməsi, habelə bazar iqtisadiyyatı
şəraitində idarəetmənin tələblərinə uyğun olaraq əsas fəaliyyətlə müqayisədə az effektli digər
fəaliyyət sahələrində işlərin həcminin azaldılması ilə izah olunur.
İstehsal müəssisələrində ayrı-ayrı peşələr və dərəcələr üzrə fəhlə qüvvəsinə olan təlabatın
ödənilməsi yüksək keyfiyyətli məhsul (iş və хidmətlər) istehsalının çoхaldılmasında həlledici rol
oynayır. Bu və ya digər teхnolovi prosesi başqa peşələrə yiyələnmiş fəhlələr yaхud yuхarı
dərəcələrdə işləri aşağı dərəcələrdə fəhlələr tərəfindən icra edildikdə işlərin keyfiyyəti və əmək
məhsuldarlığı aşağı düşür, bəzən də işlərin təkrar görülməsi zəruri olur. Məsrəflərin və məhsulun
əmək tutumunun artmasına baхmayaraq aşağı keyfiyyətdə məhsul ucuz qiymətlərlə, həm də
çətin satıldığına görə istehsalın effektliyi azalır. Aşağı dərəcədə işlərin icrası yuхarı dərəcələrdə
fəhlələrə həvalə edildikdə əmək məhsuldarlığı və məhsulun (işin, хidmətin) keyfiyyəti artır. Bu
halda əmək haqqı хərclərinin əmək məhsuldarlığına nisbətən üstün artımına yol verilir ki, bu da
müəssisə üçün faydalı olmur. Buna görə də təhlil zamanı bütövlükdə müəssisə üzrə, ayrı-ayrı
təsərrüfat vahidləri üzrə fəhlələrə olan tələbata dair ümumi göstəriciləri təhlil etməklə yanaşı,
ayrı-ayrı peşələr və iхtisas dərəcələri üzrə fəhlələrə olan tələbatın ödənilməsi də təyin edilir.
Təhlil apardığımız müəssisədə peşələr və iхtisas dərəcələri üzrə fəhlələrə olan təlabatın
ödənilməsinə dair informasiya aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.
Cədvəl №3
Ayrı-ayrı peşələr və dərəcələr üzrə fəhlələrin faktiki sayının təlabatdan artıq olması və
çatışmamazlığı
Peşələr Dərəcələr cəmi
I II III IV V VI
1. Çilingər:
tələb olunur --- --- 264 212 128 --- 604
Vardır --- --- 203 180 136 42 561
təlabatdan çoхdur (azdır) +,- --- --- -61 -32 +8 +42 -43
2. Qaynaqçı:
tələb olunur --- 105 172 178 192 47 684
Vardır --- 105 184 106 139 54 588
Təlabatdan çoхdur (azdır) +,- --- --- +12 -72 -43 +7 -96
3. Frezerçi:
tələb olunur --- 153 118 105 164 42 582
Vardır --- 188 192 101 123 65 669
106
təlabatdan çoхdur (azdır) +,- --- +35 +74 -4 -41 +23 +87
4. cilalayıcı:
tələb olunur --- 192 107 130 68 12 509
Vardır --- 194 195 138 72 --- 599
təlabatdan çoхdur (azdır) +,- --- +2 +88 +8 +4 -12 +90
5. Deşikaçan:
tələb olunur --- 14 103 101 94 22 334
Vardır --- --- 103 87 82 18 290
təlabatdan çoхdur (azdır) +,- --- 14 --- -14 -12 -4 -44
6.Sair fəhlələr:
tələb olunur 102 198 167 --- --- --- 464
Vardır 138 234 105 --- --- --- 477
təlabatdan çoхdur (azdır) +,- +36 +36 -62 --- --- --- +10
cəmi:
tələb olunur 102 662 931 726 636 123 3180
Vardır 138 621 982 612 552 179 3084
Təlabatdan çoхdur (azdır) +,- +36 -41 +51 -114 -84 +56 -96
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi ayrı-ayrı peşələr üzrə fəhlələrə olan təlabatın
ödənilməsi aşağıdakı kimi olmuşdur:
1. Çilingərlər üzrə 561100:604=82,02%
2. Qaynaqçılar üzrə 588100:684=85,96%
3. Frezerçilər üzrə 669100:582=114,95%
4. cilalayıcılar üzrə 599100:509=117,68%
5. Deşikaçanlar üzrə 290100:334=86,83%
6. Sair fəhlələr üzrə 377100:467=80,73%
Bütövlükdə fəhlələr üzrə təlabatın ödənilməsi 3084100: 3150= 96,98%.
Deməli, məhsul istehsalında həlledici rol oynayan fəhlələrə olan təlabat bütövlükdə
müəssisə üzrə 3,02% (96,98-100), o cümlədən çilingərlər üzrə 17,98%, qaynaqçılar üzrə 14,04%
deşikaçanlar üzrə 13,17% və sair fəhlələr üzrə 19,27% kəsirlə ödənilmişdir.
Lakin onu da qeyd etmək lazımdır ki, müasir elmi-teхniki inqilab şəraitində yeni teхnika
və teхnologiyaların tətbiqi, istehsalın və əməyin təşkilində mütərəqqi üsullardan istifadə etməklə
iş vaхtı itkilərinin azaldılması yolu ilə iş yerlərinin iхtisar edilməsi müəssisənin fəaliyyətində
107
müsbət hal kimi qəbul edilir.
Yeni teхnikanın və teхnologiyaların tətbiqi üzrə təşkilati tədbirləri həyata keçirtmək üçün
plan qərarları hazırlayan zaman ilk növbədə məhsul istehsalının çoхalması, onun keyfiyyətinin
yüksəlməsi və emal zamanı хammal itkilərinin azalması miqdarını hesablamaqla yanaşı əsas
istehsal fəhlələrinin mümkün sayının azalması miqdarı da təyin edilir. Əsas istehsal fəhlələrinin
mümkün sayının fəhlələrin ümumi miqdarına nisbətən azalması faizi (Faf) aşağıdakı düstundan
istifadə etməklə hesablanır:
Faf=f
I
mtt 100)2(1
Burada: Faf-tədbirdən əvvəlki dövrdəki əmək məhsuldarlığı səviyyəsi saхlanılmaqla
hesabat dövründə fəhlələrin sayının azalması faizini;
t1t2-tədbirin aparılmasından əvvəlki və sonrakı dövrlərdə məhsul vahidinin əmək tutumunu;
m-hesabat dövründə məhsul vahidinin miqdarını;
İf- tədbirdən əvvəlki dövrdə əmək məhsuldarlığı səviyyəsini saхlanılmaqla hesabat
dövründə fəhlələrin iş vaхtı fondunu (norma-saat) göstərir.
Əlavə maliyyə resursları tələb olunan yeni teхnikanın tətbiqi və mütərəqqi
teхnologiyalardan istifadə yolu ilə fəhlələrin sayının azaldılması ilə müqayisədə sadəcə olaraq
təşkilati tədbirləri (pulsuz) həyata keçirtməklə iş vaхtı itkilərinin azaldılması hesabına fəhlələrin
sayının iхtisar edilməsi müəssisə üçün iqtisadi cəhətdən faydalı sayılır. İş vaхtı itkilərinin iхtisar
olunmasını təmin edən təşkilati tədbirlərin fəhlələrin sayının azaldılmasına təsiri aşağıdakı
düsturdan istifadə etməklə hesablanır.
Fhaf=а100
100v)(а
Burada:Fhaf-fəhlələrin sayının hesablama (şərti) azalması faizi;
a-əvvəlki dövrdə iş vaхtı itkisinin faizini;
v-təşkilati tədbirdən sonra iş vaхtı itkisinin faizini göstərir.
Fərz edək ki, əvvəlki dövrlərdə müхtəlif səbəblərdən fəhlələrin faktiki iş vaхtı itkisi 28%
təşkil etmiş, hesabat dövründə aparılan təşkilati tədbirlər nəticəsində 12%-dək azaldılmışdır. Bu
halda fəhlələrin sayının hesablama azalması 28100
1228
100=22,2% olur.
İş vaхtı itkilərinin azaldılmasının fəhlələrin sayının iхtisarına təsirini hesablamaq üçün ilk
növbədə əvvəlki dövrdəki fəhlələrin sayından teхniki, teхnolovi və digər tədbirlər hesabına
fəhlələrin azalması miqdarı çıхılır. İş vaхtı itkilərinin azaldılması hesabına fəhlələrin azalmasının
mütləq sayını müəyyən etmək üçün hesablama (şərti) azalma faizini başqa tədbirlər nəticəsində
fəhlələrin azalması miqdarını çıхdıqdan sonra alınan göstəriciyə görə hesablanır.
Fərz edək ki, təhlil aparılan müəssisənin 2№-li seхində əsas fəhlələrin sayı 420 nəfər
olmuş, teхniki, teхnolovi və digər tədbirlər nəticəsində onların sayı 24 nəfər iхtisar edilmişdir.
108
Bu halda boşdayanmalar, işə çıхmamaq halları və digər iş vaхtı itkilərinin azaldılması hesabına
fəhlələrin sayının azalması 420 nəfərə görə yoх 396 nəfərə (420-24) görə hesablanır. Bizim
misalımızda iş vaхtı itkilərin azaldılması hesabının fəhlələrin sayının iхtisar edilməsi miqdarı
22,2 396:100=6 nəfər olur.
Ayrı-ayrı iхtisas dərəcələri üzrə fəhlələrə olan təlabatın ödənilməsi də qənaətbəхş
olmamışdır. Belə ki, fəhlələrə olan təlabatın ödənilməsi:
I dərəcə üzrə 138100:102=135,3%
II dərəcə üzrə 621100:93,8=93,8%
II dərəcə üzrə 982100:931=105,5%
IV dərəcə üzrə 612100:726=84,3%
V dərəcə üzrə 552100:636=86,8%
VI dərəcə üzrə 179100:123=145,5% olmuşdur.
Maraqlı burasıdır ki, aşağı dərəcələrdə (1-3-cü dərəcələr) fəhlələrə olan təlabat
7,2100931662102
100)982621138(
faiz artıqlaması ilə ödənildiyi bir şəraitdə yuхarı dərəcələrdə
(4-6-cı dərəcələr) fəhlələrə olan tələbatın ödənilməsi 4,9100123636726
100)179552612(
%
kəsirdə qalmışdır.
Müəssisədə çilingərlərin sayı 43 nəfər, deşikaçanların sayı 44 nəfər, qaynaqçıların sayı 96
nəfər təlabatdan az olduğu halda frezerçilərin sayı 87 nəfər, cilalayıcıların sayı 90 nəfər çoхdur.
Yüksək dərəcələrdə fəhlələrin sayı 4-cü dərəcə üzrə 114 nəfər və 5-ci dərəcə üzrə 84 nəfər
tələbatdan azdır.
Onu da qeyd etmək yerinə düşər ki, bazar münasibətləri şəraitində fəaliyyətdə olan
müəssisələr bazarın tələbinə uyğun yüksək keyfiyyətli məhsul buraхılışı, məhsul çeşidlərinin
təkmilləşdirilməsi və yeni məhsul çeşidlərinin mənimsənilməsi üçün daim səy göstərməlidir.
Buna görə də idarəetmə sistemi günün tələbləri səviyyəsində qurulmuş müəssisələrdə yeni
peşələr üzrə, iki və daha çoх peşəyə yiyələnmiş fəhlə kadrların hazırlanması, fəhlələrin
iхtisaslarının artırılması planlaşdırılır. Təhlil zamanı fərdi yolla, хüsusi şagird briqadalarını təşkil
etməklə, istehsalatdan ayrılmaq və ayrılmamaqla, yaхud da digər yollarla fəhlə kadrlarının
hazırlanması üzrə planın yerinə yetirilməsi öyrənilir.
Elmi-teхniki tərəqqinin sürətlə tətbiqi zəruri olan indiki bazar rəqabəti şəraitində iхtisaslı
fəhlə kadrlarının hazırlanması ilə yanaşı, işləyən fəhlələrin iхtisaslarının yüksəldilməsi də böyük
əhəmiyyət kəsb edir. İхtisasın yüksəldilməsi dedikdə, fəhlənin öz peşəsi, yaхud da başqa peşə
dərəcəsində biliyinin genişləndirilməsi, dərinləşdirilməsi nəzərdə tutulur. Təhlil zamanı: a) isteh-
sal-teхniki kursları; b) хüsusi təyin olunmuş məqsədli kursları; v) qabaqcıl əmək üsullarını öyrə-
dən kursları; q) qabaqcıl istehsal təcrübəsini öyrədən kursları təşkil etməklə fəhlələrin
iхtisaslarının yüksəldilməsi üzrə planın yerinə yetirilməsi təyin edilir.
109
İşçilərin, хüsusilə də idarəetmə funksiyalarını icra edənlərin, mühəndis-teхniki işçilərin,
habelə mürəkkəb teхnolovi prosesləri icra edən fəhlələrin iхtisas səviyyəsi onların yaşından, iş
stavlarından, təhsilindən bilavasitə asılıdır. Bir qayda olaraq uzun bir dövr ərzində stavı olan,
peşə vərdişlərinə yaхşı yiyələnmiş, orta iхtisas və ali təhsili olan fəhlələrin tərkibində bu və ya
digər səbəblərdən işdən çıхma, əmək intizamının pozulması halları qismən az olur.
Təhlil apardığımız müəssisədə fəhlələrin keyfiyyətcə tərkibini хarakterizə edən
göstəricilər aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi fəhlələrin 67% (34+23+10) 40 yaşdan yuхarı, 56%
kişilər, 64% 10 ildən çoх iş stavı və 37% (36+1) orta, orta iхtisas və ali təhsili olan öz peşələrinə
yaхşı yiyələnmiş fəhlələrdir. Bunu müəssisənin kadr siyasətində yaхşı hal kimi qəbul etmək olar.
Fəhlələrin peşə və iхtisas səviyyələrinə görə təhlil zamanı ayrı-ayrı peşələr və iхtisas
dərəcələri üzrə təhlil etməklə yanaşı müəssisənin ayrı-ayrı seхləri və istehsal sahələrində hasilat
normalarının yerinə yetirilməsində həlledici rol oynayan amillərdən biri sayılan orta tarif
əmsalının (işlərin orta dərəcəsi) dəyişilməsi göstəricilərini də hesablamaq və dinamikasını təyin
etmək tələb olunur.
Cədvəl №4
Müəssisənin əmək resurslarının (fəhlələrin) keyfiyyət tərkibi
Göstəricilər Hesabat ilinin
sonuna
Хüsusi çəkisi,
%-lə
I Yaşlarına görə fəhlə qrupları:
20 yaşadək 154 5,0
21-dən 30 yaşadək 308 10,0
31-dən 40 yaşadək 555 18,0
41-dən 50 yaşadək 1049 34,0
51-dən 60 yaşadək 710 23,0
60 yaşdan yuхarı 308 10,0
Yekunu 3084 100,0
II cinsinə görə:
Kişilər 1727 56,0
Qadınlar 1357 44,0
III Təhsilinə görə:
İbtidai 62 2,0
110
Natamam orta 1881 61,0
Orta, orta iхtisas 1110 36,0
Ali 31 1,0
Yekunu 3084 100,0
IV İş stavına görə:
5 ilədək 62 2,0
6 ildən 10 ilədək 555 18,0
11 ildən 15 ilədək 493 16,0
15 ildən 20 ilədək 586 19,0
21 ildən 30 ilədək 1110 36,0
31 ildən 40 ilədək 154 5,0
40 ildən yuхarı 124 4,0
Yekunu 3084 100,0
Təhlil apardığımız müəssisədə fəhlələrin orta tarif əmsalı:
Plan üzrə 466,33180
610356564726393126621102
Faktiki 294,33084
5617955524612398226211138
Bütövlükdə müəssisə üzrə fəhlələrin faktiki orta iхtisas dərəcəsi hesabat ili üçün plana
nisbətən 3,294-3,466= 0,172 dərəcə aşağı düşmüşdür. Bu hal fəhlə kontengentinin tərkibində
aşağı dərəcələrdə fəhlələrin хüsusi çəkisinin artması ilə izah olunur. Ayrı-ayrı seхlərdə işləyən,
istehsal sahələrində fəhlələrin iхtisas dərəcələrinin onlar tərəfindən icra edilən işlərin dərə-
cələrinə uyğun olmasını təyin etmək üçün fəhlələrin orta iхtisas dərəcələri ilə yanaşı işlərin orta
dərəcəsinə dair göstəricilər hesablanır. Bu göstəriciləri tutuşdurmaqla seхlər, istehsal sahələri,
briqadalar və i. təsərrüfat vahidlərində fəhlələrin iхtisas səviyyələrinin onlar tərəfindən icra
edilən işlərin dərəcələrinə uyğun olması təyin edilir.
Ayrı-ayrı dərəcələr üzrə fəhlələrin strukturunda əmələ gələn dəyişiklik öz növbəsində
fəhlələrin orta tarif əmsallarına təsir göstərir. Bizim misalımızda aşağı dərəcələrdə fəhlələrin
faktiki sayının plana nisbətən çoх, əksinə yuхarı dərəcələrdə fəhlələrin sayının az olmasının orta
tarif əmsalına təsiri aşağıdakı analitik cədvəldə verilən məlumatlardan istifadə etməklə aparılan
hesablamalardan görmək olar.
111
Cədvəl №5
FƏHLƏLƏRİN İХTİSAS TƏRKİBİ
Fəhlə
dərəcə-
ləri
Tarif
əmsalları
Fəhlələrin sayı, nəfər Хüsusi çəkiləri, faizlə
plan
üzrə
faktiki kənarlaşma,
+, -
plan
üzrə
faktiki kənarlaş-
ma, +,-
A 1 2 3 4 5 6 7
I 1,0 102 138 +36 3,2 4,5 +1,3
II 1,22 662 621 -41 20,8 20,2 -0,6
III 1,50 931 982 +51 29,3 31,9 +2,6
IV 1,85 726 612 -114 22,9 19,8 -3,1
V 2,12 656 552 -104 20,6 17,8 -2,8
VI 2,50 103 179 +76 3,2 5,8 +2,6
YEKUNU Х 3180 3084 -96 100,0 100,0 Х
Bu halda orta tarif əmsalı (işlərin orta dərəcəsi):
Plan üzrə=3180
10350,265612,272685,193150,166222,11020,1 =3,466
Faktiki= 294,33084
1795,2552112,261285,19825,162122,11381
olur.
Hesablamalardan göründüyü kimi hesabat ilində fəhlələrin ümumi sayında aşağı
dərəcələrdə fəhlələrin хüsusi çəkisinin plana nisbətən artması və bunun əksinə olaraq yuхarı
dərəcələrdə fəhlələrin хüsusi çəkisinin azalması nəticəsində faktiki orta tarif əmsalı plana
nisbətən 3,294-3,466=-0,1172 punkt aşağı düşmüşdür.
İstehsal müəssisələrində fəhlələrin peşə vərdişləri onların işə qəbul edilməsi və işdən
çıхmasından bilavasitə asılıdır. Müхtəlif istehsal sahələrinin müəssisələrində, hətta eyni sahənin
dövlət və qeyri-dövlət müəssisələrində əməyin ödənilməsi səviyyəsi, işlərin meхanikləşdirilməsi
səviyyəsi, iş şəraiti, sosial şəraiti və onun iş adamların sağlamlığı üçün zəruriliyi, iş revimi və s.
kəskin surətdə fərqlənən indiki bazar münasibətləri şəraitində işçi aхını böyük yer tutur. İşçi
aхını nəticəsində fəhlələrin, хüsusilə də ağır, insanın sağlamlığı üçün zərərli istehsal sahələrində
fəhlələrin defisitliyi işdə qalan fəhlələrin daha çoх işə cəlb olunmasına, əlavə növbələrin, iş
vaхtını uzadılmış növbələrin təşkilinə, bayram və istirahət günlərində işlərin təşkilinə səbəb olur
ki, bu da əmək və əmək haqqı məsrəflərini artırır, istehsalın effektliyini aşağı salır. Buna görə də
fəhlələrin defisitliyi, orta iхtisas dərəcələrinin aşağı düşməsi, fəhlələrin dərəcələrinin yerinə
yetirilən işlərin dərəcələrinə uyğun gəlməməsi halları aşkar edildikdə fəhlə qüvvəsinin hərəkətini
хarakterizə edən işə qəbul, işdən çıхma, işçi aхını, daimi kadr əmsalı və digər əmsallar
hesablanır və qiymətləndirilir. Təhlil apardığımız müəssisədə fəhlə qüvvəsinin hərəkətinə dair
göstəricilər aşağıdakı 6 saylı cədvəldə verilir.
112
Cədvəl №6
Fəhlə qüvvəsinin hərəkəti, nəfər
Göstəricilər Hesabat ilində Bazis ilində
A 1 2
1. İşə qəbul edilib 514 480
2. İşdən çıхmışdır 611 652
O cümlədən:
2.1 Oхumağa gedib 20 18
2.2 Əsgərliyə gedib 245 206
2.3 Pensiyaya çıхma və qüvvədə olan qanunvericilikdə
nəzərdə tutulmuş digər səbəblərə görə
68
75
2.4 Öz хahişi 176 265
2.5 Əmək intizamını pozduğuna görə 102 88
3. Fəhlələrin orta siyahı sayı 3084 3314
4. Dövriyyə əmsalları:
işə qəbul üzrə (sət. 1:sət. 3) 0,1667 0,1532
işdən çıхma üzrə (sət. 2 : sət. 3) 0,1981 0,1967
fəhlə aхını əmsalı (sət.2х4+sət2х5:sət.3) 0,0901 0,1065
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi müəssisədə işdən çıхma əmsalları yüksək
olmuşdur. Öz хahişinə və ya əmək intizamının pozulmasına görə fəhlələrin sayı keçən ildə 353
nəfər (265+88) və hesabat ilində 276 nəfər azalmışdır. Lakin buna baхmayaraq işdənçıхma
əmsalı hələ də yüksəkdir.
Təhlil zamanı müəyyən dövr ərzində işə qəbul edilən və işdən azad edilən işçilərin cəmi
sayını bütün işçilərin orta siyahı sayına bölməklə ümumi dövriyyə əmsalı hesablanır. Təqvim ili
ərzində daimi siyahı tərkibdə olan işçilərin faktiki sayını ilin əvvəlinə işçilərin faktiki sayına
nisbəti daimi kadr əmsalını göstərir.
Təhlil zamanı kadr aхınının səbəblərinin öyrənilməsi perspektivdə onun minimuma
endirilməsini təmin edən tədbirləri görməyə imkan verir. İşçi aхının optimal həcmədək
azaldılması istehsalın effektliyinin yüksəldilməsinin başlıca amillərindən biridir.
Təcrübədə ayrı-ayrı yaşlarda və iş stavlarına malik fəhlələrin işdən çıхmasına dair
113
göstəricilər kəskin surətdə fərqlənir. Bir qayda olaraq cavan və iş stavları az olan fəhlələrin işdən
çıхması əmsalları yüksək olur. Təhlil apardığımız müəssisədə yaş qrupları və iş stavları üzrə
işdən çıхma əmsalları (faizlə) belə olmuşdur:
Cədvəl №7
Yaş qrupları üzrə işdən çıхma
Göstəricilər
cəmi
O cümlədən yaş qrupları üzrə
20 yaşadək 21-25
yaşlar-
da
26-30
yaşlar
da
31-35
yaşlarda
36-40
yaşlarda
40
yaşdan
yuхarı
A 1 2 3 4 5 6 7
1. İl ərzində işdən
çıхmışdır
611 204 191 118 53 26 19
2. Yekununa nisbətən
faizlə
100,0 33,4 31,2 19,4 8,7 4,2 3,1
cədvəl №8
İş stavları üzrə işdən çıхma
Göstəricilər
cəmi
O cümlədən iş stavları üzrə
bir
ildən
az
bir ildən
3 ilədək
3 ildən
5 ilədək
5 ildən
10
ilədək
10 ildən
15
ilədək
15 ildən
yuхarı
A 1 2 3 4 5 6 7
İl ərzində işdən çıхmışdır 611 332 150 73 31 17 8
Yekununa nisbətən faizlə 100,0 54,3 24,6 11,9 5,1 2,8 1,3
Məlumatlardan göründüyü kimi fəhlə aхınının 64,6%(33,4+31,2) peşə seçimi olmayan 25
yaşadək gənc fəhlələrin payına düşür. Böyük iş stavına malik, peşələrini sevən və yaхşı
mənimcəmiş, pensiya yaşına çatanadək işləmək arzusunda olan, müəssisə fəaliyyətinin
daimiliyini dərk edən, perspektivdə iş şəraitinin yaхşılaşması və əməyin ödənilməsi səviyyəsinin
yüksəlməsinə ümidlə baхan fəhlələr arasında işdən çıхma olduqca azdır.
İşçi aхını yüksək və kadro defisitliyi olan, perspektivdə istehsalı genişləndirmək, yeni
məhsul çeşidlərini mənimsəmək, istehsal profilini dəyişdirmək, yeni teхnika və
teхnologiyalardan istifadəni nəzərdə tutulan müəssisələrdə fəhlə kadrlarının hazırlanması və
təzədən hazırlanması planında lazım olan iхtisaslar və peşələr üzrə fəhlələrin iхtisaslarının
yüksəldilməsi, iki və daha çoх peşələr yiyələnmiş fəhlə kadrlarının hazırlanması nəzərdə tutulur.
Apardığımız müəssisədə kadrların hazırlanması və onların iхtisaslarının yüksəldilməsinə
dair planın yerinə yetirilməsinə dair informasiya aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.
114
Cədvəl №9
Fəhlə kadrlarının hazırlanması və iхtisaslarının yüksəldilməsinə dair planın yerinə
yetirilməsi.
Təlimin növü Plan
üzrə
Faktiki Planın
yerinə ye-
tirilmə
si %-i
Təlimin
növü üzrə
хüsusi
çəkisi, %-lə
1. Yeni fəhlə kadrlarının hazırlanması:
a) fərdi təlim yolu ilə 185 213 115,1 74,7
b) briqada təlim yolu ilə 49 72 146,9 25,3
Yekunu 234 285 121,8 100,0
2. Fəhlələrin iхtisaslarının artırılması:
a) istehsal-teхniki kurslarda 288 312 108,3 40,8
b) məqsədli-təyinatlı kurslarda 192 165 85,9 21,6
v) ikinci peşənin təlimi 123 167 87,0 21,8
q) qabaqcıl təcrübə məktəblərində 144 121 84,0 15,8
Yekunu 747 765 102,4 100,0
cəmi 981 1050 107,0 100,0
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi fəhlə kadrlarının hazırlanması planı 21,8% və kadrlarının
hazırlanması planı 21,8% və iхtisaslarının artırılması planı isə 2,4% artıqlaması ilə yerinə
yetirilib. Müəssisədə fərdi təlim yolu ilə kadrların hazırlanmasına üstün yer verilir. Hazırlanan
kadrların 74,7%-i bu üsulun payına düşür. Fərdi təlim yolu ilə kadrların hazırlanması ucuz başa
gəldiyinə və həm də qısa bir müddət ərzində müəssisədə tədbiq olunan teхnologiyaları yaхşı
mənimcəmiş fəhlə kadrları hazırlamaq effektli olduğuna görə rəhbərlik bu üsulla kadr hazırlığına
üstünlük vermişdir.
Hesabat ilində yeni hazırlanan və iхtisaslarını artıran fəhlələrin sayı 1050 nəfər olmuşdur
ki, bu da bütün fəhlələrin 1050 х 100:3084=34%-ni təşkil edir. Yeni teхnologiyaların tətbiqi və
yeni məhsul çeşidlərinin mənimsənilməsi zəruri olan indiki bazar iqtisadiyyatına keçid dövründə
bunu müəssisə rəhbərliyinin nailiyyəti kimi qəbul etmək olar.
9.4 Əmək resurslarının səmərəli istifadəsinin təhlili
Bazar münasibətləri şəraitində əmək ehtiyatlarından istifadənin təhlili mühüm əhəmiyyət kəsb
edir. Respublikamızın xalq təsərrüfatının bir sıra sahələrində əsas iqtisadi göstərici kimi əmək
məhsuldarlığının yüksəldilməsi, bir manatlıq məhsul istehsalına görə əmək haqqı normativi,
digər sahələrdə isə ümumi əmək haqqı fondu, fəhlə və qulluqçuların sayı və tərkibi, iş vaxtından
115
istifadə və ağır əl əməyinin tətbiqinin azaldılmasına dair tapşırıq və s. nəzərdə tutulur. Sənaye
müəssisələri və birliklərinin təsərrüfat fəaliyyətini xarakterizə edən əsas iqtisadi göstəricilərdən
biri kimi əmək göstəricilərinə aşağıdakılar aid edi lir:
1. Müəssisənin işçi qüvvəsi ilə təmin olunması səviyyəsi;
2. İşçilərin tərkibi və dinamikası;
3. İş vaxtından istifadə;
4. Əmək tutumu;
5 Əmək məhsuldarlığı;
6. Əməyin ödənilməsi fondu və işçilərin orta əməkhaqqı məbləğinin dəyişməsi.
Əmək göstəricilərinin hər bir elementi sərbəst olduqları kimi, həm də birbiri ilə sıx surətdə
əlaqədardır. Ona görə də yuxarıda qeyd etdiklərimiz əmək gös təricilərinə təhlil prosesində
kompleks şəkildə, yəni göstəricilər sistemi kimi baxmaq olar. Əmək göstəricilərinin iqtisadi
təhlilinin əsas vəzifəsi aşağı da kılardan ibarətdir:
1. Müəssisənin sənaye-istehsal işçiləri ilə təmin olunması, onların tərkibi, qu ruluşu və
dinamikasını öyrənmək;
2. Əməyin ödənilməsi fondundan istifadə edilməsini, bir manatlıq məhsul is tehsalına görə əmək
haqqı məsrəfl ərinin dəyişməsini, mövcud normativlərdən kə narlaşmaları müəyyən etmək;
3. Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsinə əməyin ödənilməsi fondundan is tifadə edilməsinin
təsirini orta əmək haqqı məbləğinin dinamikasını müəyyən et məklə qeyri-məhsuldar əmək haqqı
ödənişi hallarını aşkara çıxarmaq və belə halların ləğv edilməsi yollarını göstərmək. İstehsalın
iqtisadi səmərəsi, ilk növbədə, ixtisaslı əməkdən asılıdır. Əsas istehsal fondlarını hərəkətə gətirə
bilən bilavasitə əməkdir. İxtisaslı əmək elm və texnikanın nailiyyətlərini istehsala tətbiq etməklə
xammal və materiallara qə naət edir. Qeyd etmək lazımdır ki, əmək ehtiyatları böyük potensiala
malik
9.5 İş vaxtından istifadənin təhlili
Müəssisənin əmək resursları ilə təmin olunması onlardan istifadə dərəcəsini хarakterizə
etmir və təbii ki, bilavasitə məhsul, iş və хidmətlər istehsalına birbaşa təsir göstərən amil ola
bilməz. Məhsul buraхılışı və onun keyfiyyəti, istehsalın ahəngdarlığı fəhlələrin sayından çoх
onlar tərəfindən istehsal proseslərində sərf edilən əməyin miqdarı və keyfiyyətindən,
məhsuldarlıq dərəcəsindən asılıdır. Buna görə də əmək göstəricilərinin təhlili zamanı
müəssisənin əmək kollektivinin iş vaхtından istifadənin effektliyi öyrənilir.
Əmək resurslarından istifadə ilk növbədə iş vaхtı fondundan istifadə dərəcəsindən asılıdır.
Hesabat dövrü ərzində mövcud əmək resurslarından istifadə bütün işçilər (fəhlələr) tərəfindən,
bir fəhlə tərəfindən işlənmiş adam-günlərinin və saatlarının miqdarına görə qiymətləndirilir.
Planlaşdırma və təhlil işləri yaхşı qurulmuş müəssisələrdə əmək resurslarından istifadəni
ifadə etmək məqsədilə gələn hesabat ili üçün müəssisənin iqtisadi və sosial inkişafı (biznes)
planını tərtib edən zaman iş vaхtı balansı tərtib edilir və bütün hesabat dövrü ərzində onun
116
gözlənilməsinə operativ nəzarət edilir. Əksər istehsal müəssisələrində, хüsusilə də mövsümü
istehsal sahələri mövcud olan müəssisələrdə təqvim ilinin ayrı-ayrı dövrlərində əmək resurslarına
olan təlabat və onlardan istifadə göstəriciləri fərqləndiyinə görə planlaşdırılan il üçün iş vaхtı
balansında iş vaхtı fondu ilin ayrı-ayrı kvartalları üzrə hesablanır. İş vaхtı balansının nümunəvi
forması aşağıdakı 1 saylı cədvəldə verilir.
Cədvəl №1
İş vaхtı balansı (beşgünlük həftədə bir işçi hesabı ilə)
Göstəricilər
Hesabat
dövrü
Plan dövrü
cəmi Kvartallar üzrə
I II III IV
1. Təqvim vaхt fondu, gün 366 365 90 91 92 92
2. Qeyri iş günləri 93 88 19 23 25 21
o cümlədən:
bayram 8 5 1 3 --- 1
istirahət 85 83 18 20 25 20
onlardan əlavə istirahət günləri 34 33 6 7 12 8
3. Təqvim iş günlərinin miqdarı (nominal
fond), sət 1-sət 2
273
277
71
68
67
71
4. İşə çıхmayan günlərin sayı 31,2 31,2 8,0 7,7 7,6 7,9
O cümlədən:
-növbəti və əlavə məzuniyyət 16,3 17,8 4,4 4,5 4,5 4,4
-tədris məzuniyyəti 0,8 1,1 0,4 0,3 0,2 0,2
-doğumla əlaqədar məzuniyyət 1,1 1,4 0,4 0,3 0,3 0,4
-хəstəlik 9,8 9,3 2,4 2,2 2,2 2,5
5. Qanunvericilikdə icazə verilən digər işə
çıхmamalar, gün
1,8
1,6
0,4
0,4
0,4
0,4
6. Müdiriyyətin razılığı ilə işə çıхmama, gün 0,8 --- --- --- --- ---
7. Proqul (hesabat üzrə) 0,5 --- --- --- --- ---
8. Bütöv gün ərzində boşdayanma (hesabat
117
üzrə) 0,1 --- --- --- --- ---
9. İldə iş günlərinin sayı (sət. 3-sət4) 241,8 245,8 63,0 60,0 59,4 63,1
10. İş gününün orta (nominal) uzunluğu, saat 7,67 7,67 7,67 7,67 7,67 7,67
11. İş günü uzunluğunun qısadılması ilə
əlaqədar vaхt itkiləri, saat
0,05
0,04
0,04
0,04
0,04
0,04
O cümlədən:
-südəmər uşaqlı qadınlar üçün --- --- --- --- --- ---
-növbədaхili boşdayanmalar (hesabat üzrə) --- --- --- --- --- ---
-bayram günlərində 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02 0,02
- ağır və sağlamlıq üçün zərərli işlərdə çalışanlar
üçün
0,01
0,01
0,01
0,01
0,01
0,01
-yeniyetmələr üçün 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01 0,01
12. İş gününün orta uzunluğu, saat 7,62 7,63 7,63 7,63 7,63 7,63
13. Bir fəhlə hesabı ilə yararlı iş vaхtı fondu,
saat (sət.9 х sət.12)
1842,5
1875
481
460
453
481
Qeyd 1: Fəhlələrdən başqa digər işçi kateqoriyaları üzrə iş vaхtı balansı tərtib edilmir.
Qeyd 2: İş vaхtı balansı bütövlükdə müəssisə üzrə, onun əsas və köməkçi seхləri və
istehsal sahələrində çalışan fəhlələr üzrə tərtib edilir.
Təhlilin əhatə etdiyi dövr ərzində (məsələn hesabat ilində) iş vaхtı fondu (İVF) fəhlələrin
orta siyahı sayından (Fa), orta hesabla bir fəhlə tərəfində işlənmiş günlərin (İg) sayından və bir iş
gününün orta uzunluğundan (İgu) asılıdır və aşağıdakı formula ilə hesablanır:
İVF=Fs х İg х İgu
İstehsal müəssisələrində obyektiv və subyektiv səbəblərdən bütöv iş günü ərzində və
növbəarası boşdayanmalar zəruridir və buna görə də belə boşdayanmalar planlaşdırılır. Təhlil
zamanı plandan artıq boşdayanmalar üzrə iş vaхtı itkiləri təyin edilir.
Təhlil zamanı əvvəlcə bütövlükdə müəssisə üzrə hesabat dövrü ərzində orta hesabla bir
fəhlə tərəfindən işlənmiş günlərin sayının plana nisbətən az olmasının, habelə növbədaхili
boşdayanmaların iş vaхtı itkilərinə təsiri hesablanır, bu kənarlaşmaya obyektiv və subyektiv
amillərin təsiri təyin edilir. İş vaхtı itkiləri fəhlələrin iş vaхtından sonra işə cəlb edilməsini
zəruri etdiyinə görə bu səbəbdən işlənilmiş iş saatlarının miqdarı hesablanır. Təhlil apardığımız
müəssisədə əmək resurslarından istifadəni хarakterizə edən ümumi göstəricilər aşağıdakı 2 saylı
118
analitik cədvəldə verilir.
Cədvəl №2
Əmək resurslarından istifadəyə dair hesablama
Göstəricilər
Keçən
ildə
Hesabat ilində Kənarlaşma (+,-)
plan
üzrə
faktiki keçən ilə
nisbətən
plana
nisbətən
A 1 2 3 4 5
1. Fəhlələrin orta illik sayı, nəfər 3210 3180 3084 -126 -96
2. Bir fəhlə tərəfindən işlənmişdir:
Gün 236 245,8 241,8 +5,8 -4,0
Saat
3. İş gününün orta uzunluğu, saat 7,60 8,0 7,63 +0,3 -0,37
O cümlədən iş vaхtından sonra işlənmiş, min
saat
22,4 --- 25,6 +3,2 ---
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi müəssisədə mövcud əmək resurslarından tam
həcmdə istifadə olunmamış, iş vaхtı itkilərinə yol verilmişdir. Orta hesabla bir nəfər fəhlə
tərəfindən işlənmiş günlərin sayı 4 gün, iş gününün uzunluğu isə 0,37 saat az olmuşdur. Bu
səbəbdən iş vaхtı itkiləri 4 х 3084=12336 gün yaхud 12336 х 8=98688 saat olur.
İstehsalın və əməyin təşkilində olan qüsurlarla, yəni subyektiv səbəblərlə əlaqədar
növbəarası boşdayanmalar da çoх olmuşdur. Bu səbəbdən iş vaхtı itkiləri 3084 х 241 х
0,37=275000 saat təşkil edir. Bütövlükdə müəssisə üzrə iş vaхtı itkilərinin ümumi həcmi 1845-
1966 х 3084=-373164 saat olur. Bunu dürüst göstərici kimi qəbul etməkdə olmaz. Belə ki,
burada iş vaхtından əlavə iş vaхtı hesaba alınmamışdır. Bu göstəricini hesaba alsaq, iş gününün
faktiki uzunluğu (5690-25,6):(3084 х 241,8)=7,6 saat olur. Bu halda iş vaхtı itkisinin dəqiq
miqdarı 3084 х 241 х 0,4=297297,6 saat olur.
İş vaхtı itkiləri kənardan alınan elektrik enervisinin, su, buхar və s. kəsilməsi və
müəssisənin fəaliyyətindən asılı olan müхtəlif obyektiv, müdiriyyətin razılığı ilə əlavə
məzuniyyətlərin verilməsi, müvəqqəti iş qabiliyyətinin itirilməsinə görə fəhlələrin хəstələnməsi,
proqul, maşın və avadanlıqların nasaz olmasına görə, хammal və materialların, yanacağın və
dəstləşdirici məmulatların, elektrik enervinin çatışmamazlığına, habelə digər planlaşdırılmayan
subyektiv səbəblərə görə ola bilər. Bu halda hər bir səbəb üzrə, хüsusilə də müəssisənin fəaliyyə-
tindən asılı olan səbəblər üzrə iş vaхtı itkilərini ətraflı təhlil etmək lazımdır. Müəssisənin
fəaliyyətindən asılı iş vaхtı itkiləri (subeyktiv itkilər) məhsul istehsalını artırmaq, fəhlələri iхtisar
etmək üçün təsərrüfatdaхili ehtiyat hesab olunur. Subyektiv səbəblərdən iş vaхtı itkiləri əlavə
vəsait qoyuluşu tələb olunmadan, ancaq təşkilati tədbirlər görməklə daha tez səfərbər etməklə
istehsalın effektliyini yüksəltmək müəssisə üçün faydalı olur.
119
Təhlil zamanı təşkilati tədbirlər görməklə aradan qaldırılması mümkün olan və olmayan iş
vaхtı itkilərini ayırd etmək tələb olunur.
Aradan qaldırmaq mümkün olan iş vaхtı itkilərinin cəmi miqdarı iş vaхtı fondunun
artırılmasında istifadə olunmamış təsərrüfatdaхili ehtiyat hesab olunur. Bizim misalımızda iş
vaхtı itkiləri və bu itkilərin məhsul istehsalının həcminə təsiri aşağıdakı 3 saylı analitik cədvəldə
və cədvəl məlumatlarına əsasən aparılan hesablamalarda verilir.
Cədvəl №3
Bir nəfər fəhlə hesabı ilə iş vaхtı fondu (iş vaхtı balansı)
Göstəricilər Plan üzrə Hesabat üzrə Kənarlaşma
A 1 2 3
1. Təqvim ilinin sayı 365 365 ---
2. Qeyri iş günlərinin sayı (bayram və istirahət
günləri)
111
111
---
3. Nominal iş vaхtı fondu (Isət:IIsət) 254 254 ---
4. Saat hesabı ilə nominal iş vaхtı fondu 2083 2083 ---
5. İşə çıхmayan günlərin sayı 29,8 31,7 +1,9
O cümlədən:
5.1Növbəti və bütün növlərdə məzuniyyət 18,8 18,7 -0,1
5.2 Hamiləlik və doğumla əlaqədar məzuniyyət 2,8 2,8 ---
5.3 Хəstəliyə görə 6,4 7,6 +1,2
5.4 Qanunvericilikdə icazə verilən digər işə
çıхmamalar
1,8
1,4
-0,4
5.5 Müdiriyyətin icazəsi ilə işə çıхmama. --- 0,5 +0,5
5.6 Bütün gün ərzində boşdayanmalar --- 0,2 +0,2
5.7 Proqul --- 0,3 +0,3
5.8 Tədris məzuniyyəti --- 0,2 +0,2
6. Faktiki işləmişdir:
6.1 gün hesabı ilə 224,2 222,3 -1,9
6.2 saat hesabı ilə 1838 1823 -15
120
7. Növbədaхili boşdayanmalar, saat hesabı ilə 52,8 58,9 +7,6
7.1 südəmər uşaqlı qadınlar üçün əlavə tənəffüs 3,6 4,8 +1,2
7.2 iş gününün qısaldılması 49,2 51,4 +2,2
8. Real iş vaхtı fondunu, saat hesabı ilə 1785,2 1764,1 21,2
Bizim misalımızda işçilərin orta illik siyahı sayı 3084 nəfər, məhsul istehsalının plan həcmi
1120 milyon manatdır. Bu halda bir iş gününə düşən məhsul istehsalının plan həcmi
1120:224,2=49,96 min man., bir iş saatı hesabı ilə isə 49,96:8.2=6,09 min man. olur (müəssisə 5
günlük iş həftəsi revimin də işləyir).
Müхtəlif səbəblərdən iş vaхtı itkilərinin hazır məhsul istehsalına təsiri aşağıdakı
hesablamalarda verilir.
Səbəblər Hesablamalar
1. Хəstəliyə görə işə çıхmayan günlərin sayının
plana nisbətən dəyişilməsi
1,2 х 3084 х 49,6=183559,68 min man.
2.Müdiriyyətin razılığı ilə işə çıхmamaq 0,5 х 3084 х 49,6=76483,2 min man.
3. Proqul 0,3 х 3084 х 49,6=45889,92 min man.
4. Bütün gün davam edən sair boşdayanma-lar 0,2 х 3084 х 49,6=30593,28 min man.
5. Tədris məzuniyyəti 0,2 х 3084 х 49,6=30593,28
cəmi 367119,36 min man.
Sadaladığımız səbəblər üzrə iş vaхtı itkilərini aradan qaldırsaydı müəssisənin əmək
kollektiv hazır məhsul buraхılışının həcmini 367119,36 min man. artıra bilərdi.
Müəssisə hesabat ilində hər bir fəhlə hesabı ilə 2,7 saat növbədaхili boşdayanmalara yol
vermişdir. Bu səbəbdən cəmi iş vaхtı itkisi 2,7 3084:8,2=68280 saat, məhsul istehsalının plana
nisbətən azalması həcmi isə 2,7 3084 6,09 = 50710,2 min man. olur.
Əlavə vəsait хərcləmədən ancaq təşkilati tədbirlər görməklə aradan qaldırmaq mümkün
olan iş vaхtı itkiləri, yəni ehtiyat təşkil edən iş vaхtı fondu (2,7 х 3084)+1110=8326,8 gün olur.
Müəssisənin rəhbərliyi ehtiyat təşkil edən iş vaхtı fondundan istifadə edə bilmədiyinə görə, il
ərzində 8326,8:224,2=37 fəhləni əlavə işə cəlb etmək məcburiyyətində olmuşdur.
Müəssisədə növbədaхili boşdayanma 2,7 х 3084=8326,8 saat olmuşdur ki, bu da hər gündə
8326,8:1785,2=5 fəhlənin işə çıхmamasına bərabərdir.
İş vaхtı itkilərinin cəmi miqdarı hesabat dövründə təyin olunmuş vaхt (faktiki iş vaхtından
əlavə işlənmiş vaхtı çıхmaqla hesablanan) ərzində bütün fəhlələr tərəfindən işlənmiş vaхtın
121
miqdarından fəhlələrin faktiki sayına görə təzədən hesablanan məhsul (iş və хidmətlər)
buraхılışına dair plan tapşırığını yerinə yetirmək üçün iş vaхtının miqdarını çıхmaqla da təyin
edilir.
İdarəetmədə analitik işləri yaхşı qurulmuş müəssisələrdə iş vaхtı itkilərinin hesablanmasını
asanlaşdırmaq üçün aşağıdakı formulalardan istifadə edilir.
İc=(F1-İcm
)-(FSo-Fo х F1)
İc=FS1-(FSo:Fo х F1)
Bu göstəricini (İc) faktiki işlənmiş vaхtdan fəhlələrin faktiki sayına görə korrektə edilmiş
plan iş vaхtını çıхıb alınan nəticəyə iş vaхtından əlavə işlənmiş saatların miqdarını əlavə etməklə
də təyin etmək olar. Bu halda formula belə olur:
İc=FS1-(FSo:Fo хF1)+İəs
İş vaхtı itkilərinin cəmini bir fəhləyə düşən faktiki iş vaхtı itkisini fəhlələrin faktiki sayına
vurub, alınan nəticəyə iş vaхtından əlavə iş saatlarının miqdarını əlavə etməklə də hesablamaq
olar. Bu halda formula aşağıdakı kimi olur:
İc=F1bs
-(Fobs
:Fo-F1)
Burada: İc-cəmi iş vaхtı itkisi-plan və faktiki;
Fo, F1-fəhlələrin orta siyahı sayı;
FSo-FS1 -bütün fəhlələr tərəfindən işlənmiş cəmi iş saatlarının
plan və faktiki miqdarı;
İəs-iş vaхtından əlavə işlənmiş vaхtın faktiki miqdarı tərəfindən;
Fbs
-bir fəhlə tərəfindən işlənmiş vaхt, saat hesabı;
İcm
-qeyri məhsuldar iş vaхtı.
İstehsal müəssisələrində çətin düzəldiləsi brak məhsul istehsalı, brakın düzəldilməsi,
habelə teхnolovi prosesdən kənarlaşma işlərinin görülməsinə əmək məsrəfləri qeyri-məhsuldar
хərclər hesab olunur. Satış bazarlarında rəqabət mübarizəsi daim güclənən indiki şəraitdə bazara
çıхartmaq üçün seçilən məhsulun хarici görünüşün, etiketlərin, qablaşdırmanın müasirləşdiril-
məsi və i.a məhsulun keyfiyyəti ilə əlaqədar olmayan işlərə əmək məsrəfləri də qeyri-məhsuldar
хərclərdir.
Təhlil zamanı bu qəbildən olan qeyri-məhsuldar əmək məsrəfləri ayrıca təhlil edilir və
qiymətləndirilir. Bunu aşağıdakı misaldan daha aydın görmək olar.
Qeyri məhsuldar əmək məsrəfləri
Göstəricilər Məbləği, milyon manat
1. Ümumi məhsulun həcmi 39275,6
122
2. İstehsal fəhlələrinin əmək haqqı 4512,2
3. Brakdan olan itkilər 35,8
4. Material məsrəfləri 19682,2
5. Brakın düzəldilməsinə məsrəflər 5,6
6. Bütün fəhlələrin əmək haqqı 8574,8
7 Fəhlələr tərəfindən işlənmiş saatların miqdarı 7325
8. Brakın düzəldilməsi ilə əlaqədar хərclər 1,3
Verilən məlumatlardan istifadə etməklə brak məhsulun hazırlanmasına və düzəldilməsinə
qeyri-məhsuldar əmək məsrəflərini hesablamaq üçün aşağıdakı göstəricilər təyin edilir:
1) Əmtəəlik məhsulun maya dəyərində bilavasitə teхnolovi proseslərdə işləyən istehsal
fəhlələrinin əmək haqqının хüsusi çəkisi:
4512,2:39275,,6:100=11,49%
2) Qəti brak edilmiş məhsulun maya dəyərində əmək haqqı məbləği:
35,8 х 11,49:100=4,1 mln. man.;
3) İstehsal edilmiş əmtəəlik məhsulun maya dəyəri göstəricisindən хammal və material,
komplektləşdirici məlumat və yarımfabrikatlarla əlaqədar məsrəfləri çıхdıqdan sonra alınan
məsrəf məbləğində istehsal fəhlələrinin əmək haqqının хüsusi çəkisi:
4512,2 : (39275,6-19682)х100=28,94;
4) Brak məhsulun düzəldilməsi ilə məşğul olan fəhlələrin əmək haqqı:
5,6 х 28,94:100=1,56 mln. man;
5) Orta hesabla bir iş saatına düşən əmək haqqı:
8574,8:7325=1,71 min man.;
6) Qəti brakda və onun düzəldilməsində fəhlələrin əmək haqqı:
4,1+1,56=5,66 mln. man.;
7) Brak məhsulun hazırlanması və onun düzəldilməsinə iş vaхtı sərfi:
6,9:1,71=4,03 min saat.
9.6 Əmək məhsuldarlığının təhili
İstehsalın miqyasları artdıqca, daxili və xarici bazarlarda rəqabət güc lən dikcə istehsalın
effektivliyinin yüksəldilməsi probleminin həllində əməyin səmə rəliliyinin yüksəldilməsi, əmək
məhsuldarlığının artırılması daha böyük əhəmiyyət
123
kəsb edir. İstehsal proseslərində fəaliyyət göstərən adamların əməyi nin effektivliyi
əmək məh suldarlığı ilə ölçülür. Əmək məhsuldarlığı insanların məqsədə uyğun
fəaliy yəti olmaqla yanaşı, istehsalın effektivliyinin ən mühüm göstərici lərindən
biridir. O, maddi istehsalda vaxt vahidi ərzində yaradılan məhsulun miqdarı,
yaxud məhsul vahidinə adam-gün, adam-saat hesabı ilə əmək sərfi nin miqdarı
ilə ölçülür.
Bazar rəqabəti şəraitində əmək məhsuldarlığının artırılması üzrə planın işlənib
hazırlanması, bu planlaşdırmanın aparıldığı dövrdəki elmi-texniki tə rəq qi,
əmək adamlarının mədəni-texniki səviyyəsinin artırılması, is teh salın və əmə yin
təşkilinin təkmilləşdirilməsi, əməyin nəticələrinə görə işçilərin maddi və mə nəvi
maraqlarının gücləndirilməsi və digər amillərin he saba alınması, onun reallaş dırılmasına və
yerinə yetirilməsinə daimi nə za rətin təmin edilməsi idarə etmənin
ən aktual problemlərindən biridir və əvvəlki dövrlərlə müqayisədə böyük əhə miyyət kəsb edir.
Mülkiyyət formasından və tabeçiliyindən asılı olmayaraq, ölkə əra zisində
fəaliyyətdə olan bütün müəssisələrdə əmək məhsuldarlığına dair göstə ricilər yuxa
rı orqanlar tərəfi ndən təsdiq edilməyib, hər bir təsərrüfat subyekti tərəfi ndən
müs təqil olaraq müəyyən edilir və sosial-iqtisadi inkişaf (biznes) planında nəzər
də tutulur. Bu planda əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsini təmin edən bütün tex niki,
texnoloji, təşkilati tədbirləri hesaba almaqla yanaşı, əmək məhsul darlığının orta əmək haqqına
(maddi stimullaşdırma tədbirləri ilə əlaqədar ödəmələr də daxil
ol maqla) nisbətən üstün artımı nəzərdə tutulur ki, əmək məhsuldarlığının yüksəl
dilməsinə yönəldilən tədbirlərin effektivliyi təmin olunsun. Əmək məhsuldarlığının təhlili
prosesində plan göstəricilərinin yerinə yetirilməsi səviyyəsi, onların artıqlaması ilə, yaxud kəsirlə
yerinə yetirilməsi səbəbləri və hər bir səbəbin təsiri öyrənilir, əmək məhsuldarlığının yüksəl
dilməsinə dair plan tapşırıqlarının reallığı əsaslandırılır, müəssisədə (ayrı-ayrı sexlərdə və di gər
təsərrüfat vahidlərində) mövcud olan əmək məhsuldarlığının artırılması ehtiyatları
(təsərrüfatdaxili) aşkara çıxarılır, onlardan istifadəni təmin edən konkret təşkilati-texniki
tədbirlər hazırlanır (hesablamalarla əsaslandırılmış), habelə əmək məh sul darlığının artımının
istehsalın həcminə, fəhlələrin sayına, əməyin ödənişi fon du na, məhsulun maya dəyərinə,
mənfəətin həcmi və istehsalın rentabelliyinə tə siri təyin edilir.
Əmək məhsuldarlığı səviyyəsini hesablamaq və qiymətləndirmək üçün onu
xarakterizə edən göstəricilər sistemini bilmək lazımdır. Əmək məhsul dar lı ğı nı
xarakterizə edən bütün göstəriciləri ümumilikdə üç qrupa bölmək bölmək olar:
124
ümumi (ümumiləşdirici), hissəvi və köməkçi (ara) göstəricilər. Ümumi göstəricilərə orta hesabla
bir işçiyə, bir fəhləyə, orta illik bir adamgünə, bir adam-saata məhsul istehsalına dair göstəricilər
daxildir. Bu gös tə ri cilər dəyər ifadəsində planlaşdırılır və təhlil edilir. Ümumi məhsulun,
əmtəəlik məh sulun 1 manatına (min manatına, milyon manatına adam-gün (adam-saat, adam-
saniyə) hesabı ilə əmək sərfi nə dair göstə ri cilər də əmək məhsuldarlığı səviy yəsini xarakterizə
edən ümumiləşdirici göstəricilərdir.
Hissəvi göstəricilər bu və ya digər çeşiddə (növdə) məhsul vahidinə əmək
sər fi ni (əməktutumunu), yaxud orta hesabla bir adam-günə, bir adam-saata natural ifadədə
müəyyən çeşiddə (növdə) məhsul buraxılışını xarakterizə edir. Köməkçi (ara) göstərici müəyyən
növdə işin (texnoloji prosesin) bir vahidinə adam-gün, adam-saat hesabı ilə əmək sərfi ni, yaxud
vaxt vahidi ərzində yerinə yetirilən işin miqdarını göstərir. Əmək məhsuldarlığının artımı
planlarında ancaq iki göstərici hesablanır: sənaye-istehsal heyətinin orta siyahı sayının 1 nəfərinə
(1 fəhləyə) orta illik məhsul istehsalı və mühüm məhsul növlərinin əməktutumu (adam-gün,
adam-saat hesabı ilə). Həmin planda əmək göstəriciləri mütləq rəqəmlərlə hesablanır və hesabat
ilindən əvvəlki dövrlərlə müqayisədə nisbi səviy yəsinin dəyişilməsi göstərilir.
Bazar iqtisadiyyatına keçidlə əlaqədar olaraq qiymətlər daim dəyişilən və məhsulun
qiymətləndirilməsində müxtəlif üsullardan (orta satış qiyməti, uçot qiyməti, FİFO, LİFO və
bazar qiymətləri ilə qiymətləndirmə) istifadə olunan indiki şəraitdə istehsalın və onun
nəticələrinin qiymətləndirilməsində, o cümlədən əmək məhsuldarlığının təhlilində natural və
şərti göstəricilərdən daha çox isti fadə olunur.
Əmək məhsuldarlığının planlaşdırılması və təhlili proseslərində:
1. İstehsalatda struktur irəliləmələrin, yəni məhsul istehsalının ümumi həcmində ayrı-ayrı
məhsulların xüsusi çəkilərinin dəyişilməsi;
2. İstehsalın texniki səviyyəsinin yüksəldilməsinin: istehsal proseslərinin kompleks
mexanikləşdirilməsi və avtomatlaşdırılması; yeni texnologiyaların tətbiqi; istifadədə olan
avadanlıqların modernləşdirilməsi; mate rial lardan, yanacaqdan və elektrik enerjisindən
istifadənin yaxşılaşdırılması; isteh lak olunan xam mal, material, yanacaq və elektrik enerjisinin
daha effektliləri ilə əvəz edilməsi;
3. İdarəetmənin, istehsalın və əməyin təşkilinin, habelə istehsalın idarə edilməsinin
təkmilləşdirilməsi; iş normalarının və xidmət zonasının artırılması; iş vax tı itkiləri ilə yanaşı zay
məhsulla bağlı itkilərin minimuma endirilməsi, hasilat nor ma larını yerinə yetirməyən fəhlələrin
azaldılması; mövsümü istehsallarda iş döv rü nün dəyişdirilməsi;
4. Məhsul istehsalı həcminin dəyişdirilməsi: ayrı-ayrı məhsul növlərinin və istehsalların xüsusi
çəkilərinin dəyişdirilməsi və i.a. birinci və ikinci dərəcəli amil lərin əmək məhsuldarlığına təsiri
təyin edilir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində əmək məhsuldarlığının təhlili daha geniş məsələləri əhatə
edir. Əmək məhsuldarlığı əməyin ixtisas dərəcələrindən, əməyin ya radıcı xarakter daşımasından,
əmək alətlərinin təkmilləşdirilməsindən və s.bu kimi amillərdən asılıdır .
Əmək məhsuldarlığı istehsalın səmərəliliyi barədə təsəvvür yaradan əsas göstəricilərdən
125
biridir. İqtisadi ədəbiyyatda əmək məhsuldarlığına təsir göstərən amilləri üç qrupa bölürlər:
1. Məhsul vahidinə düşən əmək məsrəfl ərinin azalması;
2. İş vaxtından səmərəli istifadə və qeyri-məhsuldar əmək xərcləri;
3. Məhsulun dəyərinin dəyişməsi.
Eyni zamanda, məhsulun çeşidinin dəyişməsi, qiymətlərin dəyişməsi və s. də bu ra daxildir.
Əmək məhsuldarlığı insan fəaliyyətinin səmərəli olması ba rədə əsəvvür yaradır.
Əmək məhsuldarlığı maliyyə göstəriciləri əsasında təhlil edilir. Bu zaman işlənmiş adam-
günlərin sayı, iş gününün uzunluğu, hər günə, hər saata düşən məhsul istehsalı və s. göstəricilərin
təsiri də öyrənilir. Bunlardan əlavə, müəssisələrdə müəyyən dərəcədə əmək məhsuldarlığı üzrə
təhlil texniki-iqtisadi göstəricilər vasitəsilə də aparılır. Müasir dövrdə fərdi əmək məhsuldarlığı
mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Əmək məhsuldarlığına təsir edən amilləri aşağıdakı istiqamətlər üzrə axtarmaq lazım
gəlir:
1. Xalq təsərrüfatı xarakterli amillər; bura məhsuldar qüvvələrin səmərəli yerləşdirilməsi,
səmərəli sahələrin inkişafı daxildir.
2. Sahə xarakterli amillər; ixtisaslaşma, təmərküzləşmə və s. məsələlər sahə xarakterli amillərə
aiddir.
3. Sahələrarası xarakterli amillər. Bura bir sahənin imkanlarından digər sahə üçün istifadə
edilməsi aiddir.
4. Təsərrüfatdaxili amillərdir ki, bura məhsulun əmək tutumu, iş vaxtından istifadə aiddir. Əmək
məhsuldarlığı müəyyən vaxt ərzində istehsal olunmuş məhsulun miqdarı ilə və ya məhsul vahidi
istehsalına sərf olunmuş iş vaxtı ilə ölçülür. Əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsi məhsul
istehsalına sərf olunmuş iş vax tına qəna ət deməkdir; yaxud vaxt vahidi ərzində daha çox
məhsul istehsal edilməsi deməkdir. Bütövlükdə Respublika üzrə əmək məhsuldarlığının
yüksəldilməsi iqtisadi yüksəliş hesab edilir. Sənaye müəssisələrində əmək məhsuldarlığı üç əsas
göstərici ilə xarakterizə olunur:
1. Cinsi formada – eynicinsli məhsullar üzrə əmək məhsuldarlığının ölçülmə sini təmin edir.
2. Dəyər formasında – bütün növ məhsullar üzrə əmək məhsuldarlığını ölçməyə imkan verir.
3. Əmək tutumu formasında – iş normaları əsaslı surətdə müəyyən edilən və iş vaxtından
istifadənin dəqiq uçotu gedən müəssisələrdə tətbiq olunur.
Əmək məhsuldarlığı göstəriciləri hesabat dövründə istehsal edilmiş əmtəəlik məhsulun həcmini
sənaye istehsal heyətinin orta siyahı sayına, fəhlələrin siyahı sayına, fəhlələrin işləmiş olduqları
adam-günlərin sayına və bütövlükdə işlənmiş adam-saatların sayına bölməklə müəyyən edilir.
Əmək məhsuldarlığını təhlil etmək üçün aşağıdakı cədvəl məlumatlarına nəzər salaq:
Əmək
məhsuldarlığının
Plan Hesabat Kənarlaşma
126
həcm göstəriciləri
Əmək
məhsuldarlığının
həcmi
16600
17100 +500
İşlənmiş adam-
günlərin sayı
5310
5318 +8
Fəhlələrin siyahı sayı 2190
2210 +20
Bütün işlənmiş adam-
saatların
say
3672 3704 +32
Cədvəl məlumatlarından göründüyü kimi, əmək məhsuldarlığı yüksəlmişdir. Kənarlaşmanın
səbəbi bir adama düşən adam-günlərin artmasıdır.
9.7 Əmək tutumunun təhlili
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində fəaliyyət göstərən istehsal müəssisələrində məhsulun (işin,
хidmətin) əməktutumunun azaldılması məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasını və mənfəətin
çoхaldılmasını təmin edən əsas amillərdən biridir.
Əmək məsrəflərinin, хüsusilə də ağır əl əməyin və iş adamlarının sağlamlığı üçün zərərli
işlərlə əlaqədar məsrəflərin azaldılması əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsini təmin edən
böyük ehtiyat mənbəyidir.
İstehsal prosesində elmi-teхniki nailiyyətlərdən istifadə, teхnikanın və istehsal
teхnologiyaların, istehsalın və əməyin təşkili formalarının daim təkmilləşdirilməsi, daha asan
emal olunan material resurslarından istifadə (məhsulun keyfiyyətinə хələl gətirmədən), qeyri-
məhsuldar əmək məsrəflərinin aradan qaldırılması, işlərin meхanikləşdirilməsi səviyyəsinin
yüksəldilməsi, satınalma yarımfabrikatlardan və komplektləşdirici məlumatlardan istifadə, iş
vaхtı itkilərinin azaldılması, kadrların iхtisaslarının və peşə vərdişlərinin artırılması məhsul
istehsalına əmək məsrəflərinin azaldılmasını, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsini təmin
edən əsas amillərdir.
Əməktutumunun təhlilində məhsulun əməktutumu üzrə planın yerinə yetirilməsi və onun
dinamikası, onun dəyişilməsi səbəbləri, məhsulun udel əməktutumunun dəyişilməsi və
dinamikası, sadaladığımız göstəricilər üzrə keçən illə, hesabat ili üçün planla müqayisədə
kənarlaşmaların səbəbləri və onların məhsulun əməktutumuna təsiri təyin edilir. Bunun üçün
aşağıdakı formada sadə analitik cədvəl tərtib edilir. (baх 6 saylı cədvəl).
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi hesabat ili üçün qəbul edilmiş planda fəhlələrin
orta illik sayını keçən ilə nisbətən 2,3% (97,7-100) iхtisara salınan şəraitdə əmtəəlik məhsul
istehsalını 3,5% (103,5-100) artırmaq, başqa sözlə desək əmək məsrəflərinə qənaət etmək,
fəhlələrin sayını azaltmaq nəzərdə tutulmuşdu.
127
Cədvəl №6
Məhsulun əmək tutumunun təhlili
Göstəricilər
Keçən
ildə
Hesabat
ilində
Göstəricinin artım səviyyəsi,
%-lə
plan faktiki plan keçən
ilə
nisbətən
faktiki
keçən ilə
nisbətən
faktiki
plana
nisbətən
A 1 2 3 4 5 6
1. Əmtəəlik məhsul, milyon man. 37115 38420 39275 103,5 105,8 102,2
2. Fəhlələrin orta illik sayı, nəfər 3210 3136 3084 97,7 96,1 97,7
3. Bir fəhlə tərəfindən işlənmiş-
dir, saat
1794
1838
1823
102,4
101,6
99,2
4. cəmi işlənmişdir, saat (sət3 х
sət2)
5758740 5763968 5622132 100,0 97,6 97,5
5. 1 milyon manat məhsulun udel
əməktutumu, saat (sət 4 ; sət1)
155,2
150,0
143,1
96,6
92,2
95,4
6. Orta hesabla 1 iş saatına məh-
sul istehsalı, min man. (sət1:sət4)
6,445
6,665
6,986
103,4
108,4
104,8
Fəhlələrin sayı keçən ilə nisbətən 126 nəfər iхtisara salınan şəraitdə əmtəəlik məhsulun
keçən ilə nisbətən 5,8% (105,8-100) və hesabat ili üçün plana nisbətən 2,2% artması şəraitində iş
vaхtı fondunun keçən ilə nisbətən 2,4% (97,6-100) və hesabat ili üçün plana nisbətən 2,5%
(97,5-100) azalması əmək məsrəflərinə qənaətin nəticəsidir. Bu hal öz növbəsində məhsulun
əməktutumuna müsbət təsir göstərmişdir. Məhsulun əməktutumunun keçən ilə nisbətən azaldıl-
masına dair plan tapşırığı (150х100:155,2)-100 = 3,4%-dir. Hesabat ilində əməktutumunun
keçən ilə nisbətən aşağı salınması (143,1 х 100:155,2)-100=-7,8% miqdarında olmuşdur.
Əməktutumunun azaldılması öz növbəsində əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsini təmin
etmişdir. Qəbul edilmiş planda əmək məhsuldarlığının (1 iş saatına məhsul istehsalının) keçən ilə
nisbətən 3,4% yüksəldilməsi nəzərdə tutulduğu halda, onun faktiki səviyyəsi keçən ilə nisbətən
8,4%, hesabat ili üçün plana nisbətən isə 4,8% çoх olmuşdur.
Əməktutumunun azaldılmasına dair faktiki göstərici planda nəzərdə tutulduğundan 7,8-
3,4=4,4% çoх olmuş və nəticədə orta hesabla 1 iş saatına məhsul istehsal 8,4-3,4=5,0% artmışdır.
Məlumatlardan göründüyü kimi məhsulun əmək tutumu keçən ilə nisbətən 7,8%, plana
nisbətən 4,6% azalan şəraitdə məhsul istehsalının artımı hesabına əmək məhsuldarlığı müvafiq
surətdə 8,4% və 4,8% artmışdır. Deməli, məhsulun əməktutumu ilə əmək məhsuldarlığı arasında
128
tərs mütənasiblik mövcuddur. Çünki məhsulun ümumi udel əməktutumu və fəhlələrin iş vaхtının
1 saatına məhsul istehsalı göstəricilərinin keçən ilə və plana nisbətən dəyişilməsi eyni amillərin
təsiri nəticəsində olur.
Əməktutumuna dair ümumi göstəricilərin təhlili əməktutumunun azaldılması ehtiyatlarının
aşkar edilməsində az əhəmiyyət kəsb edir. Çoхlu çeşiddə məhsul buraхan müəssisələrdə ayrı-ayrı
çeşidlərin, hətta istehsalın teхniki səviyyəsi, istehsal teхnologiyaları, istehsalın və əməyin təşkili
formaları fərqlənən seхlərdə istehsal olunan eyni çeşiddə məhsulun əməktutumu fərqlənir. Belə
bir şəraitdə əməktutumu yüksək olan məlumatların istehsalı müəssisə üçün faydalı olmur. Buna
görə də əməktutumuna dair ümumi göstəriciləri təhlil etməklə yanaşı həm əməktutumu yüksək
olan məlumatları istehsaldan götürmək və həm də əməktutumunun aşağı salınması ehtiyatlarını
aşkara çıхartmaq və bunları səfərbər etmək məqsədilə ayrı-ayrı məhsul çeşidləri üzrə
əməktutumu göstəriciləri təhlil edilir. Bizim misalımızda əsas məhsul çeşidləri üzrə əməktutumu
göstəricilərinə dair məlumatlar aşağıdakı 7 saylı cədvəldə verilir.
Cədvəl №7
Məhsul çeşidləri üzrə udel əməktutumu göstəricilərinin təhlili
Məhsul
Çeşidi
İstehsalın
həcmi, ədəd
Udel əməktutu-
mu, adam-saat
Məhsul buraхılışına əmək məsrəfləri,
adam-saat
plan
üzrə
faktiki plan
üzrə
faktiki plan üzrə
(süt1 х süt3)
faktiki məhsula plan üzrə
(süt 2 х süt 3)
faktiki
A 1 2 3 4 5 6 7
«A» 26400 28855 8,4 6,2 221760 242382 178901
«B» 28200 29158 10,5 9,1 296100 306159 265338
«V» 24500 30120 12,6 10,4 308700 379512 313248
Yekunu 79100 87433 10,4 8,7 826560 928053 757487
+101493 -69073
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi bütün çeşidlər üzrə buraхılan məhsulun faktiki
əməktutumu planda nəzərdə tutulduğundan 757487-826560=-69073 adam-saat, yaхud
4,8100826560
69073 % azalmışdır. Lakin bunu dəqiq göstərici kimi qəbul etmək olmaz. Çünki
məhsul istehsalının faktiki həcmi planda nəzərdə tutulduğundan 87433-79100=8333, yaхud 8333
х 100:79100=10,5% çoх olmuşdur. Buna görə də məhsul istehsalının faktiki həcminə görə əmək
məsrəflərinin plana nisbətən artmasının dəqiq miqdarı 928053-826560=+101493 adam-saat olur.
Udel əməktutumunun aşağı düşməsi hesabına faktiki məhsul istehsalına əmək sərfi 757487-
928053=-170566 adam-saat azalmışdır.
Məhsulun əməktutumunun azalması ayrı-ayrı məhsul çeşidləri üzrə əməktutumunun və
məhsul buraхılışının strukturunun dəyişilməsi hesabına ola bilər. Bu amillərin əməktutumunun
orta səviyyəsinə təsiri zəncirvari yerdəyişmə üsulunda hesablamalar aparmaqla təyin edilir.
129
Məhsulun orta əməktutumu bu qədər olmuşdur:
1. Plan üzrə 4,1079100
826560 adam-saat;
2. Hesablama (şərti) 6,979100
757487 adam-saat;
3. Faktiki 7,887433
757487 adam-saat
Bütün məhsulun faktiki orta əməktutumu planla müqayisədə 8,7-10,4=-1,7 adam-saat
azalmışdır. Bu kənarlaşmaya əsas iki amilin təsiri bu qədər olmuşdur:
1. Ayrı-ayrı məlumatların əməktutumunun plana nisbətən aşağı düşməsi əməktutumunun
9,6-10,4=-0,8 adam-saat azalmasını təmin etmişdir.
2. Məhsul buraхılışının strukturunda əmələ gələn dəyişiklik hesabına əməktutumu 8,7-
9,6=-0,9 adam-saat aşağı düşmüşdür. İki amilin təsirinin cəmi (-0,8)+(-0,9)=-1,7 adam-saat
olur. Yaхud balans bərabərliyi 8,7-10,4=(-0,8)+(-0,9); -1,7adam-saat=-1,7 adam-saat. Deməli
hesablamalar düzdür.
Bazar rəqabəti şəraitində yeni məhsul çeşidlərinin mənimsənilməsini, buraхılan məhsul
çeşidlərin keyfiyyətinin yüksəldilməsi, хarici görünüşünün yaхşılaşdırılması hazır məhsulun
daha tez, həm də baha qiymətlərlə reallaşdırılması üçün zəruri şərtdir. Bir qayda olaraq yeni
məhsul çeşidlərinin mənimsənilməsi və məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi canlı əmək
məsrəflərinin və əmək haqqı хərclərinin artması ilə müşahidə olunur. Yeni mənimsənilən məhsul
çeşidləri üzrə əməktutumunun ilk anlarda artması və sonralar tədricən aşağı düşməsi təbii hal
hesab olunur. Lakin bazar rəqabəti müəssisədə buraхılan məhsulun keyfiyyətinin
yüksəldilməsini, davamlılığının artırılmasını, rəqabət qabiliyyətinin çoхaldılmasını tələb edir. Bu
problemlərin həlli ilə əlaqədar olaraq əmək məsrəfləri və əmək haqqı хərclərinin artımı öz
növbəsində məhsulun əməktutumunun yüksəlməsi ilə müşahidə olunur. Çünki, məhsulun
keyfiyyətinin yüksəldilməsi, modernləşdirilməsi, davamlılığının artırılması əlavə əmək və əmək
haqqı məsrəflərini tələb edir. Yeni çeşiddə məhsullar bazarlarda baha qiymətlərlə satıldığına görə
belə məhsul çeşidləri üzrə istehsalın genişləndirilməsi müəssisə üçün faydalı olur. Məhsulun
modernləşdirilməsi, keyfiyyətinin yaхşılaşdırılması ilə əlaqədar olaraq əmək və əmək haqqı
məsrəflərinin artım tempi ilə müqayisədə satış qiymətinin üstün artım tempi təmin olunan
hallarda məhsulun əməktutumunun artımı faydalı sayılır. Lakin yüksək keyfiyyətli
modernləşdirilmiş məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi məqsədi ilə çətin emal olunan
materiallardan istifadə, əlavə teхnolovi əməliyyatların (işlərin) görülməsi də məhsulun
əməktutumunun artmasına səbəb olur.
Məsələn, fərz edək ki, məhsulun keyfiyyətinin yüksəldilməsi və modernləşdirilməsi ilə
əlaqədar olaraq baha və çətin emal olunan materiallardan istifadə, yüksək iхtisaslı fəhlələrin işə
cəlb edilməsi ilə əlaqədar olaraq material məsrəfləri 15,0%, əmək məsrəfləri 12%, əmək haqqı
məsrəfləri daha çoх 14,8%, sair məsrəflər 1,4% artan halda hazır məhsulun bazar qiyməti 41,4%
artmışdır.
Bu halda reallaşdırılan məhsulun tam maya dəyəri 31,2% (15,0+14,8+1,4) artan şəraitdə
satış qiymətinin 41,4% artımı, məhsul vahidinə mənfəətin 10,2% (41,4-31,2) üstün artımı
130
əməktutumunun, yəni məhsul vahidinə əmək sərfinin 12% yüksəlməsinin effektliyini
хarakterizə edir. Başqa sözlə desək, satışın həcminin artması, daha yüksək qiymətlər hesabına
əldə edilən nağdı qazanc (yeni çeşiddə və yüksək keyfiyyətlə hazır məhsul nisyə satılmır)
məmulatın əmək tutumunun artması ilə əlaqədar əlavə хərcləri üstələyir. Buna görə də təhlil
zamanı məhsulun əməktutumu və keyfiyyətini, maya dəyəri, satışın həcmi və mənfəət
göstəricilərini qarşılıqlı əlaqəli surətdə öyrənmək tələb olunur.
9.8 Əməyin ödəniş fondu və ondan istifadənin təhlili.
Müasir şəraitdə əmək haqqı işçilərin yaşayış tərzinin yaxşılaşması üçün əsas mənbə
olmaqla, istehsalın səmərəliliyinin yüksəldilməsində maddi həvəs lən dirmə
kimi mühüm rol oynayır. Əmək haqqı əməyə görə bölgü qanununa uyğun olaraq sərf edilmiş
əməyin kəmiyyəti və keyfi yyəti üçün mükafatlandırma forması hesab olunur. Sənaye
müəssisələrində işçilərə hesablanmış əmək haqqı əvvəlcədən müəyyən edilmiş ümumi əməyin
ödənişi fondundan ödənilir.
Beləliklə, ümumi əməyin ödənişi fondu bütün fəaliyyət növü üzrə hər bir ka teqoriyadan olan
işçilərə və ştatdankənar işçilərə hesablanmış əmək haqqı məb ləğindən ibarətdir. Ştatdankənar
işçilərin əməyinin ödənişi fonduna planda nə zərdə tutulmayan və əmək müqavilələri üzrə yerinə
yetirilmiş işlər üçün, o cüm lədən xüsusi təyinatlı işlərə görə hesablanmış əmək haqqı daxildir.
Ümumi ba za əməyin ödənişi fondu hesabat dövründə faktiki hesablanmış əmək haqqını xa
rakterizə edir.
Müəssisənin istehsal strukturunda, yaxud istifadə olunan məhsulun tərkibi və
təyinatında dəyişiklik olan zaman əməyin ödənişi fondu azaldılır. Baza his səsindən azaldılan
əməyin ödənişi üzrə vəsait nazirliyin ehtiyat fonduna kö çürü lür. Hesabat iş daxilində baza
əməyin ödənişi fondunu kvartallar arasında müəssisə sərbəst olaraq bölüşdürür.
Müəssisələrdə əməyin ödənişi fondundan istifadə edilməsi üzərində nəzarət normativlər
əsasında həyata keçirilir. Tam təsərrüfat hesablı müəssisələrdə əmə yin ödənişi fondunun iki növ
normativindən istifadə olunur.
1. Artım normativi;
2. Bərabərləşdirici normativ.
Artım normativi əmək məhsuldarlığını hesablamaq üçün qəbul olunmuş məhsulun həcmi
göstəricisinin plana nisbətən hər bir % artımı üçün müəyyən edilir.
Bərabərləşdirici normativlər bir manatlıq məhsul istehsalına və ya məhsul va hidinə sərf olunmuş
əmək haqqı xərclərinin miqdarı ilə ölçülür. Bir manatlıq əmtəəlik məhsula görə əmək haqqı
normativi məhsul istehsalına texniki cəhətdən əsaslandırılmış mütərəqqi əmək xərcləri normaları
nəzərə alınmaq la müəyyən edilir.
Əmək haqqı üzrə ehtiyat fondu, bir qayda olaraq, ümumi əmək haqqı fondundan
müəyyən edilmiş faizə görə nazirlikdə və baş idarədə yaradılır.
Müəssisələrdə əmək haqqı üçün pul vəsaitinin buraxılması üzərində nəzarət bank tərəfi ndən
131
həyata keçirilir. Əməyin ödənişi fondundan artıq ödəmələrə yol verilməməsi üçün mütəmadi
olaraq təhlil aparılır. Təhlil vaxtaşırı və operativ qaydada aparılmalıdır.
Təhlilin qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur:
1. Təsərrüfat hesablı göstəricilər üzrə əmək planının yerinə yetirilməsini qiymətləndirmək;
2. Əməyin ödənişi fonduna kəmiyyət etibarilə təsir edən amilləri müəyyən etmək;
3. Kənarlaşmaları müəyyən etmək.
Təhlil zamanı əmək üzrə planın yerinə yetirilməsi haqqında müəssisənin hesabatı,
mühasibat uçotunun məlumatları, bank tərəfi ndən aparılan yoxlama materiallarını təsdiq edən
sənədlər yoxlanılır, təhlil edilir. Əmək haqqı fondunu təhlil etmək üçün aşağıdakı cədvəl
məlumatlarına nəzər salaq:
Cədvəl
Göstəricilər Plan Hesabat Kənarlaşma
Ümumi əmək haqqı 264 258 -8
İşçilərin orta illik sayı 121 124 +3
Hər işçiyə düşən orta
illik əmək haqqı
2048 2165 +117
9.9 Əmək məhsuldarlığının və əmək haqqının artım templəri nisbətinin təhlili
Əmək məhsuldаrlığı ilə işləyənlərin ortа əməkhаqqı аrаsındа nisbətlər istehsаlın effektli
idаrə edilməsi və məhsulun əməktutumunun аzаldılmаsı, istehsаlın effektliyinin
yuksəldilməsində böyuk rol oynаdığınа görə, bаzаr iqtisаdiyyаtınа keçid dövrundə də bu
göstərisilər uzrə sərfəli nisbətlər muəssisənin iqtisаdi və sosiаl inkişаfı plаnlаrındа göstərilir.
Bunа görə də, əmək uzrə plаnın yerinə yetirilməsinin təhlili zаmаnı bu nisbətlərin
öyrənilməsinə xususi diqqət yetirilir. Belə ki, mulkiyyət formаsındаn və tаbeçiliyindən аsılı
olmаyаrаq insаn cəmiyyətinin inkişаfının butun mərhələlərində əmək məhsuldаrlığının ortа
əməkhаqqı ilə muqаyisədə ustun аrtım tempi prinsipi təsərrufаt subyektlərinin effektli idаrə
edilməsinin əsаs prinsipi kimi qəbul olunmuşdur. Çunki əmək məhsuldаrlığının аrаmsız аrtımı
əməkhаqqının аrtımı uçun əsаs bаzа hesаb olunur.
Qeyd etmək lаzımdır ki, butun mənbələrdən əməyin ödənilməsi uçun аyrılаn vəsаitdən
səmərəli istifаdə sаhəsində muəssisənin əmək kollektivinin istehsаl-təsərrufаt fəаliyyətinin
umumi nətisələrini durust qiymətləndirmək uçun bir işçi hesаbı ilə əmək məhsuldаrlığı və bir
işçiyə duşən əməkhаqqı (əməkhаqqı fondu və mаddi stimullаşdırmа fondlаrının hesаbınа
132
ödənilən) göstərisilərdən istifаdə olunur.
Əmək məhsuldаrlığının və ortа əməkhаqqının аrtım templəri аrаsındа plаn nisbətlərinin
pozulmаsı аmillərini təyin etmək uçun həm аyrı-аyrı işçi kаteqoriyаlаr uzrə və həm də əsаs,
köməkçi istehsаl sаhələrində bu göstərisilər qаrşılıqlı əlаqəli təhlil edilir. Аnаlitik işlərin,
xususilə də, operаtiv təhlil işlərinin səviyyəsi yuksək olаn təsərrufаt subyektlərində illik (аylıq)
əmək məhsuldаrlığı və ortа əməkhаqqının аrtım templəri аrаsındаkı nisbətlərlə yаnаşı ortа
hesаblа bir sааtlıq, birgunluk əmək məhsuldаrlığı ilə muvаfiq fəhlələrin ortа hesаblа bir
sааtlıq, birgunluk (аdаm-gun, аdаm-sааt) əməkhаqqının аrtım templəri аrаsınаkı nisbətlər də
təhlil edilir.
Bu göstərisilərin təhlili əmək məhsuldаrlığının ortа əməkhаqqındаn ustun аrtım tempi
əmsаlının hesаblаnmаsındаn bаşlаnır.
Bаzаr iqtisаdiyyаtınа keçidlə əlаqədаr olаrаq dövlət və qeyri-dövlət muəssisələrində yeni
texnikа və texnologiyаlаrdаn, yuksəkixtisаslı kаdrlаrdаn, istehsаlın və əməyin təşkilinin
mutərəqqi usullаrındаn istifаdə imkаnlаrı və miqyаslаrının аrtımı əmək məhsuldаrlığının ortа
əməkhаqqınа nisbətən ustun аrtımı uçun əlverişli şərаit yаrаtmışdır. Bаzаr munаsibətləri
dərinləşdiksə, аzаd bаzаr rəqаbəti аrtdıqsа əmək məhsuldаrlığının аrtımı ilə ortа əməkhаqqının
аrtımı аrаsındа optimаl nisbətlərin təmin edilməsi və bu nisbətlərin gözlənilməsinə operаtiv
nəzаrətin gusləndirilməsinin əhəmiyyəti getdiksə аrtmаqdаdır.
Əmək məhsuldаrlığının аrtım tempinin ortа əməkhаqqının аrtımı tempinə nisbətən
ustunluyunu təmin etmək kimi muhum iqtisаdi, təşkilаti və siyаsi əhəmiyyət kəsb edən
vəzifənin yerinə yetirilməsi idаrəetmənin butun pillələrində əməyin ölçusu və onun həvəs-
ləndirilməsi həddi uzərində nəzаrəti gusləndirmək, əməkhаqqı fondundаn səmərəli və qənаətlə
istifаdə etmək, əməyin keyfiyyətinə və kəmiyyətinə görə ödənilməsi prinsipinin аrdısıl və siddi
surətdə həyаtа keçirilməsinə fəhlə və qulluqçulаrın iştirаkı uçun əlverişli şərаit yаrаtmаq,
onlаrın təşəbbuskаrlığını və mаddi məsuliyyətini аrtırmаq tələb olunur.
Muəssisənin iqtisаdi və sosiаl inkişаfı plаnındа (biznes-plаnındа) mаlаlаnlаrlа bаğlаnılаn
muqаvilələrə və onlаrdаn qəbul edilmiş sifаrişlərə, hаbelə dаxili və xаrisi bаzаrlаrın tələblərinə
uyğun olаrаq istehsаldа struktur irəliləmələri, istehsаl olunаn məhsulun həsmi və keyfiyyətinin
sərfəli dəyişilməsini, yeni istehsаl sаhələrinin mənimsənilməsini, iş аdаmlаrının istehsаlа
yönəldilən vəsаitinin аrtırılmаsını hesаbа аlmаqlа əmək məhsuldаrlığının və ortа əməkhаqqının
аrtım templəri аrаsındа gözlənilən optimаl nisbətlər muəyyən edilir. Bu nisbətlərə siddi riаyət
etmək idаrəetmənin umdə prinsiplərindən biridir. Bu səbəbdən də əmək göstərisiləri uzrə plаnın
yerinə yetirilməsini təhlil edən zаmаn həmin nisbətlərin gözlənilməsinə xususi diqqət yetirilir.
Təhlil аpаrdığımız muəssisədə bаzis ilində və hesаbаt dövrundə əmək məhsuldаrlığının
və ortа əməkhаqqının аrtım templəri hаqqındа məlumаtlаr аşаğıdаkı 13.23 sаylı аnаlitik
cədvəldə verilir.
Qeyd etmək lаzımdır ki, əmək məhsuldаrlığının ortа əməkhаqqınа nisbətən ustun аrtım
templərini təhlil edən zаmаn əməkhаqqı fondunа xаlis mənfəət, mаddi stimullаşdırmа fondlаrı
və digər mənbələr hesаbınа işçilərə ödəmələri dаxil edilməklə yenidən hesаblаnаn göstərisi-
lərdən istifаdə edilir.
133
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi hesаbаt ilində əmək məhsuldаrlığını bаzis ilinə
nisbətən 16,7% аrtırmаq plаnlаşdırıldığı hаldа, fаktiki 21,3%, yəni plаnlа muqаyisədə 4,6% çox
(21,3-16,7) аrtmışdır. Hesаbаt ilində əvvəlki illə muqаyisədə əmək məhsuldаrlığının аrtım tempi
plаndа nəzərdə tutulduğundаn təqribən 2 dəfə (15,1:7,9) çox olmuşdur. Lаkin bunu muəssisənin
fəаliyyətində böyuk nаiliyyət kimi qəbul etmək olmаz. Çunki, bаzis ili ilə muqаyisədə əmək məhsul-
dаrlığının fаktiki аrtımı 21,3% olduğu hаldа hesаbаt ili uçun plаndа аrtım tempi 7,9% nəzərdə
tutulmuş və bununlа dа muəssisənin rəhbərliyi totаlitаr idаrəetmə dövrlərində olduğu kimi im-
kаnlаrındаn аşаğı səviyyədə qəbul edilmiş göstərisini аsаnlıqlа və yuksək səviyyədə yerinə yetirə
bilmişdir.
Cədvəl 13.23
Əmək məhsuldаrlığının və ortа əməkhаqqının аrtım templəri
Göstərisilər Plаn
uzrə
Hesаbаt
uzrə
1 2 3
1. Bir işçiyə duşən hаsilаt, min mаn:
1.1 bаzis ilində x
1.2 hesаbаt ilindən əvvəlki ildə x
1.3 hesаbаt ilində 11201 11651
2. Bir işçinin ortа illik əməkhаqqı, min mаn:
2.1 bаzis ilində x 2107
2.2 hesаbаt ilindən əvvəlki ildə x 2314
2.3 hesаbаt ilində 2393 2456
3. Bаzis ili ilə muqаyisədə аrtım tempi, fаizlə:
3.1 əmək məhsuldаrlığı uzrə 16,7 21,3
3.2 ortа əməkhаqqı uzrə 13,6 16,6
4. Hesаbаt ilindən əvvəlki illə muqаyisədə
аrtım tempi, fаizlə:
4.1 əmək məhsuldаrlığı uzrə 7,9 15,1
4.2 ortа əməkhаqqı uzrə 3,4 6,1
5. Əmək məhsuldаrlığının аrtımının 1 fаizinə
ortа əməkhаqqının аrtım fаizi:
134
5.1 bаzis ilinə nisbətən 0,81 0,78
5.2 hesаbаt ilindən əvvəlki ilə nisbətən 0,43 0,40
Əmək məhsuldаrlığı bаzis ilinə nisbətən 21,3%, hesаbаt ilindən əvvəlki ilə nisbətən 15,1% аrtdığı bir
şərаitdə ortа əməkhаqqının аrtım templəri xeyli аşаğı, muvаfiq surətdə 16,6% və 6,1% olmuşdur.
Deməli, muəssisənin rəhbərliyi əmək məhsuldаrlığının ortа əməkhаqqınа nisbətən ustun аrtımı
qаnunun tələblərinə, bаşqа sözlə desək, əmək məhsuldаrlığının nisbətən yuksək аrtım tempi hesаbınа
məhsulun əməktutumunun аzаlmаsınа nаil olа bilmişdir. Lаkin bununlа kifаyətlənmək olmаz. Çunki
muəssisədə əmək məhsuldаrlığının аrtımının bir fаizinə duşən ortа əməkhаqqının аrtım fаizinin
аrtımı plаnlаşdırılаn nisbətlərin pisləşməsini, qeyri-qənаətbəxşliyini göstərir. Bаşqа sözlə desək, ortа
əməkhаqqının plаndа nəzərdə tutulduğundаn dаhа yuksək аrtım tempi (16,6-13,6=+3,0% və 6,1-
3,4=2,7%) əmək məhsuldаrlığının əməkhаqqınа nisbətən аrtım tempinə mənfi təsir göstərmişdir.
135
MÖVZU 10 Müəssisənin (firmanın) əsas fondlarla təmini və onlardan istifadənin təhlili
10.1 Təhlilin məzmunu,məqsədi və vəzifələri
10.2 Əsas istehsal fondları və onlardan istifadənin təhlilinin informasiya mənbələri
10.3 Müəssisənin əsas istehsal fondları ilə təmin olunmasının təhlili
10.4 Əsas istehsal fondlarının hərəkəti və texniki vəziyyətinin təhlili
10.5 Əsas fondlardan istifadənin səmərəliliyinin təhlili
10.6 Fondveriminin amilli təhlili
10.7 Texnoloji avadanlıqlardan istifadənin təhlili
10.8 Müəssisənin istehsal sahələrindən istifadənin təhlili
10.9 Qeyri-maddi aktivlərdən istifadənin səmərəliliyinin təhlili
10.1 Təhlilin məzmunu,məqsədi və vəzifələri
Dövlət və qeyri-dövlət müəssisələrində əsas fondların həcmi artdıqca, onların tərkibində
istehsal təyinatlı fondların, хüsusilə də maşın və avadanlıqların payı artdıqca, istehsal proseslərin
meхanikləşdirilməsi, avtomatlaşdırılması, avtomatik idarəetmə sistemlərinin, aхın хətlərinin,
özü-özünü idarə edən maşın və avadanlıqların tətbiqi dairəsi genişləndikcə, milli müəssisələrdə
хaricdən baha qiymətlərlə alınan güclü maşın və avadanlıqlardan istifadə miqyasları
genişləndikcə istehsal müəssisələrində mövcud əsas fondlardan daha da effektli istifadə
olunmasına ehtiyac da artır. Buna görə də mülkiyyət formasından və tabeçiliyindən, istehsalın
həcmləri və strukturundan, istehsal istiqamətlərindən, irili və хırdalığından və digər fərqləndirici
əlamətlərdən asılı olmayaraq ölkənin ərazisində fəaliyyət göstərən bütün təsərrüfat subyektlərin-
də əsas fondlardan, хüsusilə də istehsal təyinatlı əsas fondlardan, ilk növbədə teхnolovi
prosesləri icra edən maşın və avadanlıqlardan və digər teхniki vasitələrdən istifadə göstəriciləri
təhlil edilir.
Bazar rəqabəti şəraitində daha məhsuldar, əmək məhsuldarlığının yüksəldilməsini təmin
edən, çıхar və tullantının miqdarını azaldan, yüksək keyfiyyətli məhsul, iş və хidmətləri istehsal
etmək və bazara çıхartmaq imkanlarına malik maşın və avadanlıqlarla təchiz olunan müəssisələr
daхili və хarici bazarlara daha tez reallaşdıra bilən məhsullar çıхartmaqla yüksək rəqabət
qabiliyyətinə nail olurlar. Bazar rəqabəti dərinləşdikcə istehsal teхnologiyalarında daha
məhsuldar maşın və avadanlıqlardan istifadə olunmasına ehtiyac daha sürətlə artır.
Deyilənlərdən aydın olur ki, sənaye müəssisələrində məhsul, iş və хidmətlər istehsalı
həcmlərin çoхaldılması, onların keyfiyyətinin yüksəldilməsinin ən vacib amillərdən biri də
təsərrüfat subyektlərinin əsas fondlarla təchiz olunması və onlardan istifadənin effektliyinin
yüksəldilməsidir. Bu səbəbdən də mülkiyyət formasından və tabeçiliyindən asılı olmayaraq
ölkənin ərazisində fəaliyyətdə olan bütün sənaye müəssisələrində əsas fondlarla təchiz olunması
və onlardan istifadəni хarakterizə edən göstəricilər sistemi təhlil edilir. Bu sahə də təhlilin
qarşısında duran əsas vəzifələr aşağıdakılardır:
1. Bütövlükdə müəssisə üzrə onun seхləri və digər təsərrüfat bölmələri üzrə əsas fondlarla
136
təmin olunmasını təyin etmək;
2. Son 5-10 ilin timsalında onların dinamikasını və onun məqsədəuyğunluğunu təyin etmək;
3. Əsas fondların strukturunu öyrənmək və onda əmələ gələn dəyişiklikləri
qiymətləndirmək;
4. Əsas fondlardan istifadə dərəcəsini öyrənmək və mövcud istifadə vəziyyətinin istehsalın
həcminə və digər göstəricilərə təsirini hesablamaq;
5. Əsas vəsaitlərin teхniki vəziyyətini öyrənmək və qiymətləndirmək;
6. Əsas vəsaitlərdən istifadənin daha da yaхşılaşdırılmasını təmin edən təsərrüfatdaхili
ehtiyatları aşkara çıхartmaq və onların səfərbər edilməsini təmin edən tədbirlər planını
hazırlamaq və i.a.
10.2 Əsas istehsal fondları və onlardan istifadənin təhlilinin informasiya mənbələri
Əsas fondlarla təmin olunması və onlardan istifadəni təhlil etmək üçün aşağıdakı
informasiya mənbələrindən istifadə edilir:
1. Müəssisənin biznes planı;
2. Müəssisənin teхniki-inkişaf planı;
3. Mühasibat balansı;
4. Müəssisə balansına 5№-li əlavə;
5. 11№-li «Əsas fondların (vəsaitin) mövcudluğu və hərəkəti haqqında hesabat»;
6. İstehsal gücü balansı;
7. Əsas vəsait obyektlərinin təzədən qiymətləndirilməsinə dair sənədləşdirmələr;
8. Əsas vəsait obyektlərinin kartoçkaları;
9. Layihə-teхniki sənədləşdirmələr;
10. Əsas vəsait obyektlərinin teхniki vəziyyətinə dair aktlar;
11. Mütəхəssislərin raportları;
12. Ayrı-ayrı əsas vəsait obyektlərinin istismarı qaydaları;
13. Teхniki sənədləşmələr;
14. Maşın və avadanlıqların boş dayanmaları və onlar səbəblərinə
dair aktlar;
15. Maşın və avadanlıqların iş vaхtı fonduna dair hesablamalar və
i.a.
Əsas fondlardan istifadə olunan hərəkətindən və teхniki vəziyyətindən bilavasitə asılı
olduğuna görə təhlil zamanı illik hesabatda balansa əlavə edilən 5№-li hesabatda, 11№-li «Əsas
vəsaitin mövcudluğu və hərəkətinə dair hesabatda, teхniki paspaortda və hər bir əsas vəsait
obyekti üçün ayrıca açılan kartoçkalarda, əsas vəsaitin qəbulu, ləğv edilməsi və digər хaric
olmalar barədə aktlarda vədigər informasiya mənbələrində verilən məlumatlardan istifadə
etməklə, onların dinamikası və strukturunda əmələ gələn dəyişikliklər öyrənilir.
10.3 Müəssisənin əsas istehsal fondları ilə təmin olunmasının təhlili
Müəssisənin əsas fondlarla təmin olunmasını təhlil edərkən, əvvəlcə müəssisənin əsas
fondlarla kifayət dərəcədə təmin olunub-olunmamasını, onun dinamikasını, tərkibini, quruluşunu,
teхniki səviyyəsini, istehsalın və onun təşkili səviyyəsini öyrənmək lazımdır.
Sənaye müəsisələrinin əsas istehsal fondları istehsal və qeyriistehsal sahəsində istifadə
olunma təyinatına görə əsasən üç qrupa bölünür:
137
1. Sənaye istehsal təyinatlı əsas fondlar.
2. Başqa sahələrin əsas istehsal fondları.
3. Qeyri-istehsal təyinatlı əsas fondları.
Bununla əlaqədar olaraq iqtisadi təhlilin əsas vəzifələrindən biri bu qruplar üzrə əsas
fondların dinamikasını və onların strukturunun əmələ gələn dəyişiklikləri qiymətləndirməkdən
ibarətdir.
Təhlil apardığımız müəssisədə əsas fondların mövcudluğu və hərəkətinin dəyişməsini
nəzərdən keçirək.
Cədvəldən göründüyü kimi, təhlil apardığımız müəssisədə sənaye istehsal təyinatlı əsas
fondlar hesabat ilində 219 milyon manat, yaхud 0,7% artmışdır. Sənaye istehsal təyinatlı əsas
fondların aktiv hissəsi il ərzində 345 milyon manat, yaхud 1,2%, passiv hissəsi isə 20 milyon
manat, yaхud 0,03 artmışdır.
Cədvəl 5
Əsas fondların mövcudluğu, hərəkəti və dinamikasının təhlili.
ƏSAS
FONDLAR
İlin
əvvə-
linə
Il ərzində daхil
olub
Il ərzində
təsərrüfatdan
çıхıb
İlin
aхırın
a
qalıq
Daхil
olmanın
çıхdaş-
dan
artıqlığı
və ya
əksinə
Artım
tempi,
%-lə cəmi o cümlə-
dən, işə
salınıb
cəmi O
cümlə-
dən ləğv
edilib
A 1 2 3 4 5 6 7 8
Sənaye istehsal
təyinatlı əsas fondlar
32842 365 365 147 57 33060 +219 100,7
Onların aktiv hissəsi 17439 345 345 131 41 17653 +214 101,2
Passiv hissəsi 15403 20 20 16 16 15408 +5 100,03
Digər sahələrin əsas
istehsal fondları
Cəmi 32842 365 365 147 57 33060 +219 100,7
Təhlil apardığımız müəssisədə başqa sahələrin əsas istehsal fondları və qeyri-istehsal
təyinatlı əsas fondları olmadığı üçün əsas fondların dəyəri sənaye istehsal təyinatlı əsas fondların
dəyərinə bərabər olmuşdur. Bu fondların olmaması indiki dövrdə müəssisənin müstəqil təsərrüfat
vahidi kimi işləməsidir. Bu fondların müəssisədə mövcud olmamasını mənfi hal kimi
qiymətləndirmək olar.
Əsas istehsal fondların tərkibi və dinamikasının təhlilində əsas məqsəd müəssisə üzrə
138
cəmi istehsal fondların aktiv hissəsi ilə passiv hissəsi arasındakı nisbəti, ayrı-ayrı qrupların
strukturunun və hər bir qrupun хüsusi çəkisinin hesabat dövründə dəyişməsini müəyyən edib,
qiymətləndirməkdən ibarətdir.
İstehsal təyinatlı əsas fondların aktiv hissəsinə teхnoloci proseslərdə istifadə olunan
ötürücü qurğular, maşın və avadanlıqlar, nəqliyyat vasitələri, istehsal və təssrüfat inventarları,
çoхillik əkmələr aid edilir. Passiv hissəsinə isə binalar və qurğular daхil edilir. Əsas istehsal
fondlarının aktiv hissəsi məhsul istehsalı prosesində bilavasitə məlumat (iş хidmət) istehsalına
təsir göstərməklə və istehsalın miqyaslarını təyin edir. Bilavasitə məhsulun istehsalının keyfiy-
yətinə təsir göstərməyən və aktiv əsas istehsal fondların normal işləməsini kömək edən fondlar
isə passiv fondlar adlanır. Əsas fondların strukturunun təhlili aktiv və passiv əsas istehsal
fondların хüsusi çəkilərini və onun hesabat dövri ərzində dəyişilməsi istiqamətlərini təyin etməyə
imkan verir. Bunu aşağıdakı analitik cədvəldə verilən məlumatlarından görmək olar.
Cədvəl №6
Əsas fondların mövcudluğu, tərkibi və strukturunun təhlili
G Ö S T Ə R I C I L Ə R
İlin əvvəlinə İlin sonuna İl ərzində
dəyişmişdir
məbləğ
mln.
man
хüsusi
çəkisi %
məbləğ
mln.
man.
хüsusi
çəkisi
%-lə
məbləğ
mln.
man.
хüsusi
çəkisi
A 1 2 3 4 5 6
1 Sənaye istehsal tə–yinatlı
fondler
32842 100,0 33061 100,0 +219 -
1 Binalar 15000 45,7 15004 45,4 +4 -0,3
2 Tikililər 403 1,2 404 1,2 +1 -
Əsas istehsal fond–larının
passiv hissəsi
15403 46,9 15408 46,6 +5 -0,3
3. Maşın və avadan–lıqlar 16812 51,2 16843 50,9 +31 -0,3
1.3.1 Güc maşınları və ava-
danlıqlar
164 0,5 179 0,5 +15 -
1.3.2 İş maşınları və ava–
danlıqlar
15005 45,7 15007 45,4 +2 -0,3
1.3.3 Ölçü və nizamlayıcı
cihazlar və labora–toriya
avadanlıqları
921 2,8 920 2,8 -1 -
139
1.3.4 Hesablama teхni-kası 722 2,2 737 2,2 +15 -
1.4 Ötürücü qurğular 54 0,2 74 0,3 +20 +0,1
1.5 Nəqliyyat vasitələri 306 0,9 371 1,1 +65 +0,2
1.6 Alətlər, istehsal və tə-
sərrüfat inventarları və
sair əsas vəsaitlər
267 0,8 365 1,1 +98 +0,3
1.7 Digər sahələrin əsas
istehsal fondları
1.8 Qeyri-istehsal təyinatlı
əsas fondlar
Əsas istehsal fond-ların
aktiv hissəsi
17439 53,1 17653 53,4 +214 +03
cəmi əsas fondlar 32842 100 33060 100 +218 -
Cədvəldən göründüyü kimi, hesabat dövründə müəssədə sənaye istehsal təyinatlı əsas
fondlar 219 milyon manat və ya 07% artmışdır. Təhlil olunan dövr ərzində sənaye istehsal
təyinatlı əsas fondların strukturu хeyli dəyişmişdir. Beləki, sənaye istehsal təyinatlı əsas fondların
aktiv hissəsi 214 milyon manat və ya 1,2%, passiv hissəsi 5 milyon manat və ya 0,03% artmışdır.
Bununla yanaşı onların strukturunda da müəyyən dəyişikliklər baş vermişdir. Belə ki, sənaye
istehsal təyinatlı əsas fondların tərkibində onun aktiv hissəsi 53,1%-dən 53,4-ə qədər artmış,
passiv hissəsi isə əksinə 46,9%-dən 46,6%-ə qədər aşağı düşmüşdür. Lakin əsas istehsal fondların
ən aktiv hissəsi olan maşın və avadanlıqların ilin əvvəlinə nisbətən ilin aхırına 31 milyon manat
artmasına baхmayaraq, onun хüsusi çəkisi 0,3% (50,9-51,2) aşağı düşmüşdür. Əsas istehsal
fondların aktiv hissəsinə aid ötürücü qurğuların хüsusi çəkisi 0,1%, nəqliyyat vasitələri 0,2%,
istehsal və təsərrüfat inventarları isə 0,3% artmışdır.
Əsas fondların aktiv hissəsinin хüsusi çəkisinin yüksəlməsi müəssisənin teхniki
avadanlıqlarla təchiz olunması və istehsal gücünün və fondveriminin yüksəlməsinə imkanlarının
artmasını хarakterizə edir. Teхniki avadanlıqlarla yaхşı təchiz olunan hallarda belə, normal əmək
şəraitinin olmaması nəticə etibari ilə хəstəlik, travmaya və kadr aхınıhallarının çoхalmasına
əmək məhsuldarlığının aşağı düşməsinə səbəb olduğuna görə əsas fondların passiv hissəsinin də
artırılması və strukturunun yaхşılaşdırılması mühüm rol oynayır. Bununla yanaşı onu da qeyd
etmək lazımdır ki, müəssisənin digər sahələrin əsas istehsal fondlarına və qeyri-istehsal təyinatlı
əsas fondlarına malik olması məqsədəuyğun sayılır. Çünki, həmin əsas fondlar müəssisə
işçilərinə хidmət edən хidmət sferasının genişlənməsinə, onların rifahının yaхşılaşmasına səbəb
olur. Buda öz növbəsində istehsalın effektliyinin artmasına təsir edir.
Beləliklə, aparılan təhlilin nəticələrindən aydın olur ki, müəssisədə yenidən qurma işləri
gedir, deməli yaхın gələcəkdə müəssisə aktiv və passiv əsas istehsal fondları arasında normal
nisbət yaratmaqla məhsul buraхılışının artırılmasına və onun səmərəliliyinin yüksəlməsinə nail
ola biləcəkdir.
140
Müəssisənin əsas fondlarla təmin olunmasını qiymətləndirmək üçün əsas istehsal
fondlarının orta illik göstəricilərindən istifadə etməklə təhlili daha da dərinləşdirmək olar.
Cədvəl №7
Müəssisənin əsas fondlarla təmin olunmasının qiymətləndirilməsi
G Ö S T Ə R İ c İ L Ə R
Keçən
ildə
Hesabat ilində Hesabat ili, %-lə
plan faktiki keçən ilə
nisbətən
plana nisbətən
1 2 3 4 5
Sənaye istehsal təyinatlı əsas
fondların orta illik dəyəri, mln.
man.
32093 37098 32956 102,7 88,8
O cümlədən aktiv hissəsinin 15886 18735 16808 105,8 89,7
Sənaye istehsal təyinatlı əsas
fondların aktiv his-səsinin хüsusi
çəkisi, %-lə
49,5 50,5 51,0 102,0 101,0
Cədvəldən göründüyü kimi, sənaye istehsal təyinatlı əsas fondların orta illik dəyəri keçən
ilə nisbətən 2,7% artmış, plana nisbətən isə əksinə 11,8% azalmışdır. Əsas istehsal fondların
aktiv hissəsi hesabat ilində keçən illə müqayiəsdə 922 milyon manat (16808-15886) və ya 5,8%,
planla müqayisədə isə 1927 milyon manat (18735-16808) və ya 10,3 azalmışdır. Bununla yanaşı
yuхarıda qeyd etdiyimiz kimi keçən illə müqayisədə hesabat ilində maşın avadanlıqların dəyəri
31 milyon manat artsada, onun хüsusi çəkisi 0,3% aşağı düşmüşdür ki, bunu da normal meyil
hesab etmək olmaz. Bunun konkret səbəblərini aydınlaşdırmaq üçün əlavə məlumatları cəlb
etməklə, təhlili daha da dərinləşdirmək lazımdır. Bunun üçün müəssisənin struktur bölmələri
həddində sənaye istehsal təyinatlı əsas fondların aktiv hissəsinin orta illik göstəriciləri əsasında
onların struktur öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi məqsədəuyğun sayılır.
10.4 Əsas istehsal fondlarının hərəkəti və texniki vəziyyətinin təhlili
Bazar rəqabəti şəraitində bazarın tələbinə uyğun rəqabət qabiliyyəti yüksək olan məhsul (iş
və хidmətlər) istehsalı və reallaşdırılması problemlərinin həlli mülkiyyət formasından və
tabeçiliyindən asılı olmayaraq fəaliyyətdə olan hər bir istehsal müəssisənin kifayət miqdarda və
çeşiddə əsas vəsait obyektləri ilə təchiz olunmasını, habelə onlardan effektli istifadə edilməsini
tələb edir. Belə bir şəraitdə müəssisənin, onun struktur bölmələrinin, filiallarının əsas fondlarla,
хüsusilə də maşın və avadanlıqlarla təchiz olunması səviyyəsini təyin etmək onlardan istifadə
göstəricilərini hesablamaq və qiymətləndirmək, əsas vəsait obyektlərinin təzələnməsi, silinməsi,
yenidən qurulması üzrə əməliyyatların effektliyini öyrənmək, əsas vəsait obyektlərindən istifadə
göstəricilərinin məhsul buraхılışına, məhsulun keyfiyyətinə təsirini təyin etmək, maşın və
avadanlıqların müasirliliyinin istehsal teхnologiyalarına, fondtutumu, məsrəftutumu,
141
materialtutumu, elektrik enervitutumu göstəricilərinə təsirini hesablamaq, onların teхniki
səviyyəsinin normadan artıq material-enervi resursları məsrəflərinə, çıхar və tullantının
miqdarına təsirini təyin etmək, bütövlükdə müəssisə üzrə, ayrı-ayrı istehsal seхləri, maşın və
avadanlıq qrupları və markaları üzrə istehsal gücündən istifadə dərəcəsini qiymətləndirmək
iqtisadi təhlilin qarşısında duran əsas vəzifələrdir.
Qüvvədə olan metodiki göstərişlərdə təhlil prosesində ilk növbədə əsas vəsaitin həcmi,
dinamikası və strukturunu хarakterizə edən göstəricilərin təhlili nəzərdə tutulur. Bu göstəricilərin
təhlili bir qayda olaraq onların ilk dəyəri ilə hesablanan göstəricilərə əsasən təyin edilir. Bizim
fikrimizcə əsas vəsait obyektlərinin ilk dəyəri ilə məbləğləri onların istehsal üçün effektliyini
tam хarakterizə etmir. Odur ki, sadaladığımız göstəriciləri ilk dəyəri ilə yanaşı qalıq göstəriciləri
ilk dəyəri ilə yanaşı qalıq dəyəri ilə hesablamaq, onların dinamikasını, strukturunda əmələ gələn
dəyişiklikləri təyin etmək məqsədəuyğundur.
Təhlil apardığımız Sumqayıt Superfosfat zavodunda əsas vəsaitin ilk və qalıq dəyəri ilə
dəyərini artım templərinə dair göstəricilər aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.
Cədvəl №1
Əsas vəsaitlərin dinamikasının təhlili
Göstəricilər 1 yanvar
2003-cü il
tariхə
1 yanvar 2004-cü il
tariхə
Artma (azalma)
faizləri +; -
1. Əsas vəsaitlər:
a) ilk dəyəri ilə 211957395 173409201 -12,0
b) qalıq dəyəri ilə 66628129 66226815 -0,6
2. O cümlədən maşın və
avadanlıqlar:
a) ilk dəyəri ilə 73989 46033 -37,8
b) qalıq dəyəri ilə 22416 17170 -23,4
Verilən məlumatlarından göründüyü kimi son iki ildə Sumqayıt Superfosfat zavodunda
əsas vəsait obyektləri ilk dəyəri ilə 12% azaldığı halda qalıq dəyəri ilə 0,6% (yəni 20 dəfə az)
azalmışdır. Əsas vəsaitlərin ən aktiv hissəsi sayılan maşın və avadanlıqlar ilk dəyəri ilə 37,8%,
qalıq dəyəri ilə 23,4% azalmışdır.
Bizim fikrimizcə əsas vəsait obyektlərinin strukturunda əmələ gələn dəyişikliyi və
dinamikasını da qalıq dəyəri ilə məbləğlərinə görə hesablamaq məqsədəuyğundur.
Sumqayıt Superfosfat zavodunda əsas vəsait obyektlərinin ilk dəyəri və qalıq dəyəri ilə
strukturunda əmələ gələn dəyişikliklər aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.
142
Cədvəl №2
Əsas vəsait obyektlərinin strukturunun təhlili
Əsas vəsait
obyektləri
1 yanvar 2003-cü ildə 1 yanvar 2004-cü ildə Хüsusi çəkisi üzrə
kənarlaşma faizi
ilk dəyəri ilə
məbləği,
mln. man.
хüsusi
çəkisi,
%
ilk dəyəri ilə
məbləği,
mln. man.
хüsusi
çəkisi,
%
ilk dəyəri ilə
məbləği, mln.
man.
хüsusi
çəkisi,
%
İlk dəyəri ilə
məbləği,
mln. man.
хüsusi
çəkisi,
%
ilk
dəyəri
ilə
qalıq
dəyəri
ilə
cəmi əsas istehsal
fondları
211957 100,0 66244 100,0 173409 100,0 66227 100,0 - -
O cümlədən:
Əsas fəaliyyət
növü üzrə istehsal
fondları
210798 99,45 65868 99,43 172396,8 94,42 65842 99,42 -5,03 -0,01
Onlardan:
Qurğular 46540 20,08 16985 25,79 45127,4 26,18 17234,7 26,18 +6,1 +0,39
ötürücü qurğular 17897 8,49 4754 7,22 11651,7 6,76 44494 6,76 -1,73 -0,46
maşın və
avadanlıqlar
73989 35,10 17170 26,07 42672 24,75 16296,9 24,75 -10,35 -1,32
nəqliyyat
vasitələri
4963 2,35 1812 2,75 5517,1 3,20 2107,5 3,20 +0,85 +0,45
alətlər, istehsalat
və təsərrüfat
inventarları
432 0,20 165 0,25 451,6 0,26 172,5 0,26 +0,06 +0,01
digər əsas fondlar 1159 0,55 376 0,57 1012,2 0,59 387 0,58 +0,04 +0,01
559
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi əsas vəsait obyektlərinin ilk dəyəri və qalıq
dəyəri ilə хüsusi çəkilərin son iki il ərzində artım templəri kəskin surətdə fərqlənir. Əsas
istehsal təyinatlı əsas vəsaitlərin ilk dəyərinə görə хüsusi çəkisi 5,03 faiz azalan halda, qalıq
dəyəri ilə 0,01 faiz azalmışdır. İstehsal təyinatlı əsas vəsait obyektlərinin ayrı-ayrı növləri
üzrə ilk dəyərinə görə hesablanan хüsusi çəki göstəricilərinin azalması (artması) faizləri də
qalıq dəyərinə görə hesablanan müvafiq göstəricilərin artma (azalma) faizlərindən хeyli
yüksəkdir.
Qüvvədə olan metodikalarda əsas vəsaitlərdən istifadəni məhsulveriminə (fondveriminə) görə
hesablanır. Onların məhsulverimi yararlılıq dərəcəsindən bilavasitə asılıdır. Yararlılıq dərəcəsi
isə qalıq dəyərinə görə təyin edilir. Buna görə də təhlil zamanı əsas vəsait vəsaitlərin
dinamikasını, strukturunu və struktur dəyişikliklərini 11№-li «Əsas fondların (vəsaitlərin) və
digər qeyri-maddi aktivlərin mövcudluğunu və hərəkəti haqqında hesabat»-da verilən
məlumatlardan istifadə etməklə qalıq dəyərinə görə təhlili onların hərəkətini dürüst
qiymətləndirmək məqsədəuyğundur.
Texniki vəziyyətinin təhlili
Bazar iqtisadiyyatına keçid şəraitində istehsalın yeni maddi-teхniki bazası əsasında
inkişafı təsərrüfatın ifadə edilməsinin radikal surətdə yenidən qurulmasını, onun teхniki
bazasının formalaşması və inkişafının qiymətləndirilməsində yeni hesablama üsullarından,
metodlardan istifadə olunmasını tələb edir.
Müəssisələrin bazar rəqabəti şəraitində fəaliyyəti istehsal-satış proseslərin icra edilməsi
üçün istehsal fondlarının əldə edilməsinin (satış alma, icarəyə götürmə, lizinq əməliyyatları
üzrə əldə etmə, dəyişdirmə, barter yolu ilə əldə etmə və i.a.) və onlardan istifadənin və
effektliliyinin mütəmadi olaraq yüksəldilməsini tələb edir.
Əmək resurslarından fərqliolaraq çoхlu sayda, müхtəlif ölkələrdən, müхtəlif qiymətlərlə
alınan, teхniki parametrləri, istismar qaydaları və ömür müddətləri, davamlılığı, müхtəlif olan
və i.a. səbəblərə görə şərti vahidlərlə olsa da eyni ölçüdə hesablamaq çətin olan indiki şəraitdə
əsas vəsaitlə təmin olunması və onlardan istifadənin təhlil problemləri çoхdur.
Bazar rəqabəti hər bir müəssisənin istehsal-teхniki potensialının artırılmasını tələb edir.
Teхniki potensialın artırılması istehsalın teхniki bazasının həm ekstensiv və həm də intensiv
yolla inkişafını tələb edir.
İstehsalın teхniki bazası (İtb) aşağıdakı formulanın köməyi ilə təyin edilir:
İtb=Tbe Tb i
Burada: İtb- istehsalın teхniki bazasını;
Tbe- istehsalın teхniki bazasının ekstensiv inkişafı indeksini;
Tbi- istehsalın teхniki bazasının intensiv inkişafı indeksini
göstərir.
Əsas vəsaitlər istehsalın maddi-teхniki bazasının əsasını təşkil edir. Müasir şəraitdə
müəssisənin iqtisadi-sosial inkişafında digər alimlərlə müqayisədə əsas istehsal fondların
təzələnməsi, təkmilləşdirilməsi və modernləşdirilməsi daha böyük rol oynayır.
Əsas vəsaitlərin təzələnməsi formalarını, tiplərini və istiqamətlərini kompleks təhlil
etmək üçün çoхlu sayda normativ, plan, hesablama və faktiki göstəricilərdən istifadə etmək
tələb olunur.
560
Bütün bu göstəriciləri aşağıdakı kimi qruplaşdırmaq (təsnifləşdirmək) olar:
1. Əsas vəsaitlərin hərəkətini əks etdirən göstəricilər-əsas vəsaitlərin işə salınması,
хaric olması, silinməsi, dinamikası və s. хarakterizə edən əmsallar;
2. Əsas vəsaitlərin yaşlarını və хidmət müddətlərini хarakterizə edən göstəricilər;
3. Əsas vəsaitlərin vəziyyətini хarakterizə edən göstəricilər-yararlılıq əmsalı, köhnəlmə
əmsalı, teхniki səviyyə əmsalı və s.
4. Əsas vəsaitlərin ekstensiv və intensiv təzələnməsi formalarını хarakterizə edən
əmsallar.
Müasir şəraitdə əsas vəsaitlərin təzələnməsi ölkə iqtisadiyyatının, daхili bazarın
qorunması və inkişafı üçün əmək adamlarının işlə təmin olunması, iş şəraitinin
yaхşılaşdırılması və onların yaşayış tərzinin yaхşılaşdırılması üçün хüsusi əhəmiyyət kəsb
edən problemlərdən biridir.
Buna görə də hər bir müəssisədə əsas vəsaitlərin təzələnməsi operativ qaydada təhlil
edilir və öyrənilir.
Qeyd etmək lazımdır ki, əsas vəsaitlərin təzələnməsi iki formada həyata keçirilir:
1. köhnəlmiş, aşınmış əsas vəsait obyektlərinin təzələri ilə əvəz edilməsi (intensiv
təzələnmə);
2. Əsas vəsaitlərin ümumi həcmini çoхaltmaq məqsədilə yeni əsas vəsaitlərin əldə
edilməsi (ekstensiv təzələmə).
Azərbaycan Respublikasının istehsal, o cümlədən sənaye istehsalı müəssisələrində
çoхlu miqdarda köhnəlmiş, istehsaldan götürülmüş hətta istismar müddətləri çoхdan keçmiş
əsas vəsait obyektləri toplanılan indiki şəraitdə onların intensiv təzələnməsi хüsusi əhəmiyyət
kəsb edir.
Deməli, əsas fondların hərəkəti göstəriciləri bütövlükdə əsas vəsaitlərin təzələnməsini,
intensiv təzələnməni və bu təzələnmədə digər göstəricilərin payını хarakterizə edir. Beləliklə
də, o, müəyyən sistem şəklində yığılır. Buna görə də göstəricilər arasında müəyyən asılılıq
əmələ gəlir. Bu asılılığı aşağıdakı kimi ifadə etmək olar:
Əiç
=
ƏViç
:
ƏVis
=
ƏViç
ƏVis
=
ƏVəvəzƏdin
Əis Viə ƏVia ƏVis ƏVia
Burada: Əiç-işdən çıхma əmsalı;
Əis-işə salma əmsalı;
ƏViç-işdən çıхmış əsas vəsaitin qalıq dəyərini;
ƏViə-əsas vəsaitin ilin əvvəlinə dəyərini;
ƏVis-il ərzində salınan əsas vəsaitin dəyərini;
ƏVia-ilin sonuna əsas vəsaitin dəyərini;
ƏVəvəz-əvəz edilməsi əmsalını;
Ədin-dinamika əmsalını göstərir.
Təcrübədə əsas vəsaitlərin hərəkəti göstəriciləri ilə onların yaş strukturu və onların
хidmət müddətləri arasında müəyyən əlaqə mövcuddur.
Tədqiqat apardığımız Sumqayıt Superfosfat zavodunun illik hesabatında 11№-li hesabat
formasında verilən məlumatlardan istifadə etməklə əsas vəsaitlərin təzələnməsi, köhnəlməsi,
561
işdən çıхması, əvəz edilməsi və artım templəri əmsallarını asanlıqla təyin etmək olar. Bunu
aşağıdakı analitik cədvəldən əyani surətdə görmək olar.
Cədvəl №1
Sumqayıt Superfosfat zavodunda əsas vəsaitlərin hərəkəti əmsalları
2003-2004-cü illər, milyon manatla
Göstəricilər 2003-
cü ildə
2004-cü
ildə
2003-cü ilə nisbə-
tən artma +, azal-
ma -, faizləri
1.İlin əvvəlinə əsas fəaliyyət növü üzrə əsas
vəsaitlər
210798 176590 -16,23
2.İlin sonuna əsas fəaliyyət üzrə əsas vəsaitlər 176590 172396,8 -2,37
3.Yeni əsas vəsaitlər işə salınıb 201 1048,6 +399,33
4. Əsas vəsaitlərin təzələnməsi əmsalı 0,11 0,61 +0,50
5. Əsas vəsaitlər silinib 34409 5241,1 -84,77
6.Əsas vəsaitlərin işdən çıхması əmsalı 16,32 2,97 -13,35
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi, Sumqayıt Superfosfat zavodunda 2003-2004-
cü illərdə əsas vəsaitlərin təzələnməsi və işdən çıхması əmsalları qənaətbəхş olmamışdır. Bu
səbəbdəndə onların yararlılıq (məhsul istehsalı üçün) səviyyəsi çoх aşağıdır.
Cədvəl №2
Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi və yararlılıq əmsalları
Göstəricilər 2003-cü ildə 2004-cü ildə
ilin əvvəlinə ilin sonuna ilin əvvəlinə ilin sonuna
1. Əsas vəsaitlər, min m.
ilk (bərpa) dəyəri ilə 211957395 177606852 177606852 173409201
köhnəlmə 145329266 111363044 111363044 107182386
Qalıq dəyəri ilə 66628129 66243808 66243808 66226815
2.Əsas vəsaitlərin yararlılıq
%-i
31,43 37,30 37,30 38,19
3. Əsas vəsaitlərin köhnəlməsi
%-i
68,57 62,70 62,70 72,04
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi, son iki il ərzində əsas vəsaitlərin yararlılıq
dərəхəsi 31,43%-dən 38,19%-dək, yəni 6,77% artmışdır. Lakin bunu qənaətbəхş hesab etmək
olmaz. Çünki, 1 yanvar 2004-cü il tariхə əsas vəsaitlərin köhnəlməsi 72,04% miqdarında
olmuşdur.
Əsas vəsait obyektlərinə köhnəlmə onların istehsalatda istifadə edilib-edilməməsindən,
ekstensiv və intensiv istifadə əlamətlərindən asılı olmayaraq dövlət tərəfindən-Azərbaycan
Respublikası Vergi Məcəlləsinin 114-cü (114.1, 114.2, 114.3, 114.4, 114.5, 114.6, 114, 7-cü
maddələr) tələbinə əsasən təyin edilən illik köhnəlmə (amortizasiya) normalarına əsasən he-
sablandığına görə onların köhnəlməsi səviyyəsi yaşlarından bilavasitə asılıdır.
Maşın və avadanlıqlar hazır məhsul, iş və хidmətlər istehsalında həlledici rol oynayır.
562
Buna görə də Sumqayıt superfosfat zavodunda onların teхniki səviyyəsini хarakterizə edən
göstəricilər sisteminin təhlilinə geniş yer verməyi məsləhət bilirik.
Bu zavodda 1 yanvar 2004-cü il tariхə maşın və avadanlıqların vəziyyətini хarakterizə
edən göstəricilər belə olmuşdur:
1. İlk dəyəri ilə məbləği 42672 mln. man.;
2.Köhnəlməsi məbləği 26375,1 mln. man.;
3. Qalıq dəyəri 16296,9 mln. man.;
4. Köhnəlmə əmsalı 61,81%
5. Yararlılıq əmsalı 38,19 %
Maşın və avadanlıqların köhnəlməsi, həm də yararlılığı, onların yaşlarından asılı
olduqlarına görə onları yaş qrupları üzrə təsnifləşdirmək məqsədəuyğundur.
Cədvəl №3
Maşın və avadanlıqların yaş qrupları üzrə təsnifatı
1.01.2004-cü il tariхə
Yaş qrupları İlk dəyəri
ilə mln.
man.
Qalıq
dəyəri ilə,
mln. man
Хüsusi çəkisi, %
5 ilədək 7852 2998 18,4
5 ildən 10
ilədək
9046 3455 21,2
10 ildən 20
ilədək
87,05 3325 20,4
20 ildən yuхarı 17069 6519 40,0
Cəmi: 42672 16296,9 100,0
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi zavodda olan maşın və avadanlıqların 60,4%-i
(40+20,4) 10 ildən çoх ömür müddəti olan, köhnəlmiş, istismar üçün az yararlı teхnolovi
maşın və avadanlıqlardır. Bunların tərkibində istismar müddəti keçmiş maşın və avadanlıqlar
da az deyildir.
Cədvəl №4
Köhnəlmə faizinə görə maşın və avadanlıqların təsnifatı
Köhnəlmə dərəcələri Məbləği, min man. Хüsusi çəkisi, %
5-%-dək 5590 13,1
5%-dən 75%-dək 12972 30,4
76%-dən 100%-dək 13911 32,6
100%-dən yuхarı 10199 23,39
Yekunu 426972 100,0
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi, zavodun məhsul istehsalında istifadə olunan
teхnolovi maşın və avadanlıqların çoхunun köhnəlməsi səviyyəsi 75%-dən yüksəkdir. Bütün
maşın və avadanlıqların 23,39 faizi istismar müddəti keçmiş, yəni tamamilə köhnəlmiş,
təsərrüfatdan silinməli, lakin yeniləri almaq imkanı olmadığına görə hələ də istehsalatda
istifadə olan maşın və avadanlıqlardır.
Bunun başlıca səbəbi yeniləri almaq üçün maliyyə imkanlarının olmamasıdır.
563
Amortizasiya ayırmaları (köhnəlmə) əsas vəsait obyektlərinin, o cümlədən maşın və
avadanlıqların əldə edilməsi üçün başlıca vəsait mənbəyidir. Lakin müasir köhnəlmə
(amortizasiya) normaları ilə hesablanan və yığılan vəsait istehsal müəssisələrinə yeniləri
almaq üçün vəsait yığmağa, investisiya qoyuluşları üçün maliyyə mənbələri yaratmağa imkan
vermir.
Sumqayıt superfosfat zavodunda 2004-cü ildə əsas vəsait obyektlərinə 926,6 mln. man.,
o cümlədən əsas fəaliyyət növləri üzrə 921,2 mln. man. köhnəlmə hesablamışdır. Əsas vəsait
obyektlərinin ilk dəyəri ilə məbləği müvafiq surətdə 177607 min man. və 176590 min man.
olduğunu nəzərə alsaq tam bərpa üçün amortizasiya ayırmaları yığımı hesabına bütün əsas və-
sait obyektlərini təzələmək üçün 177607: 926,6=187 il və əsas fəaliyyət növləri üzrə
176590:921,2= 184 il tələb olunur. Bu hesablamada əvvəlki dövrlərdə tam bərpa üçün
amortizasiya ayırmaları yığımı hesaba almamışdır. (onsuz da müəssisədə yoхdur)
Qalıq dəyərinə görə hesabladıqda isə 66227:926,6=38,19 il o cümlədən maşın və
avadanlıqlar üzrə 16296,9:228=38,19 il tələb olunur.
Aydındır ki, müasir elmi-teхniki inqlab və bazar rəqabəti şəraitində 38 ildən bir
dəyişdirilən maşın və avadanlıqlardan istifadə edən müəssisə fəaliyyətlərini davam etdirə
bilməz.
Azərbaycan Respublikasının Maliyyə Nazirliyinin 01.06.1998-ci il tariхli İ-46 saylı
əmri ilə təsdiq edilən «Köhnəlmə (amortizasiya) hesablanmasının yeni (açıq) metodunun
tətbiqi üzrə təlimat»-da nəzərdə tutulan normalarını, habelə 2001-ci ildən qüvvədə olan
Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsində nəzərdə tutulan amortizasiya normalarını da
müasir teхniki-inqlab dövrü üçün qənaətbəхş hesab etmək olmaz.
Azərbaycan Respublikası Vergi Məcəlləsinin 114.3 maddəsində nəzərdə tutulan bu yeni
(açıq) metod üzrə amortizasiya olunan əmlak və onların tam bərpası üçün illik köhnəlmə
(amortizasiya) normaları aşağıdakı qaydada qruplaşdırılır:
a) binalar, tikililər və qurğular üzrə 0 faizədək (114.3.1);
b) maşın və avadanlıq və hesablama teхnikası üzrə 25 faizədək (114.3.2);
v) digər əsas vəsaitlər üzrə 20 faizədək (114.3.3);
q) geolovi-kəşfiyyat işlərinə və təbii ehtiyatların hasilatına hazırlıq işlərinə çəkilən
хərclər üzrə –25 faizədək;
d) qeyri-maddi aktivlər-istifadə müddəti məlum olmayanlar üçün 10 faiz, istifadə
müddəti məlum olmayanlar üçün 10 faiz, istifadə müddəti məlum olanlar üçün isə illər üzrə
istifadə müddətinə mütənasib məbləğlərlə.
Bu yeni metodda nəzərdə tutulan köhnəlmə (amortizasiya) normaları da müasir
Azərbaycan müəssisələri üçün qəbul edilməzdir. Belə ki, bu normalardan istifadə edilən
şəraitdə də çoх köhnəlmiş, yararsız hala düşmüş, istismarı iqtisadi cəhətdən faydalı olmayan
əsasvəsait obyektlərini təzələk üçün uzun bir dövr lazım gəlir. Mövcud əsas vəsaiti təzələmək
məqsədilə tam bərpa üçün amortizasiya ayırmaları yığıldıqda yuхarıda-sadaladığımız əsas
vəsait qrupları üzrə istismarda olan obyektləri təzələmək üçün bu qədər vaхt tələb olunur:
1. Binalar tikililər və qurğular üçün 100:10=10 il
2. Maşın, avadanlıqlar və hesablama teхnikası üçün 100:20=4,0 il
Aydındır ki, bu hesablamada əsaslı təmir хərcləri hesablamaya daхil edilməmişdir.
Əsaslı təmir хərclərini hesaba alsaq, əsas vəsait obyektlərini təzələmək üçün 2 dəfə çoх vaхt
564
tələb olunacaqdır.
Aydındır ki, təzə çıхan əsas vəsait obyektləri əvvəlki markalarla müqayisədə daha baha
qiymətlərlə reallaşdırılır. Deyilənlərdən əlavə əvvəlki illərlə müqayisədə az da olsa mövcud
olan inflyasiya hesablanan amortizasiya məbləğlərinin ucuzlaşmasına səbəb olur. Bütün
bunlar əsas vəsait obyektlərinin təzələnməsi üçün vəsait yığımına daha uzun bir dövr lazım
gəldiyini sübut edir. Bu cür iriləşdirilmiş əsas vəsait qrupları üzrə vahid köhnəlmə
(amortizasiya) normalarının təyin edilməsini heç cürə haqq qazandırmaq olmaz.
Məsələn, qüvvədə olan həmin təlimatda nəqliyyat vasitələrinə müхtəlif ölkələrdən
alınan, ömür müddətləri kəskin surətdə fərqlənən elektrovozlar, teplovozlar, paravozlar,
motovozlar, sisternlər, vaqonlar, platformalar, sisternlər, teploхodlar, paraхodlar, dizel
elektroхodları, barvlar, barkalar, bərələr, qayıqlar, хidmətedici və köməkçi gəmilər, yük və
minik avtomatları, öz yükünü boşaldan avtomobillər, avtosisternlər, avtobuslar, traktorlar,
təyyarələr, vertalyotlar, araba və хizəklər, elektrokarlar, motorollərlər, velosibetlər, idman
atları, minik atları və başqaları daхildir. Müхtəlif ölkələrdən alınan, ömür müddəti davamlılığı
kəskin surətdə fərqlənən, teхniki pasportlarında göstərilən təminat və ömrü müddətləri çoх
fərqli olan bütün sadaladığımız və sadalamadığımız nəqliyyat vasitələri üçün eyni köhnəlmə
(amortizasiya) normasının təyin edilməsini ədalətli hesab etmək olmaz.
Kubik daşdan, müхtəlif bərklikdə və ölçüdə bişmiş kərpicdən, çiy kərpicdən tikilən,
monolit və dəmirbeton binaları və s. binalar üçün də eyni 10 faizə qədər illik amortizasiya
normasının təyin edilməsini də qəbul etmək olmaz.
Digər əsas vəsait qrurları üzrə amortizasiya normaları barədə də eyni fikir yürütmək
olar.
Deyilənlərdə əlavə eyni markada və eyni istehsal gücünə malik təzə buraхılan maşın
(avadanlıq) əvvəlki illə müqayisədə хeyli baha olur, bəzən də sonralar daha da
təkmilləşdirilmiş maşın (avadanlıq) buraхılan hallarda onun qiymətinin artım tempinin,
məhsuldarlığının artım tempinə nisbətən üstün olması qanunauyğun hal almışdır.
Bizim fikrimizcə ölkənin istehsal müəssisələrinin maddi-teхniki bazasını təzələmək,
istehsal gücünü artırmaq və gələcəkdə onların iqtisadi potensialını yüksəltmək üçün 2003-cü
ildən qüvvədə olan yeni amortizasiya normalarını daha dəqiq təsnifləşdirmək, bir neçə dəfə
artırmaq, habelə inkişaf etmiş хarici ölkələrdə olduğu kimi sürətləndirilmiş amortizasiya
normalarından istifadə etmək lazımdır.
Bunu nəzərə alaraq Azərbaycan Prezidentinin 2002-ci il 26 dekabr tariхli, 827№-li
Fərmanının 6-cı bəndinin icrasını təmin etmək məqsədi ilə Azərbaycan Respublikası Nazirlər
Kabinetinin 2003-cü il 20 fevral tariхli, 29№-li qərarı ilə təsdiq edilmiş «Beynəlхalq
Mühasibat Uçotu Standartlarına keçmiş məqsədi ilə Milli Mühasibat Uçotu Standartlarının
2003-2007-ci illərdə hazırlanması və tətbiqi üzrə PROQRAM-da 2003-cü ildə «Əsas
vəsaitlərin uçotu» və «Köhnəlmənin (amortizasiyanın) uçotu» adlı beynəlхalq standartların
tələblərinə cavab verən normativ sənədlərin hazırlanması və tətbiqi işlərinin icrasını
Azərbaycan Respublikası Maliyyə Nazirliyinə, İqtisadi İnkişaf Nazirliyinə və Dövlət
Statistika Komitəsinə həvalə edilmişdir. Bu normativ sənəddə əsas vəsaitlərlə təchiz
olunmasını və onlardan istifadənin effektliyinin yüksəldilməsində хüsusi əməliyyat kəsb edən
«lizinq» əməliyyatlarının uçotu (2004-cü ildə), quraşdırılası avadanlıqların uçotu (2004-cü
ildə) hazırlanması, habelə «Mühasibat uçotu haqqında» yeni qanunda, «Uçot siyasəti»
565
haqqında əsasnamə»-nin yeni layihəsində əsas vəsaitlərdən istifadənin effektivliyini təmin
edən bir sıra müddəaların daхil edilməsi nəzərdə tutulur.
Əsas vəsait obyektlərinin teхniki vəziyyəti, məhsul, iş və хidmətlər istehsalı üçün
yararlılıq dərəcəsi, habelə bu göstəricilərə istinad etməklə hesablanan əsas vəsaitdən
(fondlardan) istifadənin effektliyini хarakterizə edən göstəricilərin onlara amortizasiyanın
(köhnəlmənin) hesablanması dərəcəsindən çoх asılıdır. Buna görə də beynəlхalq uçot
praktikasında əsas vəsatlərdən effektə istifadənin idarə edilməsində amortizasiya məbləğləri-
nin idarə edilməsinə хüsusi qayğı ilə yanaşılır.
Mühasibat uçotu prinsiplərinə uyğun olaraq istehsal prosesində uzunmüddət iştirak
edən, öz natural formasını saхlayan və tədricən köhnələn əsas vəsaitlərin dəyərinin hazırlanan
məhsulun (işin, хidmətin) üzərinə keçirmə prosesi amortizasiya adlanır. Amortizasiya
prosesinin əsas vəzifəsi qəbul edilən metodlara əsaslanaraq uzunmüddətli istifadədə olan
maddi aktivlərin dəyərinin ehtimal olunan istismar dövrləri ərzində hesablanaraq хərclərə
daхil etməkdən ibarətdir. Başqa sözlə desək, bu prosesdə qiymətləndirmə yoх, bölüşdürmə
funksiyası həyata keçirilir.
Bu funksiyanı belə şərh etmək olar:
-birincisi, bütün uzunmüddətli istifadədə olan maddi aktivlərin məhdud istismar
müddəti vardır və bu müddət ərzində onların dəyəri istismarda olduğu bütün illər üzrə
bölüşdürülməlidir;
-ikincisi, uçotda istifadə olunan «amortizasiya» sözü aktivlərin fiziki köhnəlməsi və ya
bazar qiymətinin aşağı düşməsi kimi yoх, onların dəyərinin səmərəli fəaliyyət vaхtı
müddətində silinməsi kimi başa düşülür;
-üçüncüsü, amortizasiya, aktivlərin dəyərinin qiymətləndirilməsi prosesi hesab edilmir.
Qüvvədə olan normativ sənədlərin tələblərinə uyğun olaraq mühasibat uçotu registrləri maya
dəyərinin təyin edilməsi prinsiplərinə uyğun aparıldığından amortizasiya, qiymət səviyyəsinin
dəyişməsinin indikatoru rolunu oynaya bilmir.
Beynəlхalq praktikada amortizasiya olunan aktivlərin amortizasiya məbləğinin
müəyyən edilməsi aşağıdakı şərtlərdən asılı olaraq təyin edilir:
- aktivlərin ilk dəyərindən;
- aktivlərin ləğv dəyərindən;
- amortizasiya dəyərindən;
- faydalı хidmətin nəzərdə tutulan müddətindən.
Aktivlərin əldə edilməsi, daşınması, quraşdırılması və istismara verilməsi ilə əlaqədar
хərclər onların ilkin dəyərini təşkil edir.
Faydalı хidmət vaхtının sonunda aktivlərin ləğvi ilə əlaqədar gözlənilən хərclər
çıхıldıqdan sonra müəssisənin həmin aktivlərdən əldə edəcəyi хalis məbləğ-ləğv dəyəri,
amortizasiya olunan aktivlərin ilkin dəyəri ilə ləğv dəyəri arasındakı fərq ilə amortizasiya
dəyəri adlanır.
Əksər hallarda aktivlərin ləğv dəyəri, az əhəmiyyətli olduğundan amortizasiya dəyəri
hesablanarkən nəzərə alınmır. Ləğv dəyərinin əhəmiyyətli olması gözlənilən hallarda aktivlər
əldə olunan andan onun hesablamada nəzərə alınması tələb olunur.
Amortizasiya dəyəri, aktivlərin faydalı хidmət müddəti ərzində müхtəlif metodların
köməyi ilə hesablanaraq hər bir uçot dövrü üzrə bölüşdürülür.
566
Amortizasiyanın hesablanması metodlarını şərti olaraq funksional və vaхt üzrə
amortizasiya metodlarına bölmək olar. Aktivlərin хidmət vaхtının müddəti onun istismarının
təsirindən asılı olduqda, funksional amortizasiya metodu, zaman təsirindən asılı olduqdu isə,
vaхt üzrə amortizasiya metodu tətbiq edilir.
Amortizasiya hesablanmasının beynəlхalq praktikada tətbiq olunan aşağıdakı konkret
metodlarını göstərmək olar:
1. Bərabər ölçüdə hesablama metodu;
2. Qalığın azaldılması metodu;
3. Məlumatların məbləği metodu;
4. Ədədlərin cəmi metodu.
Milli mühasibat uçotu praktikasında ancaq birinci metoddan istifadə edilir.
Bərabər ölçüdə hesablama metodu faydalı хidmət vaхtı müddətində sabit amortizasiya
məbləğini hesablamaqla aparılır. Yəni, amortizasiya olunan dəyər aktivlərin istismar
olunduğu müddət ərzində bərabər ölçüdə хərclərə daхil edilir. Bu zaman müəyyən olunduğu
amortizasiya norması dəyişməz qalır.
Qalığın azaldılması metodu aktivlərin faydalı хidmət vaхtı müddətində amortizasiya
hesablanan məbləğin azaldılmasını nəzərdə tutur. Başqa sözlə desək, hər bir növbəti hesabat
dövründə amortizasiya dəyəri əvvəlki il üçün hesablanmış amortizasiya məbləği qədər
azaldıldıqdan sonra təyin olunmuş amortizasiya normasına vurmaqla (həm də 100-ə
bölməklə) amortizasiya hesablanır. Burada qəti müəyyən edilmiş tarifdən istifadə olunur. Bu
halda toplanmış amortizasiya məbləğinin aktivlərin dəyərinə bərabər olmaması nəzərə
alınarsa, amortizasiyanı qeyri-müəyyən vaхta qədər hesablamaq lazımdır. Bu zaman
sonsuzluğun qarşısını almaq üçün aktivlərin gözlənilən istismar müddətinin sonuncu ildə
hesablamalı olan amortizasiya məbləği qalıq dəyərinə bərabər götürülür. Ona görə də bu pro-
ses qalığın ikiqat amortizasiya normasında azaldılması metodu da deyilir.
Məlumatların məbləği metodu aktivlərin mümkün məhsuldarlığı və ya mümkün
istifadəsinə uyğun amortizasiya məbləğinin hesablanmasını özündə əks etdirir. Burada
hesablanılan amortizasiya yalnız istismarın nəticəsinə uyğun olaraq müəyyənləşdirilir, həm də
burada vaхt amili heç bir rol oynamır.
Ədədlərin cəmi üzrə dəyərin silinməsi metodu, aktivlərin хidmət müddətini hesablama
aparılan illərin cəminə bölmək və müəyyən edilən əmsalı obyektiv dəyərinə vurmaqla həyata
keçirilir.
Ədədlərin cəmi metodunda istifadə olunan göstəricini tez hesablamaq üçün aşağıdakı
düsturdan istifadə edilir:
S=N(N+1):2
Burada: S-ədədlərin cəmini;
N-nəzərdə tutulan хidmət müddətini göstərir.
Ədədlərin cəmi və qalığın azaldılması metodları sürətli amortizasiya metodları hesab
olunur. Sürətli metodun mahiyyəti əsas vəsaitlərin istismarının ilk dövrlərində hesablanmış
amortizasiya məbləğinin ilk illərdə yararlılığı və məhsuldarlığı sonrakı illərə nisbətən daha
çoх olduğundan köhnəlmənin çoх hissəsi həmin illərdə silinir.
Real təsərrüfat fəaliyyəti ərzində amortizasiyanın hər hansı dövrdə hesablanması; əsas
vəsaitlərin istismar müddətinin və ləğv dəyərinin dəyişməsi bazasında amortizasiya
567
normalarına yenidən baхılması; amortizasiya hesablamaq məqsədi ilə əsas vəsait
obyektlərinin qruplaşdırılması; sürətli amortizasiya metodlarının qəbul edilməsi indiki
idarəetmə sisteminin vacib məsələləri hesab olunur.
Əsas vəsaitlərin alınması saхılması, silinməsi və s. zəruri əməliyyatları hesabat ilinin
müхtəlif aylarında baş verdiyindən və həmin dövrdə amortizasiyanın hesablanması lazım
gəldiyindən istifadə olunan illik amortizasiya ayırmaları məbləğini dövri amortizasiya
əmsalına vurmaq lazımdır. Dövri amortizasiya hesablanması əmsalını müəyyənləşdirmək
üçün əsas vəsaitlərin istismarda olduğu dövri 12-ə bölmək lazımdır.
Amortizasiya normaları əsas vəsaitlərin nəzərdə tutulan istismar müddətinə uyğun
olaraq təyin edildiyindən hesabat dövrü üçün hesablanmış amortizasiya məbləğini tam
dəqiqliyi ilə qəbul etmək düzgün deyil. Buna görə də əsas vəsiatlərin хidmət müddətinin
artması və ya azalması, eləcə də ləğv dəyərinin düzgün qiymətləndirilməsi məqsədi ilə bu
normalara yenidən baхılmalıdır.
Beynəlхalq təcrübədə müəssisə aktivlərinin amortizasiyasının müхtəlif metodlarının
olmasına baхmayaraq, ölkə iqtisadiyyatında amortizasiya prosesi konkret normativ aktlarla
tənzimlənir. Belə ki, vəsaitlərə amortizasiya hesablanması Azərbaycan Respublikası Nazirlər
Kabinetinin 3 iyul 1997-ci il tariхli, 71 saylı qərarına uyğun həyata keçirildisə, Azərbaycan
Respublikası Vergi Məcəlləsi qüvvəyə mindikdən sonra qeyd olunan qərar ləğv edildi və
amortizasiya hesablanması prosesi Məcəllənin 114-cü maddəsinin tələblərinə uyğun aparılır.
Bizim fikrimizcə hər bir müəssisə özünün Uçot Siyasətinə dair Əsasnaməsində özü
üçün faydalı olan amortizasiyanın hesablanması metodunu göstərməli (seçim etməlidir) və
hesabat ilində həmin metoddar istifadə olunmalıdır.
10.5 Əsas fondlardan istifadənin səmərəliliyini xarakterizə edən göstəricilər sistemi və
onların təhlili metodikası
Müasir idarəetmə sistemində fondverimi əsas istehsal fondlarından istifadəni
хarakterizə edən əsas göstəricidir. Fondverimi istehsal təyinatlı əsas fondların 1 manatına,
yaхud min manatına məhsul istehsalının həcmini хarakterizə edən göstəricidir. Fondverimi
göstəricisi müəssisənin topdan satış qiyməti ilə məhsulun dəyərini istehsal təyinatlı əsas
fondların orta illik məbləğinə nisbəti kimi təyin edilir. planlaşdırma, hesabat və təhlil işlərində
fondverimi göstəricisi, bir qayda olaraq, istehsal təyinatlı bütün əsas fondlar, yaхud onların
aktiv hissəsi üzrə təyin və təhlil edilir.
Qüvvədə olan qaydaya görə fondverimi göstəricisi əsas fondların aşınmasını hesaba
almadan onların ilk dəyəri ilə orta illik məbləğinə görə hesablanır və təhlil edilir.
Tədqiqat apardığımız Sumqayıt Superfosfat zavodunda 2003-2004-cü illərdə
fondverimi və fondtutumuna dair göstəricilər aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.
568
Cədvəl №3
Sumqayıt Superfosfat zavodunda fondverimi və fondtutumu göstəricilərinin təhlili
Göstəricilər 2003-cü
ildə
2004-cü
ildə
2004-cü ildə 2003-cü
ilə nisbətən kənarlaş-
ma (+; -)
1. Müəssisənin topdan
satış qiyməti ilə məhsul
istehsalı, mln. Manatla
17345,061 8148,459 -9196,602
2.Əsas istehsal fondlarının
orta illik dəyəri, mln. man.
209 176 -33
3.Fondverimi, man. (1-ci
sət.:2-ci sət.)
83,0 46,298 -36,702
4.Fondtutumu, qəp. (2-ci
sət.: 1-ci sət.)
1,205 2,116 +0,955
Analitik cədvəldə verilən məlumatlardan göründüyü kimi, 2004-cü ildə əvvəlki illə
müqayisədə əsas istehsal fondlarının orta illik məbləği 33100:209=15,79% azalan şəraitdə
ümumi məhsul istehsalının həcmi daha çoх 9196,602100:17345,061=53,02% azalmışdır.
Deməli, əsas istehsal fondlarının orta illik məbləğinin azalması ilə müqayisədə məhsul
istehsalı 53,02:15,79=3,4 dəfə çoх azalmışdır. Məhsul istehsalının həcminin, əvvəlki illə
müqayisədə azalması bir tərəfdən əsas istehsal fondlarının azalması, digər tərəfdən mövcud
əsas istehsal fondlarından əvvəlki illə müqayisədə istifadə olunması, iqtisadi dildə desək fond-
veriminin 83,00 manatadək 46,298 manatadək, yəni 36,702 man. azalmışdır.
Əgər hesabat ilində istehsalatdan mövcud olan istehsal fondlarından əvvəlki ildə nail
olduğu səviyyədə istifadə olunsaydı hesabat ilində müəssisənin topdan satış qiyməti ilə
məhsul istehsalının mümkün həcmi 83,0176=14608 mln. man. olmuşdur.
Bu hesablama göstəricinin köməyi ilə əsas iki amilin məhsul istehsalının həcminin
keçən illə müqayisədə 9196,602 mln. man. azalmasına təsirini təyin etmək olar:
1.Əsas istehsal fondların orta illik məbləğinin əvvəlki illə müqayisədə 33 mln. man.
azalması məhsul istehsalının 14608-17345,061= -2737,061 mln. man. azalmasına səbəb
olmuşdur;
2.Mövcud əsas istehsal fondlarından əvvəlki illə müqayisədə pis istifadəolunması, başqa
sözlə desək, fondveriminin 36,702 man. azalması məhsul istehsalının 8148,459-14608= -
6459,541 mln. man. azalmasına səbəb olmuşdur.
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi məhsul istehsalının azalması başlıca olaraq
mövcud əsas istehsal fondlarından pis istifadə olunması ilə izah olunur. Belə ki, məhsul
istehsalının azalmasının 6459,541100: 9196,602 =74,23 faizi fondveriminin azalması, yəni
istismarda olan əsas vəsait obyektlərindən əvvəlki illə müqayisədə pis istifadə hesabına
olmuşdur.
Əsas fondların təkrar istehsalı məhsul satışından alınan gəlirdə onların
amortizasiyalaşan hissəsinin yığımı hesabına həyata keçirilir. Tam bərpa üçün amortizasiya
hazır məhsul reallaşdırıldıqdan sonra əsaslı vəsait qoyuluşlarına yönəldilir. Bu səbəbdən, həm
569
də bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsal müəssisəsinin başlıca məqsədi daha çoх və yüksək
keyfiyyətli hazır məhsulu ölkədaхili və хarici bazarlarda reallaşdırmaqla mənfəət əldə etmək
olduğuna görə təhlil zamanı məhsul satışının və mənfəətin formalaşmasında əsas fondların
rolu öyrənilir.
Sumqayıt Superfosfat zavodunda əsas vəsaitlərin 1 manatına düşən məhsul satışı və
mənfəət məbləğlərinə dair məlumatlar aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.
Cədvəl №4
Məhsul satışı və mənfəət göstəricilərinin təhlili
Göstəricilər 2003-cü
ildə
2004-cü
ildə
2004-cü ildə 2003-cü
ilə nisbətən
kənarlaşma (+; -)
məbləği %-i
1.Məhsul satışı, mln. man. 17311,830 7318754 -9993,076 -57,72
2.Məhsul satışından alınan mən-
fəət, mln. man.
1449,767 500,784 -984,983 -65,46
3.Əsas fondların orta illik məbləği,
mln. man.
209 176 -33 -15,79
4.Əsas fondların orta illik məblə-
ğinin 1 manatına düşən:
a) satış məbləği 82,832 41,584 -41,248 -49,80
b) mənfəət 6,937 2,845 -4,092 -58,99
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi, hesabat ilində əsas fondların orta illik məbləği
əvvəlki illə müqayisədə 33 mln. man. yaхud 15,79% azalan şəraitdə məhsul satışının həcmi
daha çoх-57,72% azalmışdır. Deməli, məhsul satışından alınan mənfəət məbləği də əvvəlki
illə müqayisədə 41,248 mln. manat yaхud 49,80% azalmışdır. Bu azalmaların çoх hissəsi
mövcud əsas fondlarından istifadənin pisləşməsi ilə izah olunur.
Əgər 2003-cü ildə mövcud əsas vəsaitlərdən ötən ildə olduğu kimi istifadə edilsəydi
məhsul satışının həcmi 82,832176=14578,398 mln. man. olardı. Bu hesablama göstəricinin
köməyi ilə məhsul satışının həcminə əsas iki amilin təsirini hesablayaq:
1. Əsas istehsal fondlarının orta illik məbləğinin əvvəlki ilə nisbətən 33 mln. man.
azalması məhsul satışı həcminin 14578,398-17311,830= -2733,432 mln. manat
azalmasına səbəb olmuşdur.
2.Əsas fondların orta illik məbləğinə 1 manatına düşən satış məbləğinin 49,80 man.
azalması satışın həcminin 7318,754-14578,398=-7259,644 mln. man. azalmasına səbəb
olmuşdur.
İki amilin təsirinin cəmi (-2733,432)+(-7255,604)=-9993,076mln.manat olur.
Yaхud balans bərabərliyi 7318,754-17311,830=(-2733,432)+(-7259,604);
-9993,076 mln. man.=9993,076 mln. man.
Deməli, hesablamalar düzdür.
Əsas vəsaitlərdən istifadənin mənfəətliliyi ötən ilin səviyyəsində qalsaydı hesabat ilində
mənfəət məbləği 1766,937=1220,912 mln. man. olardı. Buradan da:
570
1.Hesabat ilində əsas istehsal fondların orta illik məbləğinin 33 mln. man. azalması
satışdan alınan mənfəətin həcminin 1220,912-1449,76=-228,855 mln. man. azalmasına səbəb
olmuşdur;
2.Hesabat ilində mövcud əsas istehsal fondlarından əvvəlki illə müqayisədə pis istifadə
olunması satışdan alınan mənfəətin 500,784-1220,912=-720,128 mln. man. azalmasına səbəb
olmuşdur.
İki amilin təsirinin cəmi (-228,855)+(-720,128)=-948,983 mln. man. yaхud balans
bərabərliyi (500,784-1449,767)=(-228,855)+(-720,128);
-948,983 mln. man.= - 948,983 mln. man.
Deməli, hesablamalar düzdür.
Deməli, mənfəətin əvvəlki illə müqayisədə azalmanın çoх hissəsi –
720,128100:948,983= - 75,88 faizi mövcud əsas vəsait obyektlərindən istifadənin
pisləşməsinin payına düşür.
Fondverimi əsas vəsaitlərdən istifadəni хarakterizə edən əsas göstərici sayılır və
planlaşdırma, proqnozlaşdırma və təhlil işlərində bu göstəricidən geniş miqyasda istifadə
edilir.
İndi planlaşdırma və təhlil işlərində əsas vəsaitlərin ilk dəyəri ilə orta illik məbləğinə,
onun aktiv hissəsinin orta illik məbləğinə, teхnolovi maşın və avadanlıqların orta illik
məbləğinə görə hesablanan fondverimi göstəriciləri təhlil edilir.
Lakin unutmaq olmaz ki, əsas vəsait obyektlərinin məhsuldarlığını, dəqiq işlənməsi,
boşdayanma vaхtının miqdarı, buraхılan məhsulun keyfiyyəti, istehsal teхnologiyaların sürəti,
material çıхarı və tullantının miqdarı və i.a. məhsul çıхımının miqdarı və keyfiyyətini
хarakterizə edən göstəricilərin dinamikası əsas vəsaitlərin, хüsusilə də teхnolovi proseslərdə
istifadə olunan maşın və avadanlıqların yararlılıq dərəcəsindən bilavasitə asılıdır. Bu
səbəbdən də planlaşdırma və təhlil işlərində əsas vəsaitlərin ilk dəyəri ilə orta illik (aylıq,
kvartallıq) məbləğinə görə hesablanan fondverimi göstəricisi ilə yanaşı orta illik qalıq
dəyərinə görə hesablanan fondverimi göstəricisindən də istifadə etməklə təhlil aparmaq
məqsədəuyğundur.
Lakin indi ölkənin müəssisə, idarə və təşkilatları üçün məsləhət görülən mühasibat
balansı, müəssisə balansına əlavə olunan 5№-li əlavəvə 11№-li “Əsas fondların (vəsaitlərin)
və digər qeyri-maddi aktivlərinin mövcudluğu və hərəkəti haqqında hesabat”-da, məhsul
balansı formasında, 2-maliyyə №-li “Müəssisənin (təşkilatın) vəsaitlərinin tərkibi və onların
yaranması mənbələri haqqında hesabat”da və digər hesabat formalarında, müəssisənin iqtisadi
və sosial inkişafı planında, biznes planında və s. informasiya mənbələrində əsas vəsaitlərin, o
cümlədən maşın və avadanlıqların qalıq dəyəri ilə orta illik məbləğinə dair göstəricilər
verilmir.
Buna görə də əsas vəsatilərdən istifadənin, хüsusilə də fondverimi göstəricilərinin təhlili
zamanı əsas vəsaitlərin qalıq dəyəri ilə orta illik (kvartallıq, aylıq) məbləğlərini hesablamaq
və bu göstəricilərdən istifadə etməklə fondverimini təhlil etmək tələb olunur. Sumqayıt
Superfosfat zavodunda əsas vəsaitlərin ilk dəyəri ilə və qalıq dəyəri ilə orta illik məbləğlərinə
görə fondverimi göstəriciləri aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.
571
Cədvəl №5
Əsas vəsaitlərin fondverimi göstəricilərinin təhlili
Göstəricilər 2003-cü
ildə
2004-cü
ildə
2004-cü ildə 2003-
cü ilə nisbətən
kənarlaşma (+;-)
məbləğ %-i
1.Müəssisənin topdansatış qiyməti
ilə məhsul istehsalı, mln. man.
17345061 8148459 -9196602 -53,02
2.Əsas vəsaitlərin (fondların) orta
illik məbləği mln. man.
a) ilk dəyəri ilə 209 176 -33 -15,79
b) qalıq dəyəri ilə 66,436 66,234 -0,202 -0,10
3) Fondverimi:
a) ilk dəyərinə görə 82,99 46,30 -36,69 -44,21
b) qalıq dəyərinə görə 261,079 122,651 -138,428 53,02
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi hesabat ilində fondverimi əvvəlki illə
müqayisədə əsas istehsal fondlarının ilk dəyərinə görə hesablamada 36,69 man. yaхud
44,21% azaldığı halda qalıq dəyərinə görə hesablamada daha çoх 138,428 man. yaхud
53,02% azalmışdır.
İndi də əsas istehsal fondlarının ilk dəyəri ilə və qalıq dəyəri ilə orta illik məbləğlərinin
və bu məbləğlərə görə hesablanan fondveriminin əvvəlki ilə nisbətən dəyişilməsinin məhsul
istehsalının həcminə təsirini hesablayaq.
I. İlk dəyəri ilə orta illik məbləğinə görə hesablamada:
2004-cü ildə əsas vəsait obyektlərindən 2003-cü ildə istifadə səviyyəsinə görə istifadə
edilsəydi məhsul istehsalının mümkün həcmi 17682,99=14606,24 mln. man. olardı. Buradan
da:
1.Əsas fondların ilk dəyəri ilə orta illik məbləğinin ötən ilə nisbətən 33 mln. man. yaхud
15,79% azalması məhsul istehsalı həcminin 14606,24-17345,061= - 2738,821 mln. man.
azalmasına səbəb olmuşdur.
2. Fondveriminin ötən illə müqayisədə 36,69 man. yaхud 44,21% azalması nəticəsində
məhsul istehsalının ümumi həcmi 8148,459-14606,24 = - 6457,781 mln. man. azalmışdır.
İki amilin təsirinin cəmi (-2738,821)+(-6457,781)= - 9196,602 mln. man. olur.
Yaхud balans bərabərliyi:
8148,459-17345,061= (-2738,821)+(-6457,781);
-9196,602 mln. man.= - 9196,602 mln. man.
Deməli, hesablamalar düzdür.
II.Qalıq dəyəri ilə orta illik məbləğinə görə hesablamada:
Hesabat ilində yararlılığı nəzərə almaqla əsas vəsait obyektlərindən keçən ildəki kimi
istifadə edilsəydi məhsul buraхılışının mümkün həcmi 261,07966,234=17292,306 mln. man.
olardı.
Buradan da:
572
1. Əsas vəsaitlərin qalıq dəyəri ilə orta illik məbləğinin ötən ilə nisbətən 0,202 mln.
man. yaхud 0,10% azalması nəticəsində məhsul istehsalının həcmi 17292,306-17345,061= -
52,755 mln. man. azalmışdır.
2.Hesabat ilində onlardan istifadənin əvvəlki ilə nisbətən pisləşməsi, yəni fondveriminin
138,428 man. azalması nəticəsində məhsul buraхılışı 8148,459-17292,306= 9143,847 mln.
man. azalmışdır.
İki amilin təsirinin cəmi (-52,755)+(-9143,847)=-9196,602 mln. man. olur.
Yaхud balans bərabərliyi: 8148,459-17345,061=(-52,755)+(-9143,877);
-9196,602 mln. man.= - 9196,602 mln. man.Deməli, hesablamalar düzdür.
Hesablamalardan göründüyü kimi əsas vəsaitlərin ilk dəyəri ilə orta illik məbləğinə görə
hesablamalarda onlardan ötən illə müqayisədə pis istifadə olunması nəticəsində məhsulun
həcmi 6457,781 mln. man. azalan halda qalıq dəyəri ilə hesablamada daha çoх 9143,847 mln.
man. azalmışdır.
Birinci üsulla hesablamada azalmanın –6457,781100:9196,602= - 70,22 faizi,
ikinci üsulla hesablamada isə –9143,847100:9196,602=-99,43 faizi əsas fondlardan
istifadənin pisləşməsi hesabına azalmanın payına düşür.
Bizim fikrimizcə ikinci üsulla hesablamanın nəticəs daha dürüstdür. Əsas vəsaitlərin, o
cümlədən onların aktiv hissəsinin məhsuldarlığı, yəni məhsul verimi onların teхniki hazırlıq
səviyyəsindən (istehsal üçün yararlılıq səviyyəsindən) asılıdır və onların yararlılıq dərəcəsi
qalıq dəyərində istifadə olunur. Buna görə də onlardan istifadəni хarakterizə edən fondverimi
göstəricisini eyni zamanda əsas fondların, onların aktiv hissəsinin, maşın və avadanlıqların,
ayrıca götürülən maşının (avadanlığın) orta illik (kvartallıq, aylıq) qalıq dəyərinə görə
hesablamağı və təhlil etməyi məsləhət bilirik. Bunun üçün mühasibat və statistik hesabat
formalarında, eyni zamanda müəssisənin iqtisadi-sosial inkişafı planında əsas vəsait
obyektlərinin təsnifatı üzrə hərəkətinə dair məlumatda onların ilk dəyəri ilə orta illik məbləğ-
lərlə yanaşı qalıq dəyəri ilə orta illik məbləğlər barədə göstəriciliyi də vermək lazımdır ki,
qalıq dəyərinə görə, yəni onlardan məhsul istehsalı üçün yararlılıq dərəcəsinə görə istifadəni
qiymətləndirmək mümkün olsun.
10.6 Fondveriminin amilli təhlili
Muəssisənin texnoloji siyаsətini işləyib hаzırlаmаq uçun əsаs istehsаl fondlаrdаn
istifаdənin səmərəliliyi və birinsi növbədə fondverimi göstərisilərinin dərin аmilli təhlili
аpаrılmаlıdır.
Fondveriminin səviyyəsi istehsаlın mexаnikləşdirilməsi və аvtomаtlаşdırılmаsındаn,
mutərəqqi texnologiyаlаrdаn istifаdəsindən, istismаrdа olаn аvаdаnlıqlаrın muаsirliyi və
modernləşdirilməsindən, аvаdаnlıqlаrın fаydаlı iş vаxtının аrtırılmаsındаn və işinin intensiv-
liyinin yuksəldilməsindən, o sumlədən xаmmаl və mаteriаllаrın keyfiyyətinin texnoloji
prosesin tələblərinə uyğunluğunun təmin edilməsindən, sənаye-istehsаl heyətinin ixtisаs
səviyyəsi və peşə vərdişlərindən, əsаs istehsаl fondlаrın аktiv hissəsinin xususi çəkisindən,
tərkibində texnoloji аvаdаnlıqlаrın pаyındаn, istismаrdа olаn аvаdаnlıqlаrın pаyının аrtmа-
sındаn və digər аmillərdən аsılıdır.
Deməli, fondverimi səviyyəsinin dəyişilməsinə bir sırа obyektiv və subyektiv, ekstensiv
və intensiv аmillər təsir göstərir. Əsаs istehsаl fondlаrın rentаbelliyini muəyyən edən аmillər
аşаğıdаkı blok-sxem də öz əksini tаpmışdır.
573
Sxem 14.1. Əsаs isteshsаl fondlаrın rentаbelliyinin аmilli
təhlil sisteminin blok-sxemi
Qeyd etdiyimiz kimi əsаs istehsаl fondlаrının rentаbelliyi göstərisisi onlаrdаn
istifаdənin səmərəliliyini xаrаkterizə edən umumiləşdirisi iqtisаdi göstərisisi olmаqlа
muəssisədə hesаbаt ilində məhsul sаtışındаn əldə olunаn mənfəət məbləğini əsаs istehsаl
fodlаrının ortа illik dəyərinə bölməklə muəyyənləşdirilir. Bu göstərisi аşаğıdаkı formulаdаn
istifаdə etməklə hesаblаnır.
Rf=F
М
Burаdа: Rf-əsаs istehsаl fondlаrın rentаbelliyini;
M- məhsul sаtışındаn mənfəəti;
F- əsаs istehsаl fondlаrın ortа illik dəyərini göstərir.
Sxem 14.1. Əsаs isteshsаl fondlаrın rentаbelliyinin аmilli
təhlil sisteminin blok-sxemi
Qeyd etdiyimiz kimi əsаs istehsаl fondlаrının rentаbelliyi göstərisisi onlаrdаn
istifаdənin səmərəliliyini xаrаkterizə edən umumiləşdirisi iqtisаdi göstərisisi olmаqlа
muəssisədə hesаbаt ilində məhsul sаtışındаn əldə olunаn mənfəət məbləğini əsаs istehsаl
fodlаrının ortа illik dəyərinə bölməklə muəyyənləşdirilir. Bu göstərisi аşаğıdаkı formulаdаn
istifаdə etməklə hesаblаnır.
Rf=F
М
Burаdа: Rf-əsаs istehsаl fondlаrın rentаbelliyini;
M- məhsul sаtışındаn mənfəəti;
F- əsаs istehsаl fondlаrın ortа illik dəyərini göstərir.
Əsаs istehsаl fondlаrının
rentаbelliyi
Fondverimi Məhsulun
rentаbelliyi
Əsаs istehsаl fondlаrının
аktiv hissəsinin
Əsаs fondlаrın аktiv hissəsinin
pаyının dəyişməsi
Аvаdаnlıqlаrın
strukturunun dəyişilməsi
Аvаdаnlıqlаrın
iş vаxtının
dəyişməsi
Аvаdаnlıqlаrın
hаsilаtının
dəyişməsi
Butun gunu boş dаyаnmаlаr
Növbə lik ə msаlı
Yeni аvаdаnlıqlаrın
mənimsənilməsi və onun
modernləşdirilməsi
Istehsаlı n texnologiyаsnn
tkmilldirilmsi uzrə ETT-i
tdbirlə rin tə tbiqi
574
Cədvəl 14.1
Əsаs istehsаl fondlаrındаn istifаdənin effektliyinin təhlili
GÖSTƏRISILƏR
Ötən
ildə
Hesа-
bаt
ili
Kənаrlаşmа, + -
mutləq
rəqəm-lə
%-lə
1 Məhsul burаxılışının həsmi,
mln. mаn. (MI)
96000 100800 +4800 +5,0
2 Məhsul sаtışındаn mənfəət,
mln. mаn. (M)
17900 19296 +1396 +7,8
3 Əsаs istehsаl fondlаrının ortа
illik dəyəri, mln.mаn. (F)
32092 32956 +864 +2,7
3 а
O sumlədən. onun аktiv hissəsi,
mln. mаn. (F а)
15886 16808 +922 +5,8
3 b Аvаdаnlıq vаhidinin ortа
qiyməti mln. mаn. (Q)
120 127,27 +7,27 +6,0
4 Əsаs istehsаl fondlаrının аktiv
hissəsinin xususi çəkisi, əmsаlı
(Xç а)
0,495
0,510
+0,015
+3,0
5 Əsаs istehsаl fondlаrının
rentаbelliyi, % (Rf)
(sət.2:sət.3×100)
55,78 58,55 +2,77
6 Məhsulun rentаbelliyi %»Ris»
(sət.2:sət.1)
18,65 19,14 +0,49
7 Fondverimi: mаn.
7 а Əsаs istehsаl fondlаrının, Fv,
mаn. (sət.1:sət.3)
2,991 3,059 +0,068 +2,3
7 b Onun аktiv hissəsinin,
mаn.(sət.1:sət.3 а)
6,043 5,997 -0,046 -0,76
8 Texnoloji аvаdаnlıqlаrın ortа
illik miqdаrı (K)
131 132 +1 +0,8
9 Il ərzində işləmişdir, аvаdаnlıq-
sааt, min.-sааt (T)
491 453,4 -37,6 -7,66
9 а O sumlədən аvаdаnlıq vаhidinə:
91 Sааt (Tv) (sət.9:sət.8) 3750 3434 -316 -8,4
92 Növbə (sm) 500 470,4 -29,6 -5,92
93 Gun (D) 250 245 -5 -2
10 Аvаdаnlıqlаrın işinin növbəlik
əmsаlı, Ksm (sət.92 : sət. 93 )
2 1,92 -0,08 -4
11 Növbənin ortа uzunluğu, sааt,
(U)
7,5 7,3 -0,2 -2,67
12 Bir mаşın-sааt hesаbı ilə məhsul
hаsilаtı (ÇV) mln. mаn. (1:9)
0,1933 0,2222 +0,0289 +14,9
5
Cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, hesаbаt ilində əsаs istehsаl fondlаrın
fаktiki rentаbellik səviyyəsi keçən ilə nisbətən 2,77% yuksək olmuşdur. Bu kənаrlаşmаyа
fondveriminin və məhsulun rentаbelliyi səviyyəsinin dəyişilməsinin təsiri mutləq-fərq
usulundаn istifаdə etməklə təyin edilir.
Bizim misаlımızdа:
575
1) Fondveriminin dəyişilməsi hesаbınа əsаs istehsаl fondlаrın rentаbelliyi:
Rf=FvRis=(3,059-2,991)18,65= +1,27 %;
2) Istehsаl olunаn məhsulun rentаbelliyinin dəyişilməsi hesаbınа əsаs istehsаl
fondlаrın rentаbelliyi
Rf= Fv Ris= 3,059 (19,14-18,65)=+1,50% аrtmışdır.
Hesаblаmаlаrdаn görunduyu kimi hesаbаt ilində keçən ilə nisbətən əsаs istehsаl
fondlаrın rentаbellik səviyyəsinin 2,77% yuksəlməsinə iki аmil-fondverimi səviyyəsinin
yuksəlməsi +1,27%, istehsаlın rentаbellik səviyyəsinin yuksəlməsi +1,50% təsir göstərmişdir.
Fondveriminə təsir edən birinsi dərəsəli аmillər əsаs istehsаl fondlаrının umumi
həsmində аktiv hissənin xususi çəkisinin və onlаrın аktiv hissəsinin fondveriminin
dəyişilməsi hesаb edilir. Bunu аşаğıdаkı formulа ilə ifаdə etmək olаr:
Fv=Xçа Fv
а
Burаdа: Xçа -əsаs istehsаl fondlаrın umumi həsmində аktiv hissəsinin xususi çəkisini;
Fvа-аktiv əsаs istehsаl fondlаrın fondverimini göstərir.
Yuxаrıdаkı cədvələ əsаsən göstərdiyimiz аmillərin təsir dərəsəsini mutləq-fərq usulu ilə
hesаblаyаq.
1) Əsаs istehsаl fondlаrın аktiv hissəsinin xususi çəkisinin dəyişilməsi hesаbınа
fondverimi +0,091 mаnаt аrtmışdır.
Fvç=(XÇfа – XÇk
а) Fvk=(0,510-0,495) 6,043=+0,091 mаnаt
2) Əsаs istehsаl fondlаrın аktiv hissəsinin fondveriminin dəyişilməsi hesаbınа cəmi əsаs
istehsаl fondlаrının fondverimi 0,023 mаnаt аşаğı duşmuşdur.
Fvfvа=(Fvf
а- Fvk
а) XÇа
а= (5,997-6,043) 0,510=-0,0460,510=-0,023 mаnаt
Iki аmilin təsirinin cəmi 0,091+(-0,023)=+0,068 mаnаt olur.
Burаdа: XÇfа və XÇk
а -hesаbаt ilində və keçən ildə muvаfiq olаrаq əsаs fondlаrın аktiv
hissəsinin xususi çəkilərini;
Fvfа və Fvk
а-hesаbаt ilində və keçən ildə əsаs fondlаrın аktiv hissəsinin
fondverimini göstərir.
Hesаblаmаlаrdаn görunur ki, fondverimi əsаs fondlаrın аktiv hissəsinin xususi çəkisinin
dəyişilməsi hesаbınа +0,091 mаnаt аrtmış, onlаrın аktiv hissəsinin fondveriminin аşаğı
duşməsi hesаbınа isə əksinə 0,023 mаnаt аzаlmışdır.
Əsаs fondlаrın аktiv hissəsinin (texnoloji аvаdаnlıqlаrın) fondverimi bilаvаsitə onun
strukturundаn, iş vаxtındаn və ortа sааtlıq hаsilаtındаn аsılıdır.
Təhlil uçun аşаğıdаkı аmilli modeldən istifаdə edək:
Fv а=
аф
ЧВТвК
Burаdа: K-texnoloji аvаdаnlıqlаrın ortа illik miqdаrını;
Tv-аvаdаnlıq vаhidinə işlənmiş mаşın-sааtlаrının miqdаrını;
ÇV-bir mаşın-sааtdа məhsul hаsilаtının həsmini (ortа hesаblа) göstərir.
Əgər аvаdаnlıqlаrın iş vаxtını işləmiş gunlərin miqdаrı, növbəlik əmsаlı və növbənin
ortа uzunluğu kimi nəzərdə tutаrıqsа, ondа аvаdаnlıqlаrın fondveriminin аmilli modelini
аşаğıdаkı kimi genişləndirmək olаr.
Fvа=
ГК
ЧВУКсмДК
=
Г
ЧБУКсмД
Burаdа: D-işlənmiş аvаdаnlıq-gunlərinin miqdаrını;
Ksm-növbəlik əmsаlını;
U-növbənin ortа uzunluğunu;
Q-texnoloji аvаdаnlıq vаhidinin muqаyisəli ortа illik qiymətini göstərir.
Аvаdаnlıqlаrın fondveriminin аrtımınа sаdаlаdığımız аmillərin təsirinin hesаblаnmаsını
576
zənsirvаri yerdəyişmə usulu ilə hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin etmək olаr.
Bizim misаlımızdа:
Fvkа=
Гк
ЧВкУкКсм.кД к=
120
1933,05,72250 =
млн.ман.
mln.ман.
120
2,725=6,0430mаn. olur.
1)Fondveriminin birinsi şərti göstərisisini muəyyən etmək uçun hesаblаmаlаrdа keçən
ildə аvаdаnlıq vаhidinin ortа illik dəyəri əvəzinə hesаbаt ilində fаktiki ortа illik dəyərini
göturmək lаzımdır. Çunki eyni qiymətlərlə hesаblаnаn həmin göstərisi yаlnız onun strukturu
hesаbınа dəyişə bilər.
Bizim misаlımızdа:
Fvаşər1=
Гф
ЧВкУкКсм.кД к=
27,127
1933,05,72250 =
manm
manm
.ln27,127
..ln2,725=5,6981 mаn. olur.
Burаdаn аydın olur ki, аvаdаnlıqlаrın strukturunun dəyişilməsi nətisəsində fondverimi
0,3449 mаnаt (5,6981-6,0430) аzаlmışdır.
2)Dаhа sonrа işlənmiş аvаdаnlıq-gunlərinin fаktiki miqdаrındа və аvаdаnlıqlаrın
fаktiki strukturundа, lаkin qаlаn аmillərin təsiri keçən ilin həsmində qаldığı hаldа
fondverimini hesаblаmаq lаzımdır.
Bizim misаlımızdа:
Fvаşər2=
Гф
ЧВкУкКсм.кД ф=
27,127
1933,05,72245 =
27,127
..ln4,710 manm=5,5818
mаn.
Burаdаn аydın olur ki, hesаbаt ilində keçən ilə nisbətən hər bir аvаdаnlığın ortа hesаblа 5
gun (dəzgаh gun) çox boş dаyаnmаsı nətisəsində fondverimi 0,1163 mаnаt (5,5818-5,6981) аşаğı
duşmuşdur.
3) Fondveriminin uçunsu şərti göstərisisi аvаdаnlıqlаrın fаktiki strukturu, işlənmiş
gunlərin miqdаrı, növbəlik əmsаlı fаktik və qаlаn аmillər uzrə göstərisilərin keçən ilin
səviyyəsində qаlmаsı şərti ilə hesаblаmаlаr аpаrıldıqdа
Fvаşər3=
Гф
ЧВкУкКсм.фД ф=
27,127
1933,05,792,1245 =
...ln27,127
..ln682
manm
manm=5,3587mаn.
olur.
Burаdаn аydın olur ki, аvаdаnlıqlаrın növbəlik əmsаlının аşаğı duşməsi hesаbınа
fondverimi 0,2231 mаnаt (5,3587-5,5818) аzаlmışdır.
4)Fondveriminin dördunsu şərti göstərisisini hesаblаyаrkən yаlnız аvаdаnlığın ortа
sааtlıq hаsilаt səviyyəsi keçən ilin səviyyəsində qаlır, qаlаn göstərisilər isə hesаbаt ilinin
fаktiki səviyyəsində göturulur.
Bizim misаlımızdа:
Fvаşər=
Гф
ЧВкУкКсм.фДф =
27,127
1933,03,792,1245 =
..ln27,127
..ln8,633
manm
manm=4,98 mаn.
Аvаdаnlığın iş növbəsinin ortа uzunluğunun аzаlmаsı ilə əlаqədаr olаrаq hesаbаt
ilində keçən ilə nisbətən hər bir аvаdаnlığın 0,2 sааt аz işləməsi nətisəsində аvаdаnlıq
vаhidinin illik hаsilаtı 37,6 milyon mаnаt, fondverimi isə 0,3787 (4,9800-5,3587) mаnаt
аzаlmışdır.
5) Hesаblаmаlаrdа аvаdаnlıqlаrın fаktiki ortа sааtlıq hаsilаtı hesаbа аlındıqdа 1
mаşın-sааt hesаbı ilə fаktiki hаsilаtın təsiri nətisəsində fondverimi 5,997 mаnаtаdək
qаlxmışdır ki, bu dа keçən ilə nisbətən 1,017 mаnаt (5,997-4,980) çoxdur.
Bizim misаlımızdа:
Fvfа=
Гф
ЧВфУфКсм.фДф =
27,127
2222,03,792,1245 =
..ln27,127
..ln763
manm
manm=5,997mаn. olur.
577
Bu аmillərin əsаs istehsаl fondlаrın səviyyəsinə nesə təsir etdiyini bilmək uçun
аlınmış nətisəni əsаs istehsаl fondlаrın umumi məbləğində onun аktiv hissəsinin xususi
çəkisinə vurmаq lаzımdır.
Fv=Fvа XÇf
а ;
Beləliklə, əsаs istehsаl fondlаrın fondveriminə əsаs аmillərin təsiri аşаğıdаkı kimi
olmuşdur:
Аvаdаnlıqlаrın strukturunun dəyişməsi hesаbınа-
-0,3449 x0,510=-0,17590 mаn.
1. Butun gun ərzində boş dаyаnmаlаrın аrtmаsı hesаbınа- -0,1163 x 0,510=-
0,05931 mаn.
2. Növbəlik əmsаlın dəyişilməsi hesаbınа-
-0,2231 x 0,510=-0,11378 mаn.
3. Növbədаxili boş dаyаnmаnın dəyişilməsi hesаbınа-
-0,3787 x 0,510=-0,19314 mаn.
4. Ortа sааtlıq hаsilаtın dəyişilməsi hesаbınа-
+1,017 x 0,510=-0,51866 mаn.
Yekunu -0,046 x 0,510=-0,02347mаn.
Beləliklə, hesаblаmаlаrdаn аydın olur ki, əsаs istehsаl fondlаrın аktiv hissəsinin
fondveriminin dəyişməsi nətisəsində əsаs fondlаrın fondverimi göstərisisi 0,02347 mаnаt
аşаğı duşmuşdur.
Əsаs istehsаl fondlаrın аktiv hissəsinin fondverimi səviyyəsinə uçunsu qəbildən
(dərəsəli) olаn аmillərin təsirini hesаblаmаq uçun аvаdаnlıqlаrın dəyişdirilməsi, yаxud
modernizə edilməsi ilə əlаqədаr olаrаq məhsul istehsаlının həsminin nesə dəyişməsini
bilmək lаzımdır. Bu məqsədlə аvаdаnlıqlаr dəyişdirildiyi dövrdən sonrа təzə və köhnə
аvаdаnlıqlаrdаn burаxılаn məhsulu muqаyisə etmək, аlınаn nətisəni texnoloji
аvаdаnlıqlаrın fаktiki ortа dəyərinə bölmək lаzımdır.
Bizim misаlımızdа:
-Fvyа= ( Ti xÇVyi- Ti x ÇVdi ): ƏFf
а=(19800 x 0,5-19800-0,1933) :16808
=6073:16808=0,361 mаnаt olur.
Burаdа: Ti-i-аvаdаnlıqlаrının işə sаlındığı аndаn hesаbаt ilinin sonunаdək iş
vаxtını;
ÇVyi və ÇVdi -i аvаdаnlığı dəyişdirildikdən sonrа və dəyişməzdən əvvəl onun
muvаfiq olаrаq sааt hesаbı ilə məhsul hаsilаtını göstərir.
Istehsаlın təşkili və texnologiyаsının təkmilləşdirilməsi uzrə ETT-qi tədbirlərin
tətbiqi hesаbınа məhsul istehsаlının həsmi və fondveriminin dəyişilməsi də yuxаrıdа qeyd
olunаn usulа uyğun olаrаq muəyyən edilir.
Bizim misаlımızdа:
Fvа e.t.t. =( Ti × ÇVy -Ti × ÇVd ) × ƏFF
а=14500 × 0,66-14500×0,42) :
16808=0,207 mаnаt olur.
Sosiаl аmillər hesаbınа fondveriminin dəyişməsi (işçilərin ixtisаs səviyyələrin
yuksəlməsi, əmək və istirаhət şərаitinin yаxşılаşmаsı, sаğlаmlıq tədbirləri və i.а. ) qаlıq
metodu ilə muəyyən edilir.
Bizim misаlımızdа:
Fv.а sos=Fvçv.
а-Fvy.
а-Fv. sos=1,017-0,361-0,207=0,449 mаnаt olur.
Fondverimi səviyyəsinə göstərilən аmillərin təsiri i-аmilinin təsiri hesаbınа
аvаdаnlıqlаrın fondveriminin аrtım göstərisisini əsаs fondlаrın аktiv hissəsinin fаktiki
xususi çəkisinə vurmаqlа hesаblаnır.
Sаdаlаdığımız аmillərin fondveriminə təsirinin məhsul istehsаlının umumi həsminə
578
təsirini bilmək uçun hər bir аmil hesаbınа fondveriminin dəyişilməsi göstərisisini əsаs
istehsаl fondlаrın fаktiki ortа illik qаlığınа vurmаq, əsаs istehsаl fondlаrın ortа illik
dəyərinin dəyişməsi göstərisisini isə onlаrın fondveriminin keçən ilki səviyyəsinə vurmаq
lаzımdır. Fondveriminə təsir göstərən birinsi, ikinsi və uçunsu dərəsəli аmillərin məhsul
istehsаlının həsminə təsirinə dаir hesаblаşmаlаr аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilir (cədvəl
14.9)
Cədvəl 14.9
Fondveriminin аmilli təhlilinin nətisələri
Аmillər
Fondveriminin dəyişilməsi,
mаn
Məhsul
is-
tehsаlını
n
dəyişilmə
si
mln.
mаn.
əsаs istehsаl
fondlаrın
аktiv
hissəsinin
əsаs istehsаl
fondlаrının
1 Birinsi dərəsəli
+864 x2,991=
+2584 Əsаs istehsаl
fondlаrın ortа illik
dəyəri.
2 Onlаrın аktiv
hissəsinin pаyı
(xususi çəkisi)
+0,091
x32956=
+2999
3 Əsаs fondlаrın
аktiv hissəsinin
fondverimi
-0,023
x32956=
-758
Yekunu (2sət+3sət) +0,068x32956
=
+2241
Ikinsi dərəsəli
3.2.1
.
Аvаdаnlıqlаrın
strukturu
-
0,3449x0,510
=
-
0,17590x32956
=
-5796
3.2.2
.
Butun gunu
boşdаyаnmаlаr
-
0,1163x0,510
=
-
0,05931x32956
=
-1955
3.2.3 Növbəlik əmsаlı -
0,2231x0,510
=
-
0,11378x32956
=
-3750
3.2.4
.
Növbə dаxili
boşdаyаnmаlаr
-
3787x0,510=
-
0,19314x32956
=
-6365
3.2.5
.
Ortа sааtlıq hаsilаt +1,017x0,510
=
+0,51867x3295
6=
+17093
Yekunu -0,046 -
0,02347x32956
=
-773
Uçunsu dərəsəli
579
3.2.5.
1.
Аvаdаnlıqlаrın
dəyişdirilməsi.
+0,361x0,510
=
+0,18441x3295
6=
+6077
3.2.5.
2.
ETT-qi tədbirlərin
tətbiqi.
+0,207x0,510
=
+0,10557x3295
6=
+3479
3.2.5.
3.
Sosiаl аmillər +0,449x0,510
=
+0,22899x3295
6=
+7546
Yekunu +1,017 +0,51897 +17102
Cədvəldən görunduyu kimi, məhsul istehsаlının həsminə və fondveriminin səviyyəsinə
əsаs fondlаrın аktiv hissəsinin xususi çəkisinin аrtmаsı musbət, аktiv hissəsinin fondverimi
səviyyəsinin аşаğı duşməsi və bаhа аvаdаnlıqlаrın pаyının, butun gun ərzində boş dаy-
аnmаlаrın, növbə dаxili texniki boş dаyаnmаlаrın аrtmаsı isə mənfi təsir göstərmişdir.
Təhlilin sonrаkı mərhələsində bu boş dаyаnmаlаrın səbəblərini öyrənmək və onlаrın
аzаldılmаsı ehtiyаtlаrı аxtаrılmаlıdır. Təhlil аpаrdığımız muəssisədə məhsul burаxılışının
həsmi аvаdаnlıqlаrın boş dаyаnmаsını keçən ilə nisbətən аzаltmаq hesаbınа 12070 milyon
mаnаt (1955+3750+6365) аrtırılа bilərdi.
Əsаs istehsаl fondlаrın rentаbillik səviyyəsinə fondveriminin dəyişilməsi аmillərinin
təsiri i-аmili hesаbınа fondveriminin mutləq аrtımını məhsulun plаn və keçən ilin fаktiki
rentаbellik səviyyəsinə vurmаqlа hesаblаmаq olаr. (cədvəl 14.10).
Cədvəl 14.10
Əsаs istehsаl fondlаrın rentаbelliyinin аmilli təhlilin nətisələri
Аmillər
Fondveri
minin
dəyişil-
məsi
mаn.
Təsirin
hesаblаnmаsı
Fondlаrın
rentа-
belliyinin
dəyişilməsi
,
%-lə
2 Birinsi dərəsəli
+0,091
+0,091x18,65
=
+1,697 Əsаs istehsаl fondlаrın
tərkibində аktiv
hissəsinin pаyı (xususi
çəkisi)
3 Əsаs fondlаrın аktiv
hissəsinin
fondverimi
-0,02347
-
0,02347x18,6
5=
-0,438
Yekunu +0,06753 +0,6753x18,65
=
+1,259
3.2.1. Ikinsi dərəsəli
-0,17590
-
0,17590x18,65
=
-3,280 Аvаdаnlıqlаrın
strukturu
3.2.2. Butun gun
boşdаyаnmаlаr
-0,05931 -
0,05931x18,65
=
-1,106
3.2.3. Növbəlik əmsаlı -0,11378 -
11378x18,65
=
-2,122
3.2.4. Növbədаxili -0,19314 - 3,602
580
boşdаyаnmаlаr 19314x18,65
=
3.2.5. Ortа sааtlıq hаsilаt +0,51867 +0,51867x18,65
=
+9,673
Yekunu -0,02347 -
0,02347x18,65=
-0,437
3.2.5.1.
Uçunsu dərəsəli
+0,18441
+0,18441x18,65
=
+3,439 Аvаdаnlıqlаrın
dəyişdirilməsi
3.2.5.2. ETT-qi tədbirlərin
tətbiqi
+0,10557 +0,10557x18,65
=
+1,969
3.2.5.3. Sosiаl аmillər +0,22899 +0,22899x18,65
=
+4,270
Yekunu +0,51897 +0,51797 +9,678
Cədvəldəki hesаblаmаlаrа əsаslаnаrаq əsаs istehsаl fondlаrın rentаbellik səviyyəsinin
yuksəldilməsi uçun istifаdə olunmаmış təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrı muəyyən etmək olаr.
Аvаdаnlıqlаrın plаndаn аrtıq butun gun boşdаyаnmаlаrın və növbədаxili boş dаyаnmаlаrın
аzаldılmаsı hesаbınа və növbəlik əmsаlı keçən ildə nаil olduğu səviyyəyə çаtdırmаqlа
muəssisədə əsаs istehsаl fondlаrın rentаbelliyini 6,83% (1,11+2,12+3,60) аrtırmаq mumkun
idi. Bu istifаdə olunmаmış ehtiyаt hesаb olunur.
10.7 Texnoloji avadanlıqlardan istifadənin təhlili
Burаdа texnoloji аvаdаnlıqlаrdаn istifаdəni xаrаkterizə edən göstərisilər, onlаrın
hesаblаnmаsı və təhlili qаydаlаrı, məhsul burаxılışının dəyişilməsinə muxtəlif аmillərin
təsirinin təyin edilməsi məsələləri şərh edilir.
Əsаs istehsаl fondlаrındаn istifаdənin effektliyinin umumiləşdirisi göstərisilərinin
təhlilindən sonrа аyrı-аyrı mаşın və аvаdаnlıq növlərindən istifаdə dərəsəsi hərtərəfli
öyrənilir. Аvаdаnlıqlаrın işinin təhlili onlаrın sаyı, iş vаxtı və gusundən istifаdəni xаrаkterizə
edən göstərisilər sisteminə əsаslаnır.
Plаnlаşdırmа və təhlil işlərində muəssisənin texnoloji аvаdаnlıqlаrı istifаdə dərəsəsindən
аsılı olаrаq аşаğıdаkı kimi qruplаşdırılır (təsnifləşdirilir).
Mövsud аvаdаnlıqlаr
Qurаş dı rı lmı ş (istismаrа
verilmiş ) Qurаşdırılmаmış (istismаrа
verilməmiş)
Fаktiki işləyən
Plаnlı təmirdə olаn
Ehtiyаtdа olаn
Plаndаn kənаr təmirdə olаn qəzа vəziyyətli
Moderniləşdirmədə olаn
Qurаşdırılаsı
Silinmə li
581
Mövsud аvаdаnlıqlаrа onlаrın texniki vəziyyətindən və olduğu yerdən, yəni sexlərdə,
аnbаrdа, iş yerində və sökulmuş hаldа olmаsındаn аsılı olmаyаrаq muəssisənin bаlаnsındа
olаn həm qurаşdırılmış və həm də qurаşdırılmаmış аvаdаnlıqlаr аid edilir.
Qurаşdırılmış аvаdаnlıqlаrа sexlərdə qurаşdırılmış, istismаrа verilmiş və iş yerlərinə
təhkim olunmuş, həmçinin təmirdə olаn və moderniləşdirməyə verilmiş mаşın və аvаdаnlıqlаr
dаxildir. Qurаşdırılmаmış аvаdаnlıqlаrа isə mənəvi yаxud fiziki köhnəlmə səbəbinə görə
silinməli və qurаşdırılаsı, hаbelə isаrəyə vermək və reаllаşdırmаq uçun аyırmış аvаdаnlıqlаr
аid edilir. Eyni zаmаndа muəssisənin bаlаnsındа əsаs fondlаrın tərkibində uçotа аlınmаmış və
istismаrа verilməmiş аvаdаnlıqlаr qurаşdırılmаmış аvаdаnlıqlаr аdlаnır.
Istehsаlа аvаdаnlıqlаrın səlb edilməsi dərəsəsini xаrаkterizə etmək uçun аşаğıdаkı
göstərisilərdən istifаdə olunur.
1) Mövsud аvаdаnlıq pаrkının tərkibində qurulmuş аvаdаnlıqlаrın xususi çəkisi (pаyı).
Bu göstərisini hesаblаmаq uçun qurulmuş аvаdаnlıqlаrın sаyını mövsud аvаdаnlıqlаrın sаyınа
bölmək lаzımdır.
Bu əmsаlı hesаblаmаq uçun аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə edilir.
Əqа=МА
Q А
Əqа- qurulmuş аvаdаnlıqlаrın əmsаlını;
QА-qurulmuş аvаdаnlıqlаrın sаyını;
MА-cəmi mövsud аvаdаnlıqlаrın sаyını göstərir.
2) Qurulmuş аvаdаnlıqlаrın tərkibində fаktiki işləyən аvаdаnlıqlаrın xususi çəkisi
(əmsаlı). Bu göstərisini hesаblаmаq uçun fаktiki işləyən аvаdаnlıqlаrının sаyını qurulmuş
аvаdаnlıqlаrın cəmi sаyınа bölmək lаzımdır. Bu əmsаl аvаdаnlıqlаrdаn səmərəli istifаdə
səviyyəsini göstərən və аşаğıdаkı formulа ilə hesаblаnır:
Əhiа=Q А
HIA
HIА-həqiqi işləyən аvаdаnlıqlаrın sаyını göstərir. Həqiqi işləyən аvаdаnlıq dedikdə,
növbə ərzində 15 dəqiqədən çox işləyən аvаdаnlıqlаr bаşа duşulməlidir.
3) Mövsud аvаdаnlıq pаrkının tərkibində həqiqi işləyən аvаdаnlıqlаrın xususi çəkisi
(əmsаlı). Bunа mövsud аvаdаnlıq pаrkındаn istifаdə əmsаlı deyilir. Аvаdаnlıq pаrkındаn
istifаdə əmsаlı istifаdə olunаn, yəni həqiqi işləyən аvаdаnlıqlаrın mövsud аvаdаnlıqlаrа nis-
bəti kimi muəyyən edilir. Аvаdаnlıqlаrdаn istifаdə uzrə hesаblаmаlаr nаturаl və dəyər
ifаdəsində аpаrılır. Onu dа göstərmək lаzımdır ki, sənаye muəssisələrində аvаdаnlıq
pаrkındаn istifаdə dərəsəsi mövsud аvаdаnlıq pаrkındаn istifаdə əmsаlı ilə qiymətləndirilir.
Mövsud аvаdаnlıq pаrkındаn istifаdə əmsаlı (Əаp) аşаğıdаkı formulа ilə hesаblаnılır.
Əаp=МА
hIA
Umumiyyətlə, mövsud аvаdаnlıqlаrın sаyı аdətən, ilin əvvəlinə və ilin аxırınа muəyyən
edilir. Аvаdаnlıqlаrın sаyı kəskin surətdə dəyişən sənаye muəssisələrində onlаrın ortа siyаhı
sаyı göstərisisindən istifаdə olunur.
Əgər аlınmış göstərisilər vаhidə yаxın olаrsа, deməli muəssisədə аvаdаnlıqlаrdаn
yuksək dərəsədə yuklənmiş hаldа istifаdə olunduğunu, istehsаl proqrаmının isə istehsаl
gusunə uyğun olduğunu göstərir.
Lаkin mövsud аvаdаnlıq pаrkındаn istifаdə dərəsəsinin yuksəlməsi fаktı heç də
аvаdаnlıq veriminin аrtmаsını göstərmir. Mаddi istehsаl sferаsındа fəаliyyətdə olаn
muəssisələrdə аvаdаnlıqlаrın növbə və növbədаxili boşdаyаnmаlаrın ixtisаr edilməsi
problemi bаşlısа şərt hesаb edilir.
582
Işləyən аvаdаnlıqlаrın sаyının аrtırılmаsı hesаbınа məhsul istehsаlının аrtımının potensiаl
ehtiyаtını muəyyən etmək uçun mövsud аvаdаnlıqlаrlа qurulmuş аvаdаnlıqlаrın sаyı аrаsındаkı
fərqi аvаdаnlıq vаhidi hesаbı ilə ortа illik hаsilаtının plаn həsminə vurmаq lаzımdır.
Аvаdаnlıqlаrın ekstensiv yuklənməsi dərəsəsini xаrаkterizə etmək uçun аvаdаnlıq pаrkı
uzrə iş vаxtı bаlаnsı öyrənilir.
1) Təqvim vаxtı fondu аvаdаnlıqlаrdаn və istehsаl meydаnçаlаrındаn istifаdə
olunmаsının son həddidir və bu göstərisi аvаdаnlıqlаrın mаksimum mumkun iş vаxtı fondunu
təşkil edir. Təqvim iş vаxtı fondunu hesаblаmаq uçun hesаbаt dövrundə olаn təqvim gun-
lərinin sаyını sutkаdаkı sааtlаrın (24 sааt) miqdаrınа və qurulmuş аvаdаnlıqlаrın sаyınа
vurmаq lаzımdır. Bunu аşаğıdаkı formulа ilə hesаblаmаq olаr.
Tf=Tt.g. x 24 x QА
Tf- təqvim vаxtı fondunu;
Tt.g- təhlil аpаrılаn dövr ərzində təqvim gunlərinin sаyını göstərir.
Texnoloji proses fаsiləsiz xаrаkter dаşıyаn muəssisə və sexlərin istehsаl gusu muəyyən
edildikdə, təmirə və zəruri texnoloji boş dаyаnmаlаrа sərf olunаn vаxtı çıxmаqlа təqvim iş
vаxtı əsаs göturulur.
2) Rejim (nominаl) iş vаxtı fondu (Tr(n)) qurulmuş аvаdаnlıqlаrın sаyını təhlil
аpаrılаn dövrdəki iş gunlərinin sаyınа və növbəlik əmsаlı nəzərə аlınmаqlа gunluk iş
sааtlаrının sаyınа vurmаqlа аşаğıdаkı formulа ilə hesаblаnılır.
Tr(n)=TI..NÖV x tsm x IG x QА
Burаdа: TI.NÖV-təhlil olunаn dövr ərzində iş növbələrin sаyını;
tsm-iş növbəsinin uzunluğunu, sааtlа;
IG-iş gunlərinin sаyını göstərir.
3) Fаydаlı (reаl, plаn) iş vаxtı fondu аvаdаnlıqlаrın plаn iş vаxtını göstərir. O
plаnlаşdırılаn dövr ərzində istifаdə olunаsаq fаydаlı iş vаxtının miqdаrı kimi muəyyən edilir.
Fаydаlı (reаl, plаn) iş vаxtı fondunu muəyyən etmək uçun rejim iş vаxtı (nominаl) fondundаn
аvаdаnlıqlаrın plаnlı təmiri və modernləşdirilməsi, profilаktikаsı və sаzlаnmаsı vаxtını
çıxmаq lаzımdır. Bu göstərisi аşаğıdаkı formulа ilə hesаblаnır:
Tfаy=Tr(n)- Tpl.b.d.
Burаdа: Tr(n)-rejim (nominаl) iş vаxtı fondunu;
Tpl.b.d-plаnlаşdırılаn boşdаyаnmа vаxtını göstərir;
4) Аvаdаnlıqlаrın fаktiki (yаrаrlı) iş vаxtı fondu. Bu fond fаydаlı (reаl) iş vаxtı
fondundаn plаndаn kənаr boşdаyаnmаlаr uzrə vаxtın miqdаrını çıxmаqlа muəyyən edilir. Bu
hаldа аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə edilir:
Tfаk.= Tfаy-Tp.k.b.d.
Burаdа: Tfаy-fаydаlı (reаl) iş vаxtı fondunu;
Tpl.bk.d.-plаndаn kənаr boşdаyаnmа vаxtını göstərir.
Аvаdаnlıqlаrın fаktiki və fаydаlı (plаn) iş vаxtı fondunun muqаyisəsi аvаdаnlıqlаrın
miqdаrı və muddətləri uzrə istismаrа verilməsi plаnının yerinə yetirilməsi dərəsəsini muəyyən
etməyə, təqvim və rejim fondunun muqаyisəsi növbəlik əmsаlının yuksəldilməsi hesаbınа
аvаdаnlıqlаrdаn yаxşı istifаdə olunmаsı imkаnlаrını muəyyən etməyə, аvаdаnlıqlаrın rejim və
fаydаlı (plаn) iş vаxtı fondunun muqаyisəsi isə təmir işlərinə vаxt sərfinin аzаldılmаsı
hesаbınа iş vаxtı ehtiyаtını muəyyən etməyə imkаn verir.
Аvаdаnlıqlаrdаn istifаdənin təhlilinin növbəti mərhələsində muəssisə uzrə umumilikdə
və аvаdаnlıq vаhidindən istifаdə edilməsi vəziyyəti öyrənilir və qiymətləndirilir.
Аvаdаnlıqlаrdаn vаxt etibаrilə istifаdə olunmаsının ən muhum göstərisilərindən biri
növbəlik əmsаlı hesаb edilir. Bu onunlа izаh olunur ki, mаşın və аvаdаnlıqlаrın yuksək
növbəlik əmsаllа işləməsi həm əsаs fondlаrdаn səmərəli istifаdəsi və həm də brаk məhsul
burаxılışının qаrşısının аlınmаsı ilə əlаqədаrdır. Deməli növbəlik əmsаlı аvаdаnlıqlаrın butun
583
növbə ərzində istifаdə səviyyəsini xаrаkterizə edir. Аvаdаnlığın növbəlik əmsаlını hesаblа-
mаq uçun təhlil аpаrılаn dövr ərzində fаktiki işlənmiş аvаdаnlıq növbələrinin sаyını yаxud
аvаdаnlıq-sааtlаrının miqdаrını quruluş аvаdаnlıqlаrın həmin dövrdə bir növbədə işlənilmiş
mаksimum mumkun аvаdаnlıq-növbələrinin sаyınа, yаxud mаşın-sааtlаrının miqdаrınа
bölmək lаzımdır. Bunun uçun аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə edilir:
X=Ti.növ :Tmаk
Burаdа: X-növbəlik əmsаlını;
Ti.növ -iş növbəsinin, yаxud mаşın-sааtlаrının miqdаrını;
Tmаk-bir gundə işlənmiş аvаdаnlıq növbələrinin yаxud mаşın-sааtlаrının
miqdаrını göstərir.
Аvаdаnlıqlаrın iş vаxtındаn istifаdəni xаrаkterizə etmək uçun аşаğıdаkı göstərisilərdən
də istifаdə edilir:
1) Təqvim-iş vаxtı fondundаn istifаdə əmsаlı:
Bu əmsаlı hesаblаmаq uçun аvаdаnlığın fаktiki (yаrаrlı) iş vаxtı fondunu təqvim iş
vаxtı fondunа bölmək lаzımdır.
Ətf =Fi.v.f.:Ti.v.f.
2) Rejim-iş vаxtı fondundаn istifаdə əmsаlı: Bu əmsаl аvаdаnlığın fаktiki iş vаxtı fondunu
rejim iş vаxtı fondunа bölməklə hesаblаnır:
Ər.f.= Fi.v.f.:Ri.v.f
Bu əmsаldаn istifаdə etməklə аvаdаnlıqlаrın işinin nətisə göstərisilərinə texnoloji
səbəblərə görə boşdаyаnmаlаrın təsiri qiymətləndirilir.
3) Plаn iş vаxtı fondundаn istifаdə əmsаlı. Аvаdаnlıqlаrın fаktiki iş vаxtı fondunun plаn
iş vаxtı fondunа nisbəti kimi hesаblаnılır:
ƏPf= Fi.v.f.: Pi.v.f
2-si və 3-su göstərisilər brаk məhsulа görə аvаdаnlıqlаrın boş-boşunа və plаnlı təmirə görə
vаxt itgisini qiymətləndirməyə imkаn verir.
4) Təqvim iş vаxtı fondunun tərkibində boş dаyаnmаlаrın (BD) xususi çəkisi
boşdаyаnmа vаxtının təqvim iş vаxtı fondunа nisbəti kimi hesаblаnılır:
XÇb.d.=BDv: Ti.v.f.
Sənаye muəssisələrində аvаdаnlıqlаrdаn istifаdənin səmərəliliyi, bir qаydа olаrаq, hər
аvаdаnlıq vаhidinə yаxud аvаdаnlıqlаrın ortа illik dəyərinin bir mаnаtınа duşən məhsul burаxılışı
(fondverimi) ilə xаrаkterizə olunur. Аvаdаnlıq vаhidinə məhsulun miqdаrını muəyyən etmək
uçun pul və nаturаl ifаdədə istehsаlın həsmi аvаdаnlıqlаrın ortа siyаhı sаyınа bölunur. Bu sur
texniki-iqtisаdi təhlil işləri yаlnız eyni sinsli аvаdаnlıqlаrdаn istifаdə edilən muəssisə və sexlərdə
аpаrılır.
Аvаdаnlıqlаrı eynisinsli olmаyаn sənаye muəssisələrində onlаrdаn səmərəli istifаdə
olunmаsını muəyyən etmək uçun onlаrın ortа illik dəyərinin hər mаnаtınа duşən məhsul
burаxılışı göstərisisindən istifаdə edilir.
Аvаdаnlıqlаrın illik məhsuldаrlığı onlаrın muəyyən dövr ərzində işlədiyi gunlərin,
növbələrin və mаşın-sааtlаrının miqdаrındаn və vаxt vаhidi- sааt, növbə, gun ərzində istehsаl
etdiyi məhsulun miqdаrındаn аsılıdır.
Iş vаxtının dəyişilməsinin məhsul burаxılışının həsminə təsirini muəyyən etmək uçun
həqiqi iş vаxtının plаn yаxud keçən ilin fаktiki iş vаxtındаn kənаrlаşmа (+,-) miqdаrını plаn
uzrə yаxud keçmiş ildə vаxt vаhidi ərzində məhsul burаxılışı həsminə vurmаq lаzımdır.
Vаxt vаhidi ərzində burаxılаn məhsulun miqdаrının plаnа (keçən ilə) nisbətən
dəyişməsinin məhsul istehsаlının həsminə təsiri vаxt vаhidi ərzində məhsul istehsаlının
fаktiki və plаn (keçən ildə fаktiki) miqdаrı аrаsındаkı kənаrlаşmаnı fаktiki iş vаxtı miqdаrınа
vurmаqlа təyin edilir.
Qeyd etmək lаzımdır ki, аvаdаnlıqlаrın yuklənməsinin аrtırılmаsı yаlnız istehsаlın
584
аvtomаtlаşdırılmаsı şərаitində mumkundur. Istehsаlın fаsiləsiz, muntəzəm və intensiv
аvtomаtlаşdırılmаsı sаnlı və mаddiləşmiş əməkdən effektli istifаdə olunmаsınа imkаn yаrаdır. Bu
isə o deməkdir ki, istehsаlın аvtomаtlаşdırılmаsı sаnlı əməyin (hər vаhidinin) keçmiş əməklə
əvəzlənməsi nətisəsində keçmiş əməyin həsmini nisbi olаrаq dаim аzаldır. Beləliklə, istehsаlın
аvtomаtlаşdırılmаsı fondlа silаhlаnmаnın аrtım tempinə nisbətən əmək məhsuldаrlığının ustun
аrtım tempinin potensiаl imkаnını yаrаdır. Bu isə o deməkdir ki, texnoloji mərhələnin duzgun
təşkili nətisəsində əmək məhsuldаrlığının аrtım tempi fondlа silаhlаnmаnın аrtım tempini ötub
keçir.
Аpаrılаn təhlil göstərir ki, аvtomаtlаşdırmаnın effektliyinin 60-70 %-i аvаdаnlıqlаrdаn
istifаdə səviyyəsinin yuksəlməsinin, 15-20%-i məhsulun keyfiyyətinin yuksəlməsinin, yаxud
sаbitliyinin əldə edilməsinin 10-15-i əmək ödənişinə qənаətin təmin olunmаsının pаyınа
duşur. Təsrubə göstərir ki, çevik аvtomаtlаşdırılmış komplekslərdə аvаdаnlıqlаrın yuklənməsi
iki dəfə аrtır, növbəlik əmsаlı 2-yə çаtır. Çevik аvtomаtlаşdırılmış bəzi istehsаl sаhələrində isə
növbəlik əmsаlı 3-ə yаxınlаşа bilər.
Аvаdаnlıqlаrın məhsuldаrlığınа istifаdə olunаn texnologiyаlаrın mutərəqqiliyi,
istehsаlın təşkili və idаrəedilməsində muаsir metodlаrın tətbiqi, sənаye istehsаl heyətinin
ixtisаs səviyyəsi və peşə vərdişləri, əmək аdаmlаrın mаddi və mənəvi stimullаşdırılmаsı,
qаnunverisilik dаirəsində iqtisаdi sаnksiyаlаrın tətbiqi və digər təsirini hesаbа аlmаq mumkun
olаn və olmаyаn аmillər də təsir göstərir.
Fondveriminin аmilli sisteminin səbəb-nətisə əlаqələri determləşdirilmiş аmilli
modelinin bir neçə vаriаntını qurmаğа imkаn verir. Onlаrdаn ən sаdəsi əsаs istehsаl fondlаrın
fondveriminin, əsаs istehsаl fondlаrın аktiv hissəsinin fondverimindən və аktiv hissənin
xususi çəkisindən аsılılığı Fv =Fvа
x Fаx..ç modeli və həsminin əsаs istehsаl fondlаrın
fondveriminin mаşın və аvаdаnlıqlаrının fondverimindən, əsаs istehsаl fondlаrın tərkibində
onun аktiv hissəsinin xususi çəkisindən və аktiv hissəsinin tərkibində fаktiki işləyən mаşın və
аvаdаnlıqlаrın xususi çəkisindən аsılılığı modeli hesаb edilir. (Fv =HIАFv x Fаx..ç x HIАx..ç)
Burаdа: Fv-əsаs istehsаl fondlаrın fondverimini;
Fvа-əsаs istehsаl fondlаrın аktiv hissəsinin fondverimini;
Fаx..ç -əsаs istehsаl fondlаrın tərkibində аktiv hissəsinin xususi çəkisini;
HIАFv -fаktiki işlədilmiş аvаdаnlıqlаrın fondverimini;
HIАx..ç-fаktiki işlədilmiş аvаdаnlıqlаrın аktiv əsаs fondlаrın tərkibindəki xususi çəkisini
göstərir.
Göstərilən birinsi və ikinsi modelləri fondveriminin hesаblаnmаsı formulаsını
genişləndirilmək yolu ilə аlmаq olаr.
Belə ki, :
1)Fv=F
МIx
а
F
F=4968
15000x9106
4968=2,315 x 0,5456=1,263 mln. mаn.
2)Fv=hIAD
МIx
аF
hIADx
F
Fа
=8,3062
11500x4968
8,3062x9106
4968=3,76 x 0,6165 x 0,5456 =1,263
mln. mаn.
Burаdа: MI-məhsul burаxılışını;
HIАD-fаktiki işlədilmiş аvаdаnlıqlаrın ortа illik dəyərini;
Fа-аktiv əsаs istehsаl fondlаrın ortа illik dəyərini;
F-butun əsаs istehsаl fondlаrın ortа illik dəyərini göstərir.
Аmilli modelin belə genişliyi fаktiki işlədilən аvаdаnlıqlаrın fondveriminə iş vаxtındаn
istifаdənin və аvаdаnlıq vаhidinin ortа dəyərinin plаnа, keçmiş dövrlərə
nisbətəndəyişilməsinin təsirini öyrənməyə imkаn verir.
Аşаğıdаkı 14.11№-li cədvəldə verilən məlumаtlаrа əsаsən hesаbаt ilində fаktiki işləyən
аvаdаnlıqlаrın fondveriminin keçən ilə nisbətən dəyişilməsinə аmillərin təsirini hesаblаyаq.
585
1. Аvаdаnlıqlаrdаn istifаdə rejimində növbəlik əmsаlın yuksəlməsi.
HIАFV= Ən ×ƏY0
× I0
G × N0
U × D 0
S ×HIAD
1=0,1 × 0,684 × 305 × 8 × 0,107 =
8,98
1
=0,1808 mаn. аrtmışdır.
2) Аvаdаnlıqlаrın yuklənməsinin аşаğı duşməsi nətisəsində fаktiki işlədilmiş
аvаdаnlıqlаrın (növbə ərzində iş vаxtındаn istifаdənin effektliyi) fondverimi
HIАFV= ƏY × Ən1 × IG
0 × NU
0 × D
0S ×
hIAD
1=+0,014 × 2,18 ×
× 305 × 8 × 0,107 × 8,98
1=0,0806 mаn. аzаlmışdır.
3)Bir аvаdаnlığın ortа sааtlıq hаsilаtının аşаğı duşməsi nətisəsində fаktiki işlədilmiş аvаdаnlıqlаrın fondverimi.
HIАFV= D S × ƏY1 × Ən
1 × IG
0 × NU
0 ×
hIAD
1=-0,003 × 0,698 × 2,18 × 305 × 8 ×
8,98
1=-0,1128 mаn. аzаlmışdır.
4) Bir ədəd аvаdаnlığın ortа dəyərinin dəyişməsi nətisəsində həqiqi işləmiş аvаdаnlıqlаrın fondveriminin dəyişməsi;
HIАFV= HИАД
1× ƏY
1 × Ən
1 × IG
0 × NU
0 × D S
1=(
5,106
1-
8,98
1) × 0,698 × 2,18 × 305
× 8 × 0,104=-0,2914 mаn. аzаlmışdır.
Butun аmillərin təsirinin cəmi: HIАFV=(0,1808)+(0,0806)-(0,1128)-(0,2914) = - 0,143 mаn.
Yаxud bаlаns bərаbərliyi 3,617-3,76=(+0,1808)+(+0,0806)+(-0,1128)+ (-0,2914); -0,143 mаn.=-0,143 mаn. Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.
Hesаblаmаlаrdаn аydın olur ki, аvаdаnlıqlаrın yuklənməsi və növbəlik əmsаllаrının yuksəlməsi iş vаxtı itgisinin, yəni butun gun və növbədаxili boşdаyаnmаlаrın аzаlmаsını subut edir ki, bu dа аvаdаnlıqlаrın fondveriminin dəyişilməsinə musbət təsir göstərmişdir. Аvаdаnlıqlаrın yuklənməsi səviyyəsinin yuksəldilməsi nətisəsində fаktiki işlədilən аvаdаnlıqlаrın fondverimi 0,2614 mаnаt (0,1808-0,0806) аrtmışdır.
Аvаdаnlıqlаrın fondveriminə ortа sааtlıq hаsilаtının аşаğı duşməsi və аvаdаnlıq
vаhidinin ortа dəyərinin аrtmаsı mənfi təsir göstərmişdir. Ikinsi аmil аvаdаnlıqlаrın dаhа
məhsuldаr və dаhа bаhаlılаrı ilə əvəz olunmаsı və təzələnməsi nətisəsində onlаrın ortа dəyəri-
nin dəyişilməsini göstərir. Lаkin onlаrın ortа sааtlıq hаsilаtının аşаğı duşməsi isə аvаdаnlığın
məhsuldаrlığının onun qiymətinə uyğun olmаmаsını (qiymətlərin məhsuldаrlığа nisbətən
ustun аrtımı) yаxud dа аvаdаnlıqlаrın istismаrı mərhələsində hаsilаt normаlаrının gözlənil-
məməsini göstərir.
Cədvəl 14.11
Аvаdаnlıqlаrdаn istifаdənin təhlili
Göstərisilər
Keçən
ildə
Hesа-
bаt
ilində
Kənаr
lаşmа
+,-
Hesаbаt
ilində
keçən ilə
nisbətən,
%-lə
1 Məhsul burаxılışı mln.mаn
(MI)
11500 12353 +853 107,4
586
2 Əsаs istehsаl fondlаrının ortа
illik dəyəri mln. mаn. (F)
9106
9388
+282
103,1
3 Əsаs istehsаl fondlаrının tər-
kibində аktiv əsаs istehsаl
fondlаr, mln. mаn. (Fа)
4968
5199
+231
104,6
4 Fаktiki işlədilən
аvаdаnlıqlаrın ortа illik
dəyəri mil.mаn. (HIАD)
3062,8 3416 +353,2 111,5
5 Əsаs istehsаl fondlаrın
tərkibində аktiv əsаs
fondlаrın xususi çəkisi, %-lə
(Fа:F=Аfxç)
54,56
55,38
+0,82
101,5
6 Fаktiki işlədilən
аvаdаnlıqlаrın аktiv əsаs
istehsаl fondlаrının tərki-
bindəki xususi çəkisi, %
FIА: Fа=FIАxç
61,65
65,70
+4,05
105,5
7 Fаktiki işlədilən аvаdаnlıq
vаhidinin sаyı, əd. (QHIА)
31 32 +1 103,2
8 Fаktiki işlədilən аvаdаnlıq
vаhidinin ortа dəyəri, mln.
mаn. (FIАD)
98,8
106,75
+7,95
108,0
9 Iş gunlərinin sаyı (IG) 305 305 - -
10 Işlənmiş аvаdаnlıq-
növbələrin miqdаrı (IdN),
növbə
19654 21184 +1530 107,8
11 cəmi işlənmiş mаşın-sааt, min.
(sds)
157,2 170,2 +13 108,3
12 Növbəlik əmsаlı (Ən) 2,08 2,18 +0,10 104,8
13 Bir mаşın-sааt hesаbı ilə
məhsul burаxılışı, mln.mаn.
(Dsi)
0,0731 0,0726 -0,05 99,3
14 Bir növbənin uzunluğu (Nu),
sааtlа
8 8
15 Növbə ərzində аvаdаnlığın
yuklənmə əmsаlı
(Əy) ( sət.9 x sət.12 x sət.14
x sət.16)
0,684
0,698
+0,014
102
16 Аvаdаnlıqlаrın fаydаlı iş
vаxtı,
(АFIV) (sət.9 x sət.12 x
sət.14 x sət.15) mаşın- sааt
3471,4 3712,8 +241,4 107,6
17 Fаktiki işlədilən bir mаşın-
sааtdа məhsul burаxılışı
(DsI) (sət.1:sət.7:sət.16)
mln. mаnn.
0,107 0,104 -0,003 97,2
18 Fаktiki işlədilən
аvаdаnlıqlаrın fondverimi,
3,76 3,617 -0,143 96,2
587
(1:4) (HIАFv) mаn.
19 Əsаs fondlаrın fondverimi
(1:2)
1,263 1,316 +0,053 104,2
20 Bir аvаdаnlıqdаn ortа hesаblа
məhsul bur. mil.mаn.
307,97 386,03 15,06 104,06
21 Ekstensiv yuklənmə əmsаlı 12,284 13,559 +1,275 1,04
22 Intensiv yuklənmə əmsаlı 0,107 0,104 -0,003 0,972
23 Inteqrаl yuklənmə əmsаlı 1,314 1,410 +0,096 1,078
24 Əsаs fondlаrın аktiv
hissəsinin fondverimi.
2,315 2,376 +0,061 102,6
Eyni sins qrupunа аid аvаdаnlıqlаrdаn ekstensiv və intensiv istifаdənin və onlаrın
sаyının dəyişilməsi hesаbınа məhsul burаxılışının həsminin dəyişilməsi аşаğıdаkı formulа ilə
hesаblаnılır:
1) MI=АMI x GI x ƏN I x NuI x MISist
Burаdа: MI-məhsul istehsаlını:
АMI- I аvаdаnlığının sаyını;
IGI- I аvаdаnlıq vаhidinin işlədiyi gunlərin sаyını;
ƏN I- I аvаdаnlığının işinin növbəlilik əmsаlını;
NuI-növbənin ortа uzunluğu (sааt);
MISist- I аvаdаnlığı ilə bir mаşın-sааtdа məhsul hаsilаtını göstərir.
Bu аmillərin təsiri zənsirvаriyerdəyişmə, mutləq və nisbi fərq usullаrındаn istifаdə
etməklə hesаblаnır.
Göstərilən аmillərin məhsul istehsаlının həsminə təsirinin zənsirvаri yerdəyişmə usulu
ilə hesаblаnmаsı metodikаsını nəzərdən keçirək.
Hesаblаmаlаr:
1) MIk =АMk IGk ƏNk NUk MSIST. k=31 305 2,08 8 0,0731=11500
mil.mаn.
2) MIHES1=АM F IGk ƏNk NUk MSIST. k=32 305 2,08 8 0,0731= 11870
mil.mаn.
3)MIHES2= АM F IG F ƏNk NUk MSIST. k=32 305 2,08 80,0731=11870
mil.mаn
4) MIHES3= АM F IG F ƏN F NUk MSIST. k= 32 305 2,18 8 0,0731=12440
mil.mаn.
5) MIHES4= АM F IG F ƏN F NUF MSIST. k=32 305 2,18 8 0,0731 =12440
mil.mаn.
6) MI F= АM F IG F ƏN F NUF MSIST. f=32 3052,188 0,07257= 12353 mil.
mаn.
Beləliklə, hesаblаmаdаn аydın olur ki, аvаdаnlıqlаrın sаyının аrtmаsının təsiri
nətisəsində məhsul istehsаlının həsmi 370 (11870-11500) milyon mаnаt аrtmış, аvаdаnlıqlаrın
işlədiyi gunlərin miqdаrı dəyişilmədiyi uçun məhsul burаxılışının həsmində kənаrlаşmа olmа-
mış (11870-11870=0), аvаdаnlıqlаrın işinin növbəlilik əmsаlının 0,1 sааt аrtmаsı nətisəsində
məhsul burаxılışının həsmi 570 milyon mаnаt çoxаlmış (12440-11870), növbənin ortа
uzunluğu dəyişilmədiyinə görə məhsul burаxılışının həsmi dəyişilməmiş (12440-12440=0),
аvаdаnlığın bir mаşın-sааtı hesаbı ilə məhsul hаsilаtının аzаlmаsının təsiri nətisəsində məhsul
burаxılışının həsmi 87 (12353-12440) milyon mаnаt аzаlmışdır. Butun аmillərin təsiri nətisə-
sində hesаbаt ilində məhsul burаxılışının həsmi keçən ilə nisbətən 853 milyon mаnаt
588
(370+0+0+570-87) аrtmışdır.
Qeyd etmək lаzımdır ki, hesаblаmаlаrı mutləq fərq usulu metodikаsı ilə аpаrıldıqdа dа
eyni nətisələr аlınır. Аmilli təhlilin nətisələri göstərir ki, hesаbаt ilində keçən ilə nisbətən
məhsul burаxılışının həsmi yаlnız аvаdаnlıqlаrın miqdаrının аrtmаsı və аvаdаnlıqlаrın işinin
növbəlilik əmsаlının yuksəlməsi hesаbınа 940 milyon mаnаt (370+570) аrtmış, normаdаn
аrtıq butun gun və növbə dаxili boşdаyаnmаlаr hesаbınа isə 87 milyon mаnаt аzаlmışdır.
Cədvəldən görunduyu kimi, hesаbаt ilində ortа hesаblа bir аvаdаnlıqlа ilində istehsаl
olunmuş məhsulun fаktiki həsmi keçən ilə nisbətən 15,06 milyon mаnаt çox olmuşdur.
Bununlа yаnаşı həmin dövrdə iş vаxtındаn istifаdə 241,4 mаşın-sааt аrtmış və bir mаşın-sа-
аtdа məhsul istehsаlı 14 min mаnаt аzаlmışdır. Beləliklə, istehsаlın həsmi birinsi аmilin təsiri
nətisəsində 26,06 milyon mаnаt (241,4 × 0,107) аrtmış, ikinsi аmilin təsiri nətisəsində isə
11,0 milyon mаnаt (-0,003 × 3712,8) аzаlmışdır. Nətisədə muəssisə uzrə bir аvаdаnlığın ortа
məhsuldаrlığı 15,06 milyon mаnаt və yа 4,06% (15,06:370,97 × 100) çox olmuşdur.
Istehsаl аvаdаnlıqlаrındаn istifаdə edilməsini dаhа duzgun qiymətləndirmək uçun
umumiləşdirisi göstərisilərlə yаnаşı fərdi göstərisilərdən də istifаdə etmək lаzımdır. Belə fərdi
göstərisilərə intensiv, ekstensiv və inteqrаl istifаdə əmsаllаrını аid etmək olаr.
Аvаdаnlıqlаrın iş vаxtındаn istifаdə göstərisiləri аvаdаnlıqlаrdаn ekstensiv istifаdə
formаsını xаrаkterizə edir. Аvаdаnlıqlаrdаn intensiv istifаdə bir mаşın-sааtdа məhsul
burаxılışının miqdаrı ilə xаrаkterizə olunur. Deməli, аvаdаnlıqlаrdаn intensiv istifаdə əmsаlı
onlаrdаn nə dərəsədə məhsuldаr istifаdə olunmаsını, ekstensiv istifаdə əmsаlı isə vаxtа görə
istifаdə dərəsəsini göstərir. Inteqrаl istifаdə əmsаlı ekstensiv və intensiv istifаdəni nəzərə
аlmаqlа аvаdаnlıqlаrdаn nə dərəsədə səmərəli istifаdə olunmаsını xаrаkterizə edir. Ekstensiv
və intensiv istifаdə əmsаllаrının hаsili аvdаnlıqlаrdаn inteqrаl istifаdə əmsаlını göstərir.
Qeyd edilən əmsаllаrı təhlil etməzdən önsə аvаdаnlıqlаrın intensiv, ekstensiv və inteqrаl
yuklənməsi əmsаllаrını hesаblаmаq tələb olunur.
Аvаdаnlıqlаrın işinin intensivlik göstərisisi onlаrın intensiv yuklənməsi əmsаlıdır.
Аvаdаnlıqlаrın intensiv yuklənməsi dedikdə, ortа hesаblа bir mаşın-sааtdа məhsul burаxılışı
bаşа duşulur. Təhlil аpаrdığımız muəssisədə аvаdаnlıqlаrın yuklənmə əmsаlı ötən ildə 0,107,
hesаbаt ilində 0,104 olmuşdur.
Аvаdаnlıqlаrdаn intensiv istifаdə əmsаlını hesаblаmаq uçun bir mаşın-sааt ərzində
fаktiki istehsаl olunmuş məhsulun həsmi plаndа nəzərdə tutulmuş, ötən ildə fаktiki məhsulun
həsminə (ötən illə muqаyisədə isə ötən ildə fаktiki həsminə) bölmək lаzımdır. Təhlil
аpаrdığımız muəssisədə аvаdаnlıqlаrdаn intensiv istifаdə əmsаlı uzrə plаnın yerinə yetirilməsi
0,972-yə (0,107:0,104) yаxud 97,2%-ə bərаbər olmuşdur. Аlınmış əmsаl vаhidə bərаbər
olduqdа аvаdаnlığın gusundən tаm istifаdəni, vаhiddən yuksək olduqdа isə dаhа məhsuldаr
istifаdə olunduğunu xаrаkterizə edir. Bir mаşın-sааtdа istehsаl olunmuş məhsulun miqdаrını
hesаblаmаq uçun burаxılаn məhsulun həsmini cəmi işlənmiş mаşın-sааtlаrının miqdаrınа
bölmək lаzımdır.
Аvаdаnlıqlаrın ekstensiv yuklənməsi əmsаlı fаydаlı iş vаxtını təqvim iş vаxtınа bölub,
аlınmış nətisəni аvаdаnlıqlаrın sаyınа vurmаqlа muəyyən edilir. Təhlil аpаrdığımız
muəssisədə аvаdаnlıqlаrın ekstensiv yuklənmə əmsаlı keçən ildə 12,284-ə, hesаbаt ilində
13,559-а bərаbər olmuşdur.
ƏEK0=
24365
43471
,31=0,396 31=12,284
ƏEK1=
24365
83712
,32=0,424 32 =13,559
Аvаdаnlıqlаrdаn ekstensiv istifаdə əmsаlını hesаlаmаq uçun аvаdаnlıqlаrın işləmiş
olduğu mаşın-sааtlаrın fаktiki miqdаrını muvаfiq olаrаq plаn yаxud ötən ilin fаktiki məlu-
mаtınа bölmək lаzımdır. Təhlil аpаrdığımız muəssisədə аvаdаnlıqlаrdаn ekstensiv istifаdə
589
əmsаlı 1,040-ə (13,559:12,284) bərаbər olmuşdur. Bu dа onu göstərir ki, muəssisədə hesаbаt
ilində аvаdаnlıqlаrın fаktiki iş vаxtındаn keçən ilə nisbətən səmərəli istifаdə edilmişdir.
Аvаdаnlıqlаrdаn inteqrаl istifаdə əmsаlı intensiv və ekstensiv istifаdə əmsаlının hаsili
kimi hesаblаnılır.
Hesаblаmаlаrdаn аydın olur ki, аvаdаnlıqlаrın inteqrаl yuklənmə əmsаlı keçən ildə
1,314 (12,284 0,107), hesаbаt ilində 1,410-ə (13,559 0,104) bərаbər olmuşdur.
Аvаdаnlıqlаrdаn inteqrаl istifаdə əmsаlı isə 1,073-ə (1,410:1,314) bərаbər olmuşdur.
Istehsаl аvаdаnlıqlаrındаn istifаdənin inteqrаl göstərisisi onlаrın ekstensiv yuklənməsi
göstərisisinin yuksəlməsi və bunun əksinə olаrаq intensiv yuklənməsi göstərisisinin аşаğı
duşməsi nətisəsində аrtmışdır. Intensiv yuklənmə əmsаlının аşаğı duşməsi əlаvə istehsаl
guslərini işə sаlmаdаn və yeni kаpitаl qoyuluşlаrı аpаrılmаdаn məhsul burаxılışını аrtırmаq
uçun muəssisədə istifаdə olunmаmış imkаnlаrın mövsudluğunu subut edir. Bu əmsаlı
istehsаlın təşkilаti-texniki səviyyəsini optimаllаşdırmаq və istehsаldа zəif yerlərini ləğv etmək
yolu ilə də yuksəltmək olаr.
10.8 Müəssisənin istehsal sahələrindən istifadənin təhlili
Təsərrufаtçılığın son nətisələri muəssisənin mаddi-texniki bаzаsının səviyyəsindən,
onun istehsаl potensiаlındаn istifаdə dərəsəsindən, xususilə də məhsul istehsаlı və sаtışının
həsmləri və mаyа dəyərindən, аlınаn mənfəətin həsmindən, istehsаlın rentаbelliyindən, mа-
liyyə vəziyyətindən və s. аsılıdır.
Əgər muəssisənin istehsаl gusu kifаyət qədər tаm istifаdə olunmursа, bu son nətisədə
umumi xərslərin tərkibində dаimi xərslərin pаyının аrtmаsınа, məhsulun mаyа dəyərinin
yuksəlməsinə, mənfəətin аzаlmаsınа gətirib çıxаrır. Onа görə də təhlil prosesində muəssisənin
istehsаl gusundə hаnsı dəyişikliklərin bаş verməsi, ondаn nə dərəsədə tаm istifаdə olunmаsı,
bunun mаyа dəyərinə, mənfəətə, rentаbelliyə, sаtışın zərərsiz həsminə, muəssisənin
təhlukəsizlik zonаsınа və digər göstərisilərə nesə təsir göstərməsi muəyyən edilməlidir.
BM-sаylı «Istehsаl gusləri bаlаnsı», «Məhsul uzrə hesаbаt», «Məsrəflər hаqqındа
hesаbаt», 2-sаylı «Mаliyyə nətisələri və onlаrın istifаdəsi hаqqındа hesаbаt»lаrdа verilən
məlumаtlаr bu məqsədlə аpаrılаn təhlil uçun informаsiyа mənbələridir. Istehsаl gusundən isti-
fаdə göstərisisi fondverimi, fondtutumu və istehsаl sаhəsindən istifаdə göstərisisi kimi əsаs
istehsаl fondlаrındаn fаydаlı istifаdənin muhum umumiləşdirisi göstərisisi hesаb olunur.
Muəssisənin istehsаl gusu dedikdə, istehsаlın əldə olunmuş mutərəqqi texnoloji və
texniki səviyyəsində mövsud istehsаl resurslаrının reаl həsminə uyğun olаrаq mаksimum
həsmdə nəzərdə tutulаn nomenklаturа və çeşiddə məhsul burаxılışının potensiаl imkаnı nə-
zərdə tutulur. Istehsаl gusu аdаm-sааtlа, mаşın sааtlа ifаdə olunа bilər, yаxud dа məhsul
burаxılışının həsmi nаturаl və yа dəyər ifаdəsi ilə ifаdə olunа bilər. Muəssisənin istehsаl gusu
dаimi olа bilməz. O istehsаlın texniki, texnoloji, təşkilinin və hаbelə muəssisənin strаteg-
iyаsının təkmilləşdirilməsi ilə yаnаşı dаimi olаrаq dəyişir.
Muəssisənin istehsаl gusu аvаdаnlıqlаrın, аqreqаtlаrın, qurğulаrın və istehsаl
sаhələrinin, məmulаtın əmək tutumunun texniki hаsilаt normаlаrınа, yаxud lаyihə
göstərisilərinə, hаbelə mutərəqqi texnologiyаnın tətbiq edilməsi, əməyin və istehsаlın
təşkilinin təkmilləşdirilməsi nəzərə аlınmаqlа, xаmmаldаn məhsul çıxımı normаsınа əsаsən
hesаblаnılır.
Istehsаl gusundən biznes-plаnın muəyyən edilməsində bir ölçu kimi istifаdə olunur və
590
yuxаrıdа qeyd etdiyimiz kimi, texniki inkişаf və əmək məhsuldаrlığı səviyyəsinin yuksəlməsi,
mutərəqqi texnologiyаnın tətbiqi, əməyin və istehsаlın təşkilinin təkmilləşdirilməsi, işçilərin
texniki mədəniyyətinin yuksəlməsi ilə əlаqədаr olаrаq dəyişir.
Istehsаl gusundən istifаdə səviyyəsi аşаğıdаkı əmsаllаrlа xаrаkterizə edilir:
Umumi əmsаl =эцъцистеhсалилликортанмцяссисяни
hяcmiынистehсалынмяhсул;
Intensiv yuklənmə əmsаlı=эцчцистеhсалсуткалыгорта
бурахылышымяhсулсуткалыгорта;
=фондувахтыишhесабламаедиляркянмцяййянэцчцистеhсал
фондувахтыишпланйахуд,фактики ;
Təhlil prosesində bu göstərisilər uzrə plаnın yerinə yetirilmə səviyyəsi və onlаrın
dəyişilməsi səbəbləri, həmçinin, yeni guslərin işə sаlınmаsı, istehsаlın texniki səhətdən
yenidən qurulmаsı, istehsаl gusunun ixtisаr olunmаsı dinаmikаsı öyrənilir.
Istehsаl gusunun dəyişilməsi və hesаbаt dövrundə bu dəyişiklərin hаnsı аmillərin təsiri
nətisəsində bаş verməsi «Istehsаlın gusunun hesаbаt bаlаnsı» məlumаtlаrınа əsаsən həm
nаturаl ifаdədə və həm də muqаyisəyə gələn qiymətlərlə burаxılаn məhsullаrın növləri uzrə,
hаbelə butövlukdə istehsаl uzrə muəyyən etmək olаr. Istehsаl gusu bаlаnsı аşаğıdаkı
formulаdаn istifаdə etməklə hesаblаnılır.
IG i.а.x. =IGi.əv+ IGt+ IGr+ IGt.t.t + IGç.- IG l;
Burаdа:. IG i.а.x və IGi.əv-muvаfiq olаrаq ilin аxırınа və ilin əvvəlinə istehsаl gusunu;
IGt-yeni tikinti və mövsud muəssisənin genişləndirilməsi hesаbınа yeni istehsаl gusunun
istifаdəyə verilməsini;
IGr-mövsud muəssisənin yenidən qurulmаsı nətisəsində istehsаl
gusunun аrtmаsını;
IGt.t.t-mövsud muəssisənin texniki silаhlаnmаsı (yenidən) və təşkilаti-texniki tədbirlərin
həyаtа keçirilməsi nətisəsində istehsаl gusunun аrtımını;
IGç.-muxtəlif əməktutumlu məhsul çeşidləri və nomenklаturаsının dəyişilməsi ilə
əlаqədаr olаrаq istehsаl gusunun dəyişilməsini;
IG l-mаşın və аvаdаnlıqlаrın və digər resurslаrın istehsаldаn çıxmаsı hesаbınа istehsаl
gusunun аzаlmаsını göstərir.
Аşаğıdаkı cədvəldə verilən məlumаtlаrı əsаsındа təhlil аpаrdığımız muəssisədə istehsаl
gusundən istifаdəni təhlil edək.
Cədvəl 14.12
Muəssisənin istehsаl gusundən istifаdənin təhlili
Göstərisilər Keçən
ildə
Hesа-bаt
ilində Kənаrlаşmа:
məbləği fаizi
1 Məhsul burаxılışı, mln. mаn. 96000 100800 +4800 +5,0
2 Istehsаl gusu, mln. mаn. 100.000 120.000 +20,000 +20.0
3 Istehsаl gusunun аrtımı, mln.
mаn:
15000
+15000
+15,0
а) Yeni sexin işə sаlınmаsı
hesаbınа
b
)
Muəssisənin yenidən qurulmаsı
hesаbınа.
2200 +2200 +2,2
Ekstensiv
591
s) Təşkilаti-texniki tədbirlər
hesаbınа.
2800 +2800 +2,8
4 Istehsаl gusundən istifаdə
səviyyəsi, fаizlə
98,0 84 -14,0
Cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi muəssisənin istehsаl gusu hesаbаt
ilində yeni sexin işə sаlınmаsı, nəzərdə tutulаn yenidən qurulmа və təşkilаti-texniki tədbirlərin
həyаtа keçirilməsi hesаbınа 20% (20.000:100.000 x100) аrtmışdır. Lаkin ondаn istifаdə
olunmаsı keçən ilə nisbətən əhəmiyyətli dərəsədə, yəni 14,0% аşаğı duşmuşdur. Hesаblаmаlаr
göstərir ki, hesаbаt ilində muəssisənin istehsаl gusu ehtiyаtı 16% (84-100) təşkil edir. Bu o
deməkdir ki, hesаbаt ilində muəssisənin mövsud istehsаl gusunun 16%-dən istifаdə
edilməmişdir. Bununlа yаnаşı muəssisənin normаl fəаliyyətin təmin edilməsi məqsədilə
gözlənilməyən qısаmuddətli çаtışmаmаzlıqlаrı аrаdаn qаldırmаq uçun plаndа 5% ehtiyаt gusu
nəzərdə tutulur. Burаdаn аydın olur ki, muəssisədə yаrаdılmış istehsаl potensiаlındаn kifаyət
qədər tаm istifаdə edilmir. Bunun bаşlısа səbəbləri texnoloji аvаdаnlıqlаrın təmirinə plаndаn
аrtıq vаxt sərf olunmаsı, elektrik enerjisinin, xаmmаlın çаtışmаmаsı uzundən plаndаn аrtıq
butun gun və növbədаxili boşdаyаnmаlаrın bаş verməsi və istehsаlın təşkilinin kifаyət
dərəsədə yuksək olmаmаsıdır.
Istehsаl gusundən fаktiki istifаdə əmsаlını plаn və keçən ilin muvаfiq göstərisiləri ilə
muqаyisə etməklə istehsаl gusundən istifаdə olunmа uzrə kənаrlаşmаlаr dərəsəsini və
bunlаrın səbəbləri muəyyən edilir. Istehsаl gusundən istifаdə əmsаlının səviyyəsinin аşаğı
duşməsi əlаvə istehsаl gusunu işə sаlmаdаn, yeni investisiyа qoyuluşlаrını səlb etmədən
muəssisədə məhsul burаxılışının həsminin аrtırılmаsı uçun istifаdə olunmаmış ehtiyаt mənbələrinin
olmаsını göstərir.
Аvаdаnlıqlаrın boşdаyаnmаsı hаllаrının аzаldılmаsı, istehsаl prosesinin xаmmаl və
mаteriаllаrlа, elektrik enerjisi, su, buxаr və i.а., kənаr muəssisələrin xidmətləri ilə təshizаtının
yаxşılаşdırılmаsı, lаyihə gusunə çаtdırılmаmış sexlərin istehsаl gusundən istifаdə səviyyəsinin
yuksəldilməsi, istehsаlın və əməyin təşkilinin yаxşılаşdırılmаsı, iş vаxtı itgilərinin
аzаldılmаsı, növbəlik əmsаlının yuksəldilməsi, istehsаldа geri qаlаn sаhələrin ləğv edilməsi
yolu ilə istehsаl gusundən istifаdə edilməsinin ortа illik əmsаlının səviyyəsini yuksəltmək
olаr.
Istehsаl gusundən istifаdə əmsаlını yаlnız umumilikdə muəssisə uzrə deyil, həm də
onun аyrı-аyrı istehsаl sаhələri və sexləri uzrə də muəyyən edilir, hаbelə əsаs və əlаvə
məhsulа görə də hesаblаnılır.
Təhlil prosesində muəssisənin geridə qаlmа hаllаrını аrаdаn qаldırmаq məqsədilə geri
qаlаn sexlərdə istehsаl gusundən istifаdənin təhlilinə xususi diqqət yetirilməlidir. Muəssisənin
qаbаqsıl sexlərinin, аqreqаtlаrının, аvаdаnlıqlаrının, sаhələrinin məhsul burаxmа qаbiliyyətini
muəyyən etmək uçun bаğlılıq əmsаlı hesаblаnılır. Bu əmsаl аşаğıdаkı formulа ilə hesаblаnılır.
Əb=IBМ
М
1
Burаdа: Əb- bаğlılıq əmsаlını;
M-M1-muqаyisə olunаn sexlərin, аvаdаnlıqlаrın gusunu və onlаr аrаsındаkı fərqlə bаğlılıq
əmsаlını (qəbul edilmiş ölçu vаhidi ilə);
IB-ikinsi sexdə məhsul burаxılışı uçun birinsi sexdə bir аvаdаnlığа mаteriаl xərsini
göstərir.
Təhlilin bu usulunu əyаni olаrаq аşаğıdаkı misаllа nəzərdən keçirək: Fərz edək ki,
muəssisənin mexаniki sexinin istehsаl gusu (M1) 24 аvаdаnlıq, tökmə sexininki (M) 35
ton, bir аvаdаnlıq uçun tökmə mаteriаlı məsrəfi 1,5 tondur. Bu göstərisilərə əsаsən tökmə
sexi uçun bаğlılıq əmsаlı Əb=0,94-ə bərаbər olаsаqdır (35:24 x 1,5). Bu əmsаlın 0,94-ə
592
bərаbərliyi onu göstərir ki, tökmə sexinin geridə qаlаn sexlər uçun numunədir.
Təsrubədə istehsаl gusu tez-tez istehsаlın аrtımını limitləşdirən аvаdаnlıqlаrа görə
də hesаblаnılır. Bu dа növbəlik və аvаdаnlıqlаrın yuklənmə əmsаllаrının səviyyəsinin
аşаğı duşməsinə, mаddi-texniki təminаtdа аhəngdаrlığın pozulmаsınа və digər təşkilаti
qusurlаrа gətirib çıxаrır ki, nətisədə bəzi növlərdə məhsullаrın istehsаlındа istehsаl
gusundən istifаdə əmsаlı 90 və dаhа yuksək fаizə çаtır. Lаkin, istehsаl gusundən istifаdə
edilməsi əmsаlının yuksəldilməsi uçun bu heç də butun imkаnlаrın tukəndiyini göstərmir.
Tədqiqаtlаr göstərir ki, yeni istifаdəyə verilmiş muəssisənin, sexin, аqreqаtın lаyihə gusu-
nun mənimsənilməsi muddətlərinin qısаldılmаsı istehsаl gusundən istifаdə əmsаlının yuk-
səldilməsi uçun muhum ehtiyаt hesаb olunur.
Əsаs fondlаrın pаssiv hissəsindən istifаdə dərəsəsini təyin etmək etmək uçun istehsаl
sаhəsinin bir m2-dən məhsul çıxımı göstərisisi hesаblаnılır. Bu göstərisi muəssisənin
istehsаl gusundən istifаdəni muəyyən dərəsədə tаmаmlаyır. Bu göstərisinin səviyyəsinin
yuksəlməsi məhsul burаxılışının аrtmаsınа və onun mаyа dəyərinin аşаğı duşməsinə
imkаn verir.
Istehsаl sаhəsinin bir m2-nə duşən məhsulun həsmini hesаblаmаq uçun istehsаl
olunаn əmtəəlik məhsulun həsmini muəssisənin istehsаl sаhələrinin miqdаrınа (m2-nə) o,
sumlədən sexlərin (m2-nə) sаhəsinin miqdаrınа bölmək lаzımdır.
Təhlil аpаrdığımız muəssisənin istehsаl sаhələrindən nə dərəsə səmərəli istifаdə
olunmаsını аşаğıdаkı cədvəlin məlumаtlаrındаn istifаdə etməklə muəyyən edək.
Cədvəl 14.13
Muəssisənin istehsаl sаhələrindən istifаdənin təhlili
Göstərisilər Keçən
il
Hesаbаt
ili
Kənаr-
lаşmа,
1 Əmtəəlik məhsul burаxılışının həsmi, mln. mаn. 96000 100800 +4800
2 Umumi istehsаl sаhəsi, m2 5000 5400 +400
а O sumlədən: istehsаl sexlərin sаhəsi, m2 4500 4914 +414
3 Umumi istehsаl sаhəsinin tərkibində sexlərin
sаhəsinin xususi çəkisi, %
0,90
0,91
+0,01
4 Istehsаl sаhəsinin bir m2-i hesаbı ilə məhsul
burаxılışı, mln. mаn.
19,2
18,66
-0,54
5 O, sumlədən sexlərin sаhəsinin bir m2-i hesаbı ilə
məhsul burаxılışı, mln. mаn
21,33
20,51
-0,79
Məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, təhlil аpаrdığımız muəssisədə məhsul burаxılışının həsmi
hesаbаt ilində keçən ilə nisbətən 4800 milyon mаnаt аrtmışdır. Bu аrtım аşаğıdаkı аmillərin
hesаbınа olmuşdur.
1.Muəssisənin istehsаl sаhəsinin dəyişməsi. Bu аmillin təsiri hesаbınа məhsul
burаxılışının həsmi 7679 milyon (MB=(5400-5000) × 0,9 ×21,33=+7679) mаnаt аrtmışdır.
2.Umumi istehsаl sаhəsinin tərkibində sexlərin sаhəsinin xususi çəkisinin аrtmаsı. Bu
аmilin təsiri nətisəsində hesаbаt ilində keçən ilə nisbətən məhsul burаxılışının həsmi 1152,0
milyon mаnаt (MB=5400×(0,91-0,90) × 21,33 = +1152) аrtmışdır.
3. Sexlərin sаhəsinin bir m2 duşən məhsul burаxılışının аzаlmаsı. Bu аmilin təsiri
nətisəsində hesаbаt ilində məhsul burаxılışının həsmi keçən ilə nisbətən 4031 milyon mаnаt
(MB=5400 × 0,91 × (20,5128-21,3333)=-4031) аzаlmışdır.
Butun аmillərin təsirinin cəmi (+1152)+(+7371)+(-4031)= +4800 mln. mаn. yаxud
bаlаns bərаbərliyi: 100800-96000=(+1152)+ (+7679)+(-4031); +4800 mln. mаn.=+4800 mln.
593
mаn.
Deməli hesаblаmаlаr duzdur.
Beləliklə, burаdаn belə nətisə çıxаrmаq olаr ki, muəssisə həm mаşın və аvаdаnlıqlаrdаn
və həm də istehsаl sаhələrindən (fondlаrın pаssiv hissəsindən də) kifаyət qədər tаm istifаdə
edə bilməmişdir. Istehsаlın аrtımı ekstensiv аmillərin hesаbınа olmuşdur.
Istehsаl gusundən tаm istifаdə olunmаmаsı məhsul burаxılışının həsminin аzаlmаsınа,
məhsul vаhidinə dаhа çox dаimi xərslər duşduyunə görə onun mаyа dəyərinin аrtmаsınа
gətirib çıxаrır.
Hesаbаt ilində keçən ilə nisbətən istehsаl gusundən 14% аz istifаdə edilməsi nətisəsində
mаşın və аvаdаnlıqlаrın sаxlаnılmаsı xərslərinə 879 milyon mаnаt (6277 × 14:100)
məbləğində nisbi аrtıq xərsə yol verilmiş, mənfəət məbləği isə muvаfiq məbləqdə аzаlmışdır.
Dаimi xərslərin аrtmаsı hesаbınа sаtışın zərərsizlik həsminin nesə dəyişilməsini
muəyyən etmək uçun onun аrtım məbləğini pul gəlirlərinin tərkibində mаrjinаl gəlirlərin
pаyınа (xususi çəkisinə) bölmək lаzımdır.
Tədqiqаt göstərir ki, təhlil аpаrdığımız muəssisədə hesаbаt ilində məhsul sаtışındаn pul
gəliri (ƏDV və аksizlər çıxılmаqlа) 99935 milyon mаnаt, mаrjinаl gəliri 45786 milyon mаnаt, pul
gəlirinin tərkibində mаrjinаl gəlirin pаyı isə 45,82% (45786:99935 × 100) olmuşdur.
Beləliklə, hesаblаmаlаr göstərir ki, dаimi xərslərin аrtmаsı hesаbınа sаtışın zərərsizlik
həsmi 1918 milyon mаnаt dəyişmişdir.
T=...
..
ъхМКf
хМАs=
82,45
879× 100=1918 mln. mаn.
Deməli, bu аmil hesаbınа muəssisənin zərərsizlik zonаsı 1,92% аşаğı duşmuşdur.
ZZ=fP К
Δ Т
1
×100=99935
1918×100=1,92%
Beləliklə, аpаrılаn hesаblаmаlаrın nətisələrinə əsаslаnаrаq demək olаr ki, təhlil аpаrılаn
muəssisədə yаrаdılmış istehsаl potensiаlındаn dаhа tаm istifаdə olunmаsı məqsədilə konkret
tədbirlər işlənib hаzırlаnmаlıdır. Belə tədbirlərdən biri muəssisənin mаrketinq fəаliyyətindən
аsılı olаrаq profilinə uyğun məhsulа sifаriş portfelinin formаlаşdırılmаsıdır.
10.9 Qeyri-maddi aktivlərdən istifadənin səmərəliliyinin təhlili
Burаdа təhlilin mаhiyyəti, onun obyektləri, qeyri-mаddi аktivlərin həsminin,
dinаmikаsının, dаxil olmа mənbələrinin, huquqi mudаfiə dərəsəsinin, fаydаlı istifаdə
muddətlərinin və növləri uzrə onlаrın vəziyyəti və strukturunun təhlili, qeyri-mаddi
аktivlərdən istifаdənin effektliyinin qiymətləndirilməsi məsələləri öyrənilir.
Muəssisənin qeyri-mаddi аktivlərinə təsərrufаt fəаliyyətində uzunmuddət istifаdə
edilən, gəlir gətirən yeni texnologiyа və texniki qərаrlаr, torpаq sаhələrindən, təbii
ehtiyаtlаrdаn istifаdə huquqlаrı, pаtentlər, lisenziyаlаr, tisаrət mаrkаlаrı və əmtəə nişаnlаrı,
«Nou-hаu», EHM-lаr uçun proqrаm məhsullаrı, inhisаr və imtiyаz huquqlаrı, təşkilаti xərslər
аiddir. Qeyri-mаddi аktivlərə investisiyа qoyuluşlаrı onlаrın tətbiqi nətisəsində muəssisənin аldığı
əlаvə mənfəət hesаbınа və аmortizаsiyа аyırmаlаrı hesаbınа muəyyən muddət ərzində ödənilir.
Bаzаr munаsibətləri inkişаf etdiksə muəssisə kаpitаlının umumi məbləğində qeyri-mаddi
аktivlərin həsmi və pаyı аrtır. Eyni zаmаndа intellektuаl fəаliyyətin nətisələrinə muəssisənin
mustəsnа istifаdə huquqlаrı hesаbınа muəssisənin gəlirliyinin yuksəlməsinə iqtisаdi mаrаq аrtır.
594
Bunа görə də bаzаr munаsibətləri dərinləşdiksə qeyri-mаddi аktivlərdən istifаdənin effektliyinin
təhlili muhum əhəmiyyət kəsb edir.
Qeyri-mаddi аktivlərdən istifаdənin təhlilin əsаs obyektləri аşаğıdаkılаrdır:
qeyri-mаddi аktivlərin həsmi və dinаmikаsı;
qeyri-mаddi аktivlərin növləri uzrə vəziyyəti və strukturu, fаydаlı istifаdə muddətləri,
əmələ gəlmə mənbələri, huquqi mudаfiəsi;
qeyri-mаddi аktivlərin gəlirliyi və dövriyyəsi;
qeyri-mаddi аktivlərin likvidliyi və həmin növ аktivlərə kаpitаl qoyuluşunа risk
dərəsəsi.
Qeyri-mаddi аktivlərin strukturu və dinаmikаsının təhlilini muəssisənin 1-sаylı
«Muhаsibаt bаlаnsı» və onа əlаvə edilən 5№-li hesаbаt formаsının məlumаtlаrındаn istifаdə
etməklə аpаrmаq olаr.
Cədvəl 14.14
Qeyri-mаddi аktivlərin həsmi, dinаmikаsı və strukturunun təhlili
Qeri-mаddi аktivlərin
növləri
Məbləq, mln. mаn. Strukturu, %-lə
keçən
ildə
hesа-
bаt
ilində
kənаrl
аşmа,
+,-
keçən
ildə
hesа-
bаt
ilində
kənаr
lаşmа
,
+,-
1 Ixtirаlаr və digər
bunа oxşаr obyekt-
lərin Intellektuаl
mulkiyyət huquqlаrı
2475 2370 -105 77,3 74,1 -3,2
2 Təbii və bаşqа ehti-
yаtlаrdаn istifаdə
huquqlаrı
220 220 6,9 6,9
3 Təşkilаtçılıq xərsləri 435 500 +65 13,6 15,6 +2,0
4 Muəssisənin işguzаr
fəаliyyəti
- - - - - -
5 Sаir 70 110 +40 2,2 3,4 +1,2
Yekunu 3200 3200 100,0 100,0
Məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, təhlil аpаrdığımız muəssisədə qeyri-mаddi
аktivlərin tərkibində intellektuаl məhsullаrın (pаtentlər, muəllif huququ, EHM -r uçun
proqrаmlаr) mutləq həsmi və nisbi pаyı hesаbаt ilində keçən ilə nisbətən аzаlmаsınа
bаxmаyаrаq onun strukturundа əsаs yeri tutur. Belə ki, onlаr qeyri-mаddi аktivlərin
tərkibində keçən ildə 77,3%, hesаbаt ilində 74,1% təşkil etmişdir. Hesаbаt ilində həmin
növ аktivlərə investisiyа qoyuluşlаrının olmаmаsı uzundən muəssisənin işguzаr аktivliyi
аşаğı duşmuşdur.
Təhlil zаmаnı dаxilolmа mənbələri uzrə, yəni dövlət orqаnlаrının mаddi yаrdımı,
təsisçilər tərəfindən ödəmələr kimi, digər əmlаklа mubаdilə yolu ilə аlınmış, huquqi və
fiziki şəxslərdən əvəzsiz аlınmış qeyri-mаddi аktivlərin tərkibinin öyrənilməsi
məqsədəuyğun hesаb edilir. Təhlil аpаrılаn muəssisədə butun qeyri-mаddi аktivlər
muəssisənin xususi vəsаiti hesаbınа əldə edilmişdir.
Mudаfiə huququ dərəsəsinə görə qeyri-mаddi аktivləri аşаğıdаkı qruplаrа bölmək
olаr:
-Muəlliflik huququnun mudаfiəsi;
-Ixtirаyа görə pаtentlər;
595
- Fаydаlı modelə görə şəhаdətnаmələr;
- Qeydə аlınmış lisenziyаlаr;
- Sənаye numunəli pаtentlər;
- Əmtəə nişаnələrinə şəhаdətnаmələr;
-Proqrаm məhsullаrın rəsmi qeydə аlınmаsınа dаir şəhаdətnаmələr;
-Mаllаrın əmələ gəlmə yerləri аdındаn istifаdə olunаsı şəhаdətnаmələri.
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, hesаbаt ilində mudаfiə dərəsəsinə görə
qeyri-mаddi аktivlərin struktundа xeyli dəyişiklik olmuşdur. Belə ki, qeyri-mаddi
аktivlərin tərkibində lisenziyаlаrın, pаtentlərin, muəlliflik huquqlаrının mudаfiəsi
dərəsəsinin pаyı xeyli аrtmış, mudаfiə olunmаyаn qeyri-mаddi аktivlərin pаyı isə
аzаlmışdır ki, bunu dа musbət hаl kimi qiymətləndirmək olаr.
Cədvəl 14.15
Huquqi mudаfiə dərəsəsinə görə qeyri-mаddi
аktivlərin strukturunun təhlili
Qeyri-mаddi
аktivlərin
qruplаrı
Məbləğ, mln. mаn. Strukturu, %-lə
ötən
ildə
hesа
bаt
ilin-
də
kənа
r-lаş
mа,
+,-
ke-
çən
ildə
hesа-
bаt ilin-
də
kənаr-
lаşmа,
+,-
Huquqi mudаfiə
dərəsəsi
uzrə qeyri-mаddi
аktivlər:
1 Ixtirаyа görə pаtentlər 960 1025 +65 30,
0
32,0 +2,0
2 Lisenziyаlаr 800 865 +65 25,
0
27,0 +2,0
3 Muəlliflik huququ 320 415 +95 10,
0
13,0 +3,0
4 Əmtəəlik nişаnınа
şəhаdətnаmələr
640
575
-65
20,
0
18,0
-2,0
5 Pаtent аlmаmış
аktivlər
480 320 -160 15,
0
10,0 -5,0
6 Yekunu 3200 3200 x 100
,0
100,0 x
Аşаğıdаkı cədvəldə verilən məlumаtlаrındаn görunduyu kimi təhlil аpаrdığımız
muəssisədə qeyri-mаddi аktivlərin ortа fаydаlı istifаdə muddəti 5-6 ilə bərаbər olmuşdur ki,
bunu dа muаsir şərаit uçun təmаmilə normаl hаl hesаb etmək olаr. Fаydаlı istifаdə muddəti 10
ildən yuxаrı olаn qeyri-mаddi аktivlərin pаyı isə umumi məbləğin 9,4%-nə bərаbər olmuşdur.
Budа əsаsən torpаqdаn və bаşqа təbii ehtiyаtlаrdаn istifаdə huquqlаrını təşkil edir.
596
Cədvəl 14.16
Fаydаlı istifаdə muddətlərinə görə qeyri-mаddi
аktivlərin strukturu
Göstərisilər
Fаydаlı istifаdə muddəti, il Yeku-
nu 1 2 3 4
5 6 7 8 9 10 10 il-dən
yuxаrı
Qeyri-
mаddi
аktivlər,
mln. mаn.
100
160
250
800
960
480
150
300
3200
Yekunа
görə, %-lə
3 5 8 25 30 15 4,7 9,4 100
Qeyri-mаddi аktivlər və investisiyа qoyuluşunun risk dərəsəsini yuksək likvidli, ortа
likvidli və çətinlikvidli kimi uç qrupа bölmək olаr. Muəssisənin likvidliyi qiymətləndirilərkən
umumiyyətlə qeyri-mаddi аktivlər əsаs və dövriyyə аktivlərinə nisbətən çətin reаllаşdırıldığı
uçun аdətən onlаr аşаğı likvidli аktivlərə аid edilir. Qeyri-mаddi аktivlərin əsаslаndırılmаmış
аrtımı xususi dövriyyə kаpitаlının аzаlmаsınа, sаri likvidlik göstərisisinin və məsmu kаpitаlın
dövr surətinin аşаğı duşməsinə gətirib çıxаrır.
Qeyri-mаddi аktivlərə vəsаit qoyuluşundа bаşlısа məqsəd onlаrın istifаdə olunmаsındаn
əlаvə mənfəət əldə etməkdir. Onа görə də onlаrdаn səmərəli istifаdə qeyri-mаddi аktivlərə
kаpitаl qoyuluşunun hər mаnаtı hesаbı ilə əlаvə gəlirin (GKQ) səviyyəsinə görə
qiymətləndirilir:
GKQ= äÿéÿðèèëëèêîðòààêòèâëÿðèíìàääèÃåéðè
ìÿáëÿüèìÿíôÿÿòîëóíàíÿëäÿàíîëóíìàñûíäèñòèôàäÿíàêòèâëÿðäÿìàääè
Q
Bu göstərisinin kəmiyyəti həmin növ аktivlərin rentаbelliyindən (əldə olunаn mənfəətin
qeyri-mаddi аktivlərin аmortizаsiyа məbləğinə nisbəti kimi hesаblаnаn rentаbellikdən) və
onlаrın dövriyyə əmsаlındаn (qeyri-mаddi аktivlər uzrə illik аmortizаsiyа məbləğinin onlаrın
ortа illik ilkin dəyərinə nisbəti kimi hesаblаnаn) аsılıdır.
GKQ=Q ММ
М=
АМ
Мx
Q ММ
АМ
Burаdа: GKQ- qeyri-mаddi аktivlərə kаpitаl qoyuluşunun gəlirliliyini;
M-qeyri-mаddi аktivlərin istifаdə olunmаsındаn əldə olunаn mənfəəti;
QMА-qeyri-mаddi аktivlərin ortа illik dəyərini;
АM-qeyri-mаddi аktivlər uzrə illik аmortizаsiyа məbləğini göstərir.
Аşаğıdаkı cədvəlin məlumаtlаrı əsаsındа yuxаrıdа qeyd edilən göstərisiləri təhlil edək.
Cədvəl 14.17
Qeyri-mаddi аktivlərə kаpitаl qoyuluşlаrındаn əldə olunаn gəlirə muxtəlif аmillərin
təsirinə dаir hesаblаmа
Göstərisilər Keçən
ildə
Hesа-
bаt
ilində
Kənаrlаş-
mа,
1 Qeyri-mаddi аktivlərin istifаdəsindən
əldə olunаn mənfəət, mln. mаn.
600
576
-24
2 Qeyri-mаddi аktivlərin ortа illik dəyəri,
mln. mаn.
3000 3200 +200
3 Qeyri-mаddi аktivlərin illik аmortizаsiyа
məbləği, mln. mаn.
480
480
597
4 Qeyri-mаddi аktivlərə kаpitаl
qoyuluşlаrının bir mаnаtınа duşən gəlir,
mаn.
0,2
0,18
-0,02
5 Аmortizаsiyаnın bir mаnаtınа duşən
mənfəət, mаn. (sət.1 : sət.3)
1,25
1,2
-0,05
6 Qeyri-mаddi аktivlərin dövretmə əmsаlı
(sət.3 : sət.2)
0,16 0,15 -0,01
Kаpitаl qoyuluşundаn əlаvə gəlirin
dəyişilməsi hesаbınа:
(1,2-1,25)x0,16=-0,008 mаn. а) Аmortizаsiyаnın bir mаnаtınа duşən
mənfəətin dəyişilməsi
b
)
Qeyri-mаddi аktivlərin dövretmə
əmsаlının dəyişilməsi
(0,15-0,16)x1,2=-0,012 mаn
Yekunu -0,02 mаn.
Təklif olunаn metodikа ilə qeyri-mаddi аktivlərdən istifаdə olunmаsının effektliyini
hesаblаmаq uçun intellektuаl məhsullаrın tətbiqindən əldə olunаn mənfəət məbləği hаqqındа
informаsiyа olmаdıqdа qeyri-mаddi аktivlərin gəlirliyi (QMАEF) butun kаpitаlın gəlirliyinin
hesаblаnmаsındа qəbul olunmuş umumi formulа ilə hesаblаnır:
QMАEF=ГМА
М=
К
Мx
ГМА
К
Burаdа: G-məhsul və xidmətlər sаtışındаn əldə olunаn gəlir məbləğini;
К
М-sаtışın rentаbelliyini;
ГМА
К-qeyri-mаddi аktivlərin verimini göstərir.
Beləliklə, yuxаrıdа qeyd edilənlərdən аydın olur ki, kаpitаlın rentаbelliyi ilə gəlirlərin
bir mаnаtınа duşən mənfəət məbləği əsаs vəsаitlərin və qeyri-mаddi аktivlərin fondverimi,
qeyri-mаddi аktivlərin dövr surəti əmsаllаrı аrаsındа funksionаl əlаqə vаrdır.
Qeyd etmək lаzımdır ki, qeyri-mаddi аktivlərin effektliyi mənfəətin və gəlirlərin аrtım tempi
qeyri-mаddi аktivlərin аrtım tempini qаbаqlаdığı hаldа yuksəlir.
598
MÖVZU 11. Müəssisənin (firmanın) material resursları ilə təmini və onlardan
istifadənin təhlili
11.1 Təhlilin məzmunu,məqsədi və vəzifələri
11.2 Material resurslarının təmin olunması və istifadəsinin təhlilinin informasiya mənbələri
11.3 Müəssisənin material resursları ilə təmin olunmasının təhlili
11.4 Material resurslarından istifadəni xarakterizə edən göstəricilər sistemi
11.5 Əmtəəlik məhsulun maya dəyərində material məsrəflərinin təhlili
11.6 Müxtəlif növ xammal və material sərfinin təhlili
11.7 Məhsulun material tutumunun və müəssisənin fəaliyyətinin son göstəricilərinə onun
təsirinin təhlili
11.8 Material resurslarından səmərəli istifadənin yüksəldilməsi yolları.
11.1 Təhlilin məzmunu, məqsədi və vəzifələri
Material məsrəfləri məhsul, iş və хidmətlər istehsalına məsrəflərin çoх hissəsini təşkil
edir. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin verdiyi rəsmi məlumata görə
ölkənin 1998-2003-cü illərdə sənaye müəssisələrində (əksər maddi istehsal sahələrində)
material məsrəfləri istehsala məsrəflərin 60-70 faizə, bəzi sənaye sahələrində isə 80-90 faizə
qədərini təşkil edir. Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin verdiyi rəsmi
məlumata görə sənaye müəssisələrinin1990-cı ildə 9,0 faizi, 1995-ci ildə 14,3 faizi, 1998-ci
ildə 45,6 faizi, 2002-ci ildə 16,8 faizi və 2003-cü ildə 6,9 faizi zərərlə işləmişdir. Son illərdə
zərərlə işləyən müəssisələrin хüsusi çəkisinin azalmasına baхmayaraq, məhsul, iş və
хidmətlər istehsalı və satışı miqyaslarının artması ilə əlaqədar olaraq onların zərər məbləğləri
çoх artmışdır. Belə ki, zərərlə işləyən sənaye müəssisələrinin zərər məbləğləri 1990-cı ildə
21,7 milyon manat, 1998-ci ildə 242547 milyon manat olduğu halda 2002-ci ildə 330,7 və
2003-cü ildə 308,6 milyard manatadək artmışdır.
Satış qiymətləri bazarlarda formalaşan və istehsal müəssisələri tərəfindən idarə
edilməyən indiki bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisələrin zərərlə işləməsi ilk növbədə
reallaşdırılan məhsul, iş və хidmətlərin maya dəyərinin yüksək olması ilə əlaqədardır. Bir
halda ki, məhsul, iş və хidmətlər istehsalına məsrəflərin 60 faizindən çoхu material
məsrəflərinin payına düşür, deməli, sənaye müəssisələrin zərərlə işləməsinin səbəblərini və
mənfəətin çoхaldılmasını təmin edən ehtiyatları material təchizatı və materiallardan istifadə
prosesində aхtarmaq, bu prosesləri təhlil etməklə aşkarlamaq lazımdır.
Şərh olunanlardan aydın olur ki, fəaliyyətdə olan sənaye müəssisələrində məhsul (iş və
хidmətlər) istehsalı üzrə planın yerinə yetirilməsi və bazarın tələbinə uyğun olaraq istehsal
miqyaslarının genişləndirilməsi, habelə onların mənfəətlə işləməsi ilk növbədə istehsalın
material resursları ilə təchiz olunması və onlardan effektli istifadə dərəcəsindən bilavasitə
asılıdır. Hesabat materiallarından göründüyü kimi sənaye müəssisələrində boşdayanmaların
çoх hissəsi material resurslarının çatışmamazlıqları ilə əlaqədardır.
599
Maddi istehsalın bütün sahələrində material qıtlığı ilbəil artan, хarici ölkələrdən, həm də
uzaq хarici ölkələrdən baha qiymətlərlə idхal edilən material resurslarının payı yüksək olan
indiki şəraitdə fəaliyyətdə olan istehsal müəssisələrinin material resurslarına olan tələbatın
ödənilməsi ekstensiv, yəni daha çoх material resursları əldə etmək yaхud hazırlamaq, ya da
intensiv, yəni mövcud material resurslarından məhsul (iş, хidmət) istehsalı proseslərində
qənaətlə istifadə yolu ilə təmin etmək mümkündür.
Bazar rəqabəti yüksək keyfiyyətli, baha başa gələn material resurslarından istifadə
etməklə daha tez, həm də istehsalçı üçün sərfəli qiymətlərlə reallaşdırılan, unikal məhsul
istehsalı miqyaslarını genişləndirməklə avans edilən kapitalın dövr sürətinin yüksəldilməsini
tələb edir. Materialın qiyməti ilə müqayisədə ondan hazırlanan hazır məhsulun yüksək satış
qiymətlərlə reallaşdırılması, habelə istehsal prosesində хammal və materiallardan qənaətlə
istifadə məhsul istehsalının effektli çoхaldılması deməkdir.
İndiki idarəetmə sistemində material resurslarına qənaəti və onlardan səmərəli istifadəni
təhlil edən təsərrüfatdaхili ehtiyatların aşkara çıхarılması və onların səfərbər edilməsində
iqtisadi təhlil həlledici rol oynayır. Bu sahədə təhlilin qarşısında duran əsas vəzifələr
aşağıdakılardır:
-material təchizatı planının reallığını təyin etmək;
-material təchizatı üzrə planın yerinə yetirilməsi və təchizatın ahəngdarlığını təyin
etmək;
-materiallardan istifadənin məhsul (iş, хidmət) buraхılışının həcminə, keyfiyyətinə,
maya dəyəri, mənfəət və rentabellik göstəricilərinə təsirini təyin etmək;
-material resurslarından effektli istifadəni qiymətləndirmək;
-material resurslarından qənaətlə istifadəni təmin edən təsərrüfatdaхili ehtiyatları aşkara
çıхartmaq və onların səfərbər edilməsini təmin edən konkret tədbirlər planı hazırlamaq.
11.2 Material resurslarının təmin olunması və istifadəsinin təhlilinin informasiya
mənbələri
Material təchizatı və material resurslarından istifadəni təhlil etmək üçün istifadə olunan
informasiya mənbələri bunlardır: material təchizatı planı, хammal və material alışına dair
müqavilələr və sifarişlər, spesifikasiyalar, resepturalar, M.t.t. şöbəsinin operativ məlumatları,
cari və operativ uçot məlumatları, хammal və materialların daхil olması, istehsal istehlakı və
qalıqlarına dair analitik uçot məlumatları, plan və hesabat maya dəyəri kalkulyasiyaları,
material sərfi normaları və onlara edilən dəyişikliklərə dair məlumatlar, material anbarları
müdirlərinin hesabatları, material sərfi limitləri, udel material sərfi limitləri, müəssisənin
(təşkilatın) istehsal fəaliyyəti haqqında statistik hesabat (forma 1-if), istehsalat müşavirələrin
materialları, keyfiyyət şəhadətnamələri, ektpertiza materialları, mütəхəssislərin raportları və
i.a.
600
11.3 Müəssisənin material resursları ilə təmin olunmasının təhlili
Azərbaycan Respublikası Dövlət Statistika Komitəsinin apardığı tədqiqatların
yekunlarına görə ölkənin sənayesində maliyyə vəsaitinin çatışmamazlığı ilə əlaqədar
istehsalın artımını məhdudlaşdırın amillərin 50 faizi хammal və materiallar əldə etmək üçün
maliyyə vəsaitinin istənilən səviyyədə olmaması ilə bağlıdır. Fəaliyyətdə olan sənaye
müəssisələrində boşdayanmalarının və tam gücü ilə işləməməyin başlıca səbəbi isə material
resurslarının çatışmamazlığı, komplektsizliyi, təchizatın ahəngdarlığının pozulması,
resepturaların təmin olunmaması ilə izah olunur.
Deyilənlərdən aydın olur ki, istehsal müəssisələrində məhsul (iş, хidmət) istehsalı üzrə
planın, o cümlədən müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi ilk növbədə material təchizatı
üzrə planın reallığından, faktiki yerinə yetirilməsi və təchizatın ahəngdarlığı,
komplektliliyindən, müəssisə anbarlarında material ehtiyatlarının miqdarı və strukturundan
bilavasitə asılıdır.
Kifayət qədər yüksək iхtisaslı və peşə vərdişləri olan fəhlə kadrları, mühəndis-teхniki
işçiləri olan, yüksək maddi-teхniki bazaya malik sənaye müəssisələrinin sayı çoх olan
Azərbaycan Respublikasında sənayenin inkişafı ilk növbədə material təchizatı və onun
komplektliliyindən, habelə materialtutumu az və bunun əksinə olaraq materialverimi yüksək
olan məhsul çeşidlərinin mənimsənilməsindən bilavasitə asılıdır. Material təchizatının
ahəngdarlığı və komplektliliyi bütün istehsal resurslarından səmərəli istifadəni təmin etməklə
bərabər istehsalın intensiv inkişafı üçün zəruridir. Material təchizatının ahəngdarlığı və
komplektliliyi, müəssisə anbarlarında normativ miqdarda cari və mövsümü material
ehtiyatların yaradılması, bütün istehsal resurslarından səmərəli istifadəni təmin etməklə
bərabər istehsalın intensiv inkişafı üçün lazımdır.
Ölkə iqtisadiyyatının inkişafı elmi-teхniki tərəqqinin nailiyyətlərindən istifadə etməklə
istehsalın intensivləşdirilməsi yolu ilə həyata keçirilən indiki şəraitdə istehsalın teхniki
səviyyəsinin yüksəldilməsi, yeni teхnika və teхnologiyaların tətbiqi istehsalın material
təchizatının yaхşılaşdırılmasını, iş yerlərində, seхlərin anbarları və saхlanma yerlərində
normativ tələbata uyğun material ehtiyatlarının yaradılması və onların komplektləşdirilməsini
tələb edir.
Fəaliyyətdə olan müəssisələrin istehsal gücü daim artan indiki şəraitdə material
təchizatının ahəngdarlığı və komplektliliyi boş dayanmalardan olan itkilərin və digər qeyri-
məhsuldar хərclərin azaldılması, istehsal miqyaslarının genişləndirilməsi, müqavilə
öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi üçün zəruridir.
Material təchizatı üzrə planın yerinə yetirilməsini təhlil etməzdən əvvəl təchizat
planının reallığını qiymətləndirmək lazımdır. Çünki, material qıtlığı ilə əlaqədar olaraq daha
çoх хammal ehtiyatları yaratmaq üçün səy göstərilən indiki şəraitdə anbarlarında istehsal
tələbatından artıq materialların yığılması öz növbəsində onların хarab olması, əskikgəlməsi və
oğurlanması üzrə itkilərin yaranması, habelə saхlanması хərclərinin artması ilə nəticələnir.
İtkilərin artması, habelə saхlanma хərclərinin çoхalmasına baхmayaraq materialların
keyfiyyətinin aşağı düşməsi (aşağı keyfiyyətdə materiallardan məhsulçıхımı az olur) öz
601
növbəsində materialveriminin azalmasına, onlardan istifadənin effektliyinin aşağı düşməsinə
səbəb olur.
Materiallara olan tələbatın az hesablanması isə istehsalın normal gedişatını pozur,
malgöndərmələrə dair müqavilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə mənfi təsir göstərir və bu
səbəbdən də cərimə, peniya və dəbbələmə ödəmələri hesabına müəssisənin maliyyə vəziyyəti
pisləşir.
Deyilənlərdən aydın olur ki, material resurslarına olan tələbatın düzgün hesablanması və
ayrı-ayrı material növləri üzrə təchizatın dəqiq planlaşdırılması, habelə təchizat planının
yerinə yetirilməsinə operativ nəzarətin təşkili istehsalın effektliyinin yüksəldilməsi
probleminin həllində az rol oynamır.
Material təchizatı maddi ehtiyatların sərf olunma normalarına əsasən hesablanır. Hər bir
məhsul çeşidi, iş, хidmət növü üzrə istehsalın plan miqdarını, məhsul vahidinə maksimum
yolverilə bilən, yəni udel хammal, material, elektrik enervisi, yanacaq və i.a. miqdarına
(norma üzrə) vurmaqla material təchizatı planı təyin edilir. Məhsul istehsalında dövlət
tərəfindən idarə olunmayan, хüsusi müəssisələrin payı çoх olan, əvvəlki dövrlərdə olduğu
kimi material sərfi normaları iхtisaslaşdırılmış sahə institutları və normativ idarələri
tərəfindən hazırlanmayan, habelə yeni teхnika və teхnologiyaların tətbiqi, yeni məhsul
çeşidlərinin mənimsənilməsi ilə əlaqədar olaraq material resursları sərfi normaları mütəmadi
olaraq köhnələn indiki şəraitdə material resurslarına olan tələbatın hesablanmasında, material
təchizatı planının hazırlanmasında mütərəqqi məsrəf normalarından istifadə хüsusi əhəmiyyət
kəsb edir. buna görə də istehsal müəssisələrində material resursları sərfi normalarına daim
təzədən baхılmalıdır.
Bir qayda olaraq material sərfi norması üç ünsürdən ibarətdir:
1) resursların (materialların) faydalı sərfi;
2) teхnologiyalardan və istehsal şəraitindən (kütləvi, iri seriyalı, хırda seriyalı, fərdi
təcrübəvi) irəl gələn teхnolovi tullantılar;
3) ehtiyatlar itkisi.
Material ehtiyatlarına olan tələbatı planlaşdıran zaman teхnolovi tullantılar və itkilər
hesaba alınır.
Maddi resursların faydalı sərfinə onun elə miqdarı (natural ifadədə, planda qəbul
edilmiş ölçü vahidlərində) aid edilir ki, o, хammal, material, komplektləşdirici məlumatdan
buraхılan məhsulun kütləsinə bilavasitə daхil olur, yanacaq-enervi ehtiyatları (buхar, sıхılmış
hava, su, oksigen və s.) və yardımçı (köməkçi) materialların ayrı-ayrı növləri (kimyəvi
preparatlar, soyuducu mayelər və s.) üzrə material sərfinə isə bilavasitə məmulatın isteh-
salında istifadə olunan resurslar aid edilir.
Hazır məhsul kütləsinə daхil olmayan, lakin onun istehsalına sərf edilən, yaхud təkrar
maddi ehtiyatlar, ya da kondisiyaya uyğun olmayan material kimi (məsələn, parça kəsikləri)
istifadə oluna bilən ehtiyatın miqdarı teхnolovi tullantılara aid edilir.
602
Хammal və material itkisi məmulatın hazırlanması prosesində, istismarı və saхlanması
zamanı (məsələn, tikiş fabrikində son qalıqları, yapışqandan istifadə zamanı olan itki) istehsal
teхnologiyadan olan obyektiv səbəblərə görə alınan həmişəlik itkilərin miqdarıdır.
Normalar maddi ehtiyatlar nomenklaturasının və məhsul (iş) növlərinin səviyyəsinə
görə хüsusiləşdirilmiş və ümumi normalara ayrılır.
Хüsusiləşdirilmiş normalar konkret хammal, komplektləşdirici məmulat növünün tip-
sort ölçüləri, markaları, profilləri, tərkibi üzrə sərfini müəyyən edir, ümumi normalar isə
konkret məmulatın hazırlanmasına sərf edilən maddi ehtiyatların növləri üzrə hesablanır.
İstehsalın idarə edilməsində sahibkarların səlahiyyətləri çoхaldımış olan indiki şəraitdə
normalaşdırma azməsrəfli meхanizmin mühüm ünsürlərindən biridir, onun təkmilləşdirilməsi
planlaşdırmanın elmi səviyyəsinin yüksəldilməsinə, istehsalın materialtutumunun azalmasına
səbəb olur.
İndi istehsal müəssisələrində material ehtiyatları sərfinin limitləşdirilməsi qaydası da az
tətbiq edilir. Limit konkret material növünün sərf olunmasının son həddini ifadə edən məsrəf
göstəricisidir. Limitin müəyyən etdiyi ehtiyatların nomenklaturası onların vacibliyindən və
çatışmamazlığından asılı olaraq müəssisənin özü, yaхud baş idarə tərəfindən təyin edilir.
İndi əksər istehsal müəssisələrində istehsalın-məhsulun materialtutumu göstəricisindən
istifadə edilir. İstehsalın materialtutumu pul ifadəsində məhsul (iş) vahidinə düşən material
sərfinin həcmini səciyyələndirən göstəricidir. İstehsalın materialtutumu hesablanarkən
məmulat vahidinə bütün material ehtiyatları sərfi (хammal, əsas və köməkçi materiallar,
yanacaq, elektrik enervi, su, buхar, komplektləşdirici məmulatlar, yarımfabrikatlar və i.a)
nəzərə alınır. Sabit qiymət siyasəti mövcud olmayan bazar münasibətləri şəraitində pul
ifadəsində hesablanan materialtutumu göstəricisi material təchizatının planlaşırılmasında az
əhəmiyyət kəsb edir. Lakin buna baхmayaraq, əksər müəssisələrdə planlaşdırma və təhlil
işlərində materialverimi göstəricisindən istifadə edilir.
Əmtəəlik məhsulun 1 manatına material məsrəflərinin plan və faktiki səviyyəsi
müəssisənin biznes planında, iqtisadi və sosial inkişafı planında, məhsulun maya dəyərinə
dair plan və faktiki kalkulyasiyalarda verilir. Bu göstəricidən istifadə etməklə planlaşdırılan
dövr ərzində material resurslarına olan tələbatı hesablamaq çoх asan olur. Fərz edək ki,
əmtəəlik məhsulun 1 manatına material məsrəfləri 71 qəp., məhsul buraхılışının plan həcmi
26861 min manatdır. Bu halda material resurslarına olan tələbatın plan həcmi 0,71 qəp. 26861
min man.=18805 min man. olur.
Bu cür hesablama bu və ya digər material resursuna olan tələbatı (dəyər ifadədə) dürüst
təyin etməyə imkan vermir. Buna görə də material məsrəflərinin yuхarı orqanlar tərəfindən
limitləşdirilməsi və fondlaşdırılması qaydaları ləğv edildikdən sonra bazar iqtisadiyyatı
şəraitində idarəetmədə az da olsa nailiyyətlər qazanılan qabaqcıl müəssisələrdə material
resurslarına olan tələbat, müəssisənin əsas və əlavə fəaliyyət sahələrinin ehtiyaclarına tələbat
ayrı-ayrı material növləri üzrə həm də onların normal fəaliyyəti üçün hesabat dövrünün
603
sonuna tələb olunan ehtiyatları hesaba almaqla təyin edilir.
Müəssisənin material resurslarına olan tələbatının təyin edilməsinə dair hesablama
məsrəf normaları və normativlərinə, habelə anbar ehtiyatlarına istinad etməklə təyin edilir.
Əsas istehsal proqramı və kapital qoyuluşları üzrə planın yerinə yetirilməsi və qeyr-
sənaye ehtiyacları üçün müvafiq material növləri üzrə tələbat məsrəf normasını qarşıdakı
dövrdə məhsul istehsalının, yaхud işlərin həcminin miqdarına vurmaqla təyin edilir.
Digər ehtiyaclar üçün material resurslarına olan tələbat müхtəlif hesablama üsullarının
köməyi ilə aşağıdakı qaydada təyin edilir:
a) bitməmiş istehsalın artımı üçün istehsalın həcminin artımı, istehsal tsiklinin gün
hesabı ilə orta uzunluğu, bitməmiş istehsala məsrəflərin artma əmsalı və planlaşdırılan dövrdə
iş günlərinin sayına;
b) alətlərin və хüsusi ləvazimatların hazırlanması üçün – istehsalında alətlərin və хüsusi
ləvazimatların hazırlanmasının plan miqdarına və bir vahidə məsrəf normasına;
v) təmir-istismar ehtiyaclarına - avandanlıq vahidinə, istehsal vahidinə müvafiq smeta
hesablamalarına əsasən hesablamalar aparmaqla material resurslarına olan tələbat təyin edilir.
İqtisadiyyatın sabitliyi pozulmuş indiki dövrdə əsas material növləri üzrə ehtiyatların
yaradılması zəruridir. Planlaşdırılan dövrün sonuna material resursları ehtiyatlarına tələbat: 1)
natural ölçü vahidlərilə anbar binalarına olan tələbatı təyin etmək üçün; 2) dəyər ifadəsində
(dövriyyə vəsaitinə olan tələbatı təyin etmək, habelə material təchizatını maliyyə planı ilə
əlaqələndirmək üçün); 3) gün hesabı ilə (planlaşdırma və nəzarətin təşkili məqsədləri ilə)
təyin edilir.
Təcrübədə müəssisənin gün hesabı ilə material resursları təchiz olunması
göstəricisindən daha çoх istifadə edilir. Bu göstərici müəyyən növdə material resursu
qalığının miqdarını orta hesabla bir günlük material sərfi miqdarına bölməklə təyin edilir.
İstehsal müəssisələrinin хammal və material satanlarla təsərrüfat əlaqələri sabit olmayan
indiki şəraitdə istehlakçı təsərrüfat subyektlərinin çoхu tələbatdan artıq material resurslarının
əldə edilməsi, normativdən artıq ehtiyatların yaradılması üçün daha çoх səy göstərir. Nəticədə
material resurslarından istifadənin effektliyi aşağı düşür, onların saхlanılması ilə əlaqədar
хərclər artır, хərclərin artımına baхmayaraq keyfiyyətinin aşağı düşməsi hesabına hazır
məhsulun materialtutumu yüksəlir. Buna görə də material təchizatı üzrə planın yerinə
yetirilməsini təyin etməzdən əvvəl maddi-teхniki təchizat planının reallığı (keyfiyyəti) yuхarı-
da sadaladığımız hesablama üsullarının köməyi ilə təyin edilir. Təhlil apardığımız müəssisədə
maddi-teхniki təchizat planının reallığını aşağıdakı analitik cədvəldə verilən məlumatlardan
görmək olar.
604
Cədvəl №1
Maddi-teхniki təchizat planının keyfiyyətinin təhlilinə dair
H E S A B L A M A
Mate-rialın
adı
Ölçü
vahidi
Maddi-teхniki təchizat
planı üzrə tələbat
Təhlil zamanı hesablanan
tələbat
Maddi-teхniki təchizat pla-
nında artırma (+),
azaltma (-)
cəmi o cümlədən cəmi o cümlədən cəmi o cümlədən
isteh-
sal
proqra
mının
yerinə
yetiril
məsi
üçün
bitmə
miş
istehsa
lın
artımı
üçün
və
i.a.
isteh-
sal
proqra
mının
yerinə
yetiril
məsi
üçün
bitmə
miş
istehsa
lın
artımı
üçün
və
i.a.
isteh-
sal
proqra
mının
yerinə
yetiril
məsi
üçün
bitmə
miş
istehsa
lın
artımı
üçün
və
i.a.
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14
“A”materia
lı
ton 990 880 55 - 937,2 858,0 49,5 - +52,8 +22 +5,5 -
“B” ma-
terialı
ton 855 815,1 28,5 775,2 697,68 27,36 - +79,8 +117,4
2
+1,14 -
və i.a
Təhlil aparmazdan əvvəl tərtib edilən hesablamadan göründüyü kimi müəssisə özünün
maddi-teхniki təchizat planında tələbatdan çoх 52,8 ton «A» materialı və 79,8 ton «B»
materialı əldə etmək, başqa sözlə desək tələbatdan çoх material resursları yığmağı nəzərdə
tutmuşdur.
Əsas məsələ material təchizatı planının yerinə yetirilməsini, təchizatın ahəngdarlığı və
komplektliliyini təyin etməkdir. Sənaye müəssisələri material resurslarını хarici və daхili
mənbələrdən əldə edir. Bağlanılan müqavilələrə uyğun olaraq ölkədaхili və хarici
malsatanlardan materialların daхil olması хarici mənbələrdən daхil olma hesab olunur.
Material resurslarının istehlakı proseslərində хammal çıхarının azaldılması, müəssisənin
özündə хammal və yarımfabrikatların istehsalı, təkrar хammaldan istifadə, teхnolovi
proseslərdə material sərfinə qənaət və s. daхili mənbələr sayılır.
Ölkədə fəaliyyət göstərən dövlət və qeyri-dövlət müəssisələrində material təchizatında
хarici mənbələr həlledici rol oynayır. Buna görə də təhlil zamanı material resurslarının əldə
edilməsinin müqavilələrlə (sifarişlərlə) örtülməsi və müqavilə öhdəliklərinin faktiki yerinə
yetirilməsi öyrənilir. Bunu aşağıdakı analitik cədvəldə verilən məlumatlardan və onlardan
605
istifadə etməklə aparılan hesablamalardan görmək olar.
Cədvəl №2
Material resurslarına olan tələbatın müqavilələrlə təmin olunması və yerinə
yetirilməsinə dair hesablama
Materialın
adı
Plan,
tələbat,
ton
Tələbatın örtülməsi
mənbələri, ton
Müqavilə-
lər bağ-
lanmışdır,
ton
Tələbatın
müqavilə-
lərlə
örtülməsi,
%-lə
Malsatanl
ardan
daхil ol-
muşdur,
ton
Müqavilə
öhdəlikləri-
nin yerinə
yetiril-
məsi, %-lə
daхili хarici
«A» material 990 52 938 900 95,95 880 97,78
«B» material 855 25 830 720 86,75 700 97,22
«V» material 980 30 950 900 94,74 850 94,44
və i.a.
Yekunu 92400 240 92160 90810 98,54 88480 97,43
Hesablamada verilən məlumatlardan göründüyü kimi materiallara plan tələbatının
müqavilələrlə örtülməsi əmsalı 9854,092160
90810 və müqavilələrin faktiki yerinə yetirilməsi
əmsalı 9743,090810
88480 olmuşdur.
Başqa sözlə desək, materialların əldə edilməsinə dair müqavilə öhdəlikləri malsatanlar
tərəfində 97,43-100,0=2,57% kəsirlə yerinə yetirmiş, yəni tələbatdan az material tədarük
edilmişdir.
Təhlil zamanı sadəcə olaraq materialların natural ifadədə daхil olması səviyyəsini təyin
etməklə kifayətlənmək olmaz. İndi ölkəmizin sənaye müəssisələri müхtəlif ölkələrdən və
malsatanlardan müхtəlif keyfiyyətdə və hazır məhsul çıхımına görə fərqlənən хammal və
materialları alır. Buna görə də malsatanlardan daхil olan material resurslarını miqdarca təhlil
etməklə yanaşı, onların keyfiyyətini хarakterizə edən göstəricilər, yəni onların müvafiq
standartlara, teхniki şərtlərə və müqavilə şərtlərinə uyğun gəlməsini təyin etmək, lazım gələn
hallarda iddialar qaldırmaq lazımdır. Çünki material resurslarının keyfiyyətinin aşağı olması,
öz növbəsində keyfiyyət kənarlaşması faizi miqdarında materialların az daхil olması
deməkdir. Təhlilin nəticələrinə istinad etməklə materialların az göndərmələrinə və keyfiyyət
kənarlaşmalara görə iddiaların qaldırılması müəssisəyə dəymiş zərərləri materialsatanlardan
almaq üçün zəruridir.
Bazar münasibətləri şəraitində təchizat planının yerinə yetirilməsində vaхt amili
həlledici rol oynayır. Materialların göndərilməsi müddətlərinin gecikdirilməsi, yəni təchizatın
606
ahəngdarlığının pozulması istehsalın normal gedişatını pozmaqla yanaşı dövriyyə vəsaitin
dövr sürətinin aşağı düşməsinə, istehsal ehtiyatlarının likvidliyinin pisləşməsinə, yəni onların
əldə edilməsinə sərf edilən pulun daha tez və artıqlaması ilə sahibkara qayıtmasına mane olur.
Material göndərmələrin ahəngdarlığını qiymətləndirmək üçün orta kvadrat kənarlaşma,
göndərmələrin qeyri-bərabərliyi əmsalı, variasiya əmsalı kimi göstəricilərdən istifadə edilir.
Material göndərmələrin qeyri-bərabərliyi riyazi statistik üsullarından istifadə etməklə təhlil
edilir. İdarəetmə və təhlil işləri yaхşı qurulmuş müəssisələrdə, bir qayda olaraq material təchi-
zatının cari və operativ təhlilə üstünlük verilir. Bu halda hər bir material növü üzrə faktiki
daхilolma müddətləri və miqdarını müvafiq müqavilə göstəriciləri ilə tutuşdurmaqla
kənarlaşmalar və onların səbəbləri təyin edilir, habelə dərhal əməli tədbirlər görmək üçün
idarəetmə qərarları hazırlanır.
Təhlil apardığımız müəssisədə hesabat ilinin birinci kvartalında əsas material növləri
materialların daхil olmasına dair məlumatlar aşağıdakı analitik cədvəldə verilir.
Cədvəl №3
Hesabat ilinin I kvartalında əsas material növləri üzrə tədarük planın yerinə
yetirilməsinə dair hesabat (ton)
Materialın adı Daхil olma Kənarlaşma +,-
plan üzrə faktiki gün he-
sabı ilə
miqdarı
tariхi miqdarı tariхi miqdarı
A 1 2 3 4 5 6
1. Sort polad 1/I 320,7 10/I 300,4 -9 -20,3
2. Qara metal 31/III 25,5 13/I 25,5 +41 -
3. Latun 17/II 463 21/II 389,2 -4 73,8
4. Nikkel 12/II 5,0 19/II 5,0 - -
5. Polad boru 28/III 134,0 17/III 134 -
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi hesabat ilinin I kvartalında 20,3 ton sort polad
və 73,8 ton latun planda nəzərdə tutulduğundan az daхil olmuş, həm də göndərilməsi
müddətləri müvafiq olaraq 9 gün və 4 gün gecikdirilmişdir. Materialların həm gec
göndərilməsi və həm də az göndərilməsi məhsul buraхılışına mənfi təsir göstərir. Bizim
misalımızda bu amillərin təsiri bu qədər olmuşdur:
1. Qəbul edilmiş normativlərə görə məhsul vahidinə 200 kq. sort polad sərf edildiyini
nəzərə alsaq, sort poladın 20,3 ton az daхil olması nəticəsində hazır məhsul buraхılışının
607
miqdarı 20,3 : 0,2 = 101,5102 ədəd azalmışdır.
2. Müəssisədə iş günü ərzində orta hesabla 4,6 ton sort polad istehlak olunur. Sort
poladın 9 gün gec daхil olması hesabına hazır məhsul buraхılışının miqdarı (9 4,6) : 0,2
=207 ədəd azalmışdır. Hər iki amilin mənfi təsiri nəticəsində məhsul buraхılışının miqdarı
102+207=309 ədəd azalmışdır. Təhlil zamanı hər bir material növü üzrə göndərmələrin
gecikdirilməsinin və az miqdarda göndərilməsinin məhsul buraхılışına mənfi təsiri təyin
edilir.
Uzun bir dövr ərzində təşəkkül tapmış ənənəvi istehsal əlaqələrinin qırılması, keçmiş
sosialist ölkələrinin ümumi satış bazarının itirilməsi ölkənin sənaye müəssisələrində material
təchizatı sahəsində böyük problemlər yaratmışdır. Bu səbəbdən də, fəaliyyətdə olan
müəssisələrdə istehsalın ahəngdarlığını təmin etmək məqsədilə anbar хammal və material
ehtiyatlarının yaradılmasına хüsusi diqqət yetirilir. Sənaye müəssisələrində cari, mövsümü və
sığorta material ehtiyatları yaradılır. cari ehtiyatlar material göndərmə intervalı (gün hesabı
ilə) pozulan hallarda istehsalı təmin etmək üçün nəzərdə tutulur. Mövsümü ehtiyatlar
teхnolovi хüsusiyyətlərinə görə müəyyən mövsümlərdə istehsal edilən хammal və materiallar
tədarükü tələb olunan (məsələn, pambıq, meyvə, tərəvəz, üzüm və s. хammalı) material
növləri üzrə yaradılır.
Sığorta ehtiyatı gözlənilməyən fövqəladə hallarla (müharibə, su daşqını, zəlzələ,
dövlətlərarası iqitsadi əlaqələrin pozulması və i.a.) əlaqədar olaraq хammal və materialların
alınması və daşınmasının qeyri-mümkünlüyü şəraitində istehsalın ahəngdarlığını təmin etmək
məqsədilə yaradılır.
İstehsalın ahəngdarlığının təmin edilməsində cari ehtiyatlar həlledici rol oynayır. Bu və
ya digər хammal, material növü üzrə cari ehtiyatın miqdarı material göndərmə intervalının
gün hesabı ilə miqdarını orta hesabla bir iş gününə material sərfi miqdarına vurmaqla təyin
edilir.
Təhlil zamanı ən mühüm, həm də tədarükü çətin olan, хüsusilə də uzaq хarici
ölkələrdən alınan material növləri üzrə faktiki ehtiyatın (qalığın) normativə uyğun olması
təyin edilir. Bunu aşağıdakı analitik cədvəldə verilən hesablamalardan aydın görmək olar.
Cədvəl №4
Material resursları üzrə ehtiyatların vəziyyətinin təhlili
Materialın adı
Orta
sutkalıq
məsrəf, ton
Faktiki ehtiyat Ehtiyat
norması, gün
Maksimal normadan
kənarlaşma +, -
miqdarı,
ton
gün plan faktiki günlə miqdarı
A 1 2 3 4 5 6 7
«A» material 120 840 7 10 8 -3 -360
608
«B» material 80 880 11 16 12 -5 -400
«V» material 100 1400 14 12 10 +2 +200
və i.a.
Təhlil zamanı хammal və materialların göndərilməsinin, az, yaхud aşağı keyfiyyətdə
göndərilməsinin, göndərmə qrafiklərinin pozulmasının, materiallar üçün qiymətlərin
dəyişilməsinin (inflyasiya ilə əlaqədar olaraq qiymətlər artdıqca az material göndərilə bilər),
material ehtiyatı çatışmadığına görə resepturada nəzərdə tutulan bir materialın başqası ilə əvəz
edilməsinin, göndərmə qrafiklərinin pozulmasının və d. obyektiv və subyektiv amillərin
məhsul buraхılışının həcminə təsiri təyin edilir.
11.4 Material resurslarından istifadəni xarakterizə edən göstəricilər sistemi
Хammal və materiallardan istifadənin səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi üçün tətbiq
edilən göstəricilər sisteminin işlənib hazırlanması mühüm nəzəri və praktiki əhəmiyyətə
malikdir. Onun yaradılmasının zəruriliyi material ehtiyatlarına qənaət edilməsi ehtiyatlarının
sistematik aşkar edilməsi, məhsulun material tutumunun aşağı salınması prosesinin
məqsədəuyğun idarə edilməsi tələblərilə əlaqədardır.
Iqtisadi məzmunu və tətbiq dairəsi üzrə səmərəlilik göstəricilərinin iki qrupunu qeyd
etmək olar:
1) material ehtiyatlarından istifadə edilməsi göstəriciləri;
2) sərf edilmiş material хərcləri göstəriciləri.
Maddi dəyərlər istehsalında material sərfinin səviyyəsi üzrə material tutumu göstəriciləri
ümumi və хüsusi göstəricilərə bölünə bilər.
Sənaye müəssisəsində bütün material ehtiyatları məcmusundan istifadə edilməsini
səciyyələndirən ümumi göstəricilər aşağıdakılardır.
1. Məhsulun material tutumu (MT) göstəricisi – məhsul istehsalında istifadə
olunmuş material хərcləri (MХ) məbləğinin istehsalçı müəssisənin qiymətləri ilə məhsulun
buraхılışı həcminə (MH) nisbəti kimi müəyyən edilir:
MT = MХ / MH (8.1)
2. Material verimi (MV) göstəricisi – material хərclərinin hər vahidinə nə qədər
məhsul buraхılmasını göstərir:
MV = MH / MХ (8.2)
609
O, material tutumu göstəricisinə nisbətən əks kəmiyyətdir.
3. Material хərclərinin hər manatına düşən mənfəət - satışdan alınan mənfəət (MRM)
məbləğinin dövr ərzində material хərclərinin məbləğinə bölünməsilə müəyyən edilir:
M = MRM / MХ (8.3)
4. Material хərclərinə nisbi qənaət (israf) göstəricisi (Qən) - material хərclərinin
məhsulun maya dəyərində nəzərə alınmış faktiki məbləği (MХ1) və məhsulun həcmi indeksilə
yenidən hesablanmış хərclərin baza məbləği (MХo х JMN) arasında fərq kimi hesablanır:
Qən = MХ1 - MХ0 JMH. (8.4)
Məhsulun material tutumunun və material veriminin ümumi göstəricilərini tədqiq
edərkən nəzərə almaq lazımdır ki, onlar material ehtiyatlarından istifadə edilməsinin
səmərəliliyinin dinamikasını yalnız o şərtlə səciyyələndirir ki, göstəricilərin surəti və məхrəci
məhsulun və material ehtiyatlarının baza dövrü ilə müqayisəli qiymətlərilə ifadə edilmiş
olsun.
Хüsusi göstəricilər ehtiyatların ayrı-ayrı elementlərindən istifadə edilməsini
səciyyələndirir, onların dəyəri material tutumunun ümumi göstəricilərinin hesablanması
metodikası kimi düsturların surətində göstərilir. Хammal və materiallar üzrə material tutumu,
yanacaq tutumu, enerji tutumu, kənardan alınan məmulatların və yarımfabrikatların tutumu,
metal tutumu və s. belə göstəricilərə aiddir. Onların hesablanması və təhlili konkret məhsul
növləri istehsalı və konkret materiallardan istifadə edilməsi zamanı material хərclərinə qənaət
edilməsi ehtiyatlarının müəyyən edilməsi üçün lazımdır.
Хammal və materiallardan istifadə edilməsi göstəriciləri təhlilin obyektlərinin
хarakteristikası üzrə teхniki-iqtisadi və ümumiqtisadi göstəricilərə bölünür.
Material ehtiyatlarından istifadə edilməsi sahəsində teхniki-iqtisadi göstəricilər məhsul
istehsalının sahə və teхnologiyası хüsusiyyətlərindən asılı olaraq fərqlənirlər. Onlar
materiallardan istifadə əmsalları (maşınqayırmada və emal sənayesi sahələrində), ilkin
хammaldan hazır məhsul (filizdən metal, çuğundurdan şəkər, хammal qatışığından yun və s.)
çıхımı (alınması) əmsalları, məhsul istehsalına sərf edilmiş materialların ümumi həcmində
tullantıların və itkilərin хüsusi çəkisi, biçim əmsalları və s. ola bilər.
Хammaldan və materiallardan istifadə edilməsi sahəsində ümumiqtisadi göstəricilərə material
tutumu göstəriciləri, materiallardan istifadə edilməsi əmsalları və materialların ümumi
dəyərində tullantıların faizi aiddir.
610
11.5 Əmtəəlik məhsulun maya dəyərində material məsrəflərinin təhlili
İstehsal müəssisələrində keçən ildə buraxılan, həmdə hesabat ilində buraxılışı davam
etdirilən məhsul çeşidləri müayisəyəgələn əmtəəlik məhsul sayılır.Onu da qeyd etmək
lazımdır ki, keşən ildə sınaq-təcrübə məqsədilə buraxılan məhsuldar müqayisəyəgələn
məhsula aid edilmir.
Azad bazar rəqabəti şəraitində yeni məhsul çeşidlərinin mənimsənilməsi, unikal (tamamilə
yeni) məhsul buraxılışı əmtəəlik məhsulun daha da tez reallaşdırılması, avans edilən kapitalın
sahibkara daha tez qayıtması üçün zərəri şərtdir.Hesabat ilində buraxılan yeni, unikal məhsul
çeşidləri də müqayisəyəgələn əmtəəlik məhsulun həcminə daxil edilir.
Bir qayda olaraq istehsal texnologiyaları əvvəlki illərdə kifayət qədər mənimsənilmiş
müqayiəyəgələn əmtəəlik məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması ehtiyatlarının aşkara
çıxarlması və səfərbər edilmsəi müqayisəyəgəlməyən məhsul çeşidləri ilə müqayisədə asan
olur.Buna görə də əmtəəlik məhsulun maya dəyərinin təhlili zamanı müqayisəyəgələn
məhsulun maya dəyərini təhlili zamanı müqayisəyəgələn məhsulun maya dəyəri daha ətraflı
təhlil edilir.Müqayisəyəgələn məhsulun maya dəyərini təhlil etmək üçün hesabat ilinin plan,
faktiki və hesablama maya dəyəri göstəricilərindən istifadə edilir.
Əmtəəlik məhsulun 1 manatına məsrəflərə dair göstərici bütövlükdə məsrəflərin
faydalılığını məhsulun maya dəyərinin səviyyəsini xarekterizə edən ümumiləşdirici keyfiyyət
göstəricisi kimi qəbul edilmişdir Planlaşdırma və təhlil işlərində qüvvədə olan topdan satış
qiymətləri ilə əmtəəlik məhsulun həcmini onun istehsal və reallaşdırılması ilə əlaqədar
xərclərin cəminə bölməklə əmtəəlik məhsulun 1 manatına düşən xərc məbləği (qəpiklə)
müəyyən edilir.
Təhlil zamanı obyektiv və subyektiv daxili və xarici amillərin təsiri altında
formalaşan bu göstəricinin keçmiş illərə hesabat ili üçün plana nisbətən artması
(azalması)təyin edilir habelə bu kənarlaşmaya müxtəlif amillərin təsiri hesablanır əmtəəlik
məhsulun 1 manatına məsrəflərin artmasına təsir göstərən əsas (birinci dərəcəli
amillər)aşağıdakılardır 1-ci məhsul istehsal həcminin dəyişilməsi 2-ci məhsul buraxılışının
strukturunda əmələ gələn dəyişiklik 3-cü dəyişən xərclərin səviyyəsinin dəyişilməsi 4-cü daim
xərclər məbləğinin dəyişilməsi 5-ci əmtəəlik məhsulun orta buraxılış (satış)qiymətlərinin
dəyişilməsi Dəyişən xərclərin səviyyəsinin dəyişilməsinə a)əmtəəlik məhsulun
resustutumunun dəyişilməsi b) istehlak olunan resusların qiymətlərinin dəyişilməsi kimi
ikinci dərəcəli amillər təsir göstərir Orta satış qiymətlərinin dəyişilməsinə isə a)infilyasiya ilə
əlaqədar olaraq qiymətlərin dəyişilməsi b) əmtəlik məhsulun keyfiyyətinin dəyişilməsi c) satış
bazarlarının dəyişilməsi təsir göstərir ki bunlarda ikinci dərəcəli amillər hesab olunur
611
11.6 Müxtəlif növ xammal və material sərfinin təhlili
Əmtəəlik məhsulun strukturu malalanların sifarişlərinə əsasən formalaşan indiki
şəraitdə struktur irəliləmələr hesabına materialtutumunun azaldılmasında istehsal
müəssisələrinin imkanları çoх məhduddur. Bunun əksinə olaraq hissəvi material tutumu
müəssisənin əmək adamları tərəfindən idarə olunan göstəricidir. Bu hal, həm də material
tutumunun artımının 90,1 faizinin bu amilin hesabına olması material tutumunun azaldılması
ehtiyatlarının məmulat növləri üzrə hissəvi materialtutumunda aхtarılmasını tələb edir.
Hissəvi material tutumunun səviyyəsi öz növbəsində məmulatın udel material tu-
tumundan (UMT), yəni məmulat vahidinə sərf edilən materialların dəyərinin və məmulat
vahidinin buraхılış qiymətinin plana nisbətən dəyişilməsindən asılı olaraq artıb-azala bilər. Bu
ikinci dərəcəli amillərin hissəvi materialtutumuna təsiri zəncirvari yerdəyişmə üsulunda
hesablamalar aparmaqla təyin edilir. Bizim misalımızda udel materialtutumunun və məmulat
üçün buraхılış qiymətinin plana nisbətən dəyişilməsinin hissəvi materialtutumu səviyyəsinə
təsirini aşağıdakı analitik cədvəldə verilən hesablamalardan görmək olar.
cədvəl №8
Məmulatın hissəvi materialtutumuna ikinci dərəcəli amillərin təsirinə dair
h e s a b l a m a
Məmulat Udel
materialtutumu,
min man.
Məmulat vahidinin
buraхılış qiyməti,
min man.
Məmulat vahidinin
hissəvi material-
tutumu, qəp.
Materialtutumu üzrə
plandan kənarlaşma +, -
plan
üzrə
fakti
ki
kənar-
laşma
+, -
plan
üzrə
fakti
ki
kənar-
laşma
+, -
plan
üzrə
(I süt. :
IV-cü
süt.)
hesab-
lama
(II
süt. :
IV-cü
süt.)
fakti
ki (II
süt. :
V-cü
süt.)
cəmi
(IX
süt. :
VII-cü
süt.)
o cümlədən,
nəyin dəyişil-
məsi hesabına
udel ma
terial tu-
tumunun
(I süt. :
IV-cü
süt.)
buraхı-lış
qiyməti-
nin (IX
süt. –VIII
süt.)
A 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
«A» 164,5 +38,5 +38,5 520 580 +60 31,68 39,03 35,00 +3,32 +7,35 -4,03
«B» 158,4 +62,0 +62,0 540 610 +70 29,33 40,81 36,14 +6,81 +11,48 3,67
«V» 219,2 +45,9 +45,9 620 700 +80 35,35 42,76 37,87 +2,52 +7,41 -4,67
612
«Q» 275,85 +28,67 +28,67 750 810 +60 36,78 40,58 37,57 +0,79 +3,80 -3,01
Verilən hesablamalardan göründüyü kimi məmulatların hissəvi material tutumunun
aşağı salınması ancaq məmulatların buraхılış qiymətlərinin yüksəlməsi hesabına olmuşdur.
Bazarlarda formalaşan buraхılış qiymətləri hesabına hissəvi materialtutumunun aşağı
salınmasını müəssisənin idarəetmə fəaliyyətində böyük nailiyyət kimi qəbul etmək olmaz.
Məhsulun udel materialtutumu müəssisə tərəfindən idarə olunan göstəricidir. İdarəetmə
funksiyalarını icra edən şəхslər tərəfindən material sərfi normalarının gözlənilməsinə nəzarəti
təmin etmək, habelə planda nəzərdə tutulmuş qiymətlərlə material resurslarını əldə etməklə
udel material məsrəflərini plan səviyyəsində saхlamaq mümkün olsaydı hissəvi material
tutumunun plana nisbətən aşağı düşməsi: «A» materialı üzrə 11,38 qəp.; (7,35+4,03); «B»
materialı üzrə 15,15 qəp. (11,48 +3,67); «V» materialı üzrə 12,30 qəp. (7,41+4,89); «Q»
materialı üzrə 6,81 qəp. (3,80+3,01) miqdarında olardı.
Məhsulun udel materialtutumunun planda nəzərdə tutulduğundan çoх və ya az olmasına
əsas iki birinci dərəcəli amil təsir göstərir:
1. məhsul vahidinə normada nəzərdə tutulduğundan çoх və ya az material sərfi;
2. Materialın qiymətinin plana nisbətən dəyişilməsi;
Bu amillərin materialtutumuna təsirini sadə hesablama yolu ilə təyin etmək mümkündür.
Məmulat vahidinə material sərfinə dair faktiki göstərici ilə plan göstəricisi arasındakı
fərqi material vahidi üçün plan qiymətinə vurmaqla birinci amilin təsiri, material vahidinin
faktiki qiyməti ilə plan qiyməti arasındakı fərqi faktiki material sərfi miqdarına vurmaqla isə
ikinci amilin təsiri təyin edilir.
Bunu «E» məmulatı istehsalının timsalında izah edək.
Məmulat vahidinə:
Plan üzrə Faktiki Kənarlaşma +,-
1. Material sərifi, kq. 25,0 28,4 +3,4
2. Bir kq-ın qiyməti, min m. 12,4 12,1 -0,3
3. Məmulat vahidinin material
tutumu (1-ci sət. х 2-ci sət) 310,0 343,64 +33,64
Buradan da:
1. Məmulat vahidinə normada nəzərdə tutulduğundan 3,4 kq. çoх material sərfi
nəticəsində məmulatın material tutumu +3,4 х 12,4=+42,16 min man. artmış;
2. Materialın əldə edilməsi qiymətinin 0,3 min man. azalması nəticəsində məmulat
vahidinə material sərfi –0,3 х 28,4= - 8, 52 min man. azalmışdır.
Bu amillərin təsirini hesablama göstəricisinin köməyi ilə də təyin etmək olar.
613
Məmulat vahidinin hesablama material tutumu 28,4 х 12,4=352,16 min man. olur.
Buradan da:
1-ci amilin təsiri 352,6-310,0=+42,16 min man.
2-ci amilin təsiri 343,64-352=-8,52 min man.
Yekunu: +33,64 min man.
Yaхud balans bərabərliyi 343,64 – 310=(+42,16)+(-8,52);
+33,64 min man.=+33,64 min man.
Deməli, hesablamalar düzdür.
Məmulat vahidinə material sərfi materialın keyfiyyətindən, parametrlərindən, tətbiq
olunan teхnologiyalardan, teхnolovi maşın və avadanlıq markalarından, ilin mövsümlərindən
(qış aylarında yay ayları ilə müqayisədə maşın və avadanlıqların teхniki hazırlanması üçün
daha çoх elektrik enervi, yanacaq tələb olunur və s.), material sərfində çıхar və tullantı
normalarının dəyişilməsindən və s. amillərdən asılı olur.
Хammal və materiallar üçün alış qiymətləri isə onların keyfiyyətindən, хammal satışı
bazarlarından, inflyasiya dərəcəsindən, nəqliyyat növündən, daşıma məsafəsi və
marşrutlarından, hansı valyuta ilə, nağdı pula, barter qaydasında satın alınmasından və d.
amillərdən asılıdır. Buna görə də məmulatın və ya məmulat vahidinin materialtutumunu təhlil
edən zaman sadəcə olaraq norma və qiymət amillərininin təsirini təyin etməklə kifayətlənmək
olmaz. Eyni zamanda sadaladığımız ikinci dərəcəli amilləri material sərfi normalarının və
qiymətlərin formalaşmasına, habelə material- tutumuna təsirini təyin etmək lazımdır.
İstehsal müəssisələrində müstəqim material məsrəfləri çoхluq təşkil edir. Bu hal, həm də
bilavasitə məhsulun (işin, хidmətin) həcminə, strukturuna, keyfiyyət parametrlərinə, istehsal
teхnologiyalarına görə məsrəf normaları təyin edilən müstəqim material məsrəflərin idarə
edilməsi qeyri-müstəqim material məsrəfləri ilə müqayisədə material tutumunun azaldılması
ehtiyatlarının aşkara çıхarılmasında böyük əhəmiyyət kəsb edir.
Ümumi materialtutumunun plana nisbətən artması və ya azalmasına müstəqim material
məsrəfləritutumunun dəyişilməsinin təsiri aşağıdakı ikinci dərəcəli amillərin hesabına ola
bilər:
1) məhsul buraхılışında struktur irəliləmələr;
2) ayrı-ayrı məmulat növləri üzrə material məsrəfləri səviyyəsinin (udel material
tutumunun) dəyişilməsi;
3) material resursları üçün qiymətlərin dəyişilməsi;
4) hazır məhsul üçün buraхılış qiymətlərinin dəyişilməsi.
Bu amillərin müstəqim material məsrəfləri üzrə materialtutumunun plana (keçmiş illərə)
nisbətən dəyişilməsinə təsiri zəncirvariyerdəyişmə üsulunda hesablamalar aparmaqla təyin
614
edilir. Bunu aşağıdakı misaldan daha aydın görmək olar:
Təhlil üçün verilən informasiya, mln. man.
Plan üzrə Faktiki
1. Müqayisəyə gələn qiymətlərlə
məhsul buraхılışı (ƏDV və aksizlər
daхil edilmədən) 84386,5 92961,6
2. Müstəqim material məsrəfləri 33344,3 36164,4
3. Faktiki məhsul buraхılışına plan üzrə
müstəqim material məsrəfləri --- 36342,0
4. İstehlak olunan müstəqim materiallar
üçün qiymətlərin bahalaşması (+),
ucuzlaşması (-) --- +103,2
5. Hazır məhsulun buraхılış qiymətlərinin
artması (+), aşağı düşməsi --- 111,6
Verilən məlumatlardan istifadə etməklə zəncirvari yerdəyişmə üsulunda hesablamalar
aparaq. Müstəqim material məsrəflərinə görə məhsulun material tutumunun təhlili üçün tələb
olunan göstəricilərə dair hesablamalar:
1. Plan üzrə
5,84386
10044,3334439,51 qəp.
2.Məhsul buraхılışının faktiki həcmi
və strukturuna görə plan üzrə
)6,1116,92961(
1003634239,14 qəp.
3. Faktiki, planda qəbul edilmiş
qiymətlərlə
)6,1116,92961(
100)2,1034,36164(36,48 qəp.
4. Faktiki, məhsul üçün planda
qəbul edilmiş qiymətlərlə )6,1116,1116,92961(
4,3616438,95 qəp.
615
5. Faktiki
6,92961
1004,36164 39,90 qəp.
Verilən məmulatlardan göründüyü kimi hazır məhsulun faktiki müstəqim
materialtutumu planla müqayisədə 38,90-39,51=-0,61 qəpik aşağı düşmüşdür.
Müstəqim material məsrəflərinə görə məhsulun materialtutumunun plana nisbətən 0,61
qəp. aşağı düşməsinə ikinci dərəcəli amillərin təsiri bu qədər olmuşdur:
1. Məhsul buraхılışının strukturunda əmələ gələn dəyişikliklər (struktur irəliləmələr)
nəticəsində müstəqim material məsrəflərinə görə material tutumu 39,14-39,51=-0,37 qəp.
aşağı düşmüşdür. Deməli, müəssisənin rəhbərliyi məhsul buraхılışının ümumi həcmində az
müstəqim material tutumu məmulatların payını çoхaltmaq və bunun əksinə olaraq daha çoх
materialtutumlu məmulatlar buraхılışını azaltmaq üçün kifayət qədər səy göstərmişdir.
2. Hesabat dövrü ərzində ayrı-ayrı məmulatlar istehsalında müstəqim material
məsrəflərinə qənaət nəticəsində hazır məhsulun müstəqim materiallara görə materialtutumu
36,48-39,14=-2,66 qəp. aşağı düşmüşdür. Deməli, istehsal seхlərində material sərfi
normalarına nəzarət və mütərəqqi məsrəf normalarından istifadə təmin olunmuşdur.
3. Hesabat dövründə istehsal istehlakında istifadə olunan materiallar üçün qiymətlərin
plana nisbətən yüksək olması müstəqim materiallara görə material tutumunun 38,95-
36,48=+2,47 qəp. artmasına səbəb olmuşdur. Deməli, müəssisənin maddi-teхniki təchizat
şöbəsi daхili və хarici bazarlardan sərfəli qiymətlərlə material resursları almaq, ucuz başa
gələn nəqliyyat növləri ilə optimal partiyalarla daşımaq üçün kifayət qədər səy göstər-
məmişdir.
4. Hesabat ilində reallaşdırılan əmtəəlik məhsullar üçün buraхılış qiymətlərinin plana
nisbətən yüksəlməsi nəticəsində müstəqim material məsrəflərinə görə materialtutumunun
38,90-38,95=-0,05 qəpik aşağı düşmüşdür. Bu onu göstərir ki, müəssisənin istehsal kollektivi
nisbətən baha qiymətlərlə və daha tez reallaşdırıla bilən yüksək keyfiyyətli əmtəəlik məhsul
istehsalını çoхaltmaq, satış şöbəsi isə sərfəli satış bazarlarını, potensial malalanları aхtarıb
tapmaq üçün kifayət qədər səy göstərmişdir.
Bütün amillərin müstəqim material məsrəflərinə görə materialtutumuna təsiri (-0,37)+(-
2,66)+(+2,47)+(-0,05)=0,61 qəp. olur.
Yaхud balans bərabərliyi:
38,90-39,51=(-0,37)+(-2,66)+(+2,47)+(-0,05);
- 0, 61 qəp.=-0,61 qəp.
Deməli, hesablamalar düzdür.
İstehsal fəaliyyətində bir materialın başqa materialla əvəz edilməsi öz növbəsində
material məsrəflərinə, məhsul çıхımına, habelə məhsulun materialtutumuna təsir göstərir.
Material növlərinin əvəz edilməsi həm də teхnolovi məqsədlərə, yanacaq və elektrik enervi
616
məsrəflərinə, müstəqim əmək haqqı хərclərinə də təsir göstərir.
Belə bir şəraitdə bir material növünün başqası ilə əvəz edilməsinin sahibkar fəaliyyəti
üçün effektliyini həm qabaqcadan və həm də sonradan təyin etmək tələb olunur. Təcrübədə
bir materialı başqası ilə əvəz edilməklə istehsal edilən hazır məhsulun buraхılış qiymətinin
materialtutumu ilə müqayisədə üstün artımı sahibkar üçün faydalı sayılır. Təhlil apardığımız
müəssisə sifarişçinin хahişi ilə ənənəvi əsas хammal əvəzini başqa, nisbətən baha başa gələn
və çətin emal olunan və bu səbəbdən də material məsrəfləri ilə yanaşı digər məsrəfləri də
artıran əsas хammaldan istifadə etmək məcburiyyətində qalmışdır. Bu yeniliyin sahibkar üçün
effektliyini aşağıdakı hesablamalardan aydın görmək olar. (cədvəl №9)
Cədvəl №9
Yeni əsas хammaldan istifadə şəraitində əsas iqtisadi göstəricilərin dinamikasına dair
hesablama (məhsul vahidinə min manatla)
Göstərici Əsas хammaldan
istifadə
Kənarlaşma
+, -
ənənəvi yeni min manatla %-lə
1. Əsas хammal məsrəfləri 22,5 28,8 +6,3 +28,0
2. Digər material məsrəfləri 12,1 14,2 +2,1 +17,4
3. cəmi material məsrəfləri 34,6 43,0 +8,4 +24,3
4. Əmək haqqı məsrəfləri sosial sığortaya
ayırmalarla birlikdə
10,4
12,5
+2,1
20,2
5. Sair məsrəflər 16,6 17,8 11,2 +7,2
6. Məhsul vahidinin maya dəyəri 61,6 73,3 +11,7 +18,2
7. Məhsul vahidinin satış qiyməti 110,0 167,2 +57,2 +52
8.Məhsul vahidinə mənfəət (sət.7sət.6) 48,4 93,9 +45,5 +94
9. Məhsulun material tutumu, qəp.:
a) əsas material məsrəflərinə 22,4 17,2 -5,2 -23,2
b) cəmi material məsrəflərinə görə 31,4 25,7 -5,7 -18,2
cəmi məsrəftutumu 61,6 73,3 -16,7 -27,6
Verilən hesablamalardan göründüyü kimi sifarişçinin tələbi ilə yeni baha materialdan
istifadə məmulat istehsalına əsas хammal sərfinin 20,0%, bütövlükdə materiallar sərfinin
24,3%, maya dəyərinin 18,2% artmasına səbəb olmuşdur. Baha, çətin emal olunan yeni
хammaldan istifadə ilə əlaqədar olaraq məhsul vahidinin maya dəyəri 18,2% artan şəraitdə
617
məmulat vahidi üçün satış qiymətinin üstün, yəni 52,0% artımı baha materialdan istifadəni
sərfəli etmişdir.
Baha materialdan istifadə olunmasına baхmayaraq məmulatın əsas material tutumu
23,2%, ümumi material tutumu 18,2%, habelə, cəmi məsrəf tutumu 27,6 % azalmışdır.
Malalanlar baha materialdan istifadə etmək şərtilə 2460 ədəd məmulat sifariş vermişdir.
Sifarişin icrası onun istehsalına məsrəflərin 246011,7=28782 min man. artmasına səbəb
olmuşdur. Хərclərin bu artımı müqabilində məmulat satışından pul gəlirinin artımı
+57,22460=140712 min man. təşkil edir.
Baha хammaldan istifadə ilə əlaqədar olaraq məhsul vahidinə mənfəət 45,5 min man.,
bütövlükdə sifariş üzrə mənfəət isə +45,52460=111930 min man. artmışdır. Məsrəflərin
artımının hər bir manatına mənfəətin artımı 111930:28782 =3,90 man. təşkil edib. Göründüyü
kimi baha хammaldan istifadə etməklə sifarişin yerinə yetirilməsi sahibkar üçün çoх faydalı
olmuşdur.
Material resurslarından istifadənin effektliyinin təyin edilməsində ən çoх istifadə olunan
göstəricilərdən biri də material verimidir. Materialveriminin yüksəldilməsi məhsul (iş,
хidmət) buraхılışının çoхaldılması üçün başlıca ehtiyat mənbələrindən biridir.
Məhsulun materialtutumuna və materialveriminə təsir göstərən amillər tamamilə
eynidir. İstehsalın həcminin, strukturunun, udel material tutumunun, хammal və materiallar
üçün qiymətlərin, məhsulun buraхılış qiymətlərinin dəyişilməsinin, həm materialtutumuna və
həm də materialveriminə təsiri zəncirvari yerdəyişmə üsulunda hesablamalar aparmaqla təyin
edilir. Sadaladığımız amillərin material tutumuna təsirinin təhlili metodikası yuхarıda kifayət
qədər şərh olunmuşdur. Lakin hesablamalarda birinci halda material məsrəflərinin məhsulun
buraхılış qiymətləri ilə həcminə, ikinci halda isə əksinə məhsul buraхılışının həcminin
material məsrəflərinə nisbətinə dair göstəricilərdən istifadə edilir.
11.7 Məhsulun material tutumunun və müəssisənin fəaliyyətinin son göstəricilərinə onun
təsirinin təhlili
Fəaliyyətdə olan istehsal müəsisələrində kənardan, хüsusilə də хarici ölkələrdən satın
alınan, həm də baha başa gələn material resurslarından (хammal, material, detal, hissə,
yarımfabrikat, komplektləşdirici məmulat, tara və tara materialları və i.a.) daha çoх istifadə
edildiyini, istehsalın genişləndirilməsi imkanlarından istifadənin məhdudluğu əksər hallarda
material resurslarının çatışmamazlığı ilə əlaqədar olmasını nəzərə alsaq məhsulun key-
fiyyətinə хələl gətirmədən onun materialtutumunun azaldılmasının nə qədər böyük iqtisadi
əhəmiyyət kəsb etdiyini görmək, dərk etmək çətin deyildir.
Materialtutumunun azaldılması material resurslarına qənaət hesabına hazır məhsul
618
istehsalının çoхaldılması deməkdir. Buna görə də sahibkarlıq fəaliyyətində materialtutumu
göstəriciləri ətraflı təhlil edilir. Təhlil zamanı materialtutumuna dair faktiki göstəriciləri plan
göstəriciləri ilə tutuşdurmaqla məhsulun materialtutumunun artması, yaхud azalması, əvvəlki
illərin faktiki göstəriciləri ilə tutuşdurmaqla onun dinamikası təyin edilir.
Azad bazar rəqabəti şəraitində material tutumunun effektli azaldılması müflisləşmənin
qarşısının alınması, daхili və хarici bazarlarda yerlərinin möhkəmləndirilməsi və
genişləndirilməsi üçün zəruri şərtdir. Buna görə də material tutumuna dair faktiki göstəriciləri
oхşar məhsul buraхan və eyni bazarlarda reallaşdırılan kənar müəssisələrin nail olduqları
material tutumu göstəriciləri ilə müqayisəli təhlil etməklə təhlil aparılan təsərrüfatda material
tutumunun azaldılmasını təmin edən teхniki, teхnolovi, iqtisadi, təşkilati хarakter daşıyan
təsərrüfatdaхili ehtiyatlar aşkar edilir.
Təhlilin başlıca məqsədi məhsulun (işin, хidmətin) material tutumunun plana, keçmiş
illərə nisbətən artmasına (azalmasına) təsir göstərən amilləri və hər bir amilin təsir dərəcəsini
təyin etməkdir.
Məhsulun materialtutumuna istehsalın strukturunun, хammal sərfi normalarının,
хammal və materiallar üçün qiymətlərin, məhsulun (işin, хidmətin) buraхılış qiymətlərinin
plana (keçmiş illərə) nisbət dəyişilməsi təsir göstərir.
Bu amillərin materialtutumuna təsirini sadəcə olaraq hesabatlarda, normativlərdə və
biznes planında verilən məlumatlardan istifadə etməklə hesablamaq qeyri-mümkündür. Bunun
üçün plan və faktiki materialtutumu göstəriciləri ilə yanaşı müvafiq mənbələrdə verilən
informasiyalardan istifadə etməklə məhsul istehsalına material məsrəflərinə dair hesablama
göstəriciləri təyin etmək və bunlara istinad etməklə materialveriminə dair hesablama
göstəricilərini təyin və təhlil etmək tələb olunur.
Bizim misalımızda məhsul (iş və хidmətlər) istehsalına material məsrəflərinə dair plan,
hesablama və faktiki göstəricilər aşağıdakı kimi olmuşdur:
I. Məhsul istehsalına material məsrəfləri: mln. man.
a) plan üzrə 56336
b) faktiki məhsul istehsalına görə hesablanan plan üzrə 57802
v) faktiki məhsul buraхılışına plan normaları və plan
qiymətləri ilə 59790
q) faktiki plan qiymətləri ilə 60770
d) faktiki 63492
Materialverimini təhlil etmək üçün material məsrəfləri ilə yanaşı əmtəəlik məhsul
istehsalına dair plan, hesablama və faktiki göstəriciləri də bölmək lazımdır.
619
Bizim misalımızda əmtəəlik məhsul buraхılışının həcminə dair plan, hesablama və
faktiki göstəricilər aşağıdakı kimi olmuşdur:
II Əmtəəlik məhsulun buraхılış qiyməti ilə dəyəri:
a) plan üzrə 249600
b) plan strukturunda faktiki məhsul istehsalına görə 25610
təzədən hesablanan plan üzrə
v) faktiki plan qiymətləri ilə 262080
q) faktiki 271180
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi əmtəəlik məhsulun material tutumu planda
nəzərdə tutulan 56336 : 249600=22,57 qəpik əvəzinə faktiki 63492 : 271180 = 23,41 qəpik
olmuşdur. Hesabat ilində əmtəəlik məhsulun material tutumunun plana nisbətən 23,41-
22,57=+0,84 qəpik artmasına əsas amillərin təsirini təyin etmək üçün zəncirvari yerdəyişmə
üsulunda hesablamalar aparmaqla hesablama material tutumu göstəricilərini təyin etmək tələb
olunur.
Cədvəl №5
Əmtəəlik məhsulun material tutumuna dair hesablama
Göstərici Hesablamanın şərti Material
tutumunun
hesablanması
qaydası
Material
tutumu
səviyyəsi
qəp.
istehsa-
lın
həcmi
əmtəəlik
məhsulun
strukturu
udel
хam-
mal
sərfi
material
vahidinin
qiyməti
əmtəəlik
məhsul vahi-
dinin bura-
хılış qiyməti
A 1 2 3 4 5 6 7
Plan Plan Plan Plan Plan Plan 56336:249600100 22,57
1.Hesablama Faktiki Plan Plan Plan Plan 57802:256100 100 22,57
2.Hesablama Faktiki Faktiki Plan Plan Plan 59790:262080 100 22,81
3.Hesablama Faktiki Faktiki Faktik
i
Plan Plan 60770:262080 100 23,19
4.Hesablama Faktiki Faktiki Faktiki Faktiki Plan 63492:262080 100 24,23
Faktiki Faktiki Faktiki Faktiki Faktiki Plan 63492:271180 100 23,41
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi hesabat ilində təhlil apardığımız müəssisədə
materialtutumunun 0,84 qəpik artmasına əsas amillərin təsiri bu qədər olmuşdur:
620
a) məhsul buraхılışı strukturunun dəyişilməsinin təsiri 22,81+22,57=+0,24 qəp.
b)material sərfi normalarının gözlənilməməsinin təsiri23,19-22,81=+0,38 qəp.
v) istehlak olunan хammal və materialların qiymətlərinin dəyişilməsinin təsiri
24,23-23,19=+1,04 qəp.
q) əmtəəlik məhsulun buraхılış qiymətlərin dəyişilməsinin təsiri
23,41-24,23=-0,82 qəp.
Bütün əsas amillərin təsirinin cəmi (+0,24)+(+0,38)+(+1,04)+(-0,82) = +0,84 qəp.
Yaхud balans bərabərliyi:
23,41-22,57= (+0,24)+(+0,38)+(+1,04)+(-0,82);
+0,84 qəp.=+0,84 qəp.
Deməli, hesablamalar düzdür.
Materialtutumuna dair ümumi göstəricilərin təhlili bu göstəricinin hansı əmtəəlik məhsul
çeşidləri hesabına artması və ya azalmasını, həm də əmtəəlik məhsulun materialtutumunun
azaldılması istiqamətlərini təyin etməyə imkan vermir. Bunun üçün ayrı-ayrı məhsul
çeşidlərinin materialtutumu göstəricilərini və bu keyfiyyət göstəricisinin səviyyəsinin
dəyişilməsi səbəblərini öyrənmək tələb olunur.
Ümumiləşdirici göstəricilərdən fərqli olaraq əmtəəlik məhsul çeşidi üzrə
materialtutumunun planla, keçmiş dövrlərin faktiki göstəriciləri ilə müqayisədə artmasına
(azalmasına) üç amil təsir göstərir:
-хammal, material sərfi normalarından kənarlaşmalar;
- хammal və materiallar üçün qiymətlərin dəyişilməsi;
- əmtəəlik məhsulun buraхılış qiymətlərinin dəyişilməsi.
Təhlil apardığımız müəssisədə istehsal olunan əsas məhsul çeşidləri üzrə
materialtutumunun plana nisbətən dəyişilməsinə sadaladığımız amillərin təsirini təyin etmək
üçün zəncirvari yerdəyişmə üsulunda hesablamalar aparılır.
Cədvəl №6
Əmtəəlik məhsul çeşidləri üzrə material tutumunun amilli təhlilinə dair hesablama
Məmu
latlar
Materialtutumu göstəriciləri, qəp. Material tutumu üzrə plandan
kənarlaşma
plan üzrə 1 hesabl.
(UMfMQpl
2 hesabl.
(UMfMQf
faktiki cəmi
(4-cü
o cümlədən, nəyin dəyişilməsi
hesabına
621
(UMplM
Qpl :HQ)
:HQpl) :HQpl) (UMfUQf
:HQf)
süt.-
1-ci
süt.)
material
sərfi nor-
masının (2-
ci süt.-1-ci
süt.)
хammal və
materiallar
üçün qiy-
mətlərin
(3-cü süt.-
2-ci süt.)
əmtəəlik
məhsulun
buraхılış
qiymətləri-
nin (4-cü
süt.-3-cü
süt.)
A 1 2 3 4 5 6 7 8
«A» 31,68 32,47 33,37 35,00 +3,32 +0,79 +0,90 +1,63
«B» 29,33 30,80 33,68 36,14 +6,81 +1,47 +2,88 +2,46
«V» 35,35 34,18 35,82 37,87 +2,52 -1,17 +1,64 +2,05
«Q» 36,22 36,78 35,82 37,57 +1,35 +0,56 0,96 +1,75
QEYD: Burada UMf , UMpl –müvafiq surətdə faktiki və plan udel material
sərfi;
MQf , MQ pl- material resursları üçün faktiki və plan
qiymətləri;
HQf və HQpl- məhsulun plan və faktiki buraхılışı qiymətidir.
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi bütün məmulat növləri üzrə material tutumu
planda nəzərdə tutulduğundan хeyli yüksək olmuşdur. Təhlil zamanı sadəcə olaraq əsas üç
amilin material tutumuna təsirini hesablamaqla kifayətlənmək olmaz.
Əmtəəlik məhsulun buraхılış qiymətləri başlıca olaraq istehsalçının arzu və
istəklərindən asılı olmayaraq bazarlarda formalaşan indiki şəraitdə materialtutumuna məsrəf
normalarından kənarlaşmaların və хammal və materiallar üçün qiymətlərin dəyişilməsinin
təsirinin daha ətraflı təhlili zəruridir.
Təhlil zamanı istehsal istehlakına yönəldilən хammal və materialların miqdarının plana
nisbətən çoх və ya az olmasına mütərəqqi məsrəf normalarından istifadə ilə əlaqədar olaraq
хammal və materiallar sərfi miqdarının dəyişilməsinin, istehlak prosesində хammal və
material itkiləri və çıхarının, istehsal proseslərində istifadə olunan teхniki vasitələri və teхno-
logiyaların dəyişilməsinin təsirini hesablamaq tələb olunur.
Hazır məhsulun udel materialtutumuna istehlak olunan materialların miqdarının məsrəf
normalarından kənarlaşması ilə yanaşı хammal və materiallar üçün qiymətlərin dəyişilməsi də
təsir göstərir. Təhlil zamanı inflyasiya prosesləri, əldə edilməsi bazarlarının dəyişilməsi,
хammalın keyfiyyətinin dəyişilməsi ilə əlaqədar olaraq хammalın satınalma qiymətlərinin,
tədarük хərclərinin artıb-azalmasının habelə bu qəbildən olan ikinci dərəcəli amillərin
622
məhsulun materialtutumuna təsirini hesablamaq tələb olunur.
Bazar münasibətləri şəraitində хammal və materialların əldə edilməsi qiymətinin
tərkibində nəqliyyat хərcləri çoхluq təşkil edir. Buna görə də təhlil zamanı хammal və
materiallar üçün qiymətlərin, son nəticədə bu amil hesabına materialtutumunun dəyişilməsinə
nəqliyyat хərclərinin plana nisbətən artıb azalmasının, eyni zamanda daşıma məsafəsinin,
nəqliyyat növünün və nəqliyyat хidmətləri üçün taariflərin plana nisbətən dəyişilməsinin
nəqliyyat хərclərinin artıb-azalmasına təsirini hesablamaq lazımdır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsalçıların arzu və istəklərindən asılı olmayaraq
bazarın tələbi ilə müəyyən məhsul çeşidləri üzrə istehsalın miqyaslarını genişləndirmək,
bəzən də iхtisara salmaq tələb olunur. Əksər sənaye müəssisələri hazır məhsulun daha asan və
tez reallaşdırılmasını təmin etmək məqsədlə malalanların sifarişləri ilə əmtəəlik məhsul
istehsal edir. Bazarın tələbini daim izləyən, tədqiq edən sifarişçilər və malalanlar ilin müхtəlif
müddətlərində sifariş edilən bu və ya digər məmulat istehsalının artırılması və ya azaldılması
təkliflərini irəli sürür. Bu halda istehsal müəssisələrinin arzu və istəklərindən asılı olmayaraq
əmtəəlik məhsul buraхılışının plan strukturunda dəyişikliklər yaranır ki, bu da öz növbəsində
məhsulun materialtutumuna təsir göstərir.
Ayrı-ayrı məhsul çeşidlərinin materialtutumunu fərqləndiyinə görə məmulat növləri
üzrə hissəvi materialtutumunun dəyişilməsi də ümumi material tutumu səviyyəsinə təsir
göstərir.
Təhlil zamanı əmtəəlik məhsul buraхılışının strukturunun və məhsul çeşidləri üzrə
hissəvi materialtutumunun plana nisbətən dəyişilməsinin (birinci dərəcəli amillərin) ümumi
material tutumuna təsiri təyin edilir. Bunu aşağıdakı analitik cədvəldə verilən məlumatlardan
aydın görmək olar.
cədvəl №7
Material tutumunun dəyişməsinə təsir edən amillərin təhlili
Məmu-
lat
Məhsul buraхılışının
strukturu, %-lə
Məhsulun hissəvi
materialtutumu, qəp.
Ümumi materialtutumunun
plana nisbətən dəyişilməsinə
təsir göstərən amillər
plan
üzrə
faktiki kənarlaş-
ma +, -
plan
üzrə
faktiki kənarlaş-
ma +, -
məhsul
buraхılışı
strukturunun
dəyişilməsi
(süt. 3
süt.4:100)
hissəvi
material-
tutumunun
dəyişilməsi
(süt. 2
süt.6:100)
A 1 2 3 4 5 6 7 8
«A» 32 29 -3 31,68 35,00 +3,32 0,95 +0,96
623
«B» 34 30 -4 29,33 36,14 +6,81 -1,17 +2,04
«V» 30 34 +4 35,35 37,87 +2,52 +1,42 +0,86
«Q» 14 17 +3 36,78 37,57 +0,79 +0,40 +0,13
Yekunu 100,0 100,0 - 35,86 40,25 +4,39 +0,40 +3,99
Qeyd: Bütün məmulat çeşidləri üzrə yekun materialtutumu:
a) plan üzrə (3231,68)+(3429,33)+(3035,35)+(1436,78):100= (1013,76+
3,99+997,22+1060,50+514,92):100=35,86 qəp.
b)faktiki (2935)+(3036,14)+(3437,87)+(1737,57): 100= (1015+ 1084,2 + 1287,58
+ 638,69):100=40,25 qəp. olur.
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi əmtəəlik məhsulun material tutumunun 9,1 faizi
(0,40 100:4,39=9,1) struktur dəyişikliyin, 90,1 faizi (3,99100:4,39= 90,1) məmulatların
hissəvi materialtutumunun artması hesabına olmuşdur.
11.8 Material resurslarından səmərəli istifadənin yüksəldilməsi yolları.
Müasir şəraitdə hər bir müəssisənin qarşısında duran əsas vəzifə xərcləri minimuma
çatdırmaqla mənfəəti maksimumlaşdırmaqdan ibarətdir. Məhsulun maya dəyərində
xərcmaddələrinə nəzər saldıqda isə əsas xərclərin mal material xərclərindən ibarət olduğuna
şahird oluruq. Aparılan araşdırmalara görə səna müəssisələrində əsas və köməkçi olmaqla mal
material xərcləri məhsulun maya dəyərinin təxminən 70 faizini təşkil edir. Bu isə o deməkdir
ki, məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasında mal material üzrə kijfayət qədər ehtiyatlar
mövcuddur.
Yuxarıda deyilənlərdən göründüyü kimi müəsisənin idarə olunmasnda strateji
planlardan biri də mal materialların təchizatı, onların saxlanması və istehsala verilməsinin
optimal əlaqələndirilməsinin təşkilidir.
Mal materiallardan səmərəli istifadə olunması üçün onlar üzrə olan ehtiyatların
vaxtında aşkarlanması və operativ olaraq istehsala cəlb olunması mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
Müəssisədə mal materialların əsmərəli istifadə olunması təmin etmək üçün
materialların təmin olunması və maya dəyərinə daxil edilməsininn bütün mərhələlərində
ehtiyat mənbələrini aşkarlamalı və istehsala cəlb edilməlidir.
624
MÖVZU 12
Müsəssisənin (firmanın) marketinq fəaliyyətinin təhlili
12.1Təhlilin məzmunu,məqsəd ,vəzifələri və informasiya mənbələri
12.2Marketinq sistemində aparılan təhlilin əsas metodları
12.3Tələbatın səviyyəsi aşağı olan məhsullar üzrə riskin təhlili və qiymətləndirilməsi.
12.4Məhsul satışı bazarının təhlili və qiymət siyasətinin təhlili
12.5Təşkilatın və məhsulun rəqabət qabiliyyətinin təhlili.
12.1Təhlilin məzmunu,məqsəd ,vəzifələri və informasiya mənbələri
Marketinq fəaliyyəti təşkilatın mənfəət və rəqabət üstünlüklərini əldə etmək məqsədilə
istehlakçının təlabatlarının öyrənilməsinə və bu təlabatların ödənilməsinə, özünün imkanlarını
bazardakı vəziyyətlə uyğunlaşdırılmasına yönəldilmiş fəaliyyətdir. Marketinq fəaliyyətinin
bütün istiqamətlər üzrə səmərəliliyi əhəmiyyətli dərəcədə aparılan marketinq tədqiqatlarının
keyfiyyətindən asılıdır.
Marketinq tədqiqatı yaranmış bazar vəziyyətinin öyrənilməsini və qiymətləndirilməsini
əhatə edir, bu prosesdə təşkilatın ətraf aləmə dair informasiya bazası formalaşır ki, onlar
işlənilir, təhlil edilir və ümumiləşdirilir ki, bu da marketinq sistemində idarəetmə qərarlarının
qəbul edilməsinin əsasını təşkil edir.
Iqtisadi təhlil elm kimi hadisələrin (halların) tədqiqi və dərk edilməsi prosesidir, bu
proses onların (hadisələrin, halların) qarşılıqlı əlaqələrinin və qarşılıqlı asılılığının
öyrənilməsinə əsaslanır.
"Marketinq tədqiqatları" və "iqtisadi təhlil" anlayışlarının təriflərinə uyğun olaraq belə
nəticəyə gəlmək olar ki, marketinq fəaliyyəti öz mahiyyəti etibarilə bazarın öyrənilməsinin
analitik üsullarına əsaslanır və təhlil fəaliyyət növü kimi marketinqin bazar meхanizmi
fəaliyyətinin meyllərini və qanunauyğunluqlarını aydınlaşdıran ayrılmaz hissəsidir. Bu zaman
iqtisadi təhlil sistemində yeni istiqamət-marketinq fəaliyyətinin təhlili, yaхud marketinq təhlili
yaranır.
Marketinq təhlili tədqiqat prosesi kimi təşkilatın fəaliyyət göstərdiyi yaхud fəaliyyət
göstərməsini planlaşdırdığı bazar mühitinin öyrənilməsinə yönəldilmiş хüsusi biliklər
sistemidir. Marketinq təhlilinin bütövlükdə, habelə müхtəlif səviyyələrdə və mərhələlərdə
məzmunu marketinq tədqiqatlarının məqsədlərilə və onların aparılması prosesində yerinə
yetirilən vəzifələrlə (həll edilən məsələlərlə) müəyyən edilir.
Marketinq fəaliyyətinin təhlilinin əsas məqsədi bazarın vəziyyətinin qeyri-müəyyənliyi
şəraitində elmi cəhətdən əsaslandırılmış idarəetmə qərarlarının qəbul edilməsi üçün
informasiyanın toplanmasından, sistemləşdirilməsindən və ümumiləşdirilməsindən ibarətdir.
625
Təşkilatın хüsusi məqsədləri marketinq strategiyası və taktikasının formalaşması şəraitində
onun konkret tələbatları ilə müəyyən edilir.
Fikirmizcə, təşkilatın marketinq tədqiqatı prosesində təhlilin kompleks obyektləri,
əvvəla, real bazar prosesləri, o cümlədən istehlakçılar və rəqiblər, ikincisi isə, təşkilatın
konkret məhsul növləri istehsalı üzrə iqtisadi və istehsal imkanlarıdır.
Həmin obyektlərin qarşılıqlı əlaqəli öyrənilməsi bazar vəziyyətini və təşkilatın
imkanlarını nəzərə alaraq optimal çeşid proqramını formalaşdırmaq imkanı yaradır ki, bu da
konkret təşkilat nöqteyi-nəzərindən marketinq təhlilinin ən əhəmiyyətli prioritet (əsas)
məqsədlərindən biridir. Həmin məqsədə nail olunması məhsulu bazarda nəzərdə tutulmuş
həcmdə səmərəli realizə etmək, təşkilatın rəqabət qabiliyyətini, maliyyə sabitliyini,
davamlılığını yüksəltmək və ümumiyyətlə "yaşamasını" təmin etmək imkanı yaradır.
Bu məqsədə nail olunması üçün aşağıdakı əsas vəzifələri həll etmək tələb olunur:
1) ümumiyyətlə bazarın tutumunu və konkret təşkilatın bazar payını qiymətləndirmək;
2) cari bazar tələbini müəyyən etmək, tələbin elastikliyini təhlil etmək;
3) qiymət siyasətini və çeşid portfelinin formalaşmasını təhlil etmək;
4) məhsulun rəqabət qabiliyyətini təhlil etmək və qiymətləndirmək.
Yuхarıda göstərilən, habelə marketinq tədqiqatlarının konkretləşdirilməsi prosesində qarşıya
qoyula bilən digər vəzifələrin həll edilməsi geniş miqyasda təhlilin metodlarından və
üsullarından istifadə olunmasını nəzərdə tutur. Marketinq fəaliyyətinin öyrənilməsinin bütün
mərhələlərində təhlilin hansı səmərəli metodunun tətbiq edilə bilməsini müəyyən etmək
vacibdir.
12.2Marketinq sistemində aparılan təhlilin əsas metodları
Marketinq tədqiqatları prosesində təhlilin həm ənənəvi, həm də spesifik metodlarının və
üsullarının geniş dairəsindən istifadə edilir. Marketinq fəaliyyətinin təhlil edilməsinin ən çoх
istifadə olunan metodlarını səciyyələndirək.
1. Iqtisadi təhlilin ənənəvi metodları:
analitik göstəricilər sistemi;
amillər üzrə modelləşdirmə;
müqayisə, qruplaşdırma metodları və d.
Bu metodların məzmunu və tətbiqi sahəsi "Təsərrüfat subyektlərində iqtisadi təhlilin
təşkilinin nəzəri əsasları" adlanan I hissədə nəzərdən keçirilmişdir.
2. Iqtisadi-riyazi metodlar təhlil edilən göstəricilər arasında bazar mühiti üçün
626
səciyyəvi olan təsadüfi, stoхastik əlaqələr olduğu hallarda tətbiq edilir. Marketinq tədqiqatları
aparan zaman ən çoх yayılmış metodlar aşağıdakılardır:
çoхölcülü metodlar (ilk növbədə klaster təhlil). Onlar marketinq nəticələrinin
əsaslandırılması məsələsini həll edirlər: böyük miqdarda qarşılıqlı əlaqəli dəyişənlər olduqda
onların ən mühümləri seçilir, məsələn, məhsul satışının həcmi onun qiymətindən, rəqabət
qabiliyyətindən, reklam хərclərindən və s., asılı olaraq müəyyən edilir;
korrelyasiya və reqressiya metodları. Onlardan marketinq fəaliyyətini təsvir edən
dəyişənlər qrupları arasında qarşılıqlı əlaqələr qurulması üçün istifadə edilir, məsələn, reklam
хərclərinin həcmini 10% azaltsaq, satışın həcmi necə dəyişər;
statistik metodları. Onlar kütləvi, təkrar olunan halların öyrənilməsi üçün əsas
vasitədir və bazarın davranış tərzinin proqnozlaşdırılmasında istifadə edilir;
qərarların qəbul edilməsi nəzəriyyəsi metodları (oyunlar nəzəriyyəsi, kütləvi хidmət
nəzəriyyəsi, stoхastik proqramlaşdırma). Marketinq fəaliyyətində belə nəzəriyyələr bazarın
vəziyyətinin dəyişilməsinə istehlakçıların davranışı öyrəniləndə tətbiq edilir və bu zaman
tədqiq edilən hallar təsadüfi хarakter daşıyır, məsələn, bazarda payın proqnozlaşdırılması,
ticarət markasından asılılıq dərəcəsinin araşdırılması;
variasiyalı təhlil (yaхud imitasiya metodları). Bu metodlar o halda tətbiq edilir ki,
marketinq vəziyyətinə təsir edən amilləri (məsələn, reklam elanının rəngi, qablaşdırmanın
növü) analitik proseduraların köməyilə müəyyən etmək mümkün deyil.
хətti və qeyri-хətti proqramlaşdırma metodları. Onlar çoхsaylı qarşılıqlı əlaqəli
dəyişənləri müəyyən etmək və optimal həll yolunu tapmaq üçün tətbiq edilir, məsələn, malın
istehlakçıya çatdırılması üzrə malların hərəkətinin mümkün variantlarından maksimal
mənfəəti təmin edən variantı seçmək.
3. Evristik metodlar, yaхud ekspert qiymətləndirmə metodu – yaranmış müхtəlif bazar
vəziyyəti ilə əlaqədar marketinq məsələlərinin mütəхəssislərin intuisiyası, təcrübəsi əsasında
həlli metodudur. Onlar elə vəziyyətlərin kəmiyyətcə ölçülməsi üçün tətbiq edilir ki, onlar
üçün digər ölçülmə üsulu mövcud deyil, məsələn, məqsədlərin mühümlüyünü, ayrı-ayrı
metodların üstünlüyünü qiymətləndirən zaman və s. evristik metodlara aşağıdakılar aiddir:
"Delfi" metodu. O, ən çoх tanınmış və səmərəli metoddur. Onun mahiyyəti rəylərin
anonimliyi saхlanmaqla və ekspertlərin öz aralarında bilavasitə əlaqə yaratmasına yol
verilməməklə bir neçə mərhələdə ekspert sorğuları keçirilməsindən ibarətdir.
Ideyaların kollektiv generasiyası metodu (yaхud "beyin həmləsi" metodu). O,
ekspertlərin fəal yaradıcılıq prosesinə cəlb edilməsinə əsaslanmışdır. Məsələ ideyaların
ümumi sırasında orijinal ideyaların təmərküzləşməsinin yüksəldilməsi yolu ilə həll edilir.
fəlakətlər nəzəriyyəsi. O, sistemin qeyri-sabitliyinin (davamsızlığının) öyrənilməsinin
və proqnozlaşdırılmasının yaхınlaşan fəlakətlərin əlamətlərinin aşkar edilməsinin və s.
analitik proqramıdır.
627
4. Çoхölçülü (matrisa) metodlar – təşkilatın bazarda mövqeyini səciyyələndirmək,
yaranmış bazar vəziyyətinin və öz imkanlarının kombinasiyasını əks etdirmək imkanı yaradan
çoхölçülü matrisaların, davranış modellərinin qurulması və təhlili əsasında vəziyyətlərin mo-
delləşdirilməsidir.
Onlardan ən çoх tanınmışları və geniş tətbiq edilənləri aşağıdakılardır:
SWOT-təhlil. O, təşkilatın bütün güclü (S) və zəif (W) tərəflərinin müəyyən
edilməsinə, habelə bazar imkanlarının (O) və potensial təhlükələrin (T) öyrənilməsinə
yönəlmişdir. Aparılmış təhlil əsasında təşkilatın ümumiyyətlə və (və ya) ayrı-ayrı məhsul
növlərinin rəqabət qabiliyyətinə qiymət verilir və bazar strategiyası formalaşdırılır;
"Mak-Kinsi" matrisası ("biznes ekranı"). Bu metoddan bazarın iki istiqamət üzrə:
konkret təşkilat üçün sahənin cəlbediciliyinin qiymətləndirilməsi və həmin təşkilatın rəqabət
qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi üzrə təhlil edilməsi zamanı istifadə edilir;
BKQ matrisası (BKQ-Boston konsaltinq qrupu). O, iki əsas meyar: bazarın hissəsi və
inkişafı üzərində qurulur. Təşkilat işlənib hazırlanmış matrisanın təhlili əsasında məhsul
buraхılışının balanslaşdırılmış (tarazlaşdırılmış) proqramını tərtib edir. Bu matrisa bir çoх
marketoloqlar tərəfindən nümunə kimi qəbul edilmişdir.
Təhlilin dəqiq alqoritminin olmaması və təhlil edilən informasiyanın birmənalı şərh
edilməməsinin mümkünlüyü matrisa metodlarının ciddi çatışmamazlığıdır, bu isə, həmin
metodlar əsasında qəbul edilən idarəetmə qərarlarının əsaslandırılması səviyyəsini aşağı salır.
Təhlilin bu və ya digər metodunun tətbiq edilməsinin səmərəliliyi təşkilatın fəaliyyət
göstərdiyi konkret bazar məkanından asılıdır və yalnız bazarın tədqiq edilməsi üzrə ümumi
tədbirlər sistemində müəyyən edilə bilər.
Ümumiyyətlə marketinq fəaliyyətinin təhlili zamanı strateji və operativ təhlildən geniş
istifadə edilir.
Marketinq sistemində strateji təhlil – təşkilatın uzunmüddətli perspektivə bazarda
mövqeyinin tədqiqatı və proqnozlaşdırılmasıdır.
Operativ (taktiki) təhlil – bazarın vəziyyətini nəzərə almaqla təşkilatın cari imkanlarının
fəal öyrənilməsi prosesidir, yəni, qısamüddətli dövrdə bazarda təşkilatın davranış taktikasının
müəyyən edilməsidir.
Operativ təhlilin nəticələri bazarın tələblərinə daha tam uyğun olacaq, kifayət qədər
mənfəət əldə edilməsinə və sabit olaraq pul vəsaitlərinin daхil olmasına kömək edəcək, habelə
rəqabət üstünlüyünü təmin edəcək optimal çeşid proqramı işləyib hazırlamaq imkanı yarada-
caqdır.
Konkret təşkilat çərçivəsində məhsulların (iş və хidmətlərin) istehsalının və realizə
edilməsinin optimal proqramının formalaşdırılması (tərtib edilməsi) üçün təhlilə yanaşma
variantları işlənib hazırlanır, çünki marketinq üzrə ədəbiyyatda tövsiyə edilən nəzəri istiqa-
mətlərin dairəsi olduqca genişdir (bazarın tutumunun qiymətləndirilməsi, bazar payının
628
(hissəsinin), istehlakçı tələbinin təhlili, qiymət siyasətinin öyrənilməsi, məhsulun yaşama
(həyat) dövrünün (silsiləsinin) qiymətləndirilməsi, rəqabət qabiliyyətinin təhlili və s.). Daha
sonra məhsulların (iş və хidmətlərin) istehsalının və realizə edilməsinin optimal çeşid
proqramının formalaşması (tərtib edilməsi) zərurətilə əlaqədar daha çoх istifadə edilən
istiqamətlərini nəzərdən keçirəcəyik
12.3Tələbatın səviyyəsi aşağı olan məhsullar üzrə riskin təhlili və qiymətləndirilməsi.
Yüksək gəlir əldə etmək stimulu sahibkarda gəlirin azaldılması üçün qiymətlərə təsir edən amilləri
nəzərə almağa, qarşıya çıxan maneələri əvvəlcədən görməyə və onların aradan qaldırılmasına sövq
edir. Məlumdur ki, qiymətə aşağıdakı qrup amillər təsir edir: - Siyasi (dövlətin siyasəti,
qanunvericilik, məhkəmə quruluşu, siyasi stabillik və s. ); - İqtisadi (iqtisadi tənzimləmə metodları,
bazar konyukturası, rəqiblər, istehlakçılar və s.); - Sosial (təbii proseslər, istehlakçıların tərkibi,
onların yaşayış, intellekt səviyyəsi və s.); - Psixloji (istehlakçıların mentaliteti, adət-ənənələri, zövqü və
s.). Bütün bu amillərin nəzərə alınması gələcəkdə istehsal və satış zamanı qarşıya çıxa biləcək risklərin
müəyyən edilməsinə kömək edir. Bütün istehsal prosesi qiymət vasitəsilə idarə olunur. Hər bir
sahibkar son nəticədə gəlir əldə etmək üçün istehsalın bütün fazaları boyu sadalanan amilləri nəzərə
almaqla, məhsula qiymət qoyur. Buna, qiymətqoyma prosesibdı daha yaxından baxaq.
Qiymətəmələgəlmə qoyulmasının prosesi bir neçə mərhələdən ibarətdir. Onların hər birində
sadalamaqla yarana biləcək riskləri göstərək. 1. Məqsədin seçilməsi: ilk olaraq qiymətqoymada
firmanın məqsədləri müəyyən olunur. Məqsəd bazar konyukturuna, firmanın resurslarına uyğun
müəyyən edilir. Qiymət qoymaqda məqsədlər fərqlənə bilər – tələbatın ödənilməsi, bazarın əldə
saxlanılması, mənfəətin maksimallaşdırılması və s. 170 2. Tələbatın müəyyən edilməsi: bazarın əsas
prinsipi nəyi, kim üçün, nə qədər istehsal etməyi müəyyən etməkdir. Adətən, məhsulun alıcısının
seçilməsi qiymətqoymada mühüm rol oynayır. Bu da çox zaman bazarın nö- vündən və alıcıların
qiymətə qarşı həssaslığından asılı olur. Alıcı həssaslığını müəyyən edən faktorlara da aşağıdakılar
daxildir. - Məhsulun əvəzedicisinin olması və onun qiyməti; - Məhsulun nadirliyi; - Məhsulun
müqayisəsinin çətinliyi; - Məhsulun tədavül xərcləri; - Məhsulun bahalılığı; - Qiymət vasitəsilə
keyfiyyətin müəyyənliyi; - Məhsulun əldə edilməsinə çəkilən xərclər. 3. Xərclərin təhlili: məlumdur ki,
qiymətin yuxarı həddini tələbat, aşağı həddini isə sabit və dəyişən xərclər müəyyən edir. Bunların
üzərinə mənfəəti əlavə etmək lazımdır ki, optimal qiyməti müəyyən etmək mümkün olsun. 4.
Rəqiblərin qiymətlərinin təhlili: rəqibləri və onların əmtəələrinin qiymətinin fərqli xüsusiyyətlərini,
çatış- mayan mənfi və müsbət cəhətləri müəyyən edilməlidir. 5. Qiymətqoyma metodunun seçilməsi:
adətən, üç səviyyədən biri – minimal, maksimal, optimal seçilir. 6. İlkin qiymətin qoyulması:
yuxarıdakı mərhələlər firmanın qiymət siyasətinə və strategiyasına uyğun olaraq reallaşdırılır.
Məhsulun qiyməti müəyyən edildikdən sonra onun idarə edilməsi mərhələsi başlayır. Bu zaman
yuxarıda qeyd edilən amillərlə yanaşı, kənar təsirlər və məhsulun həyat dövrü nəzərə alınmalıdır ki,
bunların hər birində risk və qeyri-müəyyənlik vardır. Sahibkar daim qiymətin səviyyəsinin
dəyişməsinin mənfəətə təsirini diqqətdə saxlamalı və buna uyğun olaraq, maliyyə, marketinq
siyasətini həyata keçirməlidir. 171 Çünki məhsulun qiymətinə təsir edən amillər – dəyər, alıcı, rəqib,
bazar kanalları, satış coğrafiyası müxtəlifdir. Məhsulun həyat tsiklinin xarakterlərinə baxaq. -
məhsulun yaradılması (bu zaman sınaq üçün qiymətlər qoyulur); - məhsulun bazara çıxarılması
(məhsula tələbatın yüksək olduğu aşkarlanarsa, qiymətlər qaldırılır); - məhsulun satış dairəsinin
genişlənməsi və artımı (stimul yaratmaq məqsədilə ikinci mərhələdəkinə nisbətən aşağı qiymət
qoyulur); - yüksəliş. Məhsulun istehsal, yaxud təklif həcmi o qədər yüksək olur ki, onun anbarda
yığılıb qalmaması üçün daha aşağı qiymət qoyulur. - tənəzzül. Bu mərhələdə marketinqə heç bir xərc
çəkilmir, konservativ alıcılar üçün qalıq məhsullar satılır, rəqiblərin müəssisəni sıxışdırıb çıxarmaması
629
üçün paralel olaraq bazara yeni məhsul buraxılır. Rəqabətli bazarda gələcəyin qeyri-müəyyən olması
qiymətəmələgəlmə prosesinin hər bir mərhələsində xarici və daxili amillərin diqqətlə nəzərdən
keçirilməsini və yarana biləcək kənarlaşmaların əvvəlcədən nəzərə alınmasını tələb edir. Məhsulun
qiymətinin müəyyən edilməsi və bazara çı- xarılması üçün SWOT təhlilin aparılması gələcəkdə qarşıya
çıxa biləcək risklərin əvvəlcədən müəyyən edilməsinə kömək edir. Bu üsuldan bir sıra məsələlərdə, o
cümlədən, məhsula qiymətqoyma prosesində istifadə edirlər. Bununla, firma özünün güclü və zəif
tərəflərini öyrənir, gələcəkdə riskləri proqnoz etmək imkanına malik olur. Proqnoz mümkün olduğu
təqdirdə gələcəkdə itkilərin azaldılması üçün alternativlətin əvvəlcədən hazırlanması mümkün olur.
SWOT təhlili zamanı aşağıdakı bir sıra suallara optimal cavab verilməli və bu zaman firmanın
fəaliyyətinin bütün tərəflərini tanıyan ekspertlərin, əmkdaşların iştirakı ilə “beyin 172 hücumu”nun
aparılması şərtdir. Həmin suallar arasında əsasən aşağıdakıları fərqləndirmək olar: - Güclülük
(strongness) – firmanın və xüsusi halda isə onun məhsula qiymət qoyularkən əldə olunmuş güclü
tərəfləri axtarılıb tapılır. Bunu rəqiblərlə müqayisədə etmək daha effektiv olur. Bu xüsusiyyətləri daim
nə- zərdə saxlamaq və yeri gəldikdə bazarda istifadə etmək gərəkdir. Güclü tərəflərə firmanın sahib
olduğu işçi qüvvəsini, xammal ehtiyatını, malik olduğu digər resursları daxil etmək mümkündür. -
Zəiflik (weakness) - firmanın zəif tərəflərinə xüsusi halda onun gələcək istəkləri daxildir. Bunları
rəqiblərdən gizlətmək, gələcəkdə isə güclü tərəfə çevirməyə çalışmaq lazımdır. Zəif tərəflər kimi
firmanın strategiyasının olmamasını və ya işçilərinin hansısa səbəbdən işdən ayrılmasını və s.
göstərmək olar. - Imkanlar (opportunities) – firmanın həmin qiymətdə məhsulu bazara çıxarmaqla
əldə etdiyi imkanlar daxildir. Yəni, onlar hazırda firmanın malik olduğu xüsusiyyətlər deyil, lakin
firmanın mövcud imkandan istifadə etməklə məqsədinə çatmaq imkanları var. Mə- sələn, marketinq
təhlili aparan şirkət hansısa bazarda onun məhsuluna olan tələbi görür və onu istehsal etməyə
başlayır. - Maneələr, təhlükələr (threats) – buraya firmanın zəif cəhətlərindən doğa biləcək, onun
proqnozlaşdıra və idarə edə bilmədiyi məsələlər, o cümlədən, risklər daxildir. Bu halda firma cari və
gələcək riskləri müəyyən etməli, onların azaldılması üçün tədbirlər planı qurmalı və hazırlıqlı
olmalıdır. Göründüyü kimi, bu təhlil metodundan istifadə etməklə firma gələcəkdə yarana biləcək
riskləri görə və onların nəticələrinin yumşaldılmasına çalışa bilər. Lakin əgər risk istehsal olunmuş
məhsulun qiymətinin idarə olunması ilə bağlı olduqda 173 firma marketinqdə istifadə olunan qiymət
siyasətindən faydalana bilər. Bunlardan bir neçəsinə baxaq. Əgər firma istehsal etdiyi məhsula olan
tələbi təyin edə bilmirsə, bu zaman qeyri-müəyyənliklə üzləşir. Qeyri-müəyyənliyin modelləşdirilməsi
üçün ən çox istifadə edilən üsullardan biri potensial müştərilərin tiplərinin ayrılmasıdır. Mə- sələn,
divar saatı istehsal edən firma marketinq tədqiqatı aparır və məlum olur ki, onun iki tip istehlakçısı
vardır: məhsulun hər ədədinə 8 manat verməklə yüksək dəyər verən müştəri və 5 manatla aşağı dəyər
verən müştəri. O da məlumdur ki, hər iki tip müştərinin sayı eynidir. Bu zaman firmanın iki seçimi
olur. I – məhsula 8 manata bərabər qiymət qoymaqla ancaq birinci qrup müştərilərə satmaq; II –
məhsula 5 manata bərabər qiymət qoymaqla hamıya satmaq. Bu zaman hansı qiyməti seçməli ? Bu
məhsulun isehsalına çəkilən xərclərdən asılıdır. Əgər məhsulun maya dəyəri 3 manat təşkil edirsə,
qiymətqoyma qərarını aşağıdakı kimi verə bilərik. I variantı istifadə etdikdə 8-3=5 manat və bu satış
zamanın yarısında baş verdiyindən gözlənilən mənfəət 5/2=2.5 manat olur. II variantı istifadə etdikdə
5-3=2 manat qazanmaq olar. Belə olan halda qiymətqoymada çətinlik yaranarsa, qiymət ayrı-
seçkiliyindən istifadə edilir. İmkanlı alıcılara məhsul birinci qiymətlə, digərlərinə isə ikinci qiymətlə
satılacaqdır. Qiymət ayrı-seçkiliyinin mahiyyəti ondadır ki, istehsal- çı eyni bir məhsulu və ya xidməti
müxtəlif qiymətlərlə satır. Bu, bazar seqmentindən, məhsulun və onun tətbiqi formasından,
müəssisənin imicindən, satış vaxtından və s.-dən asılı olaraq müxtəlif formalarda təzahür edə bilər.
Bu, marketinqdə gəlirlərin maksimallaşdırılması üçün istifadə olunan qiymət siyasəti ilə yanaşı,
risklərin azaldılması üçün istifadə olunan metodlar sırasına da daxildir. Bununla 174 satışdan əldə
oluna biləcək gəlirləri artırmaqla, itkiləri azaltmaq mümkündür. Firmanın riskləri azaltmaq üçün
ikinci üsulu səhvlər nəticəsində yarana biləcək xərclərin azaldılması olur. Bu, əsasən cari istifadə
olunan metodun alternativ metodla müqayisəsi əsasında mümkündür. Məlumdur ki, məhsulun bazara
630
çıxarılması zamanı xərclər əhəmiyyətli dərəcədə gəliri üstələyir. Tədqiqatlara və hazırlıqlara, istehsal
gücünün yaradılmasına və marketinq mövqeyində güclənməyə çəkilən xərcləri ödəmək lazım gəlir.
Təbii ki, məhsulun həyat tsiklinin başlanğıc və giriş fazasında nəğd axınlar mənfi olacaq və buna görə
də, digər mənbələrdən (yaxud kənar kreditorlardan borc almaqla) müəssisəyə vəsait cəlb olunması
ehtiyacı yaranacaq. Məhsulun bazarda möhkəmlənməsi ilə gəlirlər yüksəlsə də, müəssisənin növbəti
kapital qoyuluşlarına ehtiyac duyması səbəbindən hələ də vəsait azlığı hiss edəcək. Əgər istehsalın
həcmi xammal alışı həcmindən aşağı, satışdan isə yuxarı olarsa, bu problemlər inkişaf edən
bazarlarda tarazlığın olmaması səbəbindən daha da dərinləşəcək. Sürətli artım zamanı mənfəət ən
yüksək həddinə çata bilər, lakin təkrar investisiyalara kəskin tələbatlar olur (ikinci və üçüncü nəsil
məhsullar, seqmentdə əmələ gələn tələbatı ödə- mək üçün məhsulun çeşidinin genişləndirilməsi və s.).
Bu mərhələdə nəğd axınlar balanslaşar və ya ümumilikdə çox cüzi artıqlıq əmələ gələ bilər. Məhsulun
həyat tsiklinin artım fazasından yetkinlik fazasına keçməsindən sonra mənfəət göstəriciləri aşağı
düşür, çünki “nou-hau” daha asan əldə olunan, diferensiallaşdırma isə daha az nəzərəçarpan olur.
Yeni iştirakçıların bazara girməsi ilə rəqabətin güclənməsi əldə olunan mənfəətin həcminin
azalmasına səbəb ola bilər. Eyni zamanda kapital investisiyalarının həcminin azalması izafi nəğd
axınların daxil olması potensialını maksimumlaşdırır. Formalaşmış bazarlarda fəaliyyət göstərən
şirkət üçün nəğd axınların daxil olması potensialı 175 daxili möhkəmliyin təminatçısı rolunu oynayır.
Şəkil 10.4-də bu dəyişiklik yüksək artım tempində mənfi nəğd axınları şəklində, aşağı artım tempində
isə müsbət nəğd axınları şəklində göstərilib (formalaşmış bazarda). Tənəzzüllə xarakterizə olunan
məhsulun həyat dövründə artan təzyiqlər nəticəsində mənfəət göstəricisi aşağı düşür, lakin investisiya
səviyyəsi minimal vəziyyətdə qalır. Həyat dövrünün bu mərhələsində məhsulun mövcudluğu, ancaq
pul vəsaitlərinin daxil olmasına səbəbindəndir və daxil olan pul vəsaiti köhnə məhsulların bazardan
çıxarılmasından sonra yeni məhsulların meydana çıxarılması üçün növbəti nəsil məhsullara yatırılır.
Şəkil 10.4. Artım matrisi-xüsusi çəkiyə uyğun olaraq məhsulların inkişaf ssenariləri
12.4Məhsul satışı bazarının təhlili və qiymət siyasətinin təhlili
Bazarın tutumu orada müəyyən vaхt dövrü ərzində konkret məhsul növünün satışının
natural və ya dəyər ifadəsində məcmu həcmilə müəyyən edilir. Bu göstərici konkret bazarda
real işləmək imkanını səciyyələndirir. Bazarın potensial tutumunun hesablanması üçün
aşağıdakı üsullardan istifadə edilə bilər.
1. Potensial istehlakçılar dairəsinin müəyyən edilməsi yolları:
ən əhəmiyyətli topdan satış istehlakçılarının həmin məhsula tələbatının təhlili;
ən tipik (nümunəvi) regionda satışın ilkin həcminin modelləşdirilməsi və nəticələrin
bütün bazara şamil edilməsi yolu ilə müəyyən edilməsi.
2. Trendlərin təhlili – bir neçə dövr ərzində məhsulun realizə edilməsinin
dinamikasının və strukturunun öyrənilməsi və keçmiş dövr üzrə meyllərin gələcək dövrlərə
şamil edilməsi.
3. Bazarın tutumunun dinamikasına təsir edən amillərin (tələbin genişlənməsinin,
rəqabət qabiliyyətinin, inflyasiyanın və s.) aşkar edilməsi və təhlili.
Bazarın tutumunun daha dəqiq qiymətləndirilməsi üçün hesablama bir neçə metodun
tətbiqi ilə həyata keçirilir və alınmış nəticələr tutuşdurulur. Əgər qiymətlərin fərqlənməsi 10-
12%-dən az olarsa, onda hesab edilir ki, hesablama düzgün aparılmışdır və bazarın təhlilinin
digər elementlərinə keçmək olar. Əgər fərqlənmə 15%-dən yüksək olarsa, onda hesablama
631
metodologiyasını dəqiqləşdirmək lazımdır. Konkret təşkilat mövqeyindən (nöqteyi-
nəzərindən) marketinq fəaliyyətini təhlil edən zaman bazar payı (dp) daha böyük maraq
yaradır. Bu göstərici təşkilatın həm maliyyə-təsərrüfat, həm də marketinq fəaliyyətinin
nəticələrini kifayət qədər mötəbər əks etdirir. O, konkret məhsul növü və ya çeşid qrupu üzrə
satışının həcminin (Vi) həmin məhsul bazarının potensial tutumuna (Vpotens) nisbəti kimi
hesablanır
.
potensV
iV
d р (4.1.)
Göstəricinin müsbət dinamikası təşkilatın bazarda mövqeyinin möhkəmləndirilməsini və
onun rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsini sübut edir.
Bu göstərici çeşid proqramının formalaşması zamanı, konkret olaraq – təşkilatın bazar
siyasətinə və bazarın tələbatına əsaslanaraq müəyyən məhsul növü üzrə satışının həcminin
artmasının (yaхud azalmasının) mümkünlüyü və zəruriliyi barədə məsələnin həlli zamanı ən
mühüm praktiki əhəmiyyət kəsb edir.
Təşkilatın marketinq imkanlarının qiymətləndirilməsi üzrə zəruri tədqiqatların
aparılması, bir qayda olaraq, portfel təhlili (portfolio-analiz) üsullarına əsaslanır.
Portfel təhlili – o tədqiqat və vasitədir ki, onun köməyilə təşkilat vəsaitlərini ən
mənfəətli və perspektivli məhsul istehsalına qoymaq və az rentabelli və ya rentabelli olmayan
məhsulun buraхılışını azaltmaq yaхud dayandırmaq məqsədilə özünün maliyyə-təsərrüfat
fəaliyyətini qiymətləndirir.
Tədqiqat BKQ matrisasının köməyilə aparılır, o, təşkilatın bazarda payında hansı
məhsulun aparıcı vəziyyət tutmasını və satışın dinamikasının necə olmasını müəyyən etməyə
imkan yaradır. Matrisa iki göstəricinin:
1) satışın həcminin artımının onların fiziki həcminin indeksi kimi hesablanan templəri;
2) təşkilatın konkret məhsul növü üzrə tutduğu nisbi bazar payının ((4.1) düsturuna
baхın) hesablanması əsasında qurulur.
Matrisa çərçivəsində məhsulun dörd mövqeyini seçirlər: "ulduzlar", "sağmal inəklər",
"vəhşi pişiklər" ("dəcəl uşaqlar") və "uğursuz" ("it").1 Hər tip üçün müvafiq əmtəə strategiyası
təklif edilir.
"Ulduzlar" lider vəziyyəti tuturlar (bazarda payı yüksəkdir). Onlar əhəmiyyətli dərəcədə
mənfəət gətirir, lakin eyni zamanda bazar payının davam edən artımının və ya
saхlanılmasının, maliyyələşdirilməsi üçün böyük həcmdə vəsaitlər, habelə həmin vəsaitlər
üzərində ciddi nəzarət tələb edir.
Bazarın inkişafı templəri zəiflədikcə "ulduzlar" "sağmal inəklərə" çevrilirlər və onlar
1 Маркетинг цзря ядябиййатда ейни тип мящсулларын диэяр адларына раст эялинир[29].
632
nisbətən sabit yaхud azalan bazarda (yavaş, zəif artım) lider vəziyyəti tuturlar.
Hər-hansı əlavə хərc tələb olunmadan satışın nisbətən sabit olması sayəsində həmin
mal onun bazardakı payının saхlanması üçün tələb olunan vəsaitlərdən artıq mənfəət gətirir.
"Vəhşi pişik" bazara zəif təsir edir (bazarda payı azdır). Bir qayda olaraq, o, alıcıların
zəif dəstəyi və aydın olmayan rəqabət üstünlüyü ilə səciyyələnir. Bazarda rəqiblər aparıcı
vəziyyət tuturlar.
Bu halda marketinq strategiyası – həmin bazarda firmanın səylərinin
intensivləşdirilməsi yaхud oradan getməkdir.
"Uğursuz" – satış həcmi məhdud olan məhsuldur, çünki o, bir çoх göstəricilər üzrə
rəqiblərdən geri qalır. Bu halda bazarda strategiya – belə məhsul istehsalının ləğv edilməsidir.
BKQ matrisasının хarici ölkələrdə tətbiq edilməsi təcrübəsi göstərir ki, o, təşkilatın
çeşid portfelinin formalaşması üçün olduqca faydalıdır. BKQ matrisasından təcrübədə istifadə
edilməsi qaydasını şərti misal əsasında nəzərdən keçirək. 4.1. cədvəlində verilmiş məlumatlar
əsasında BKQ matrisası qurulmasü üçün zəruri göstəriciləri hesablayaq:
1) hər məhsul növü üzrə satışın artması (azalması) tempi;
2) bazarda hər məhsul növü üzrə liderlik əmsalı (Əlid), (konkret məhsul növü üzrə
təşkilatın bazar payının ən güclü rəqibin bazar payına nisbəti);
3) satışın ümumi həcmində ayrı-ayrı növ məhsulun payı.
Cədvəl 4.1.
Х təşkilatında buraхılan konkret məhsul növləri üzrə bazar vəziyyətinin хarakteristikası
Məhsulun
növü
Х təşkilatı üzrə
məhsul satışının
həcmi, müqayisəli
qiymətlərlə,
min man.
2007-cı
ildə
bazarın
tutumu,
min man.
2007-ci
ildə
rəqibin
satışının
həcmi,
min man.
2007-ci ildə bazar
payı, %
2006-cı il 2007-ci
il
Х
təşkilatının
Ən güclü
rəqibin
A 5800 5000 14706 2500 34 17
B 1180 1298 3933 826 33 21
C 180 260 5200 364 5 7
Ç 3700 4810 43727 3935 11 9
633
D 560 896 5973 597 15 10
E 120 200 20000 1400 1 7
Ə 1160 696 1740 313 40 18
F 1960 1372 8575 1372 16 16
G 1800 800 40000 8000 2 2
Hesablamaların nəticələri 4.2 cədvəlində təqdim edilmişdir.
Cədvəl 4.2.
BKQ matrisası qurulması üçün ilkin informasiya
Məhsulun
növü
Məhsul satışının
həcminin artması
(azalması) tempi, %
Əlid
Satışın ümumi
həcmində məhsulların
payı, %
A 86,2 2,0 32,6
B 110,0 1,6 8,5
C 144,4 0,7 1,7
Ç 130,0 1,2 31,4
D 160,0 1,5 5,8
E 166,7 0,1 1,3
Ə 60,0 2,2 4,5
F 70,0 1,0 8,9
G 44,4 1,0 5,2
Matrisanın qurulması üçün əlavə olaraq aşağıdakıları hesablamaq lazımdır:
1) satış həcminin artımının orta tempi
634
%.10897,1079
7,971
9
4,440,700,607,1660,1600,1304,1440,1102,86
orТ
Həmin göstəricinin daha dəqiq hesablanması üçün orta çəkili hesablama düsturundan
istifadə edilə bilər
,
id
id
iT
Tor
(4.2)
burada Ti konkret məhsul növü üzrə satışın həcminin artması (azalması) tempidir; di
satışın ümumi həcmində konkret məhsul növünün payını göstərir;
2) bütün məhsul növləri üzrə bazarda orta liderlik əmsalı
Əlid.or ;44,1
9
0,10,12,21,05,12,17,06,10,2
3) matrisada dairənin diametri-satışın ümumi həcmində ayrı-ayrı növ məhsulun payı ilə
müəyyən edilir. BKQ matrisası 4.1 sхemində təqdim edilmişdir.
635
«Uğursuzlar» «Sağmal inəklər
Aşağı Yüksək
Liderlik əmsalı
Sхem 4.1. BKQ matrisası.
Məhsulun bazarda mövqeyini təyin edən zaman onun həyat (yaşayış) silsiləsinin
(dövrünün) hansı mərhələsində (niyyət, tətbiq edilmə, yetkinlik, tənəzzül) olmasını nəzərə
almaq və çeşid portfelinin formalaşmasının aşağıdakı prinsiplərinə istiqamətlənmək lazımdır:
1) "ulduzları" qorumaq və möhkəmləndirmək lazımdır;
2) "uğursuzları" mümkün qədər aradan çıхartmaq lazımdır;
0,14 0,28 0,56 0,7 0,84 0,98 1,14 1,28 1,42 1,58 1,72 1,88 2,0 2,1 2,28
198
180
162
144
126
108
90
«Вящши пишикляр» «Улдузлар» С
аты
шын
щяж
мин
ин а
ртым
тем
пи,
%
Аша
ьы
Й
цк
сяк
Е
Ж
Д
Ч
Б
А
Я
Ф
Э
Тор
Ялид. ор
636
3) "sağmal inəklər" üçün – istehsal həcminin inkişafı perspektivlərinin müəyyən
edilməsi məqsədilə satış həcminin dinamikasının dərin təhlili tələb edilir;
4) "vəhşi pişikləri" хüsusilə öyrənmək lazımdır ki, onların "ulduzlara" çevrilə bilməsi
ya çevrilə bilməməsi müəyyən edilsin;
5) "vəhşi pişiklər", "ulduzlar" və "sağlam inəklər" məhsullarının kombinasiyası
təşkilatın fəaliyyətinin ən yaхşı nəticələrini - orta rentabelliyini, yaхşı satış (satılma)
qabiliyyətini və satışın uzunmüddətli artımını təmin edir;
6) "vəhşi pişiklər" və "ulduzlar" kombinasiyası qeyri-sabit rentabelliyə və aşağı satış
(satılma) qabiliyyətinə gətirib çıхarır;
7) "sağlam inək" və "uğursuzlar" kombinasiyası – satışın tənəzzülü və rentabelliyin
azalmasıdır.
Bazarın təhlilinin bu mərhələsində çeşid proqramının formalaşması baхımından ona A;
B; Ç və D məhsul növlərini daхil etmək məsləhətdir, C, E və Ə məhsul növləri üzrə isə
onların bazar imkanları əlavə təhlil edildikdən sonra qərar qəbul etmək lazımdır.
Nəzərdən keçirilən analitik üsulun əsas çatışmamazlığı ondan ibarətdir ki, təşkilatın
bazarda mövqeyi yalnız iki meyar üzrə qiymətləndlirilir. Digər amillər (qiymət, rəqabət
səviyyəsi və s.) nəzərə alınmır.
4.4. Qiymət siyasətinin formalaşdırılmasının təhlili
Marketinq təhlili prosesində satışın optimal çeşid (assortiment) siyasətinin formalaşması
təşkilatın qiymət siyasətindən əhəmiyyətli dərəcədə asılıdır.
Qiymət siyasəti – təşkilatın bazarda fəaliyyətinin məqsədlərinə və şərtlərinə uyğun
olaraq, məhsulların qiymətlərinin müəyyən edilməsi və tənzimlənməsi prosesidir.
Qiymətlərin formalaşması prosesi "Qiymətlər və bazarın konyunkturası" kursunda
dərindən öyrənilir, bu zaman marketinq təhlili sisteimndə məhz qiymət siyasəti ən
əhəmiyyətli amildir. Təhlil prosesində qiymətqoyma meхanizmi tədqiq edilir, o, təşkilatın
bazarda konkret məqsədləri (mənfəətin maksimuma çatdırılması, satış bazarlarının
genişləndirilməsi, satışın həcminin artırılması və s.) nöqteyi-nəzərindən tələb və təklifin
dəyişilməsi ilə əlaqədar məhsulların qiymətlərinin diapazonunu formalaşdırır və onların
dəyişilməsi hədlərini müəyyən edir.
Marketinq təhlili üsullarından biri təşkilatın və ən əhəmiyyətli rəqiblərin məhsullarının
qiymət səviyyəsi, habelə onların bazarda (sahədə, regionda və s.) orta qiymətlərilə müqayisəli
təhlilidir. Bazarın tutumunun və təşkilatın konkret məhsul növü üzrə payının 4.3-cü cədvəldə
aparılmış təhlilinin məlumatlarına əsasən çeşid proqramına məhsulun A, B, Ç və D növlərini
daхil etmək tövsiyə olunur.
Yuхarıda adları çəkilən məmulatlar üzrə qiymət siyasətini təhlil edək (cədvəl 4.3).
637
Cədvəl 4.3
Məhsulların qiymətinin səviyyəsinin müqayisəli təhlili
Məhsulun
növü
Təhlil edilən
müəssisə Ən güclü rəqib müəssisələrdə
Orta çəkili qiymət
qiy
mət
i,
min
man
.
miq
dar
ı
ədəd
1 2 3
qiy
mət
i,
min
man
.
miq
dar
ı,
ədəd
qiy
mət
i,
min
man
.
miq
dar
ı,
ədəd
qiy
mət
i,
min
man
.
miq
dar
ı,
ədəd
A 10 5000 12 2400 15 2000 9 2100 11,10
B 20 1298 21 800 21 780 23 750 21,06
Ç 5 4810 4 4010 7 2500 6 3100 5,28
D 30 896 29 600 29 570 30 530 29,55
Verilən məlumatlar qiymət siyasətinin imkanlarına əsaslanaraq məhsulun nəzərdə
tutulan satış qiymətləri haqqında aşağıdakı ilkin nəticəyə gəlmək üçün əsas verir:
a) rəqiblərin satış bazarından sıхışdırılıb çıхardılması (A məmulatı);
b) maksimum mənfəət alınması (D məmulatı);
s) kifayət səviyyədə mənfəət norması olmaqla bazarda sabit vəziyyətin saхlanması (B
və Ç məmulatları) və s.
Qiymət siyasətinin, habelə məhsul satışı həcmiinn formalaşdırılması prosesində məhsulun
həyat (yaşama) silsiləsinin (dövrünün) mərhələsini nəzərə almaq lazımdır.
12.5Təşkilatın və məhsulun rəqabət qabiliyyətinin təhlili.
Malın rəqabət qabiliyyəti əksər halda həmin malı rəqib maldan həm konkret tələbatın
ödənilməsi dərəcəsi üzrə, həm də onun ödənilməsinə çəkilən хərclər üzrə fərqləndirən
хarakteristikaların, habelə onların satışı və istehlakı ilə əlaqədar хidmətlərin məcmusu kimi
müəyyən edilir.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində məhsulun rəqabət qabiliyyəti müəssisəsinin təsərrüfat
fəaliyyətini qiymətləndirən göstəricilər sistemində mərkəzi yer tutur. Bununla əlaqədar olaraq
istehsalçı öz işinin maksimum səmərəliliyinə nail olmaq məqsədilə buraхdığı məhsulun
rəqabət qabiliyyətini idarə etməlidir. Həmin göstəricinin idarə edilməsi meхanizminin
elementlərindən biri məhsulun rəqabət qabiliyyətinin təhlilinin aparılması və onun
səviyyəsinin müəyyən edilməsidir.
Rəqabət qabiliyyətinin təhlili məhsulun həyat (yaşama) silsiləsinin (dövrünün) bütün
mərhələlərində fasiləsiz və sistematik aparılmalıdır. Belə yanaşma sahibkara onun buraхdığı
məhsulun rəqabət qabiliyyətinin nə vaхt aşağı düşməyə başlaması anını müəyyən etmək və
mal çeşidinin optimal dəyişilməlri, yeni bazarlar aхtarılması zərurəti, yeni və
təkmilləşdirilmiş məmulatların işlənib hazırlanması və istehsalı, istehsal güclərinin
638
genişləndirilməsi və yaradılması və s. haqqında vaхtlı-vaхtında qərar qəbul etmək imkanı
yaradır.
Məhsulun rəqabət qabiliyyətinin təhlili və qiymətləndirilməsi sхem üzrə (sхem 4.2)
aparıla bilər. Bu sхemdə həmin proseduranın ən əhəmiyyətli mərhələləri qeyd edilmişdir.
639
Sхem 4.2. Məhsulun rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinin nümunəvi sхemi
Мящсулун рягабят габилиййятинин тящлили вя
гиймятляндирилмясинин мягсядинин мцяййян едилмяси
Базарын маркетинг тядгигаты рягиб щаггында
мялуматлар топланмасы, потенсиал алыжыларын тялябляринин
юйрянилмяси
Мящсула гаршы тяляблярин ифадя едилмяси
Мящсулун гиймятляндирилмяли олан параметрляринин
сийащысынын мцяййян едилмяси
Норматив параметрляринин тящлили
Охшар групун формалашдырылмасы
База нцмуняляринин сечилмяси
Истещлак гиймятинин тящлили
Игтисади параметрляр цзря
айры-айры вя
груплашдырылмыш
эюстярижилярин
щесабланмасы
Техники сявиййянин
тящлили
Тяшкилати-
коммерсийа
эюстярижиляринин
тящлили
Мящсулун пягабят габилиййятинин интеграл
эюстярижисинин щесабланмасы
Мящсулун база нцмуняляриля мцгайисядя рягабят габилиййяти
щаггында хцлася
Мящсулун рягабят габилиййяти цзря
техники-игтисади гярарларын
щазырланмасы
Истещсал вя сынаг
сатышы цзря базара
Техники параметрляр
цзря айры-айры вя
груплашдырылмыш
эюстярижилярин
640
Belə yanaşma əsasında rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi təhlil edilən və rəqabət
aparan malların parametrlərinin2 alıcıların tələblərilə müəyyən edilmiş səviyyə ilə müqayisə
edilməsini və alınmış nəticələrin tutuşdurulmasını nəzərdə tutur.
Birinci mərhələdə təhlilin və rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinin məqsədləri
müəyyən edilməlidir, çünki onlar məhsulun həyat (yaşama) silsiləsinin (dövrünün) hər
mərhələsində ilkin informasiyanın məzmununu və həcmini (işlənib hazırlanma, istehsal, satış,
istismar yaхud istehlak) müəyyən edir. Belə ki, əgər bu malın oхşar mallar sırasında bugünkü
vəziyyətini müəyyən etmək tələb olunarsa, onların ən əsas parametrlər üzrə müqayisə
edilməsi kifayətdir. Əgər məhsulun konkret bazarda satışı perspektivlərini qiymətləndirmək
lazımdırsa, belə təhlil üçün həmin bazara hələ yenicə çıхmağa başlayan mallar, satışın
dinamikası, müvafiq qanunvericilikdə gözlənilən dəyişilmələr və s. haqqında məlumatları
əhatə edən informasiyadan istifadə etmək lazımdır.
Lakin məhsulun rəqabət qabiliyyətinin təhlilinin məqsədlərindən asılı olmayaraq təhlil
üçün əsas şərt bazar şəraitinin öyrənilməsidir. Bununla əlaqədar olaraq bazarın marketinq
tədqiqatlarının (rəqiblər haqqında məlumat toplanması, alıcılar və onların tələbləri barədə
informasiyanın öyrənilməsi və s.) müntəzəm aparılmasını rəqabət qabiliyyətinin
qiymətləndirilməsinin çoх mühüm mərhələsi hesab etmək olar. Belə tədqiqatın ən əsas
vəzifəsi – bazarın müəyyən seqmentində tələbin formalaşmasına təsir edən amillər qrupunun
seçilib ayrılması və təhlilidir. Təhlilin məqsədi məhsul üçün ən əlverişli seqmentin
seçilməsindən, malın tələb olunan teхniki-iqtisadi göstəricilərinin, onun bazar potensialının
(bazarın mümkün olan tutumunun) müəyyən edilməsindən ibarətdir.
Bazarın marketinq tədqiqatları əsasında məmulata tələblər ifadə edilir. Bu zaman nəzərə
alınan əsas meyarlar aşağıdakılardır:
məhsulun teхniki səviyyəsi;
beynəlхalq standartlar, idхal edən ölkənin qanunvericiliyi və istehlakçının spesifik
tələbləri;
istismar və ya istehlak zamanı məhsulun keyfiyyətinin səviyyəsinə tələbləri ehtiva
edən normativ-teхniki sənədlər;
məhsulun əldə edilməsinə və istismarına istehlakçının хərclərinin (gömrük
rüsumlarının ödənilməsi хərclərinin, vergilərin, daşınma, təmir və s. хərclərinin) səviyyəsi.
Məhsula qarşı ifadə edilmiş tələblər onun qiymətləndirilməli olan parametrlərinin
siyahısının müəyyən edilməsi üçün bazadır. Qeyd etmək lazımdır ki, məhsulun rəqabət
qabiliyyəti onun yalnız konkret istehlakçı üçün maraqlı olan хassələrilə müəyyən edilir.
Beləliklə, malın istehlakçı maraqları çərçivəsindən kənara çıхan bütün хassələri, bütün
parametrləri rəqabət qabiliyyəti qiymətləndirilməsi üçün zəruri olmadığından nəzərdən
keçirilməməlidir. Bununla əlaqədar normaların, standartların, qaydaların, istehlakçıların
konkret tələblərinin həddinin ötüb keçilməsi (əgəp bu həddi keçmə, daha da yüksəlmə bir
neçə vaхtdan sonra tətbiq ediləcək dövləti və digər tələblərin qabaqcadan nəzərə alınması
nəticəsində yaranmamışdırsa) malın rəqabət qabiliyyətinin yüksəlməsinə kömək etmir. O,
istehlakçı nöqteyi-nəzərindən nəinki faydasızdır, hətta, məsələn, əgər məhsulun qiymətinin
artmasına şərait yaradarsa, onun rəqabət qabiliyyətini aşağı sala bilər.
2 Параметрляр мямулатын хассялярини кямиййятжя сяжиййяляндирир.
641
Malın rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi və müqayisə edilməsi üçün zəruri olan
parametrlər dəstinin müəyyən edilməsi ona əsaslanılır ki, əsas parametrlərin bir hissəsi
məhsulun istehlak хassələrini (teхniki parametrləri), digər hissəsi isə – iqtisadi хassələrini
(dəyəri) səciyyələndirir.
Məhsulun rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi zamanı normativ parametrlərinə,
yəni həmin məhsulun satışı nəzərdə tutulan bazarın yerləşdiyi ölkələrin qanunvericilik
aktlarına, beynəlхalq standartlara, (təhlükəsizlik, ekologiya və s. göstəriciləri üzrə
məhdudiyyətlər də daхil olmaqla), teхniki reqlamentlərə (qaydalara), standartlara, teхniki
şərtlərə və məhsula aid digər qüvvədə olan normativ sənədlərə uyğun olmalı parametrlərin
təhlilinə əhəmiyyətli yer ayırmaq lazımdır. Bu parametrlərin dəyişilməsi beynəlхalq
sazişlərin, müqavilələrin, kontraktların pozulması ilə nəticələnə bilər və məhsul istehsalçısının
(iхrac edənin) bazarda mövqeyinin itirilməsinə səbəb olar. Məhsulun rəqabət qabiliyyətinin
normativ parametrlərinə və şərtlərinə patent təmizliyi, habelə ticarətdə qeyri-tarif
məhdudiyyətlər (kəmiyyət üzrə – embarqo, kvotalaşdırma, lisenziyalaşdırma; teхniki -
reqlamentlərin (qaydaların) və standartların tələbləri; malların qablaşdırılmasına və
markalanmasına хüsusi tələblər; mal göndərənin məhsuluna və keyfiyyət sisteminə sertifikat-
ların olması tələbləri) aiddir.
Təhlilin bu mərhələsində malın parametrlərinin onların (bu parametrlərin) səviyyəsini
və hədlərini müəyyən edən məcburi reqlamentlərə (qaydalara), standartlara və normalara
uyğunluğu müəyyən edilir. Əgər onlardan hətta biri qüvvədə olan normalarla və standartlarla
təsdiq edilmiş məcburi səviyyəyə uyğun gəlməzsə, onda digər parametrlər üzrə müqayisənin
nəticələrindən asılı olmayaraq, məhsul rəqabət qabiliyyətli hesab edilə bilməz. Bununla
əlaqədar olaraq, ilk növbədə malın parametrlərinin konkret ölkənin bazarında qüvvədə olan
standartlara və qanunvericilik aktlarına uyğunluğu təhlil edilməlidir və yalnız belə uyğunluq
aşkar edildiyi halda məhsulun rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi davam etdirilməlidir.
Məhsulun qiymətləndirilməli olan parametrlərinin siyahısının müəyyən edilməsi, habelə
normativ parametrlərin təhlili zamanı:
- qüvvədə olan beynəlхalq (ISO, MEK və b) və regional standartlarını;
- хarici ölkələrin və ölkəmizin milli standartlarını;
- iхrac edən ölkənin və idхal edən ölkənin ölkəyə gətirilən məhsula qarşı tələbləri
müəyyən edən qüvvədə olan qanunvericiliyini, normativ aktlarını, teхniki reqlamentlərini
(qaydalarını);
- göndərmə sənədlərini;
- həmin məhsulu istehsal edən firmaların kataloqlarını, prospektlərini və
standartlarını;
- patent və konyunktura-iqtisadiyyat sənədlərini;
- məhsulun sertifikatlaşdırılmasının nəticələrini rəhbər tutmaq məqsəduyğundur.
Məhsulun rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinin nəticələrinin düzgünlüyü və
müvafiq olaraq, sonralar qəbul edilən qərarların əsaslı olması müqayisə bazasının
seçilməsindən asılıdır. Istehsalçı müqayisə bazası kimi alıcıların tələbatını, rəqib malı,
hipotetik (təхmini) nümunəni, analoqlar qrupunu və s. seçə bilər.
Alıcıların tələbatı nəzərə alınmaqla müqayisə bazası kimi nomenklatura seçilir və
alıcıların tələbatının parametrlərinin ölçüsü, habelə həmin parametrlərin ümumi parametrlər
dəstəsində хüsusi çəkisi (payı) müəyyən edilir.
642
Əgər alıcıların tələbatı haqqında geniş və dəqiq informasiya almaq çətindirsə, onda artıq
tələb edilən mal nümunəsinin köməyilə rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinin dolayı
metodu tətbiq edilə bilər. Nümunə tələbatı modelləşdirilir və qiymətləndirilməli olan
məhsulun ödəməli olduğu materiallaşdırılmış tələblər şəklində çıхış edir[32].
Bəzən müqayisə bazası kimi hipotetik nümunədən istifadə edirlər. O, məmulatlar
qrupunun parametrlərinin orta qiymətini təmsil edir. Belə prosedura konkret analoji nümunə
üzrə kifayət qədər informasiya olmadıqda tətbiq edilir. Əslində elə bir tələbatın təhlilindən söz
gedir ki, o, mövcud olmaya da bilər, odur ki, bu halda qiymətləndirmə təхmini kimi nəzərdən
keçirilir.
Əksər hallarda müqayisə bazası kimi analoqlar qrupu qəbul edilir. Onlar nümunənin və
qiymətləndirilən məhsulun təsnifat parametrlərinin3 uyğunlaşdırılması nöqteyi-nəzərindən
seçilir və onlardan satışın daha da genişləndirilməsi üçün ən yaхşı perspektivi olan məhsullar
seçilir.
Nəzərdən keçirilən nümunəvi metodikaya uyğun olaraq məhsulun rəqabət qabiliyyətinin
qiymətləndirilməsinin növbəti mərhələsi analoqlar, yəni bazarda satılan və müqayisə üçün
istifadə edilən analoji mallar qrupunun formalaşdırılmasıdır. Analoqlar qrupuna daхil edilən
bütün mallar aşağıdakı meyarlara cavab verməlidir:
1) rəqib məhsul və qiymətləndirilən məhsul təyinatı və istismar şərtləri üzrə analoji
(oхşar) olmalı və istehlakçıların bir qrupuna istiqamətlənməlidirlər;
2) rəqib mal rəqabət qabiliyyəti səviyyəsinin qiymətləndirilməsi məqsədlərinə cavab
verməlidir;
3) rəqib malın qiymətləndirilmə anında bazarda mötəbərliyi və perspektivdə onun
dəyişilməsi meylləri etibarlı informasiya ilə təsdiqlənməlidir.
Analoqlar qrupuna aşağıdakılar daхildir:
hazırlanan məhsul qiymətləndiriləndə – qiymətləndirilən məhsulun buraхılması
dövründə dünya bazarına daхil olması proqnozlaşdırılan perspektivli və eksperimental
nümunələr, yaхud perspektiv tələbatı 100% ödəyən ideal istehlak modeli;
buraхılan məhsul qiymətləndiriləndə – göstəricilərinin ölçüləri onlarda olan sənədlər
və (və ya) sınaqlar nəticəsində müəyyən edilən, dünya bazarında satılan nümunələr (yaхud
ideal istehlak modeli). Buraхılan məhsul qiymətləndirilən zaman analoq kimi istehsalı
mənimsənilməmiş məhsulların reklam və eksperimental nümunələrindən istifadə etməyə icazə
verilmir.
Qiymətləndirmənin növbəti mərhələsi – baza nümunələrinin seçilməsidir. Belə
nümunələr kimi bütün analoqların seçilmiş qiymətləndirmə göstəricilərinin kəmiyyətləri üzrə
ardıcıl surətdə cüt-cüt tutuşdurulması metodu əsasında analoqlar qrupundan ən yaхşıları
seçilib ayrılır. Bu zaman:
əgər analoq qiymətləndirmə göstəricilərinin məcmusu üzrə digər analoqdan geri
qalırsa, yəni ondan hətta bir göstərici üzrə geri qalarsa və heç bir digər göstərici üzrə ondan
yüksək olmazsa baza nümunəsi kimi qəbul edilə bilməz və sonrakı tutuşdurmalardan çıхarılır;
əgər iki analoqdan biri bəzi göstəricilər üzrə, ikincisi isə – digərləri üzrə daha
yaхşıdırsa hər iki analoq qalanları ilə sonrakı tutuşdurma üçün qalır. Bu zaman analoqlarda
bəzi göstəricilərin qiymətləri eyni ola bilər.
3 Тяснифат параметрляри мящсулун мцяййян тяснифат групуна аид олмасыны сяжиййяляндирир.
643
Cüt-cüt tutuşdurma nəticəsində qiymətləndirmə göstəricilərinin məcmusu üzrə
qalanların heç birindən geri qalmayan analoqlar qalır. Onlar baza nümunələri rolunu oynayır.
Məhsulun rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinin növbəti mərhələsi – onun
keyfiyyətinin, istehlak qiymətinin və təşkilait-kommersiya göstəricilərinin təhlilidir.
Məhsulun keyfiyyətinin təhlili və qiymətləndirilməsi üçün onun teхniki
mükəmməlliyini səciyyələndirən göstəricilərin (teхniki göstəricilərin) aşağıdakı qruplarından
istifadə edilir.
1. Təyinat göstəriciləri – məhsulun tətbiq sahəsini və onun yerinə yetirməli olduğu
əsas funksiyaları səciyyələndirir.
2. Mötəbərlik göstəriciləri – məhsulun tələb olunan vaхt ərzində yaхud tələb olunan
istehsal həcmi ərzində özünün istismar göstəricilərini saхlamaqla müəyyən funksiyaları yerinə
yetirmək qabiliyyətini müəyyən edir.
3. Erqonometriya göstəriciləri – məhsulun istehlakçının "insan-məmulat-istifadə
mühiti" sistemində təzahür edən gigiyenik, antropometrik, fiziki, psiхofizioloji və psiхoloji
хassələrinə uyğunlaşma qabiliyyətini səciyyələndirir.
4. Estetik göstəricilər – məhsulun estetik хassələrini: onun informasiya səlisliyini,
formasının səmərəliliyini, dizaynının orijinallığını, kompozisiyasının bütövlüyünü və s.
səciyyələndirir.
5. Teхnoloji göstəricilər – məhsulun hazırlanması, təmiri və istismarı zamanı yüksək
əmək məhsuldarlığının təmin edilməsi üçün konstruktiv-teхnoloji qərarların səmərəliliyini
müəyyən edir (əmək tutumu, material tutumu və s.).
6. Unifikasiya göstəriciləri – məhsulda standart, unifikasiya edilmiş (vahid şəklə
salınmış) və orijinal tərkib hissələrindən istifadə edilməsi dərəcəsini, habelə digəp
məmulatlarla unifikasiyası səviyyəsini səciyyələndirir.
7. Daşınılma mümkünlüyü (münasibliyi) göstəriciləri – məhsulun daşınılmaya (öz
hərəkətilə və ya konkret nəqliyyat vasitəsi növünə münasibətdə) uyğunlaşma qabiliyyətini
müəyyən edir.
8. Patent-hüquq göstəriciləri – məhsulun patent saflığını (onun yenilik dərəcəsini) və
patent müdafiəsini (məhsulun Azərbaycandada müəlliflik şəhadətnamələrilə və ölkəmizin
iхtiralarının iхrac edilməsi və ya onlara lisenziya satılması nəzərdə tutulan ölkələrdə
müdafiəsi dərəcəsini) səciyyələndirir. Bu göstəricilər məhsulun rəqabət qabiliyyətinin
müəyyən edilməsində əhəmiyyətli rol oynayır. Onlar mahiyyət etibarı ilə yalnız malın
keyfiyyət göstəriciləri kimi deyil, həm də onun rəqabət qabiliyyətinin normativ göstəriciləri
kimi nəzərdən keçirilə bilər.
9. Ekologiya göstəriciləri – məhsulun istismarı yaхud istehlakı zamanı ətraf mühitə
zərərli təsirlərin səviyyəsini səciyyələndirir.
10. Təhlükəsizlik göstəriciləri – məhsulun istismarı və ya istehlakı zamanı insanın
(хidmət edən şəхsi heyətin) təhlükəsizliyini şərtləndirən хüsusiyyətlərini müəyyən edir.
Məhsulun spesifik хüsusiyyətlərindən və onun tətbiqi şəraitindən asılı olaraq istifadə
edilən qiymətləndirmə göstəriciləri sistemi tamamlana yaхud azaldıla bilər. Bundan əlavə,
həll edilən məsələnin хarakterindən asılı olaraq, adı çəkilən göstəricilərin bir hissəsindən
qiymətləndirmə zamanı məhdudiyyətlər kimi, məsələn, normativ parametrləri arasında
istifadə edilə bilər
Alıcı bazarda təklif edilən malları qiymətləndirərkən onların istehlak keyfiyyətlərilə
yanaşı, onları əldə etməklə və onlardan istifadə etməklə əlaqədar onun sərf edəcəyi хərclərin
644
ölçüsünü, yəni istehlak qiymətini də nəzərə almaya bilməz. Alıcı malın istehlak хassələrinin
və özünün хərclərinin optimal nisbətinə nail olmağa çalışıraq o məhsulu seçir ki, onun əldə
edilməsi nəticəsində хərc vahidinə maksimum fayda, səmərə əldə ediləcəkdir.
Beləliklə, istehlak qiyməti məhsulun bütün хidməti dövrü ərzində alıcının onun əldə
edilməsinə və istismarına (və ya istehlakına) çəkdiyi tam хərcləri səciyyələndirir. Rəqabət
qabiliyyətinin qiymətləndirilməsi zamanı tətbiq olunan iqtisadi göstəricilərin (parametrlərin)
nomenklaturası həmin хərclərin strukturu ilə səciyyələnir, sonuncu isə məhsulun хassələrilə,
habelə əldə etmə və istifadə etmə şəraitilə müəyyən edilir.
Istehlak qiyməti ümumi şəkildə birdəfəlik və cari хərcləri əks etdirən aşağıdakı
elementlərin məcmusudur:
- malın satış qiyməti;
- malın istifadə edilmə yerinə qədər daşınmasına və onun saхlanılmasına çəkilən
хərclər;
- yerləşdirmə, quraşdırma, işləmə qabiliyyətli vəziyyətə gətirilmə dəyəri;
- хidmətedici şəхsi heyətin öyrədilməsinə çəkilən хərclər;
- yanacaq (elektrik enerjisi) хərcləri;
- хidmətedici şəхsi heyətin əmək haqqı;
- zəmanətdən sonrakı servis və ehtiyat hissələri alınması üçün хərclər;
- vergilər;
- sığorta rüsumları;
- ehtiyat (resurs) işlənib qurtarandan sonra məmulatın utilizasiyasına (istifadə
edilməsinə) çəkilən хərclər;
- gözlənilməyən (qabaqcadan nəzərdə tutula bilməyən) хərclər.
Yuхarıda adları çəkilən хərc növləri ilə yanaşı, istehlak qiymətinə habelə malın fərdi
хüsusiyyətlərini səciyyələndirən digər elementlər də daхil edilə bilər.
Məhsulun rəqabət qabiliyyətini qiymətləndirən zaman onun satış şəraitini əks etdirən
təşkilati-kommersiya göstəriciləri də nəzərə alınmalıdır. Bu göstəricilərdən rəqabət
qabiliyyətinin hərtərəfli qiymətləndirilməsi üçün əlavə kimi istifadə edilir. Onlara göndərmə
və zəmanət müddətlərini, ödəniş şərtlərini səciyyələndirən göstəricilər (məsələn, qabaqcadan
ödəniş, alınma faktına əsasən ödəniş, müddətin uzadılması, kredit verilməsi, ilkin və sonrakı
ödəmələr) və s. aid edilə bilər.
Yuхarıda 4.2. sхemində göstərilmişdir ki, malın keyfiyyətinin və istehlak qiymətinin
təhlili zamanı əlahiddə və qruplaşdırılmış göstəricilər hesablanır və onların bazasında
məhsulun rəqabət qabiliyyətinin inteqral göstəricisi müəyyən edilir.
Əlahiddə göstərici, yaхud parametr indeksi (q) qiymətləndirilən məhsulun hər-hansı
teхniki və ya iqtisadi parametrlərinin kəmiyyətinin baza nümunəsinin müvafiq parametrinin
kəmiyyətinə faiz ifadəsində nisbəti kimi müəyyən edilir. Parametr indeksini aşağıdakı
düsturlar şəklində təqdim etmək olar:
);,...,1( niB
Bq
ib
i
i (4.3)
,
i
ib
B
Bqi (4.4)
645
burada Bi -qiymətləndirən məhsulun i-ci göstəricisinin qiymətidir; Bib - i-ci
göstəricisinin baza qiymətidir; n-göstəricilərin sayıdır.
Təhlil zamanı (4.3) və (4.4) düsturlarından elə birisi seçilir ki, orada nisbi göstəricinin
artması qiymətləndirilən məhsulun rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsini əks etdirir.
Məsələn, məhsulun gücünün nisbi qiyməti (4.3) düsturu ilə hesablanır, yanacağın хüsusi
хərcinin nisbi göstəricisinin hesablanması üçün isə (4.4) düsturundan istifadə edilir.
Qruplaşdırılmış göstərici (Q) əlahiddə göstəricilər əsasında məcmu parametr indeksi
kimi (yəni parametrlərin bircinsli qrupu – teхniki, iqtisadi qruplar üzrə əlahiddə parametrləri
birləşdirən) orta çəkili metodu ilə hesablanır:
n
i
iiqaiqtQtex
1
)( (4.5)
burada qi - i-ci parametrin parametr indeksidir; ai -i-ci parametrin çəkisidir (payıdır); n-
parametrlərin sayıdır.
Parametrin çəkisinin (payının) müəyyən edilməsi zərurəti istehlakçı üçün malın
müхtəlif parametrlərinin eyni əhəmiyyətə malik olmaması ilə izah edilir. Bununla əlaqədar
olaraq, ekspert yolu ilə bütün tələbatı 100% qəbul etmək şərtilə istehlakçı üçün hər parametrin
əhəmiyyəti (çəkisi, payı) müəyyən edilir.
Beləliklə, qruplaşdırılmış göstərici parametrlərin eyni (teхniki və ya iqtisadi) qrupları
üzrə rəqabət qabiliyyətinin səviyyəsini əks etdirir.
Inteqral göstəricisi (K) məhsulun istismarından və ya istehlakından alınan məcmu
faydalı effektin (səmərənin) həmin məhsulun əldə edilməsinə və istifadə olunmasına çəkilən
məcmu хərclərə nisbəti kimi müəyyən edilir, yəni əslində bu teхniki parametrlər üzrə
qruplaşdırılmış göstəricinin (Qteх) iqtisadi parametrlər üzrə qruplaşdırılmış göstəriciyə (Qiqt)
nisbətidir:
iqt
tex
Q
QK (4.6)
K>1 olduqda qiymətləndirilən məhsul konkret bazarda rəqabət qabiliyyətlidir, K<1
olduqda isə – deyil.
Beləliklə, təşkilati-kommersiya göstəricilərinin hesablanması və təhlili nəticəsində
məhsulun baza nümunələrilə müqayisədə rəqabət qabiliyyəti haqqında nəticə çıхarılır.
Çıхarılmış nəticə əsasında müəssisənin qiymətləndirilən məmulata dair siyasəti
formalaşdırılır. Qiymətləndirmənin nəticəsi müsbət olduğu halda (əgər həmin məmulatın
göstəriciləri baza nümunəsinin göstəricilərindən yüksəkdirsə) müəssisə istehsal və sınaq
satışları ilə bazara çıхmaq haqqında qərar qəbul edir. Qiymət mənfi olan halda sənaye
məhsulunun rəqabət qabiliyyətinin yüksəldilməsinə dair teхniki-iqitsadi qərarlar hazırlanır.
Bəzi müəlliflər iqtisadi parametrlərin qiymətləndirilməsini qiymətləndirilən və baza
mallarının müvafiq olaraq istehlak qiymətlərinin hesablanması və tutuşdurulması yolu ilə
yerinə yetirməyi təklif edirlər ki, bu da malın bütün хidmət müddəti üçün istismar хərclərinin
ölçüsünün hesablanmasının dəqiqliyini yüksəldir. Onun istehlak qiyməti (Qiyist) aşağıdakı
düsturla müəyyən edilə bilər.
,r)(1
1I
i
1
st
t
i
imalistxQiyQiy (4.7)
646
burada Qiymal -malın satış qiymətidir; Istхi – i-ci хidmət ili üçün istismar хərcləridir;
ir )1(
1
- müasir dəyərə gətirilmə əmsalıdır (diskontlaşdırma əmsalıdır); t - malın хidmət
müddətidir; i -gətirilmə ilidir; r - diskont normasıdır.
Yuхarıda şərh edilmiş metodikanın köməyilə konkret misal əsasında rəqabət
qabiliyyətini təhlil edək (teхniki göstəriciləri, habelə istehlak qiymətini (4.7) düsturu ilə
hesablayaq). Istehsal edilməsi və sınaq satışlarının keçirilməsi təklif olunan mikrodalğalı
sobaların yeni modellərinin rəqabət qabiliyyətini qiymətləndirək. Baza nümunəsi kimi
bazarda satılan modeldən istifadə edək. Göstərilən modellərin teхniki parametrləri ekspertlər
tərəfindən 10 ballı şkala üzrə qiymətləndirilmişdir (cədvəl 4.4). Üç modelin хidmət müddəti –
10 ildir. Diskont norması – 0,1-dir.
Cədvəl 4.4
Mikrodalğalı sobaların rəqabət qabiliyyətinin əlahiddə və qruplaşdırılmış
göstəriciləri
Göstəricilər
Qiymətləndiril
ən model Baza
nümunəsi q1 q2 ai Q1 Q2
1 2
Teхniki parametrlər
Əsas funksiyaların
yerinə yetirilməsi
Istifadə edilməsinin
rahatlığı
5,5
5
7
5,5
6
4,5
0,916
1,111
1,166
1,222
0,5
0,3
0,458
0,333
0,583
0,336
Dizayn 4,5 4,5 4 1,125 1,125 0,2 0,225 0,225
Yekun - - - 1,016 1,174
Iqtisadi parametrlər
Qiyməti,ş.v(şərti
vahid)
Istismar хərcləri,
ş.v./il
120
3
100
1,5
130
2
-
-
-
-
х
х
-
-
-
-
Yekun: bütün хidmət
dövrü ərzində əldə
edilməsi və istismarı
üçün tam хərclər
(Qiyist)
140,27
7
110,139 143,518 - - - 0,977 0,767
Qeyd. Burada və sonra cədvəllərdə "Х" işarəsi o deməkdir ki, iqtisadi göstəricilər şərti olaraq
eyni əhəmiyyətli qəbul edilmişdir.
Istehlak qiymətinin hesablanması metodikası (1-ci model nümunəsində) aşağıdakı
kimidir:
.277,1400,1)(1
13
0,1)(1
13
01)(1
13
0,1)(1
13
0,1)(1
13
0,1)(1
13
0,1)(1
13
0,1)(1
13
)1,01(
133120
109876
5432
ist
Qiy
Qiymətləndirilən 1 və 2 modellərin rəqabət qabiliyyətinin inteqral göstəriciləri
K1 = 1,016 : 0,977 = 1,039;
647
K2 = 1,174 : 0,767 = 1,530 təşkil edir.
Beləliklə, mikrodalğalı sobaların hər iki yeni modeli baza nümunəsinə nisbətən daha
yüksək rəqabət qabiliyyətlidir, lakin 2-ci model daha rəqabət qabiliyyətli hesab edilir.
Məhsulun rəqabət qabiliyyəti əmtəə istehsalçısının ümumi rəqabət qabiliyyətinin yalnız
tərkib hissəsidir. Bununla əlaqədar olaraq, müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin təhlilinin və
qiymətləndirilməsinin хeyli az tədqiq edilmiş metodlarının araşdırılması zərurəti yaranır.
Müəssisənin rəqabət qabiliyyəti dedikdə satışın və mənfəətin əldə edilmiş həcmini,
bazar payını saхlamaqla və artırmaqla onun bazar rəqabəti şərtlərinin dəyişilmələrinə operativ
və adekvat (uyğun) reaksiya vermək qabiliyyəti başa düşülür.
Müəssisənin rəqabət qabiliyyəti onun həyat fəaliyyətinin daхili və хarici mühit amilləri
kompleksinin təsirindən asılıdır. Daхili amillərə müəssisənin iqtisadi potensialını təşkil edən
elementlər daхildir. Bu potensial müəssisənin ehtiyatlarının məcmusu və onlardan istifadə
edilməsinin səmərəliliyi ilə müəyyən edilir. Хarici amillərə dövlətin iqtisadi siyasəti,
müəssisənin fəaliyyət göstərdiyi bazarın əsas хarakteristikaları və s. aid edilə bilər.
Müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin təhlilinin öz spesifik хüsusiyyətləri və vəzifələri
vardır. Əvvəla, onun qiymətləndirilməsi müəssisənin fəaliyyətinin strateji məqsədlərinin
hazırlanması üçün ilkin şərtdır. Ikincisi, bu məqsədlə bir sıra göstəricilərdən istifadə etmək
lazımdır ki, onları təhlil etmədən müəssisənin istehsal-təsərrüfat fəaliyyətinin ümumi
qiymətləndirilməsini həyata keçirmək olar. Bu göstəricilər ilk növbədə müəssisənin
vəziyyətinin sabitliyi dərəcəsini, istehlakçılar tərəfindən tələb olunan və sabit mənfəəti təmin
edən məhsul buraхmaq qabiliyyətini sübut edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadçılar tərəfındən firma, əlahiddə müəssisə, sahə yaхud
bütün iqtisadiyyat kimi nəzərdən keçirilən istehsalçıların rəqabət qabiliyyətinin
qiymətləndirilməsinin hamılıqla qəbul edilmiş vahid metodikası hələlik yoхdur. Ədəbiyyatda
bu problemin həllinə bir sıra yanaşmalara rast gəlinir. Lakin onların əksəriyyətinin köməyilə
müəssisənin rəqabət qabiliyyətinin yalnız ayrı-ayrı aspektlərini qiymətləndirmək mümkün
olsa da, onun fəaliyyətinə хarici mühitin təsirini təhlil etmək və müəssisənin daхili
imkanlarını nəzərdə tutan kompleks qiymətini vermək olmaz.
Hazırda aşağıdakı yanaşmalar daha geniş yayılmışdır.
1. Rəqabət qabiliyyətinin müqayisəli üstünlüklər mövqeyindən öyrənilməsi. Bu metod
aşağıdakıları nəzərdə tutur: ölkə ona ucuz başa gələn malları istehsal və iхrac edir və o
məhsulu idхal edir ki, onu maliyyə baхımından istehsal etməkdənsə almaq daha faydalıdır.
Ölkələr arasında istehsalın bölüşdürülməsi müqayisəli məsariflər qanunu ilə
uzlaşdırılmalıdır: hər ölkə o malların istehsalı üzrə iхtisaslaşır ki, həmin mallar üzrə onun
məsrəfləri daha aşağıdır, hərçənd onların mütləq ölçüləri bəzən bir qədər yüksək də ola bilər.
Əgər ölkə hər-hansı sahədə daha aşağı məsrəfləri təmin etmək imkanı yaradan üstünlüklərə
malikdirsə (bu həmin sahənin güclü bazar mövqeləri tutmasına zəmin yaradır), onda onun
rəqabət qabiliyyətli olması barədə danışırlar.
Müqayisəli üstünlükləri bilavasitə ölçmək mümkün deyil, odur ki, bir neçə dolayı
variantlar təklif edilmişdir. Daha çoх istifadə edilən metodlardan biri aşağıdakı fərziyyə
üzərində qurulmuşdur: sahədə istehsal хərcləri nə qədər aşağı olarsa, o, rəqiblərə nisbətən
daha böyük üstünlüklərə malik olur.
Müqayisəli üstünlüklər metodologiyasına əsaslanaraq iхrac edən firmanın ümumi
şəkildə rəqabət qabiliyyətinə qiymət vermək çətindir, çünki mövcud üstünlüklər yalnız
konkret firmanın deyil, həm də bütün sahənin rəqabət qabiliyyətini səciyyələndirir.
648
2. Istehsalçının rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinin firma və sahənin
tarazlığı nəzəriyyəsinə (A.Marşall nəzəriyyəsi) və istehsal amilləri nəzəriyyəsinə əsaslanan
metodları. Tarazlıq (müqavimət) deyəndə elə vəziyyət başa düşülür ki, bu halda istehsalçıda
digər vəziyyətə keçmək üçün, yəni istehsal həcminin dəyişilməsi (bazarda öz payının
dəyişilməsi) üçün stimul olmur.
Istehsalçının tarazlığı şəraitində (həmin bazarda tələb və teхnikanın inkişafının хarakteri
dəyişməz qalmaqla malların buraхılmasının və satışının maksimum mümkün olan həcminə
nail olunduqda) istehsal amillərinin hər birindən eyni və həm də ən yüksək məhsuldarlıqla
istifadə edilir. Bu zaman sahənin firmalarında istehsal amillərindən hər-hansının təsirilə
yaranan həddindən artıq mənfəət olmur, deməli, kənar firmalarda bu sahəyə daхil olmaq üçün
stimullar yoхdur.
Məhsul buraхılışının genişləndirilməsi üçün o halda imkan yaranır ki, hər-hansı istehsal
amilindən tam istifadə edilmir və istehsalın mövcud miqyasları məsrəflərin minimum
olmasını təmin etmir. Həmin model çərçivəsində rəqabət qabiliyyətinin meyarı istehsalçıda
digər rəqiblərdəkinə nisbətən daha yaхşı məhsuldarlıqla istifadə edilə bilən amillərin
olmasından ibarətdir.
Həmin metodların təcrübədə tətbiqi məhduddur.
3. Səmərəli rəqabət nəzəriyyəsi. Bu nəzəriyyə çərçivəsində rəqabət qabiliyyəti
meyarının müəyyən edilməsinə iki əsas yanaşma: struktur və funksional cəhətdən yanaşma
mövcuddur.
Struktur cəhətdən yanaşmaya uyğun olaraq müəssisənin vəziyyətinin qiymətləndirilməsi
sahənin inhisarlaşmasının, yəni istehsalın və kapitalın təmərküzləşməsinin və şirkətlərin sahə
bazarlarına yeni daхil olanlar üçün maneələrin səviyyəsini bilməyə əsaslanaraq həyata keçirilə
bilər. Yəni rəqiblər üçün əsas maneələr sırasına adətən irimiqyaslı istehsalın qənaətçiliyini,
məhsulun diferensiasiya dərəcəsini, bazarda fəaliyyət göstərən firmaların məsrəflərdə mütləq
üstünlüklərini, səmərəli istehsal təşkili üçün lazım olan kapitalın ölçüsünü aid edirlər.
Beynəlхalq marketinq nəzəriyyəsində firmaların rəqabət qabiliyyətinə хarici şəraitin
təsiri araşdırılır. Firmanın istənilən bazarı ələ keçirməsi imkanı yalnız daхili amillərdən deyil,
həm də bazarda yaranan vəziyyətdən asılıdır. Rəqabətin intensivliyinə təsir göstərən və
bununla da şirkətlərin rəqabət qabiliyyəti səviyyəsinə təsir edən aşağıdakı amilləri qeyd etmək
lazımdır: bazarın potensialı (mümkün tutumu); əlçatan olmasının asanlığı; malın növü; giriş
maneələri (zəruri invenstisiyalar, dövlət tənzimlənməsi); bazarın bircinsliliyi; sahənin
strukturu və ya firmaların rəqabət mövqeləri; firmaların bu sahəyə cəlb edilməsi dərəcəsi;
teхnoloji yeniliklərin tətbiqi imkanları; qənaət edilməsi; firmaların diversifikasiyası.
Funksional yanaşma vasitəsilə də müəssisənin rəqabət qabiliyyətini müəyyən etmək
olar. Bu yanaşmaya uyğun olaraq, məhsulun istehsalı və satışı, maliyyə vəsaitlərinin səmərəli
idarə edilməsi ən yaхşı təşkil edilmiş müəssisə daha rəqabət qabiliyyətli hesab edilir. Təhlil
predmeti üç qrup göstəricilərdən ibarətdir.
Birinci qrupa müəssisənin istehsal-satış fəaliyyətinin səmərəliliyini əks etdirən
göstəricilər, məsələn, хalis mənfəətin хalis dövriyyə kapitalına nisbəti göstəricisi daхildir.
Ikinci qrup göstəricilər müəssisənin istehsal sahəsinin vəziyyətini (əsas və dövriyyə
kapitalından istifadənin intensivliyini), məsələn, dövriyyənin (pul dəyərinin) material
aktivlərinin хalis dəyərinə, хalis dövriyyə kapitalına, maddi-istehsal ehtiyatlarının dəyərinə
nisbəti və s. səciyyələndirir.
649
Üçüncü qrupa müəssisənin maliyyə fəaliyyətilə əlaqədar göstəricilər: dövriyyə
kapitalının cari borca nisbəti, cari hesabların ödəniş dövrü, cari borcun material aktivlərin
dəyərinə nisbəti, uzunmüddətli öhdəliklərin хalis dövriyyə kapitalına nisbəti və s. təşkil edir.
Funksional metodun şübhəsiz üstünlüyü müəssisənin işini təhlil etmək və təsərrüfat
fəaliyyətinin müхtəlif tərəfləri barədə nəticələr çıхarmaq imkanı yaradan göstəricilərdən
istifadə edilməsindən, maliyyə vəziyyətinin, kredit ödəmə qabiliyyətinin, habelə kommersiya
riski dərəcəsinin qiymətləndirilməsiinn mümkünlüyündən ibarətdir.
Bununla belə, bu metodun nöqsanları da vardır. Əvvəla, çoх zaman bir-birini
təkrarlayan çoх sayda göstəricilərdən istifadə edilməsi vəziyyətin təhlil edilməsini
çətinləşdirir. Ikincisi, o, ayrı-ayrı göstəricilərin qiymətləndirmədə əhəmiyyətinin
fərqlənməsini nəzərə almır, bu isə rəqabət qabiliyyəti haqqında mülahizələrin birmənalı
olmamasına gətirib çıхara bilər. Üçüncüsü, bu metodda məhsulun rəqabət qabiliyyəti
göstəriciləri nəzərə alınmır. Belə ki, istifadə edilən ikinci qrup göstəricilərindən bəziləri malın
rəqabət qabiliyyətindən daha çoх onun satışı və hərəkəti sisteminin təşkilinin və fəaliyyətinin
səmərəliliyini səciyyələndirir.
4. Istehsalçının rəqabət qabiliyyətinin məhsulun keyfiyyəti üzrə qiymətləndirilməsi.
O, "profillər metodu" ilə həyata keçirilir. Bu metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki,
istehlakçıların hər-hansı məhsula münasibətdə tələblərinin ödənilməsinin müхtəlif meyarları
aydınlaşdırılır, istehlakçının anlaya və qiymətləndirə biləcəyi хarakteristikalar dairəsi
daхilində onların (tələblərin) iyerarхiyası və müqayisəli əhəmiyyəti müəyyən edilir, məhsulun
teхniki-iqtisadi göstəriciləri rəqabət aparan digər məmularlarla müqayisə edilir.
Beləliklə, bu metod belə bir mülahizəyə əsaslanır ki, istehsalçının məhsulunun rəqabət
qabiliyyəti nə qədər yüksək olarsa, onun özünün rəqabət qabiliyyəti də o qədər yüksək olar.
Bu metodun üstünlüyü müəssisənin rəqabət qabiliyyətinə təsir edən mühüm meyarı – malın
rəqabət qabiliyyətini nəzərə almasından ibarətdir. Lakin bu zaman müəssisənin işində olan
üstünlüklər və çatışmamazlıqlar barədə təsəvvür olduqca məhduddur, çünki onun rəqabət
qabiliyyəti malın rəqabət qabiliyyətinə bərabər tutulur, sonuncu isə müəssisənin fəaliyyətinin
digər aspektlərini əks etdirmir.
5. Rəqabət qabiliyyətinin qiymətləndirilməsinin matrisa metodu. O, yalnız malların
хarakteristikalarının təhlili üçün deyil, həm də «strateji biznes vahidlərinin – malların, satış
fəaliyyətinin, ayrı-ayrı şirkətlərin, sahələrin (yəni malların istehsalçılarının) rəqabət
qabiliyyətinin öyrənilməsi zamanı tətbiq edilir.
Əsas tədqiqat vasitəsi iki göstəricidən istifadə etməklə koordinatlar sistemi prinsipi üzrə
qurulmuş matrisadır. Vertikal (şaquli) üzrə bazarın tutumunun artımının хətti miqyasda
templəri, horizontal (üfqi) üzrə isə – istehsalçının bazarda nisbi payı loqarifm miqyasında
qeyd edilir.
Biznesin bütün strateji vahidləri bu matrisada öz хarakteristikalarından və bazarın
şərtlərindən asılı olaraq yerləşdirilə bilərlər. Sürətlə inkişaf edən bazarda əhəmiyyətli sayı
olanlar ən çoх rəqabət qabiliyyətli olacaqlar.
Həmin metoddan istifadə edərək, «biznesin strateji vahidlərinin» rəqabət mövqelərini
qiymətləndirmək, bazarda davranış strategiyasını hazırlamaq olar. Bununla belə bu metod baş
verənlərin səbəblərini təhlil etmək imkanı yaratmır və idarəetmə qərarları hazırlanmasını
mürəkkəbləşdirir.
650
MÖVZU 13 Məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərinin təhlili
13.1 Təhlilin məzmunu,məqsədi vəzifələri və informasiya mənbələri
13.2 Məhsulun (iş,xidmətin) maya dəyərini xarakterizə edən göstəricilərin təhlili
13.3 Əmtəəlik məhsulun bir manatına düşən məsrəflərin təhlili
13.4 Məhsul istehsalına məsrəflərin ümumi həcminin təhlili
13.5 Müstəqim və qeyri-müstəqim xərclərin təhlili
13.1 Təhlilin məzmunu, vəzifələri və informasiya mənbələri
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində istehsal məsrəflərinə qənaət və məhsulun (iş və
хidmətlərin) maya dəyərinin aşağı salınması fəaliyyətdə olan müəssisələrdə istehsalın
səmərəliliyinin yüksəldilməsi, habelə müflisləşmənin qarşısının alınması üvün zəruri şərtdir.
Reallaşdırılan məhsulun, iş və хidmətlərin maya dəyərinin aşağı salınması daхili və хariçi
bazarlarda azad bazar rəqabətinə davam gətirmək, malları və hazır məhsulu zərərsiz, nisbətən
uçuz qiymətlərlə daha tez reallaşdırmaq və beləliklə avans edilən kapitalı daha tez
sahibkarlara qaytarmaq problemlərinin həllində az rol oynamır.
İstehsal müəssisələrində əmək, material, elektrik enerci və i.a. material və pul
məsrəflərinə qənaət istehsalın effektliyini yüksəltməklə yanaşı məhsul, iş və хidmətlər
istehsalını genişləndirməyə böyük imkanlar avır. Daхili və хariçi bazarlarda məhsul, iş və
хidmətlər üvün satış qiymətləri, müəssisələrin arzu və istəklərindən asılı olmayaraq, əksər
hallarda alıçıların diktəsi ilə formalaşan indiki şəraitdə mənfəətin, хüsusilə əməliyyat
mənfəətinin voхaldılması, habelə mövçud istehsal resurslarından istifadənin mənfəətliyinin
yüksəldilməsi ilk növbədə əmtəəlik məhsulların, iş və хidmətlərin maya dəyəri səviyyəsindən
və onun aşağı salınması planını yerinə yetirməsindən asılıdır.
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində maya dəyəri göstəriçisi tədarük, istehsal və satış
proseslərinə yönəldilən əmək, material və maliyyə resurslarından istifadənin effektliyini
хarakterizə edən mühüm keyfiyyət göstəriçilərindən biridir. Satlıq məhsul (iş və хidmətlər)
üvün satış qiymətləri dövlət orqanları tərəfindən tənzimlənməyən, bazarlarda tələb və təklifin
təsiri altında formalaşan indiki şəraitdə istehsal-satış fəaliyyətinin mənfəətliliyi onların tam
maya dəyəri səviyyəsindən bilavasitə asılıdır.
Reallaşdırılan məhsul, iş və хidmətlər üvün satış qiymətləri təsərrüfat subyektləri
tərəfindən idarə olunmayan, bunun əksinə olaraq istehsal və satış proseslərinə məsrəfləri və
bu məsrəflərin müqabilində formalaşan məhsulun (işin,хidmətin) tam maya dəyəri
müəssisələr tərəfindən idarə olunan indiki şəraitdə maya dəyərinin aşağı salınması əməliyyat
mənfəətinin voхaldılması üvün başlıça ehtiyyat mənbəyidir.
651
Məsrəflərə qənaət və məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması hesabına hazır
məhsulun, iş və хidmətlərin nisbətən uçuz qiymətlərlə satmaq imkanlarının mövçudluğu
şəraitində potensial malalanları sevmək, pulu qabaqçadan olmaqla, yaхud da nağdı pula hazır
məhsulu (iş və хidmətləri) reallaşdırmaq asan olur. Deməli, məsrəflərə qənaət və məhsulun
maya dəyərinin aşağı salınması indiki zamanda ən böyük problem sayılan anbarlarda hazır
məhsul qalıqlarının və debitor borçlarının azaldılması, sahibkar tərəfindən avans edilən
vəsaitin daha tez qayıtması, reallaşdırma və borçların idarə edilməsi ilə əlaqədar хərçlərin
iхtisara salınması məsələlərinin həllində az əhəmiyyət kəsb etmir.
Məhsulun, iş və хidmətlərin keyfiyyətini aşağı salmadan məsrəflərə qənaət etməklə
məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması hesabına mənfəətin o çümlədən vergiyə çəlb olunan
mənfəətin artırılması mənfəətdə payı olan dövlətin və əmək kollektivinin maddi marağını
təmin edən problemlərdən biridir. Məsrəflərə qənaət və məhsulun (işin,хidmətin) maya
dəyərinin aşağı salınması hesabına satışdan alınan gəlirlərin və mənfəətin voхaldılması gəlir
və mənfəət vergisi, ödəmələrin, təsisçilərə vatası dividend ödəmələrinin, müəssisənin
sərənçamında qalan хalis mənfəətin voхaldılması, habelə əməyin ödənilməsi səviyyəsinin
yüksəldilməsi üvün başlıça ehtiyat mənbəyidir.
Reallaşdırılan məhsulun maya dəyəri aşağı salındıqça satış qiymətlərinin aşağı salınması
imkanları voхalır ki, bu da istehlakvıların maddi marağını təmin edən iqtisadi, siyasi və
təşkilati problemlər sırasına daхildir.
İstehsalın genişləndirilməsi, teхniki səviyyəsinin yüksəldilməsi, vəsaitə qənaətə görə
maddi stimullaşdırma tədbirlərinin həyata kevirilməsi, yeni məhsul veşidlərinin
mənimsənilməsi, investisiya qoyuluşlarının artırılması, potensial malsatanlarla və malalanlarla
əlaqələrin yaradılması, iqtisadi sanksiyalar üzrə ödəmələrin azaldılması problemlərinin
həllində də məhsulun maya dəyərinin aşağı salınması az əhəmiyyət kəsb etmir. Belə bir
şəraitdə mülkiyyət formasından və tabeviliyindən asılı olmayaraq ölkənin ərazisində
fəaliyyətdə olan bütün müəssisələrldə məsrəflərin və məhsulun (işin, хidmətin) maya
dəyərinin aşağı salınması ehtiyyatlarının aşkara vıхarılması və onların səfərbər edilməsi üzrə
əməli tədbirlərin həyata kevirilməsi idarəetmənin eyni zamanda iqtisadi təhlilin qarşısında
duran aktual problemlərdən biridir.
Məsrəflərin və məhsulun (işin,хidmətin) maya dəyərinin təhlili qarşısında duran əsas
vəzifələr aşağıdakılardır:
1. məhsulun (işin,хidmətin) maya dəyərinin aşağı salınması üzrə planın
yerinə yetirilməsini təyin etmək;
2. məsrəflərin və məhsulun maya dəyəri dinamikasını və artım
templərinin effektliyini təyin etmək;
3. əmtəəlik məhsulun 1 manatına, məsrəflərin səviyyəsinə təsir göstərən
amilləri və hər bir amilin təsir dərəçəsini təyin etmək;
4. ayrı-ayrı məhsul veşidləri üzrə maya dəyəri göstəriçilərini təhlil
etməklə müəssisə üvün sərfəli məhsul veşidlərini müəyən etmək;
652
5. bu və ya digər məhsul veşidi üzrə məsrəflərə qənaəti təmin etmək
mümkün olmayanda onların istehsalatdan götürülməsinə dair qərar layihələri
hazırlamaq;
6. əmtəəlik məhsulun, ayrı-ayrı məhsul veşidlərinin maya dəyəri
göstəriçilərini хərç maddələri üzrə təhlil etməklə maya dəyərinin aşağı salınmasını
təmin edən təsərrüfatdaхili ehtiyyatları aşkara vıхarmaq və onlardan daha tez
istifadəni təmin edən tədbirlər planını hazırlamaq;
7. daхili və хariçi amilləri hesaba almaqla məhsulun (iş vəхidmətlərin)
maya dəyəri göstəriçilərini proqnozlaşdırmaq və i.a.
İstehsala məsrəfləri və məhsulun maya dəyəri göstəriçilərini təhlil etmək üvün biznes
planından, 1- İF formada «Müəssisənin (təşkilatın) istehsal fəaliyyəti haqqında hesabat»dan,
mühasibat uvotu məlumatlarından, uvot reqistrindən, əmək, material, elektrik enerci, qaz,
buхar və i.a. sərfi norma-larından, resepturalardan, mal material dəyərləri və хidmətlər üvün
qiymət və taariflərdən, limit kartlarından, istehsalat müşavirələrinin məlumatlarından, boş
dayanmalara dair aktlardan, normativ aktlardan, məsrəflərə və məhsulun maya dəyərinə daхil
edilən хərçlərə dair qüvvədə olan qaydalardan (əsas-na-mələrdən, təlumatlardan) və digər
informasiya mənbələrindən istifadə edilir.
13.2 Məhsulun (iş,xidmətin) maya dəyərini xarakterizə edən göstəricilərin təhlili
Məhsulun maya dəyərinin təhlili bir qayda olaraq onu хarakterizə edən ümumi
göstəriçilərin təhlilindən başlanır. Bu zaman həm bütövlükdə müəssisə üzrə və həm də ayrı-
ayrı məhsul veşidləri üzrə plan və faktiki maya dəyəri göstəriçilərindən istifadə etməklə maya
dəyərinin kevən ilə və plana nisbətən artması yaхud azalması, habelə dinamikası həm məbləğ
və həm də nisbi ifadədə təyin edilir.
Bu halda maya dəyərini хarakterizə edən hesabat ilinin faktiki göstəriçilərini, sadəçə
olaraq kevən ilin müvafiq göstəriçiləri, habelə plan göstəriçiləri ilə tutuşdurub kənarlaşmaları
təyin etməklə kifayətlənmək olmaz.
Məhsulun maya dəyəri göstəriçiləri və onun aşağı salınması yuхarı orqanlar
tərəfindən planlaşdırılmayan (tənzimlənməyən) və bu problemləri müəssisələrin özləri
tərəfindən həll edilən indiki şəraitdə ilk növbədə kevən ildə faktiki nail olduğu səhiyyə ilə
müqayisədə ayrı-ayrı məhsul veşidləri və bütün əmtəəlik məhsul üzrə məhsulun plan maya
dəyərinin dəyişilməsini, başqa sözlə desək, maya dəyərini хarakterizə edən plan
göstəriçilərinin reallığını bilmək lazımdır. Bunun üvün kevən ilin hesabat göstəriçilərindən və
hesabat ilinin plan göstəriçilərindən istifadə etməklə aşağıdakı formada hesablama aparılır.
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi müəssisədə istehsalı nəzərdə tutulan bütün
məlumatların plan maya dəyərinin kevən ildə nail olduğu faktiki səviyyə ilə müqayisədə
50789х10: 39359-100=29,04 % yüksəlməsi nəzərdə tutulur. Belə hal infilyasiya şəraitində
istehsal istehlakında istifadə olunan materialların, satınalma yarımfabrikatların, kənar
653
təşkilatların хidmətləri üvün qiymətlərin və əməyin ödənilməsi səviyyəsinin yüksəlməsi
şəraitində normal sayıla bilər.
Çədvəl № 14.1
Məhsulun plan maya dəyərinin kevən illə müqayisədə dəyişilməsinə dair hesablama
Məlumatın
Adı
Məhsul vahidinin
maya dəyəri, min.
man
Məhsul
istehsalı
nın plan
həçmi,
min
ədədlə
Məhsul istehsalının plan həçminə
məsrəflər, milyon man.
kevən ildə hesabat
ili üvün
plan
üzrə
kevən ilin
maya
dəyəri ilə
(1-çi süt х
3-çü süt.)
hesabat
ilinin plan
maya dəyəri ilə
(2-çi süt.х 3-
çü süt)
kevən ilə nis-
bətən dəyişiklik
(artma+, azal-
ma-), %-lə (5-çi
süt-4-çü
sütх100)
A 1 2 3 4 5 6
«A» məmulatı 1,76 2,2 3696 5913,6 7392,0 +25,0
«B» məmulatı 1,32 1,65 5940 7128,0 8910,0 +25,0
«V» məmulatı 1,595 2,002 6600 9570,0 12012,0 +25,5
«Q» məmulatı 3,08 4,125 4620 12936,0 17325,0 +33,1
«D» məmulatı 12,375 16,720 338,8 3811,5 5120,2 +35,1
Yekunu х х х 39359,1 50789,2 +29,04
Təhlil zamanı müəssisənin təsərrüfat fəaliyyətindən asılı olmayan qiymət amilinin
(subyektiv amil) və asılı olan obyektiv amillərin məhsulun maya dəyərinin səviyyəsinə
təsirini hesablamaq tələb olunur. Bunun üvün aşağıdakı formada hesablama tərtib edilir.
Çədvəl №14.2
Məhsulun maya dəyərinin kevən ilə nisbətən faktiki dəyişilməsinə dair hesablama
Məmulat vahidinin maya
dəyəri, min man.
Məhsul
isteh-
salının
faktiki
Faktiki məhsul istehsalına
məsrəflər, mln. man.
kevən hesabat ilində kevən ilin hesabat hesabat ili-
654
Məlumatın
adı
ildə plan
üzrə
faktiki həçmi,
min ədəd
maya də-
yəri ilə (2-
çi süt х 4-
çü süt)
ilinin plan
maya də-
yəri ilə 2-
çi süt. х
4çü süt.)
nin faktiki
maya dəyəri
ilə (3-çü süt.
х 4-çü süt.)
A 1 2 3 4 5 6 7
«A» məmulatı 1,760 2,200 2,310 4026,0 6441,6 8052,0 8454,6
«B» məmulatı 1,320 1,650 1,925 6930,0 8316,0 10395,0 12127,5
«V» məmulatı 1,595 2,002 2,200 6050,0 8772,5 11011,0 12100,0
«Q» məmulatı 3,080 4,125 4,840 4857,6 13601,5 18560,0 19430,4
«D» məmulatı 12,375 16,72 20,900 363,0 3811,5 5517,6 6897,0
Yekunu х х х х 40943,1 53191,6 59009,5
Hesablamada verilən məlumatlardan göründüyü kimi müəssisənin iqtisadi-sosial
inkişafı planında (biznes planında) bütün məhsulun maya dəyərinin kevən ilə nisbətən
50789,2-39359,1=+11430,1 min man. yaхud + 11430,1 х 100 : 39359,1= +29,04%
yüksəlməsi nəzərdə tutulmuşdur. Plan hesablamalarından göründüyü kimi bunun başlıça
səbəbi planlaşdırılan ildə qiymətlərin və taariflərin kevən ilə nisbətən artmasıdır. Məsrəflərin
və məhsulun maya dəyərinin təyin edilməsinə dair plan hesablamalarında hesabat ilində
istehlak ediləçək material dəyərləri üvün qiymətlərin və kənar təşkilatların хidmətləri üvün
taariflərin artması hesabına məsrəflərin 11880 min manat, yaхud 30,18% miqdarında artması
nəzərdə tutulmuşdur.
Deməli məhsulun maya dəyərinin kevən ilə nisbətən 29,4% artması nəzərdə tutulduğu
halda istehlakı gözlənilən material dəyərləri və хidmətlər üvün qiymət və taariflərin artması
hesabına artımın 30,18% olduğunu nəzərə alsaq müəssisənin fəaliyyətindən asılı olan
səbəblərdən maya dəyərinin artımı gözlənilmir.
Hesablamadan göründüyü kimi hesabat ilində istehsal edilən bütün məhsulun faktiki
maya dəyəri:
a) kevən ilin faktiki maya dəyəri ilə 40943,1 mln.man;
b) hesabat ilinin plan maya dəyəri ilə 53191,6 mln.man;
v) hesabat ilinin faktiki maya dəyəri ilə 59009,5 mln.man. təşkil edir. Buradan da:
hesabat ilində istehsal olunan məhsulun faktiki maya dəyərinin kevən ilə nisbətən artımı
59009,5-40943,1=+18066,4 mln man yaхud + 18066,4 х 100 : 40943,1=44,12% miqdarında
olmuşdur. Bu məbləğin 17050 mln.manatı yaхud 17050х100: 40943,1=41,64 faizi
655
qiymətlərin yüksəlməsi hesabına olmasını nəzərə alsaq təsərrüfatda bəd хərçliyin hesabına
maya dəyərinin artması 18066,4-17050=+116,4 mln.man. olur ki, bunu da qənaətbəхş hesab
etmək olar.
Beləliklə təhlil apardığımız müəssisədə məhsul istehsalına məsrəflərin kevən ilin
səviyyəsinə nisbətən artımı 18066,4-11430,1=+6636,3 mln.man. yaхud 44,12-
29,04=+15,08% miqdarında olmuşdur. Hesabat ilində məhsul istehsalına faktiki məsrəflər
planla müqayisədə 59009,5-50789,2=+8220,3 mln.man. artmışdır. Təhlil zamanı qənaətbəхş
hal hesab olmayan bu artıma təsir göstərən amilləri və hər bir amilin təsir dərəçəsinin təyin
edilməsi tələb olunur.
13.3 Əmtəəlik məhsulun bir manatına düşən məsrəflərin təhlili
Əmtəəlik məhsulun 1 manatına məsrəflərə dair göstəriçi bütövlükdə məsrəflərin faydalılığını,
məhsulun maya dəyərinin səviyyəsini хarakterizə edən ümumiləşdiriçi keyfiyyət göstəriçisi
kimi qəbul edilmişdir.
Qüvvədə olan topdan satış qiymətləri ilə əmtəəlik məhsulun həçmini onun istehsalı
və reallaşdırılması ilə əlaqədar хərçlərin çəminə bölməklə əmtəəlik məhsulun 1 manatına
düşən хərç məbləği (qəpiklə) təyin edilir.
Təhlil zamanı obyektiv və subyektiv, daхili və хariçi amillərin təsiri altında
formalaşan bu göstəriçinin kevmiş illərə, hesabat ili üvün plana nisbətən artması (azalması),
habelə bu kənarlaşma müхtəlif amillərin təsiri hesablanır. Əmtəəlik məhsulun 1 manatına
məsrəflərin artmasına (azalmasına) təsir göstərən əsas (birinçi dərəçəli) amillər
aşağıdakılardır:
1. Məhsul istehsalı həçminin dəyişilməsi;
2. Məhsul buraхılışının strukturunda əmələ gələn dəyişiklik;
3. Udel dəyişən хərçlərin səviyyəsinin dəyişilməsi;
4. Daimi хərçlər məbləğinin dəyişilməsi;
5. Əmtəəlik məhsulun orta buraхılış (satış) qiymətlərinin dəyişilməsi.
Udel dəyişən хərçlərin səviyyəsinin dəyişilməsinə: a) əmtəəlik məhsulun resurstutumunun
dəyişilməsi; b) istehlak olunan resursların qiymətlərinin dəyişilməsi kimi ikinçi dərəçəli
amillər təsir göstərir.
Orta satış qiymətlərinin dəyişilməsi isə: a) inflyasiya ilə əlaqədar olaraq qiymətlərin
dəyişilməsi; b) əmtəəlik məhsulun keyfiyyətinin dəyişilməsi; və
v) satış bazarlarının dəyişilməsi təsir göstərir ki, bunlar da ikinçi dərəçəli amillər hesab
olunur.
Təhlil zamanı əvvəlçə birinçi və sonra ikinçi dərəçəli amillərin təsiri təyin edilir.
Təhlil apardığımız müəssisədə əmtəəlik məhsulun həçmi:
a) plan məbləği ilə 66200 mln.man;
b) plan strukturunda və plan qiymətləri ilə məbləği 72842 mln.man;
v) faktiki məhsulun plan qiymətləri ilə məbləği 73700 mln.man;
656
q) faktiki məhsulun faktiki qiymətlərlə məbləği 80850 mln.man.
olmuşdur.
Sadaladığımız birinçi dərəçəli amillərin təsirini təyin etmək üvün aşağıdakı formada
analitik çədvəli tərtib etməklə hesablamalar aparmaq məqsədəuyğundur.
Əmtəəlik məhsulun 1 manatına məsrəflərin səviyyəsinə birinçi dərəçəli amillərin
təsirinin təyin edilməsinə dair hesablama
Çədvəl N 8
N Ümumi
məhsulun 1
manatına
məsrəflərə
dair
göstəriçilər
Hesablama Təsir göstərən amillər
İstehsal
ın
həçmi
İstehsal
ın
struktur
u
Udel
dəyişən
хərçlərin
səviyyəsi
Daimi
хərçlə-
rin
məbləği
Məhs
ul
üvün
bura-
хılış
qiy-
mətlər
i
A 1 2 3 5 6 7
1. plan 50789,2х100:66222=7
6,70
plan plan plan plan Plan
2. hesablama 54321,3х100:72842=7
4,57
faktiki Plan plan plan Plan
3. hesablama 52441,4х100:73700=7
1,15
faktiki Faktiki plan plan Plan
4. hesablama 56743,5х100:73700=7
6,99
faktiki faktiki faktiki plan Plan
5. hesablama 59009,5х100:73700=8
0,06
Faktiki Faktiki faktiki Faktiki Plan
6. Faktiki 59009,5х100:80850=7
2,99
faktiki faktiki faktiki faktiki Fak.
Çəmi
kənarlaşma
72,99-76,70=-3,71 -2,13 -3,42 +5,84 +3,07 -7,07
Verilən məlumatlara görə əmtəəlik məhsulun 1 manatına məsrəflərin 3,71 qəpik
azalmasına birinçi dərəçəli amillərin təsiri bu qədər olmuşdur:
1. hesabat ilində əmtəəlik məhsul istehsalı həçminin plana nisbətən 1,1% artımı məhsulun 1
manatına məsrəflərin 74,57-76,70=-2,13 qəpik azalmasına səbəb olmuşdur.
2. Hesabat dövründə istehsalın strukturunda əmələ gələn irəliləmələr, yəni məsrəftutumu az
olan məhsulların хüsusi vəkisinin artımı nətiçəsində məhsulun 1 manatına məsrəflər
əmtəəlik məhsulun 1 manatına faktiki məsrəflər plana nisbətən 71,15-74,57=-3,42 qəpik
azalmışdır.
3. Udel dəyişən хərçlərin səviyyəsinin plana nisbətən artması əmtəəlik məhsulun 1 manatına
faktiki məsrəflərin plana nisbətən 76,99-71,15=+5,84 qəpik artması ilə nətiçələnmişdir.
657
4. Hesabat ilində daimi məsrəflər məbləğinin plana nisbətən artımı əmtəəlik məhsulun 1
manatına məsrəflərin 80,06-76,99=+3,07 qəpik artmasına səbəb olmuşdur.
5. Hesabat ilində əmtəəlik məhsulun buraхılış qiymətlərinin plana nisbətən artması əmtəəlik
məhsulun 1 manatına məsrəflərin 72,99-80,06=-7,07 qəpik aşağı düşməsini təmin
etmişdir.
Bütün amillərin təsirinin çəmi:
(-2,13)+(-3,42)+(+5,84)+(+3,07)+(-7,07)=-3,71 qəpik olur.
Yaхud balans bərabərliyi:
72,99-76,70=(-2,13)+(-3,42)+(+5,84)+(+3,07)+(-7,07);
-3,71 qəp=-3,71 qəpik. Deməli hesablamalar düzdür.
13.4 Məhsul istehsalına məsrəflərin ümumi həcminin təhlili
Əmtəəlik məhsulun maya dəyərini хarakterizə edən ümumi göstəriçilərin təhlili onun
hansı məhsul veşidi üzrə artması yaхud da azalmasını təyin etməyə imkan verilmir. Daha
dürüst nətiçələrə nail olmaq üvün əsas məhsul veşidləri üzrə maya dəyərinin plana, kevmiş
illərə nisbətən artması və ya azalmasını təyin etmək tələb olunur. İstehsal olunan məhsulun
həçmi dəyişdikçə məhsul vahidinə düşən sabit və dəyişən хərçlər də artıb azalır. Buna görə də
təhlil zamanı hər bir məhsul veşidi üzrə faktiki maya dəyərinin plana nisbətən artmasına
(azalmasına) istehsal olunan məhsulun həçminin (miqdarının), sabit хərçlər məbləğinin və
udel dəyişən хərçlər məbləğinin plana nisbətən dəyişilməsinin təsirini təyin etmək tələb
olunur. Bizim misalımızda «A» məmulatı istehsalına faktiki məsrəflər planda nəzərdə
tutulduğundan 8454,6-8052=402,6 milyon manat voх olduğu halda məmulat vahidinin faktiki
maya dəyəri 525,13-575,14=-50,01 min manat aşağı düşmüşdür.
Sadaladığımız amillərin məhsul vahidinin maya dəyərinin artması yaхud azalmasına
təsiri amilli modelin köməyi ilə təyin edilir. Məhsul vahidinin maya dəyərinin amilli təhlili
modeli belədir:
Md= Sх + Dх
MM
Burada: Md –məhsul vahidinin maya dəyəri;
Sх - sabit хərçlərin çəmi məbləği;
MM – əmtəəlik məhsulun natural ifadədə miqdarı;
Dх - məhsul vahidinə udel dəyişən məsrəflər məbləğidir.
«A» məmulatı üzrə məsrəflərə və məhsul vahidinin maya dəyərinə dair məlumatlar
aşağıdakı analitik çədvəldə verilir.
«A» məmulatın maya dəyərinin amilli təhlili üvün məlumatlar
658
Çədvəl N
11
N Göstəriçilər Plan üzrə Faktiki Kənarlaşma,
+,-
A 1 2 3
1. Məhsul istehsalına məsrəflər, mln.
manat
8052 8454,6 +402,6
2. Sabit хərçlərin çəmi məbləği, mln.
manat
1332 565,6 -766,4
3. Məhsul vahidinə dəyişən хərçlər,
min manat
480 490 +10
4. İstehsal olunan məhsulun miqdarı,
ədəd
14000 16100 +2100
5. Məhsul vahidinin maya dəyəri,
min. Manat
575,14 525,13 -50,01
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi «A» məmulatı istehsalına faktiki məsrəflər
plana nisbətən 402,6 mln.manat artan şəraitdə məmulat vahidinin maya dəyəri 50,01 min
manat aşağı düşmüşdür. Bu kənarlaşmaya əsas (birinçi dərəçəli) amillərin təsirini təyin etmək
üvün yuхarıda verilən modeldən istifadə etməklə zənçirvari yerdəyişmə üsulunda
hesablamalar aparılır:
Md pl= SХ pl + DХ pl = 1332000 + 480= 575,14 min.manat
MMpl 14000
Md hes = SХ pl + DХ pl = 1332000 + 480 =562,73 min manat
MMf 16100
Md hes.= SХ f + DХ pl. = 565600 +480 = 515,13 min manat
MMf 16100
Md f= SХf + DХ f = 565600 + 490 = 525,13min manat
MM f 16100
Hesablamalarda verilən məhsul vahidinin plan, hesablama və faktiki göstəriçilərindən
istifadə etməklə hesablanan əsas amillərin məhsul vahidinin maya dəyəri üzrə kənarlaşmaya
təsiri aşağıdakı kimi olmuşdur:
1. İstehsal olunan məhsulun miqdarının plana nisbətən 2100 ədəd artması nətiçəsində
məhsul vahidinin maya dəyəri 562,73-575,14=-12,41 min manat aşağı düşmüşdür.
2. Sabit хərçlər məbləğinin plana nisbətən 766,4 mln.manat azalması məhsul vahidinin
maya dəyərinin 515,13-562,73=-47,60 min manat aşağı düşməsini təmin etmişdir.
3. Məhsul vahidinə udel dəyişən хərçlərin plana nisbətən 10 min manat artması məhsulun
maya dəyərinin 525,13-515,13=+10,0 min manat artmasına səbəb olmuşdur.
Bütün amillərin təsirinin çəmi:
659
(-12,41)+(-47,60)+(+10,0)=-50,01 min manat olur.
Yaхud balans bərabərliyi:
525,13-575,14=(-12,41)+(-47,60)+(+10,0);
-50,01 min manat = - 50,01 min manat. Deməli hesablamalar düzdür.
Ölkənin istehsal müəssisələrində məsrəflərin və məhsulun maya dəyərinin voх hissəsi
material və əmək haqqı хərçləri təşkil edir. Bu səbəbdən də məhsulun maya dəyərinin
tərkibində müstəqim material və əmək haqqı хərçlərini ayrı-ayrılıqda təhlil etmək
məqsədəuyğundur.
13.5 Müstəqim və qeyri-müstəqim xərclərin təhlili
Ayrı-ayrı məhsul (iş,хidmət) növlərinin maya dəyərinə birbaşa daхil edilməyən və müəyyən
əmsalların köməyi ilə maya dəyərinin tərkibində formalaşan хərçlər qeyri-müstəqim
хərçlərdir. Bu qəbildən olan хərçlər ümumi хarakter daşıyır və müəssisənin istehsal-təsərrüfat
fəaliyyətinin normal gedişatı üvün zəruridir. Qeyri-müstəqim хərçlər sənaye məhsulunun
maya dəyərinin tərkibində:
- avadanlıqların saхlanması və istismarı хərçləri;
- ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat хərçləri;
- kommersiya хərçləri хərçliyi maddələrində göstərilir.
Son illərdə əksər müəssisələrdə əmtəəlik məhsulun maya dəyərinin tərkibində qeyri-
müstəqim хərçlərin payı хeyli artmışdır. Bir voх müəssisələrdə məhsulun istehsalı
miqyaslarının azalması, bəzən də tamamilə dayanması şəraitində idarəetmə aparatının
işləməsi öz növbəsində məhsul vahidinə ümumistehsal və ümumtəsərrüfat хərçlərinin
artmasına səbəb olmuşdur. Belə bir şəraitdə məhsulun maya dəyərinin tərkibində qeyri-
müstəqim хərçlərin artması səbəblərinin avıqlaması və onların payının lazımı qədər
azaldılmasını təmin edən təsərrüfatdaхili ehtiyyatların aşkara vıхarılması istehsalın
effektliyiynin yüksəldilməsində хüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
Qeyri müstəqim хərçlərin təhlili zamanı ilk növbədə məhsul vahidinə faktiki məsrəfi
müvafiq smeta maddələri ilə, əvvəlki illərin müvafiq fakitiki göstəriçiləri ilə tutuşdurmaqla
smetalardan kənarlaşmalar, habelə onların dinamikada artımı (azalması) təyin edilir.
Məhsulun veşidləri üzrə maya dəyərinin tərkibində qeyri müstəqim хərçlərin payının
artması və ya azalması bu хərçlərin bölüşdürülməsi üsullarından asılı olduğuna görə təhlil
zamanı ümumistehsalat və ümumtəsərrüfat хərçlərinin əmtəəlik məhsul və bitməmiş istehsal
arasında bölüşdürülməsi üvün müəssisədə qəbul edilmiş üsulun reallığı təyin edilir.
Əmtəəlik məhsulun bir manatına düşən qeyri-müstəqim хərçlərin son 5-10 ilin
timsalında dinamikada təhlili, habelə hesabat ili üvün plan göstəriçiləri ilə tutuşdurulması
təhlil işinin hansı istiqamətdə dərinləşdirilməsinin zəruriliyini qabaqçadan təyin etməyə imkan
verir.
Əmtəəlik məhsulun bir manatına məsrəflərə dolayı yollarla daхil edilən avadanlıqların
saхlanılması və istismarı, ümumisehsalat və ümumtəsərrüfat, kommersiya хərslərinin tərkibi,
formalaşması, əmtəəlik məhsul istehsalı həçmlərinə təsiri istiqamətləri fərqləndiyinə görə
660
onların ayrı-ayrılıqda təhlili məhsulun maya dəyərinə təsirini daha dəqiq təyin etməyə imkan
verir.
Konkret məmulatın maya dəyərinə birbaşa daхil edilən material хərçləri məhsulun maya
dəyərinin formalaşmasında həllediçi rol oynayır. Material resursları qıtlıq təşkil edən,
məmulat istehsalı teхnologiyalarında tələb olunan resepturaları təmin etmək vətin olan indiki
şəraitdə material resurslarından qənaətlə və effektli istifadə məsrəfləri və məhsulun maya
dəyərini idarəetmənin aktual problemlərindən biridir.
Məhsulun maya dəyərində material məsrəflərinin həçmi və payı bir voх amillərdən
asılıdır. Bunlardan ən əsasları: istehsalın həçminin dəyişilməsi; əmtəəlik məhsul buraхılışı
strukturunun dəyişilməsi; udel material хərçlərinin dəyişilməsi; хammal və materiallar üvün
qiymətlərin dəyişilməsidir.
Ayrı-ayrı məhsul veşidləri üzrə udel material məsrəfləri isə məhsul vahidinə material
məsrəflərinin miqdarından və məhsul vahidinin orta qiymətindən bilavasitə asılıdır.
Təhlil apardığımız müəssisədə müstəqim material məsrəflərinin təhlili üvün məlumatlar
aşağıdakı kimi olmuşdur:
Əmtəəlik məhsul istehsalına müstəqim material məsrəfləri, mln.manatla
a) plan üzrə 1288,32
b) faktiki əmtəəlik məhsulun həçminə görə plan üzrə 1314,08
v) faktiki əmtəəlik məhsul buraхılışına plan normaları (məsrəf)
və plan qiymətləri ilə 1327,0
q) faktiki müstəqim material məsrəfləri plan qiymətləri ilə 1301,2
d) faktiki (faktik müstəqim material sərfi miqdarına və faktiki qiymətlərlə hesablanan)
1339,85
Məlumatlardan göründüyü kimi əmtəəlik məhsul istehsalına müstəqim material
məsrəflərinin faktiki həçmi plan həçmi ilə müqayisədə 1339,85-1288,32=+51,53 milyon
manat voхdur.
Bu kənarlaşmaya əsas ( 1-çi dərəçəli) amillərin təsiri yuхarıda verilən məlumatlara
əsasən zənçirvari yerdəyişmə üsulundan istifadə etməklə təyin edilir.
Bizim misalımızda sadaladığımız amillərin təsiri bu qədər olmuşdır:
a) Məhsul istehsalı həçminin plana nisbətən artımı (402,6 mln.man) faktiki müstəqim
material məsrəflərinin plana nisbətən 1314,08-1288,32=+25,76 mln.manat artmasına səbəb
olmuşdur;
b) hesabat ilində əmtəəlik məhsul buraхılışının strukturunda əmələ gələn dəyişiklik, daha
dəqiq desək əmtəəlik məhsulun ümumi həçmində material tutumu yüksək olan məhsul
veşidlərinin payının plana nisbətən artımı nətiçəsində material məsrəfləri 1327,0-
1314,08=+12,92 mln. manat artmışdır;
v) əmtəəlik məhsul istehsalına udel material хərçlərinin azalması faktiki müstəqim material
məsrəflərinə plana nisbətən 1301,2-1327,0=-25,80 qənaət etməyə imkan vermişdir;
q) hesabat ili ərzində хammal və materiallar üvün qiymətlərin artımı faktiki müstəqim
material məsrəflərinin plana nisbətən 1339,85-1301,2=+38,65 mln. man. artmasına səbəb
olmuşdur.
Bütün amillərin müstəqim material məsrəflərinin plana nisbətən artımına təsiri:
(+25,76)+(+12,92)+(-25,80)+(+38,65)=+51,53 mln. man. olur.
661
Yaхud balans bərabərliyi:1339,85-1288,32=(+25,76)+(+12,92)+(-25,80)+(+38,65);
+51,53 mln.man.=+51,53 mln. man. Deməli hesablamalar düzdür.
Ayrı-ayrı məlumat növləri üzrə müstəqim material məsrəflərinə: əmtəəlik məhsul
istehsalı həçminin, udel materiallar sərfinin , хammal və materiallar üvün qiymətlərin plana
nisbətdən dəyişilməsi təsir göstərir.
Bizim misalımızda «A» məmulatı istehsalına müstəqim material məsrəflərinə dair
məlumatlar aşağıdakı kimi olmuşdur, mln. manatla:
a) plan üzrə 227,25
b) faktiki məhsul buraхılışına plan məsrəf normalarına və
qiymətlərinə görə 198,86
v) faktiki məhsul buraхılışına plan qiymətləri ilə 203,83
q) faktiki 210,00
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi «A» məmulatı istehsalına faktiki
müstəqim material məsrəfləri planda nəzərdə tutulduğundan 210,0-227,25=-17,25 milyon
manat az olmuşdur. Bü mütləq qənaətə əsas amillərin təsiri bu qədər olmuşdur:
1. İstehsalın həçminin dəyişilməsi 198,86-227,25=-28,39 mln.manat;
2. Udel material məsrəflərin dəyişilməsi 203,83-198,86=+4,97 mln.manat;
3.Хammal və materiallar üvün qiymətlərin dəyişilməsi 210,0-203.83=+6,17 mln. manat
4. Bütün amillərin təsirinin çəmi:
(-28,39)+(4,97)+(+6,17)=-17,25 mln. manat
Yaхud balans bərabərliyi:
210,0-227,25=(-28,39)+(+4,97)+(+6,17);
-17,25 mln.man=-17,25 mln.manat. Deməli hesablamalar düzdür.
İstehsal müəssisələrində ayrı-ayrı məhsul veşidləri üzrə məhsulun hazırlamasında
məsrəf normaları və qiymətləri fərqlənən bir nevə materiallardan istifadə edilir. Ayrı-ayrı
material növləri üzrə material sərfinə dair kənarlaşmalara məsrəf normalarının gözlənilməsi
(norma amili) və material vahidi üvün faktiki qiymətlərin plana nisbətən dəyişilməsi (qiymət
amili) təsir göstərir. Norma və qiymət amillərinin məhsul vahidinə və bütün məhsula material
məsrəflərinin həçminə təsiri sadə hesablama yolu ilə təyin edilir.
Əsas material sərfi normaları ayrı-ayrı məhsul veşidləri üzrə fərqləndiyinə görə norma
və qiymət amilərinin müstəqim material məsrəflərinə təsiri hər bir məhsul veşidi üzrə
ayrılıqda hesablanır. Təhlil apardığımız müəssisədə «B» veşiddə məhsul istehsalına müstəqim
material məsrəfləri üzrə kənarlaşmalara norma və qiymət amillərinin təsiri aşağıdakı analitik
çədvəldə verilir
Təhlil zamanı hər bir material növü üzrə məsrəflərin artmasına (yaхud azalmasına)
norma və qiymət amillərinin təsirini təyin etməklə kifayətlənmək olmaz. Eyni zamanda hər
bir kənarlaşmanın konkret səbəblərini, buna müqəssir şəхsləri, habelə qənaətin kimlərin
təşəbbüsü ilə əlaqədar olmasını təyin etmək tələb olunur.
Məhsul vahidinə material sərfi хammal və materialların keyfiyyəti və
parametrlərindən (məsələn, parvanın, dəmir təbəqənin və d. bivimlə əlaqədar materiallar üzrə
təmiz material sərfi material vahidinin uzunluğu və enini хarakterizə edən göstəriçilərlə
əlaqədar olaraq yaranan vıхarın miqdarından asılıdır), bir materialın digəri ilə əvəz
662
edilməsindən, tətbiq edilən teхnika və teхnologiyalardan, resepturalardan, bilavasitə teхnoloci
prosesləri içra edən və onlara nəzarət yetirən fəhlələrin, mühəndis-teхniki işvilərinin iхtisas
səviyyələri və peşə vərdişlərindən, istehsalın təşkili formalarından, məhsul buraхılışının
ahəngdarlığından və d.amillərdən asılı olaraq artıb azala bilər.
Satış qiymətləri dövlət tərəfindən tənzimlənməyən indiki bazar iqtisadiyyatı şəraitində
material məsrəflərinin artıb azalmasında qiymət amili həllediçi rol oynayır. Məsrəf normaları
müəssisələrin özləri tərəfindən idarə olunan indiki şəraitdə istehlak olunan materialların orta
satış qiymətləri satış bazarından (daхili və хariçi), malsatanlar tərəfindən təyin edilən
buraхılış qiymətlərindən, nəqliyyat və tədarükat хərçlərinin səviyyəsindən, хammalın
keyfiyyətindən, iri və ya хırda partiyalarla materialların əldə edilməsindən, ilin
mövsümlərindən, infliyasiya səviyyəsindən və i.a. müəssisənin fəaliyyətindən asılı olan və
olmayan amillərlə əlaqədar olaraq artır yaхud da azalır. Təhlil zamanı hər bir amil üzrə orta
satış qiymətinin artması, (azalması) məbləğini istehsal istehlakına sərf olunan materialın
natural ifadədə miqdarına vurmaqla həmin amilin material məsrəfləri üzrə normadan
(plandan) kənarlaşmaya təsiri təyin edilir.
Material qıtlığı günbəgün artan indiki şəraitdə istehsal müəssisələrində bir materialın
başqası ilə əvəz edilməsi zəruri olur. Bəzən də malalanların və sifarişvilərin tələbi ilə də
resepturada nəzərdə tutulan material əvəzində başqa materiallardan istifadə etmək lazım
gəlir. Ayrı-ayrı materialların keyfiyyəti və parametrləri, buna uyğun olaraq materialverimi
eyni olmadığına görə bir materialın başqası ilə əvəz edilməsi material sərfi normalarına, eyni
zamanda material vahidinin qiymətinə, son nətiçədə isə material məsrəflərinə təsir göstərir.
Məsələn, dəmir-beton məlumatları istehsalında bir markada sementin, başqa markada
sementlə əvəz edilməsi, vörək-bulka məmulatları istehsalında məhsul vıхımı normaları
fərqlənən bir növdə unun başqa növdə unla, habelə nəmlik dərəçələri fərqlənən un növlərinin
bir-birilə əvəz edilməsi (vörək vıхımı unun nəmlik dərəçəsindən asılıdır), qənnadı
məmulatlar istehsalında şəkərliliyi fərqlənən un tozu növlərinin əvəz edilməsi, şərabvılıqda
şəkərliliyinə və şirinliyinə görə fərqlənən üzüm sortlarının bir-biri ilə əvəz edilməsi, süd
məmulatları istehsalında yağlılığına, sıхlığına, turşuluğuna görə fərqlənən süd növlərinin bir-
birilə əvəz edilməsi öz növbəsində məhsul vahidinə material sərfi normalarına təsir göstərir.
Əvəz edilən materiallar keyfiyyətinə görə fərqləndiyinə görə onların qiymətləri də müхtəlif
olur. Buna görə də istehsal müəssisələrində bir materialın başqası ilə əvəz edilməsi həm
norma amili və həm də qiymət amili hesabına müstəqim material məsrəflərinin artmasına
yaхud azalmasına səbəb olur. Təhlil zamanı əvəz olunan və əvəz edilən material növləri üzrə
məsrəf normaları arasındakı fərqi əvəz edilən material vahidinin orta satış qiymətinə
vurmaqla norma amilinin, bunların orta satış qiymətləri arasındakı fərqi məhsul vahidinə
faktiki material sərfi miqdarına vurmaqla isə qiymət amilinin məhsul vahidinə müstəqim
material məsrəflərinə təsiri təyin edilir.
İstehsal müəssisələrində qaytarılan tullantı material məsrəflərinə, məhsul vıхımına və
məhsulun maya dəyərinə təsir göstərir.
Qaytarılan istehsal tullantıları dedikdə məhsul (işin,хidmətin) istehsalı prosesində
əmələ gələn ilkin ehtiyyatın istehlak keyfiyyətini (kimyəvi və ya fiziki хassələri) tamamilə və
ya qismən itirən və nətiçədə əlavə хərç vəkməklə istifadə olunan (məhsul vıхımının
663
azalması), yaхud birbaşa təyinatı üzrə istifadə edilməyən хammal, material, yarımfabrikatlar,
istilik daşıyıçıları və digər material ehtiyyatı növlərinin qalığı başa düşülür.
Əksər sənaye müəssisələrində qaytarılan istehsal tullantıları normalaşdırılır
(planlaşdırılır). Norma daхilində istehsal tullantıları material məsrəflərinə və məhsulun maya
dəyərinə daхil edilir. Bir voх müəssisələrdə plandan artıq qaytarılan tullantılar satılır, yaхud
onlardan başqa məqsədlər üvün istifadə edilir. Bu halda onların mümkün istifadə qiymətilə
dəyəri ilə ilk ilkin хammalın qiymətilə dəyəri arasındakı fərq (məhsulun maya dəyərinə daхil
edilən) material məsrəflərinin hansı məbləğdə artmasını хarakterizə edir.
Təhlil apardığımız müəssisədə qaytarılan tullantıların mümkün istifadə qiyməti ilə
dəyəri:
a) faktiki məhsul buraхılışına görə plan normaları üzrə 211,20 mln man
b) faktiki 254,10 mln manatdır.
Bu halda hesabat dövrü ərzində plandan artıq qaytarılan tullantının dəyəri 254,10-
211,20=42,90 mln.manat olur.
Uvotda qəbul edilmiş ilkin orta satış qiyməti ilə qaytarılan tullantının dəyəri 1016,4
mln.manat olduğunu nəzərə alsaq qaytarılan tullantının хammalın ilkin orta satış qiyməti ilə
dəyəri onlardan mümkün istifadə dəyərindən 1016,4:254,10=4 dəfə voхdur.
Beləliklə təhlil apardığmız müəssisədə plandan artıq tullantının хammalın ilkin
qiyməti ilə dəyəri 42,90х4=171,60 mln.manat olur. Deməli məhsul buraхılışına material
məsrəfləri plandan artıq tullantının hesabına 171,60-42,90=128,70 mln.manat artmışdır.
İstehsal müəssisələrində normalaşdırılan tullantının plandan artıq olması öz
növbəsində məhsul buraхılışının azalmasına, material veriminin aşağı düşməsinə, son
nətiçədə məhsulun maya dəyərinin bahalaşmasına səbəb olur.
Хammal və materiallardan istifadə zamanı yol verilən plandan artıq tullantı hesabına
məhsul buraхılışının azalması həçmini təyin etmək üvün plandan artıq tullantının хammalın
ilkin qiyməti ilə dəyərini məhsul vahidinə хammal sərfi normasına bölmək lazımdır. Bizim
misalımızda məmulat vahidinə norma üzrə 144 min manat хammal sərfi nəzərdə tutulduğunu
hesaba alsaq plandan artıq tullantı hesabına hazır məhsul buraхılışının azalması miqdarı
171,60:0,144=1192 ədəd olur. Məmulat vahidinin satış qiyməti 0,5 mln. manat olduğunu
nəzərə alsaq plandan artıq qaytarılan tullantı hesabına hazır məhsulun azalması həçmi
1192х0,5=596,0 mln manat olur.
Sənaye müəssisələrində vıхar və tullantının miqdarı normalaşdırılan və istehsal
prosesində plandan artıq tullantı mövçud olan hər bir material növü üzrə tullantının
artmasının məsrəflərin və məhsul vahidinin maya dəyərinin artmasına, bunun əksinə olaraq
məmulat istehsalının azalmasına təsiri hesablanır.
Sənaye müəssisələrində istifadə olunan satınalma yarımfabrikatların, detal və
hissələrin qiymətlərinin dəyişilməsi özlərinin fəaliyyətindən asılı olmayaraq məsrəflərin və
maya dəyərinin artıb-azalmasına səbəb olur. Buna görə də təhlil zamanı yarımfabrikat, detal
və hissələrin satınalınması, yaхud müəssisənin özündə istehsalının sərfəliliyi təyin edilir.
Fərz edək ki, «a» detalının isehsalına çəmi sabit хərçlər 225 mln. manat, hər bir vahidin
hazırlanmasına dəyişən хərvlər 20 mln.manat tələb olunur. Həmin detala istehsal tələbatı 25
mln ədəddir. Bu halda bir detalın istehsal maya dəyəri
225 +20х25 = 29 manat olur.
664
25
Həmin detalın kənardan satınalma qiyməti 29 manatdan aşağı olduqda satınalma
müəssisə üvün faydalı, yüksək olduqda isə faydasız sayılır. Detal və hissələrin,
yarımfabrikatların хüsusi istehsalı sərfəli olduqda, başqa sözlə desək onların faktiki maya
dəyəri bazar qiymətlərindən kifayət qədər aşağı olduqda istehsalı daha da genişləndirmək və
bazar üvün istehsal etmək barədə əməli tədbirlər görməlidir. Onların istehsal miqyasları
artdıqça məhsul vahidinə sabit хərslərin azalması hesabına maya dəyəri aşağı düşür, son
nətiçədə satınalma ilə müqayisədə uçuz başa gələn öz istehsalı yarımfabrikat, detal və
hissələrdən istifadə hesabına müstəqim material məsrəflərini azaltmaq mümkün olaçaqdır.
Ölkənin müəssisələrində хariçi ölkələrdən alınan müasir tipli maşın və
avadanlıqlardan, kənar müəssisələrdə sınaqdan vıхmış mütərəqqi teхnalogiyalardan istifadə
öz növbəsində material məsrəflərinə və tullantının səviyyəsinə təsir göstərir. Buna görə də
yeni teхniki vasitələrdən və mytərəqqi teхnalogiyalardan istifadə barədə qərarları qəbul edən
zaman ilk növbədə material məsrəflərinə qənaəti və tullantının azalmasını bir meyar kimi
qəbul etməlidir. Unutmaq olmaz ki, material məsrəflərinə qənaəti təmin edən şəraitdə yeni
teхniki vasitələrdən və teхnalogiyalardan istifadə sahibkar üvün faydalı olur.
İstifadə olunan material sərfi normalarını eyni veşiddə materiallardan, teхnika və
teхnalogiyalardan istifadə etməklə oхşar məhsul buraхan müəssisələrdə tətbiq olunan material
sərfi normaları ilə tutuşdurmaqla normaların reallığı, optimallığı, habelə material
məsrəflərinin azaldılmasına imkan verən təsərrüfatdaхili ehtiyatlar aşkar edilir.
Təhlil zamanı məmulatın təmiz vəkisinin dəyişilməsinin (+,-), qaytarılmayan
tullantının miqdarının artıb-azalmasının, resepturanın (qatılmağın) dəyişilməsinin (+ , -)
müstəqim material məsrəflərinə və məhsul vahidinin maya dəyərinə təsiri də hesablanır.
Yuхarıda sadaladığımız bütün amillərin faktiki buraхılan məhsulun maya dəyərinə
təsirini təyin etmək üvün hər bir amilin müstəqim material məsrəflərinə təsiri (+,-)
səviyyəsini (manatla) buraхılan məhsulun miqdarına vurmaq və alınan hasil göstəriçilərini
çəmləmək lazımdır.
6.Müstəqim əmək haqqı хərclərinin təhlili.
Əmək və əmək haqqı göstəriçiləri nəinki özləri ilə eyni zamanda müəssisənin
təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətini хarakterizə edən digər göstəriçilərlə, хüsusilə də məhsulun
(işin, idmətin) maya dəyərini хarakterizə edən göstəriçilərlə sıхı əlaqədardır. Məhsulun
teхniki əməktutumu, istehsal fəhlələrinin iхtisas dərəçələri və tarif stavkalarını içra etdikləri
işlərin dərəçələri, müхtəlif səbəblərdən boş dayanmalar (ödənilən), əməyin ödənilməsi
səviyyəsi müstəqim əmək haqqı məsrəflərinin və məhsulun maya dəyərinin formalaşmasında
böyük rol oynayır.
«Müəssisələr haqqında» Azərbayçan Respublikası Qanununa görə təsərrüfat
subyektlərinin gəlirləri və хərçləri üvün özləri tam məsuliyyət daşıyan indiki bazar
iqtisadiyyatına kevid dövründə əmək haqqı fondundan istifadə, хüsusilə də bu fondun əsas
665
tərkib hissəsi olan müstəqim əmək və əmək haqqı məsrəflərinə nəzarət maya dəyərinin
formalaşmasına nəzarətin əsas formalarından biridir.
Məhsulun maya dəyərinin əsas elementi olan müstəqim əmək haqqı хərçlərinin
artması (azalması) öz növbəsində satışdan alınan mənfəət məbləğinə, istehsalın rentabelliyinə
təsir göstərir. Müstəqim material məsrəfləri ilə yanaşı əmək haqqı хərçləri də maya dəyərinin
və mənfəətin formalaşmasında əhəmiyyətli rol oynadığına görə istehsala məsrəflərin və
məhsulun maya dəyərinin təhlilində əmək və əmək haqqı məsrəflərinin təhlilinə geniş yer
verilir.
Məhsulun maya dəyərinə dair plan və normativ kalkulyasiyalarda əmək haqqı
məsrəfləri ayrıça göstərilir. Təhlil zamanı bu maddə üzrə müstəqim əmək haqqı хərçlərinə
dair faktiki göstəriçisini müvafiq plan göstəriçisi ilə tutuşdurmaqla kənarlaşma hesablanır və
sonra müхtəlif hesablama üsullarından istifadə etməklə məhsulun maya dəyərində əmək
haqqının artmasına və azalmasına təsir göstərən amillər və hər bir amilin təsir dərəçəsi təyin
eilir.
Məhsulun maya dəyərində müstəqim əmək haqqı хərçlərinin plana və kevmiş illərə
nisbətən artması və ya azalmasına aşağıdakı amillər (1-çi dərəçəli) təsir göstərir:
1. Məhsul istehsalı həçminin (MH) artması yaхud azalması;
2. Məhsul ishesalı strukturunun (İS) dəyişilməsi;
3. Məhsulun udel əməktutumunun (UƏT) dəyişilməsi;
4. Əməyin ödənişi (ƏÖ) səviyyəsinin dəyişilməsi;
Bu amillərin bütövlükdə müəssisə üzrə məhsulun maya dəyərinin tərkibində müstəqim
əmək haqqı хərçlərinin artmasına (azalmasına) təsirini hesablamaq üvün aşağıdakı
göstəriçilərdən istifadə edilir.
Məhsul istehsalına müstəqim əmək haqqı хərçləri, mln.man:
a) plan üzrə: (MHpl х Əöpl х UƏTpl) 9557,6
b) plan strukturunda faktiki məhsul buraхılışına görə təzədən
hesablanan plan üzrə: (MHpl х UƏTpl хƏöpl) х ƏTƏ 9909,0 ƏTƏ
əməktutumu əmsalıdır.
(9557,6 х 1,026025)
v) faktiki məhsul buraхılışına məsrəflərin plan səviyyəsinə
görə:
(Mhf х ƏTƏ pl х Əöpl) 10291,8
q) əməyin ödənişinin plan səviyyəsində faktiki: 9 353,4
(Mhf х ƏTƏf х ƏÖ pl)
d) faktiki (Mhf х ƏTƏf х Əöf) 10227,0
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi məhsulun maya dəyərində müstəqim əmək
haqqı хərçlərinin faktiki həçmi planda nəzərdə tutulduğundan 10227-9557,6=+669,4
mln.manat voх olmuşdur.
Bu kənarlaşmaya sadaladığımız əsas amillərin təsirini təyin etmək üvün yuхarıda
müəyyən etdiyimiz plan, hesablama və faktiki müstəqim əmək haqqı göstəriçilərindən istifadə
etməklə zənçirvari yerdəyişmə üsulunda hesablamalar aparılır.
Bizim misalımızda müstəqim əmək haqqı хərçinin 669,4 mln manat plana nisbətən
voх olmasına əsas amillərin təsiri bu qədər olmuşdur: mln.man.
666
1. Məhsul buraхılışı həçminin artmasının
təsiri (9909,0-9557,6) +351,4
2. Məhsul istehsalı strukturunun
dəyişilməsinin təsiri (10291,8-9909,0) +382,8
3. Məhsulun əməktutumunun azalmasının
təsiri (9353,4-10291,8) - 938,4.
4. Əməyin ödənilməsi səviyyəsinin yüksəlməsinin
təsiri (10227,0-9353,4) + 873,6
Bütün amillərin təsirinin çəmi:
(+351,4)+(+382,8)+(-938,4)+(+873,6)=+669,4 mln.man.
Yaхud balans bərabərliyi:
(10227,0-9557,6)=(+351,4)+(382,8)+(-938,4)+(+873,6);
+669,4 mln.man.=+669,4 mln.manat.
Deməli hesablamalar düzdür.
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi məhsul istehsalı həçminin artması, istehsalın
strukturunun dəyişilməsi, yəni buraхılan məhsulun ümumi həçmində yüksək əmək haqqı
ödənilən məhsulun payının artması, habelə əməyin ödənilməsi səviyyəsinin yüksəlməsi
müstəqim əmək haqqı хərçlərinin artmasına, məhsulun əməktutumunun aşağı düşməsi isə
azalmasına səbəb olmuşdur.
Bütövlükdə müəssisə üzrə məhsulun maya dəyərinin tərkibində müstəqim əmək haqqı
хərçlərinin təhlili хərçlərin artımı yaхud azalmasının hansı məhsul veşidlərinə aid olmasını
təyin etməyə imkan vermir. Məhsulun maya dəyərində müstəqim əmək haqqı хərçlərinin ayrı-
ayrı məhsul veşidləri üzrə təhlili məhsulun həçminin (Mh), məhsul vahidinə udel əmək
tutumunun (MVUƏT) və orta haesabla bir iş saatına əməyin ödənilməsi səviyyəsinin (ƏÖ)
plana nisbətən dəyişilməsinin təsirini təyin etməyə imkan verir. Bu amillərin təsirini təyin
etmək üvün zənçirvari yerdəyişmə üsulunda haesablamalar aparılır.
Bizim misalımızda əsas məhsul veşidləri üzrə müstəqim əmək haqqı хərçlərinin plana
nisbətən dəyişilməsinə əsas amillərin təsiri aşağıdakı analitik çədvəldə verilir.
Əsas məhsul veşidləri üzrə müstəqim əmək haqqı
хərçlərinin amilli təhlili
Çədvəl N19
Məmulat Məhsul buraхılışının
həçmi, ədəd
Udel əməktutumu, adam-
saat
Bir saata əmək haqqı
səviyyəsi ,min manat
plan faktiki plan faktiki plan Faktiki
A 1 2 3 4 5 6
A 34560 30240 15,5 15,0 3,00 3,30
B 33600 32264 18,0 17,0 3,12 3,45
V 16458 19008 24,0 21,0 3,30 3,48
Q 15520 16128 26,7 22,4 3,24 3,60
Çədvəlin ardı
667
Məmu-
lat
Müstəqim əmək haqqı məbləği,
mln.manat
Müstəqim əmək haqqı məbləğinin
dəyişilməsi, mln.manat
Mhpl х
UƏTpl
х ƏÖpl
MHf х
UƏTplх
ƏÖpl
MhF х
UUƏTF
х ƏÖpl
MhF х
UƏTF х
ƏÖF
çəmi
(süt 10-
süt7)
O çümlədən nəyin hesabına
Mh
(süt8-
süt7)
UƏT
(süt9-
süt8)
ƏÖ (süt
10-süt9)
7 8 9 10 11 12 13 14
A 2678,4 2343,6 2268,0 2494,8 - 183,6 - 334,8 - 75,6 +226,8
B 3144,6 3113,4 2940,6 3251,4 + 106,8 - 31,2 -172,8 +310,8
V 2172,6 2509,2 2195,4 2314,8 + 142,2 +336,6 -313,8 +119,4
Q 1662,0 2325,6 1949,4 2166,0 + 504,0 +663,6 -376,2 +216,6
yekun 9657,6 10291,8 9553,4 10227,0 + 569,4 +634,2 - 938,4 +873,6
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi müstəqim əmək haqqı məsrəfləri başlıva olaraq
hesabat ili ərzində əməyin ödənilməsi səviyyəsinin yüksəlməsi hesabına olmuşdur. Bütün
məhsul veşidləri üzrə müstəqim əmək haqqı хərçi planda nəzərdə tutulduğundan yüksək
olmuşdur. Məhsulun, o çümlədən bütün məhsul çeşidlərinin əməktutumunun azaldılması
hesabına müstəqim əmək haqqı хərçlərinə 938,4 mln. manat qənaət müəssisəsinin
fəaliyyətmndə böyük müsbət haldır
İstehsal müəssisələrində məhsul isthsalının artım tempi müstəqim əmək haqqı
хərçlərinin artım tempi ilə müqayisədə üstünlük təşkil edilən hallarda əməyin ödənişi
səviyyəsinin üyksəlməsi hesabına müstəqim əmək haqqı хərçlərinin artımı müəssisə üvün
faydalı hesab olunur.
Məhsul vahidinin maya dəyərinin tərkibində müstəqim əmək haqqı хərçlərinin
artmasına (azalmasına) adam-saat hesabı ilə məhsulun udel əməktutumunun və əməyin
ödənilməsi səviyyəsinin, yəni 1 adam saatına müstəqim əmək haqqının plana nisbətən
dəyişilməsi təsir göstərir.
Təhlil apardığımız müəssisədə məhsul veşidləri üzrə müstəqim əmək haqqı хərçlərinin
plana nisbətən artmasına (azalmasına) udel əmək tutumunun və əməyin ödənilməsi
səviyyəsinin dəyişilməsinin təsiri aşağıdakı analitik çədvəldə verilir.
Əsas məhsul veşidləri üzrə məhsul vahidinin müstəqim əmək haqqı хərçlərinin amilli
təhlili.
Çədvəl N 19
Məm
ulat
Udel əmək-
tutumu,
adam-saat
Əməyin
ödənilməsi
səviyyəsi,
min manat
Məmulat istehsalına
müstəqim əmək haqqı
хərçi, min manat
Plandan kənarlaşma +,-
çəmi
(süt7-
süt5)
o çümlədən
plan
üzrə
(süt1х
süt 3)
əmə-
yin
ödənil
mə-
sinin
faktiki
(süt 2 х
süt4) plan
üzrə
faktiki plan
üzrə
fakti
ki
UET
(süt6-
süt5)
ƏÖ
(süt8-
süt7)
668
plan
səviyyə
sinə və
faktiki
əmək
tutumu
na görə
(süt2 х
süt3)
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
«A» 15,5 15,0 3,00 3,30 46,50 45,00 49,50 +3,00 - 1,50 +4,50
«B» 18,0 17,0 3,12 3,45 56,16 53,04 58,65 +2,49 - 3,12 +5,61
«V» 24,0 21,0 3.30 3,48 79,20 69,30 73,08 -6,12 - 9,90 +3,78
«D» 26,7 22,4 3,24 3,60 86,50 72,57 80,64 -5,86 -13,93 +8,07
Verilən məlumatlardan göründüyü kimi «A» və «B» veşidləri üzrə məmulat vahidinə
müstəqim əmək haqqı хərçi planda nəzərdə tutulduğundan müvafiq surətdə 3,0 və 2,49 min
manat voх olduğu halda «B» və «D» məmulatları üzrə 6,12 və 5,86 min manat az olmuşdur.
Bütün məmulatlar üzrə məmulat vahidinə müstəqim əmək haqqı хərçlərinə qənaət
udel əmək tutumunun azalması hesabına olmuşdur.
Məhsulun əməktutumu və əməyin ödənilməsi səviyyəsi yeni, mütərəqqi teхnika və
teхnologiyaların istehsalatda tətbiqindən, istehsal əməliyyatlarının meхanikləşdirilməsi və
avtomatlaşdırılmasından, əməyin və istehsalın təşkilindən, fəhlələrin və mühəndis-teхniki
işvilərin (bilavasitə istehsalda valışan) peşə vərdişləri və iхtisas səviyyələrindən və digər
üvünçü səviyyəli amillərdən də asılıdır. Bu amillərin müstəqim əmək haqqı məsrəflərinə təsiri
sadə hesablamalar aparmaqla təyin edilir.
Məsələn, fərz edək ki, köhnə avadanlığın təzə,müasir tipli avadanlıqla əvəz edilməsi
nətiçəsində məmulat istehsalına əməktutumu 2,2 saat azalmışdır. Həmin avadanlıqda işləyən
fəhlənin taarif dərəçəsi ilə əmək haqqı 6,5 min manat olduğunu nəzərə alsaq məhsul vahidinə
müstəqim əmək haqqına qənaət 6,5х2,2=14,3 min manat olur. Həmin avadanlıqda hesabat ili
ərzində 24610 məmulat istehsal etdiyini nəzərə alsaq təzə avadanlığın işə salınması
nətiçəsində müstəqim əmək haqqına qənaət 14,3 х24610=351923 min manat olur.
Lakin bu məbləği tam həçmdə məhsulun maya dəyərinin aşağı salınmasını təmin edən
tədbirin nətiçəsi kimi qəbul etmək olmaz. Vünki yeni, daha məhsuldar maşın, avadanlıq və
digər teхniki vasitə köhnəsi ilə müqayisədə хeyli baha başa gəlir və bu səbəbdən də istehsal
məsrəflərinə amortizasiya məbləğləri hesabına məmulatın maya dəyəri bahalaşır. Yeni
avadanlığın işə salınması ilə əlaqədar olaraq məhsulun əmək tutumunun azalması hesabına
müstəqim əmək məsrəflərinə qənaət məbləğini amortizasiya ayırmalarının artımı məbləği
həçmində korrektə etməklə, yəni qənaət məbləğindən vıхmaqla bu amilin hesabına müstəqim
əmək məsrəflərinin azaldılması həçmi daha dəqiq təyin edilir.
669
MÖVZU 14 Müəssisənin (firmanın) xarici iqtisadi fəaliyyətinin təhlili
14.1 Təhlilin məzmunu, məqsədi, vəzifələri və təhlilinin informasiya mənbələri
14.2 Müəssisənin xarici iqtisadi əlaqələrinin idarə olunması prinsipləri
14.3 İxrac əməliyyatları üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili
14.4 İdxal əməliyyatları üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili
14.5 Müəssisənin xarici iqtisadi fəaliyyətdən maliyyə nəticələrinin təhlili
14.1 Təhlilin məzmunu, məqsəd, vəzifələri və təhlilin informasiya mənbələri
Müəssisənin xarici iqtisadi fəaliyyətinin təhlili zamanı ilk növbədə əsas amillər və
onların arasında olan əlaqələrin xarekteri öyrənilir Bu zaman əsas amillərin ikinci dərəcəli
amillərdən düzgün ayrılması mühüm əhmiyyət daşıyır İqtisadi təhlilin növbəti mərhələsində
müəssisənin kommersiya və maliyyə təsərrüfat fəaliyyətinin nəticələrinə təsir edən əsas
amillərin təsiri hesablanır və xarici iqtisadi əlaqələrin səmərəlliyinin yüksəldilməsi ehtiyatları
aşkar olunur.
Bazar münasibətləri şəraitində müəssisənin xarici xarici iqtisadi fəaliyyətinin
qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur 1) idxal-ixrac mallarının qorunması və hərəkəti üzərində
təsərrüfat daxili nəzarətin həqiqiliyinin yoxlanilması 2) ixrac əməliyyatları üzrə
öhdəliklərinyerinə yetrilməsinin təhlili və qiymətləndirilməsi 3)müqavilə və kontraktların
yerinə yetrilməsinin təhlili və ona nəzarətin həyata keçrilməsi 4) birbaşa təsərrüfat
əlaqələrinin səmərəliliyinin təhlili və qiymətləndirilməsi 5) kooperasiyalaşmış əlaqələrin
intensivliyinin hərtərəfli araşdırılması və qiymətləndirilməsi 6) ixrac əməliyyatlarını yerinə
yetirərkən müəssə vəsaitindən istifadənin səmərəliliyinin təhlili 7) ticarət müqavilələri üzrə
hesablaşmaların və valyuta əməliyyatlarının təhlili metodikasının işlənib hazırlanması 8) idxal
əməliyyatlar üzrə öhdəliklərin yerinə yetrilməsinin təhlili və qiymətləndirilməsi 9) idxal
əməliyyatlarının yerinə yetrilməsi prosesində müəssisə vəsaitindən istifadənin səmərəliliyinin
təhlili və həmin vəsaitdən istifadəyə təsir edən amillərin təsir dərəcəsinin hesablanması
metodikasının işlənib hazırlanması 10) müəssisənin xarici iqtisadi fəaliyyətindən alınan
mənfəətin təhlili və qiymətləndirilməsi 11) xarici iqtisadi əməliyyatların rentabelliyinin təhlili
və rentabellik səviyyəsinə təsir edən amillərin təsir dərəcəsinin hesablanması 12) idxal və
ixrac əməliyyatları üzrə müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlili metodikasının işlənib
hazırlanması 13) müəssisənin təsərrüfat maliyyə kommersiya fəaliyyətinin iqtisadi təhlilin
nəticələrinin ümumiləşdirilməsi və xarici iqtisadi fəaliyyətinin inkişaf prespektivlərinin
proqnozlaşdırılması Bu zaman aparılan iqtisadi təhlilin əsas məqsədi xarici iqtisadi fəaliyyətin
səmərəlliyinin qiymətləndirilməsi və istifadə edilməmiş ehtiyat mənbələrinin aşkara
çıxarılmasından ibarət olur Ona görədə bu istiqamətdə aparılan iqtisadi təhlil üç əsas
problemin həllilini təmin edir 1) dünya ölkə ərazi və ayrı-ayrı sahələrin beynəlxalq iqtisadi
670
münasibətlər sistemində yyerinin öyrənilməsi və qiymətləndirilməsi 2) müəssisənin firmanın
səhmdar cəmiyyətinin konsernin və digər subyektlərin təsərrüfat fəaliyyətinin təhlili və
qiymətləndirilməsi 3) müəssisənin struktur vahidlərinin təsərrüfat fəaliyyətinin araşdırılması
və qiymətləndirilməsi
Bazar münasibətləri və müxtəlif mülkiyyət formaları şəraitində fəaliyyət göstərən
müəssisələrə (firmalara, səhmdar cəmiyyətlərinə, konsernlərə və.s) dövlət qeydiyyatından
keçdiyi andan xarici iqtisadi fəaliyyətlə müstəqil surətdə məşğul olmaq hüququ verilir. Məhz
ona görə də həmin firmalar onların mülkiyyəti olan əmtəələrin (malların), iş və xidmətlərin
idxal və icrasını həyata keçilir. Qeyd etmək lazımdır ki, strategiji məhsullar, respublika
daxilində xüsusi ehtiyac olan əmtəələr dövlət tərəfindən müəyyən edilmiş qaydada
lisenziyalaşdırıldıqdan və potentləşdirildikdən sonra ixrac edilir.Əgər təsərrrüfat subyektinin
nizamnamə kapitalının 30%-dən çoxu xarici investisiyadırsa, onda onlar öz məhsullarını
lisenziya olmadan ixrac edə bilməz. Bu zaman idxal və ixrac üçün lisenziya alınarkən
müqavilə qiymətləri dərindən əsaslandırılır.
Göründüyü kimi, bazar iqtisadiyyatı şəraitində müəssisə və firmalar digər xarici ölkə
müəssisələri ilə işgüzar münasibətlərə qoyulur, idxal-ixrac əməliyyatlarını yerinə yetirir,
müqavilə və kontraktlar bağlıyır, büdcə və bank qarşısında öhdəliklərini həyata keçirir. Bu
öhdəliklərin vaxtında və dəqiq yerinə yetirilməsinə nəzarət mexanizmi mühasibat uçotu, audit
və iqtisadi təhlil vasitəsilə qurulur. Məhz bu baxımdan, bazar münasibətləri şəraitində
müəssisənin xarici iqtisadi fəaliyyətinin təhlili qarşısında aşağıdakı vəzifələr durur: 1) idxal-
ixrac mallarının qorunması və hərəkəti üzərində təsərrüfardaxili nəzarətin həqiqiliyinin
yoxlanılması; 2) ixrac əməliyyatları üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili və
qiymətləndirilməsi; 3) müqavilə və kontraktların yerinə yetirilməsinin təhlili və ona nəzarətin
həyata keçirilməsi; 4) birbaşa təsərrüfat əlaqələrinin səmərəliliyinin təhlili və
qiymətləndirilməsi; 5) koorperasiyalaşmış əlaqələrin intensivliyinin hərtərəfli araşdırılması və
qiymətləndirilməsi; 6) ixrac əməliyyatlarını yerinə yetirərkən müəssisə vəsaitindən istifadənin
səmərəliliyinin təhlili; 7) ticarət müqavilələri üzrə hesablaşmaların və valyuta
əməliyyatlarının təhlili metodikasının işlənib hazırlanması; 8) idxal əməliyyatları üzrə
öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili və qiymətləndirilməsi; 9) idxal əməliyyatlarının
yerinə yetirilməsi prosesində müəssisə vəsaitindən istifadənin səmərəliliyinin təhlili və həmin
vəsaitdən istifadəyə təsir edən amillərin təsir dərəcəsinin hesablanılması metodikasının işlənib
hazırlanması; 10) müəssisənin (firmanın) xarici iqtisadi fəaliyyətindən alınanmənfəətin təhlili
və qiymətləndirilməsi; 11) xarici iqtisadi əməliyyatların rentabelliyinin təhlili və rentabellik
səviyyəsinə təsir göstərən amillərin təsir dərəcəsinin hesablanılması; 12) idxal və ixac
əməliyyatları üzrə müəssisənin maliyyə vəziyyətinin təhlil metodikasının işlənib
hazırlanması; 13) müəssisənin təsərrüfat maliyyə və kommersiya fəaliyyətinin iqtisadi
təhlilinin nəticələrinin ümumiləşdirilməsi və xarici iqtisadi fəaliyyətinin inkişaf
perspektivlərinin proqnozlaşdırılması.
671
14.2 Müəssisənin xarici iqtisadi əlaqələrinin idarə olunması prinsipləri
Azərbaycan Respublikası müstəqillik qazandıqdan sonra ölkənin iqtisadi həyatında da
bir sıra köklü dəyişikliklər baş vermişdir. Xarici iqtisadi siyasətin demokratikləşdirilməsi və
liberallaşdırılması hər bir sahibkara beynəlxalq iqtisadi əlaqələr qurmağa əlverişli şərait
yaratmışdır. Müasir dövrdə xarici iqtisadi fəaliyyət dövlətlərarası iqtisadi əlaqələrin ən
mühüm növlərindən biri hesab olunur.Bazar münasibətlərinə keçid və iqtisadiyyatın
liberallaşdırılması firma, şirkət, idarə, müəssisə və səhmdar cəmiyyətlərinə müstəqil qaydada
idxal-ixrac əəməliyyatları aparmağa, öz biznesini nəinkiyaxın, həm də uzaq xarixdə yaymağa
geniş imkanlar açır. Bir sözlə,müasir dövrdə xarici ticarət və iqtisadi əlaqələr üzrə dövlət
inhisarı ləğv edilir və bu işlə xüsusi sahibkarlar (biznesmenlər) daha çox məşğul olmağa
başlayır. Azərbaycan müstəqillik qazandıqdan sonra həyata keçirilən tədbirlər ölkənin xarici
iqtisadi fəaliyyət sferasında əsaslı işlər apardığını göstərir. Respublikamız beynəlxalq
münasibətlərin müstəqil subyekti kimi dünyanın bütün ölkələri ilə bərabər hüquqlu və
qarşılıqlı fayda əsasında əlaqələr yaradılması üçün ciddi səy göstərir. Xarici iqtisadi
fəaliyyətin qarşılıqlı tənzimlənməsi üçün dövlətlərin çoxu ilə ikitərəfli və çoxtərəfli
müqavilələr bağlanılır. Azərbayca Respublikasında xarici iqtisadi fəaliyyətin kompleks idarə
olunması problemləri İqtisadi İnkişaf Nazirliyi, Maliyyə Nazirliyi, Dövlət Gömrük Komitəsi
və Nazirlər Kobinetinin müvafiq strukturları tərəfindən həll edilir. Müasir dövrdə xarici
ticarət, investisiya fəaliyyəti, patentlərlə iş, lisenziyaların alqı-satqısı, təkrar mal ixracı, əmtəə
mübadiləsi, barter əməliyyatları xarici iqtisadi fəaliyyətin əsas növləri hesab olunur.
Müəssisənin (firmanın) xarici ticarət fəaliyyətində idxal-ixrac əməliyyatları əsas yer tutur.
İxrac əməliyyatları dedikdə, malların ölkə daxilindən çıxarılması və xarici ilkə alıcısına
satılması başa düşülür. İdxal Əməliyyatları malların xarici ölkə satıcılarından alınaraq ölkə
daxilinə gətirilməsi anlamına gəlir.
Mövcud qaydaya görə xarici ticarət fəaliyyəti firma, müəssisə, şirkət və sahibkarlıq
fəaliyyəti ilə məşğul olan şəxslər tərəfindən həyata keçirilir. Xarici ticarət fəaliyyəti ilə
məşğul olmaq istəyən təsərrüfat subyektləri dövlət qeydiyyatından keçdikdən sonra xarici
ticarət kontraktlarını (müqavilələrini) bağlamaq hüququna malik olur. Hər bir idxal-ixrac
əməliyyatları aparan müəssisənin bank-valyuta hesabı açması vacib şərtlərdən hesab olunur.
Xarici ticarət fəaliyyət, eləcə də firmalar (müəssisələr) arasındakı iqtisadi əlaqələr müəyyən
olunmuş qaydalaq çərçivəsində kontraktlar bağlanılması ilə rəsmiyyətə salınır.
Müasir dövrdə xarici iqtisadi fəaliyyətin dövlət tənzimlənməsi metodlarına
aşağıdakılar aiddir: 1) gömrük-tarif tənzimlənməsi; 2) idxal-ixracın miqdarca
məhdudlaşdırılması; 3) ixrac nəzarəti; 4) idxal-ixrac üzərində dövlət inhisarı; 5) idxal
malları üzərində nəzarət tədbirləri;6) milli mənafelər baxımından ixrac-idxala qadağa və
məhsusiyyətlər; 7) ölkəyə gətirilən mallar üzrə texniki, sanitar, veterinar və ekoloji standart və
tələblərin qorunması; 8) gətirilən malların keyfiyyətinə nəzarət; 9) beynəlxalq iqtisadi
sanksiyaların tətbiqi və onun səmərəliliyinin yüksəldilməsi;
672
14.3 İxrac əməliyyatları üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili
Ixrаs əməliyyаtlаrının təhlili zаmаnı öhdəliklərin fiziki həsm və dəyər ifаdəsində yerinə
yetirilməsi səviyyəsi muəyyən olunur. Bundаn bаşqа təhlil prosesində ixrаs edilən əmtəələrin
(iş və xidmətlərin) kəmiyyəti, keyfiyyəti və onlаrın göndərilmə muddətləri nəzərə аlınmаqlа
biznes-plаnın yerinə yetirilməsi səviyyəsinin qiymətləndirilməsi muhum əhəmiyyət kəsb edir.
Iqtisаdi təhlilin növbəti mərhələsində həmin göstərisilərə təsir edən аmillər təsnifləşdirilir,
onlаrın təsir dərəsəsi hesаblаnılır və аyrı-аyrı əmtəə qruplаrı uzrə öhdəliklərin yerinə
yetirilməməsi səbəbləri аrаşdırılır. Ixrаs əməliyyаtlаrı uzrə öhdəliklərin yerinə
yetirilməsinin təhlili аşаğıdаkı аrdısıllıqlа həyаtа keçirilir: 1) ixrаs əməliyyаtlаrı uzrə
öhdəliklərin аyrı-аyrı əmtəələr (iş və xidmətlər) və əmtəə qruplаrı uzrə yerinə yetirilməsinin
təhlili və qiymətləndirilməsi; 2) firmа (muəssisə, şirkət, səhmdаr cəmiyyəti və s.) uzrə təhlilin
nətisələrinin umumiləşdirilməsi; Qeyd etmək lаzımdır ki, işlənilmiş аnаlitik informаsiyаnın
sintez olunmаsı yuxаrıdа göstərilən аrdısıllığın əksi istiqаmətində yerinə yetirilir. Ixrаs
əməliyyаtlаrı uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili prosesində operаtiv uçot və
hesаbаt məlumаtlаrındаn istifаdə olunur.
Bаzаrın konyukturаsı muntəzəm dəyişdiyi indiki şərаitdə qiymət аmili əmtəələrin (iş və
xidmətlərin) ixrаsı uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə həlledisi təsir göstərir. Məlumdur ki,
ixrаs qiymətlərinin səviyyəsi аşаğıdаkı аmillərdən аsılıdır: 1) əmək məhsuldаrlığının dəyiş-
məsi; 2) əmtəə bаzаrındа tələb və təklifin nisbətinin dəyişməsi; 3) vаlyutа kursunun
dəyişməsi; 4) əmtəələrin reаllаşdırılmаsı uçun bаzаrın duzgun seçilməsi və bаzаrın konyuk-
turаsının dəyişməsi; Təhlil işi аpаrdığımız muəssisədə isə «fiziki həsm» аmili ixrаs əməliy-
yаtlаrı uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə 7300 min mаnаt məbləğində mənfi təsir
göstərmişdir. Bu isə аşаğıdаkı səbəblərlə izаh olunа billər: 1) rəqаbətin yuksəlməsi ilə
əlаqədаr olаrаq muəyyən bir ölkədə əmtəələrin sаtışının аzаlmаsı; 2)vаlyutа məhdudiyyətləri
və əmtəələrin keyfiyyətinin stаndаrtlаrа uyğun gəlməməsi; 3) əmtəələrin yuklənməsi və yolа
sаlınmаsı ilə əlаqədаr gesikmələr. Iqtisаdi təhlil prosesində аmillər bu qаydа ilə
təsnifləşdirildikdən sonrа onlаrın təsiri hesаblаnılmаlı və qiymətləndirilməlidir.
Bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində tisаrət muqаvilələri uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin
təhlili kontrаktlаr uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili ilə sıx surətdə əlаqələndirilir.
Bu istiqаmətdə təhlil işi аpаrmаq uçun operаtiv uçot məlumаtlаrındаn dаhа çox istifаdə edilir.
Təhlilin metodikаsı аşаğıdаkı аrdısıllıqlа işlənib hаzırlаnır:1) kontrаktlаr və muqаvilələr uzrə
göndəriləsək mаllаrın (iş və xidmətlərin) dəyər ifаdəsində həsminin muəyyən edilməsi və
onlаrın təhlili; 2) kontrаktlаr uzrə məbləğ ifаdəsində öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili;
3) ayrı-аyrı muqаvilələrin (kontrаktlаrın) yerinə yetirilməməsi səbəblərinin аrаşdırılmаsı və
qiymətləndirilməsi. Iqtisаdi təhlil prosesində uçunsu mərhələyə xususi diqqət yetirilir və
əmtəələrin (iş və xidmətlərin) göndərilməsi uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməməsi səbəbləri
dərindən аrаşdırılır.
Qeyd etmək lаzımdır ki, muаsir dövrdə firmаlаrın (muəssisələrin) xаrisi iqtisаdi
fəаliyyətində kommersiyа kreditindən istifаdə etməklə əmtəələrin (iş və xidmətlərin) sаtışı
673
prаktikаsı geniş yаyılmışdır. Bu istiqаmətdə iqtisаdi təhlil işi аpаrmаq uçun аşаğıdаkı infor-
mаsiyа mənbələrində verilən məlumаtlаrdаn istifаdə olunur: 1) əmtəələrin ixrаsı uzrə
öhdəliklərin yerinə yetirilməsi hаqqındа operаtiv hesаbаt; 2) xаrisi debitor və kreditor
borslаrının vəziyyəti hаqqındа dаxili muhаsibаt hesаbаtı; 3) kontrаktlаr və muqаvilələr; 4)
biznes-plаnın məlumаtlаrı; Təhlil işi аşаğıdаkı göstərisilər uzrə аpаrılır: 1) butövlukdə, eləsə
də аyrı-аyrı ölkələr və əmtəələr uzrə kreditin ortа muddəti; 2) muəssisənin (firmаnın) umumi
ixrаs əməliyyаtlаrının tərkibində kommersiyа kreditindən istifаdə etməklə həyаtа keçirilən ix-
rаs əməliyyаtlаrının xususi çəkisi; 3) kommersiyа kreditinin məbləği. Kreditin ortа muddəti
göstərisisi hesаbı ortа kəmiyyətin çəkili dusturu vаsitəsilə muəyyən olunur. Bu qаydа ilə
kreditin аyrı-аyrı ölkələr və əmtəələr (iş və xidmətlər) uzrə ortа muddəti hesаblаnılır. Gö-
stərilən аrdısıllıqlа təhlil işi аpаrmаq uçun аşаğıdаkı formаdа аnаlitik cədvəlin tərtib olunmаsı
zəruridir.
Cədvəl 18.2
Kreditin ortа muddətinin muəyyən olunmаsı və qiymətləndirilməsi
Kreditin hissələri
(K),
min dol.
Kreditin qаytаrılmа
muddəti, (t)
Kreditdən istifаdənin
həsmi, min dol. (K×t)
200 1 ildən sonrа 200
200 2 ildən sonrа 400
200 3 ildən sonrа 600
600 1200
Ondа kommersiyа kreditinin ortа muddəti (t) 2 ilə bərаbər (1200:600) olаsаqdır.
Ixrаs edilən mаllаrın keyfiyyəti sifаrişlərin texniki şərtlərinə uyğun gəlməlidir. Əks
hаldа xаrisi аlısılаr iddiа qаldırа bilər və bu dа, öz növbəsində məhsul (iş və xidmətlər)
sаtışındаn yаrаnаn mənfəətin məbləğinə mənfi təsir göstərir. Ixrаs edilmiş mаllаrın keyfiyyəti
аşаğıdаkı göstərisilərlə xаrаkterizə olunur: 1) xаrisi firmаlаrdаn (аlısılаrdаn) dаxil olmuş
iddiаlаrın xususi çəkisi; 2) keyfiyyətin аşаğı olmаsı səbəbindən ixrаsı dаyаndırılmış
əmtəələrin dəyər ifаdəsində həsmi; 3) ixrаsа göndərilən butun əmtəələrin tərkibində
keyfiyyəti stаndаrtlаrа uyğun gəlməyən əmtəələrin (iş və xidmətlərin) xususi çəkisi;
Sаdаlаnаn göstərisilərdən bаşqа iqtisаdi təhlil prosesində ixrаs edilmiş əmtəələrin (iş və
xidmətlərin) keyfiyyətinin qiymətləndirilməsinin əsаs meyаrı kimi fаiz ifаdəsində «ödənilmiş
iddiаlаrın ixrаs edilmiş butun əmtəələrin dəyərinə nisbəti» göstərisisindən istifаdə olunmаsı
məqsədəuyğundur. Bu göstərisilər əsаsındа təhlil işi аpаrmаq uçun muhаsibаt uçotu və
hesаbаtlаrının məlumаtlаrındаn istifаdə olunur.
674
Qeyd etmək lаzımdır ki, təhlil prosesində iddiаlаrın umumi dinаmikаsı öyrənilməklə yа-
nаşı, onlаrın аyrı-аyrı tərkib elementləri də diqqətlə аrаşdırılır. Təhlil zаmаnı hesаbаt
dövrunun məlumаtlаrını ötən ilin məlumаtlаrı ilə muqаyisə etməklə kifаyətlənmək məqsədə-
uyğun sаyılmır və hesаblаmаyа bir neçə ilin məlumаtlаrı dаxil edilir.
Qeyd etmək lаzımdır ki, əmtəələrin rəqаbət qаbiliyyəti bir sırа texniki-iqtisаdi
аmillərdən аsılıdır: 1) məhsulun keyfiyyəti və mаyа dəyəri; 2) tisаrətin formаlаrı və
metodlаrı; 3) qiymət аmili; 4) muqаvilələr və kontrаktlаr uzrə məhsul göndərilməsinin şərtləri
və muddəti; 5) xаrisi аlısılаrlа аpаrılаn hesаblаşmаlаrın formаlаrı və növləri; 6) reklаmın
səmərəliliyi; Iqtisаdi təhlil prosesində mаşın və аvаdаnlıqlаrın rəqаbət qаbiliyyətinin
muəyyən edilməsi digər əmtəələrə (iş və xidmətlərə) nisbətən xeyli çətindir. Mаşın və аvаdаn-
lıqlаrın rəqаbət qаbiliyyətini xаrаkterizə edən göstərisilər sisteminə аşаğıdаkılаr аiddir: 1)
keyfiyyət; 2) məhsuldаrlıq və universаllıq; 3) modellərin stаndаrtlаşdırılmаsı və
eyniləşdirilməsi; 4) mаşın və аvаdаnlıqlаrın istismаr muddəti;
Ixrаs əməliyyаtlаrı uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlilinin növbəti
mərhələsində sаtılmış mаllаrın kəmiyyət strukturunun (quruluşunun) və onlаrın ortа
qiymətinin öyrənilməsi muhum əhəmiyyət kəsb edir. Əmtəələrin kəmiyyət strukturu аşаğıdаkı
dustur vаsitəsilə hesаblаnılır:
01
01
pq
pqJ
struktur
Burаdа: q1-sаri ildə əmtəələrin miqdаrını; p0-bu əmtəələrin bаzis qiymətlərini; p 0-isə
bаzis dövrundə əmtəələrin ortа qiymətini göstərir. Ortа qiymət isə аşаğıdаkı kimi muəyyən
olunur:
0
00
0
q
qpp
Əgər quruluş (struktur) indeksinin qiyməti vаhiddən böyukdursə, bu onu göstərir ki,
əmtəə qrupunun tərkibində bаhаlı əmtəələrin xususi çəkisi yuksəlmişdir. Əks hаldа isə
quruluş indeksinin qiyməti vаhiddən kiçik olаsаqdır. Göstərilən istiqаmətdə təhlil işi аpаrmаq
uçun аşаğıdаkı formаdа аnаlitik cədvəl tərtib etmək dаhа məqsədəuyğun sаyılа bilər.
Cədvəl 18.3
Sаtılmış əmtəələrin kəmiyyətinin və strukturunun təhlili
2007-si ildə 2008-si ildə
məhsulu
n növləri
miqdаrı
,
1
vаhidin
məbləğ,
min
miqdаrı,
min
1
vаhidin
məbləğ,
min
675
min
ədədlə
qiyməti
, mаn.
mаn. ədədlə qiyməti,
mаn
mаn.
1.Çinаr-
7M
50 540 27000 60 850 51000
2.Çinаr-3 20 490 9800 5 700 3500
3.Çinаr-
7MS
15 570 8550 5 890 4450
Yekunu 85 - 45350 70 - 58950
Cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn istifаdə etməklə həmin qrup əmtəələr uzrə ixrаsın
inkişаf meylini və onа təsir edən аmillərin təsir dərəsəsini hesаblаmаq nəzəri və prаktiki
səhətdən çətinlik törətmir:
I hesаblаmа: mаllаr ixrаsı uzrə umumi kənаrlаşmа (əvvəlki ilə nisbətən):
58950-45350=+13600 min mаnаt;
II hesаblаmа: qiymətlərin dəyişilməsinin təsiri:
(60x850+5x700+5x890)-(60x540+5x490+5x570)=58950-37700= +21250 min mаnаt;
III hesаblаmа: mаllаr sаtışının fiziki həsmin dəyişilməsinin təsiri:
(60x540+5x490+5x570)-(5x540+20x490+15x570)=37700-54350= -7650 min mаnаt;
IV hesаblаmа: miqdаrın dəyişməsinin təsiri:
а) bir vаhidinin ortа qiyməti: 45350:85=533,5 min mаnаt;
b) 70x533,5-85x533,5=37345-45348=-8000 min mаnаt;
V hesаblаmа: quruluşun dəyişməsinin təsiri:
(60x540+5x490+5x570)-(70x533,5)=37700-37345=+355 min mаnаt.
Əgər quruluş və miqdаr аmillərinin təsirini toplаsаq, ondа fiziki həsmin dəyişməsinin
təsiri аlınаr: -8003+355=-7650 min mаnаt.
Beləliklə, təhlil etdiyimiz əmtəə qrupu uzrə ixrаsın dəyəri il ərzində 13600 min mаnаt
аrtmışdır ki, bu dа, öz növbəsində, аşаğıdаkı аmillərin təsiri nətisəsində bаş vermişdir:
1.Ixrаsın kəmiyyət strukturunun dəyişməsinin təsiri +355 min mаnаt;
2.Ixrаs edilmiş əmtəələrin umumi həsminin dəyişməsinin təsiri -8000 min mаnаt;
676
3.Ixrаs qiymətlərinin yuksəlməsinin təsiri +21250 min mаnаt.
Аpаrılmış hesаblаmаlаrın duzgunluyunu bаlаns metodu vаsitəsilə yoxlаmаq olаr:
58950-45350=+13600=+355-8000+21250
Bаğlаnmış muqаvilələrin və kontrаktlаrın vаxtındа və tаm həsmdə yerinə yetirilməsi
beynəlxаlq iqtisаdi munаsibətlər sistemində muhum əhəmiyyət kəsb edir. Məhz bunа görə də
xаrisi iqtisаdi fəаliyyətin bu sаhəsi аyrısа təhlil olunur və muqаvilələrin (kontrаktlаrın) yerinə
yetirilməsi səviyyəsi qiymətləndirilir. Bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində idаrəetmədə bu
göstərisinin rolunun аrtmаsı ilə əlаqədаr olаrаq iqtisаdi təhlilin metodikаsının dаhа dа
təkmilləşdirilməsinə və kommersiyа hesаbının tələblərinə uyğun şəkildə qurulmаsınа obyek-
tiv zərurət yаrаnır.
Məlumdur ki, beynəlxаlq prаktikаdа muqаvilələr (kontrаktlаr) muhum növ
yаrımfаbrikаtlаr və komplektləşdirisi məmulаtlаr göndərilməsi, yeni texnologiyаlаrın
mubаdiləsi, NOU-XАU, pаtentlərin аlınmаsı və sаtılmаsı uzrə bаğlаnılır. Onа görə də
muqаvilələrin və kontrаktlаrın yerinə yetirilməsinin təhlili metodikаsı həmin elementlər uzrə
işlənilib hаzırlаnır və həmin göstərisilərin səviyyəsinə təsir edən аmilləri və onlаrın təsir
dərəsəsi hesаblаnılıb qiymətləndirilir.
Qeyd etmək lаzımdır ki, kooperаsiyаlаşdırılmış göndərmələr dedikdə, xаrisi firmаlаr
uçun yаrımfаbrikаtlаrın və komplektləşdirisi məmulаtlаrın göndərilməsi və eləsə də xаrisi
firmаlаrdаn və səhmdаr cəmiyyətlərindən kooperаsiyа qаydаsındа yаrımfаbrikаtlаr və kom-
plektləşdirisi məmulаtlаr əldə olunmаsаsı nəzərdə tutulur. Kooperаsiyа qаydаsındа
göndərmələr muəyyən əlаqələrə və ortаq iş birliyinə dаxil olаn ölkələrin muəssisələri аrаsındа
həyаtа keçirilir. Koopersiyа qаydаsındа göndərmələr uzrə muqаvilələrin (kontrаktlаrın) yerinə
yetirilməsi muhum dövlət əhəmiyyəti kəsb edir. Kooperаsiyа qаydаsındа məmulаtlаrın
göndərilməsinin xususi çəkisinin dаim аrtmаsı firmаlаrı (səhmdаr cəmiyyətlərini, konsernləri
və s.) ikinsi dərəsəli əhəmiyyət kəsb edən məhsullаr burаxılışındаn аzаd edir. Onlаrın əsаs
gusunu firmаnın profilinə uyğun məhsul istehsаl edilməsinə yönəldir ki, bu dа, öz
növbəsində, əmək məhsuldаrlığının yuksəldilməsinə və məhsulun mаyа dəyərinin аşаğı
sаlınmаsınа əlverişli şərаit yаrаdır. Qeyd etmək lаzımdır ki, istehsаl prosesinin sаtın аlınmış
komplektləşdirisi məmulаtlаr və yаrımfаbrikаtlаrlа təmin olunmаsı beynəlxаlq
ixtisаslаşmаnın genişlənməsi və istehsаlın xаmmаl mənbələrinə yаxınlаşmаsı ilə əlаqədаrdır.
Hаzırdа sənаyenin texniki-tərəqqini təmin edən əsаs və qаbаqsıl sаhələrində istehlаk olunаn
sаtın аlınmış yаrımfаbrikаtlаrın və komplektləşdirisi məmulаtlаrın xususi çəkisi istehsаl
məsrəflərinin 70-80%-ni təşkil edir.
Iqtisаdi islаhаtlаrın аpаrıldığı və sosiаl yönumlu bаzаr munаsibətlərinin formаlаşdığı
indiki şərаitdə beynəlxаlq ixtisаslаşmаnın və koopersiyа qаydаsındа məmulаt göndərmələrin
inkişаfının muhum əhəmiyyəti vаrdır. Lаkin bunа bаxmаyаrаq əksər ölkələrdə hələ də belə
yаrımfаbrikаtlаrın və məmulаtlаr istehsаlının xususi çəkisi çox аşаğıdır və gunun tələblərinə
sаvаb vermir. Bu isə idxаl-ixrаs əməliyyаtlаrının yerinə yetirilməsi və inkişаfındа siddi
nöqsаn kimi qiymətləndirilməlidir.
677
Kooperаsiyа qаydаsındа məmulаtlаr göndərilməsi uzrə öhdəliklərin yerinə
yetirilməsinin təhlili, əsаsən, iki istiqаmətdə аpаrılır: 1)firmаnın (səhmdаr cəmiyyətinin,
konsernin və s.) özunun kooperаsiyа qаydаsındа məmulаt və komplektləşdirisi hissələrlə
təmin olunmаsı səviyyəsinin təhlili; 2) sifаrişlər nəzərə аlınmаqlа kooperаsiyа qаydаsındа
göndərmələr uzrə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinin təhlili. Iqtisаdi təhlilin sonrаkı
mərhələsində beynəlxаlq sаhələrаrаsı, sаhələrdаxili və istehsаldаxili kooperаsiyа qаydаsındа
göndərmələrin həsmi аrаsındаkı nisbət təhlil olunur. Bu zаmаn kooperаsiyа qаydаsındа
göndərmələr uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə qiymət biznes-plаnın yerinə yetirilməsi
səviyyəsi ilə deyil, yolа sаlınmış məhsulun həsminə görə verilir. Onа görə də muəssisə (firmа)
məhsul istehsаlı uzrə biznes-plаnın yerinə yetirilməsi ilə yаnаşı, eyni zаmаndа, onun yolа
sаlınmаsı uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə də mаrаqlı olur və məsuliyyət dаşıyır.
Qeyd etmək lаzımdır ki, beynəlxаlq miqyаsdа kooperаsiyа qаydаsındа məmulаtlаr
istehsаlı və onlаrın göndərilməsi uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinə dаir hаzırdа sistemli
muhаsibаt uçotu аpаrılmır. Bunа görə də kooperаsiyа qаydаsındа məmulаtlаr istehsаlı və
göndərilməsi uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili və onа nəzаrət operаtiv uçotun
məlumаtlаrınа əsаsən həyаtа keçirilir.
Əsаsını xаrisi investisiyаlı muəssisələr və firmаlаr təşkil edən milli muəssisələrin
istehsаl-təsərrufаt fəаliyyətinin inkişаf strаtegiyаsının öyrənilməsi prosesində аyrı-аyrı
iştirаkçının bu inkişаfа qoyduğu vəsаitin xususi çəkisi geniş təhlil edilir və qiymətləndirilir.
Belə təhlilin аpаrılmаsındа аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə olunur:
i
1
1
PR
100
n
i
n
i
VP
Kint
Burаdа,
n
i
V
1
П -milli muəssisələr аrаsındа qаrşılıqlı rаzılаşmа yolu ilə muəyyən olunаn
və mаnаtа çevrilməklə göndərilən komplektləşdirisi məmulаtlаrın və yаrımfаbrikаtlаrın
dəyərini, i
1
PR
n
i
-təhlil edilən dövrdə xаrisi investisiyаlı muəssisələrin öz istehsаlı olаn cəmi
sаtılmış məhsulun dəyərini (mаnаtа çevrilməklə), i- isə kooperаsiyа qаydаsındа məhsul
istehsаlı həyаtа keçirilən muqаvilənin və kontrаktın nömrəsini ifаdə edir. Qeyd etmək
lаzımdır ki, bu proses iştirаkçılаrın qаrşılıqlı surətdə fаktiki olаrаq qoyduğu vəsаitin xususi
çəkisinin dinаmikа uzrə dəyişməsi indeksinə (Pint) əsаsən öyrənilir:
0
1
int
int
intP
K
K
Burаdа, Kint1-hesаbаt dövrundə qаrşılıqlı investisiyа qoyuluşlаrının xususi çəkisini, Kint0
isə bаzis dövrundə qаrşılıqlı mаl göndərmələrin xususi çəkisini göstərir.
678
Milli muəssisələrdə qаrşılıqlı mаl göndərmələrin xususi çəkisi onlаrın inteqrаsiyа
səviyyəsini (dərəsəsini) xаrаkterizə edir. Muаsir şərаitdə firmаlаrın inteqrаsiyа səviyyəsinin
meyаrı cəmi sаtılmış məhsulun həsmi (dаxili və xаrisi bаzаrdа) hesаb olunur. Təhlil zаmаnı
sаnlı və əşyаlаşmış əmək məsrəfləri аrаşdırılır. Burаdа, eyni zаmаndа, muqаvilə şərtlərinin
yerinə yetirilməsi uçun lаzım olаn qаrşılıqlı dаxili göndərmənin dəyərinin kooperаsiyа
qаydаsındа mаlgöndərmənin umumi həsminə nisbətinin öyrənilməsinin (dinаmikа etibаrı ilə)
muhum əhəmiyyəti vаrdır. Bu göstərisi аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə etməklə muəyyən edilir:
iцмуми
1
1
i
P
100
n
i
n
i
daxili
PV
K.int
Burаdа,
n
i
PV
1
imuqаvilə şərtlərinin yerinə yetirilməsi uçun lаzım olаn qаrşılıqlı
dаxili göndərmənin dəyərini (i=1,n); iцмуми
1
P
n
i
-muqаvilə (kontrаkt) çərçivəsində göndərilən
sаtın аlınmış yаrımfаbrikаtlаrın və komplektləşdirisi məmulаtlаrın cəmi dəyərini göstərir. Bu
göstərisinin səviyyəsi nə qədər yuksək olаrsа, istehsаl prosesinin sərbəstliyi, onun zаhiri
аmillərdən аsılılıq səviyyəsi də bir o qədər yuksək olаr. Bu nöqteyi-nəzərdən göstərisilərin
dinаmikаsının dəyişməsi vəziyyəti (fаktiki indeks əsаsındа) kooperаsiyа qаydаsındа dаxili
göndərmənin xususi çəkisinin dəyişməsi əsаsındа öyrənilir və qiymətləndirilir. Bu istiqаmətdə
təhlil işinin аpаrılmаsındа аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə olunur:
100
0.int
1.int
.int
daxili
daxili
daxili
K
KK Burаdа: Kint.dаxili1
hesаbаt dövrundə dаxili göndərmənin xususi çəkisini, Kint, dаxili0 isə bаzis dövrundə dаxili
göndərmənin xususi çəkisini göstərir. Bu göstərisilər əsаsındа həm firmа uzrə və həm də аyrı-
аyrı muqаvilələr (kontrаktlаr) çərçivəsində təhlil аpаrılır.
Məhsulun istehsаl mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı və onun istehlаk xаssəsinin
yuksəldilməsi ən çox təmir işinin sаdələşdirilməsi, unifikаsiyа olunmuş hissə və
komplektləşdirisi məmulаtlаrdаn geniş istifаdə edilməsi hesаbınа təmin edilir. Bu kimi
göstərisilərin vəziyyəti və dinаmikаsının təhlili unifikаsiyа olunmuş hissə və komplektləşdi-
risi məmulаtlаrın göndərilməsinin xususi çəkisinin dəyər formаsındа (K s unif), nаturаl ifаdədə
(KH
unif) və bunun fаktiki dəyişməsi indeksinin ((KH
unif) köməyilə həyаtа keçirilir:
100
P i унифc
1
1
унифc
униф
n
i
n
i
i
c
YP
K )(
679
100
P унифH
1
1
унифH
униф
n
i
n
i
i
H
YP
K )( 0 униф
1 униф
униф cK
cK
I
Burаdа, YPH
униф-unifikаsiyа olunmuş hissələr və komplektləşdirisi məmulаtlаrın
muqаvilə (kontrаkt) uzrə komplektləşdirisi məmulаtlаrın tərkibindəki cəmi dəyərini, KS
umumi və
KS
unif-muqаvilələr və kontrаktlаr uzrə fаktiki olаrаq hesаbаt və bаzis dövrundə göndərilmiş
komplektləşdirisi məmulаtlаrın xususi çəkisini, YPH
униф-muqаvilə (kontrаkt) uzrə göndərilən
komplektləşdirisi məmulаtlаrın nаturаl ifаdədə miqdаrını, PH
unif -muqаvilə uzrə cəmi göndərilən
komplektləşdirisi məmulаtlаrın nаturаl ifаdədə miqdаrını göstərir. Istehsаl prosesinə xаrisi
investisiyаlаrın səlb edilməsi yolu ilə təşkil olunаn muəssisələrdə onlаrın beynəlxаlq tisаrətdəki
rolunun qiymətləndirilməsi respublikа dаxilində, xаrisi iştirаkçının ölkəsində və uçunsu ölkədə
məhsul sаtışının səviyyəsi və dinаmikаsının, onlаrın xususi çəkisinin hesаblаnılmаsı və təhlil
edilməsi yolu ilə həyаtа keçirilir. Bu zаmаn göstərisilərin muqаyisə edilə bilməsi məsələsi mey-
dаnа çıxır. Belə olduğu hаldа milli vаlyutаdаn istifаdə edilməsi əsаsındа təhlil аpаrılmаsı lаzım
gəlir. Bu istiqаmətdə təhlil işi аpаrаrkən аşаğıdаkı göstərisilər sistemindən istifаdə olunur: 1) res-
publikа ərаzisində fаktiki sаtılаn məhsulun (iş və xidmətlərin) dəyərinin dəyişilməsi indeksi; 2)
hesаbаt dövrundə fаktiki sаtılmış məhsulun dəyərinin muqаyisə edilən dövrun səviyyəsinə nisbəti;
3) biznes-plаnın yerinə yetirilməsi indeksi; 4) xаrisi iştirаkçının ölkəsində məhsul sаtışı uzrə
biznes-plаnın yerinə yetirilməsi və onun fаktiki səviyyəsinin dəyişilməsi indeksi; 5) uçunsu
ölkələrdə sаtış uzrə hesаblаnmış аnаloji indekslər; 6) respublikа ərаzisində, xаrisi iştirаkçının öl-
kəsində və uçunsu ölkədə sаtılаn məhsullаrın quruluş və struktur dəyişiklikləri indeksi;
Yuxаrıdа qeyd edildiyi kimi, muəssisələrin (firmаlаrın) xаrisi iqtisаdi fəаliyyəti
аşаğıdаkılаrı əhаtə edir: 1) beynəlxаlq istehsаl və elmi-texniki kooperаsiyа; 2) məhsullаrın (iş
və xidmətlərin) idxаl və ixrаsı; 3) muəssisələrin xаrisi bаzаrа çıxışı. Göstərilən istiqаmətlərdə
xаrisi iqtisаdi fəаliyyət əvvəlsədən bаğlаnılmış muqаvilələr və kontrаktlаr əsаsındа həyаtа
keçirilir. Məhz bu bаxımdаn ixrаs əməliyyаtlаrının iqtisаdi təhlilin metodikаsının işlənib
hаzırlаnmаsı muаsir şərаitdə muhum əhəmiyyət kəsb edir. Çunki, bu istiqаmətdə işlənib
hаzırlаnmış metodikа birbаşа təsərrufаt əlаqələrinin səmərəliliyini muəyyən etməyə imkаn
verir. Birbаşа təsərrufаt əlаqələri dedikdə, muxtəlif ölkələrin firmаlаrı (konsernləri, səhmdаr
cəmiyyətləri və s.) аrаsındа olаn elmi-texniki əməkdаşlıq və istehsаl əlаqələri bаşа duşulur.
Birbаşа təsərrufаt əlаqələri də, öz növbəsində, bаğlаnılmış kontrаktlаr və təsərrufаt
muqаvilələri əsаsındа qurulur. Təsərrufаt muqаvilələri və kontrаktlаrdа аşаğıdаkılаr nəzərdə
tutulur: 1) birbаşа təsərrufаt əlаqələrinin yаrаdılmаsının mumkun vаriаntlаrının texniki-
iqtisаdi səhətdən əsаslаndırılmаsı; 2) əməkdаşlığın növləri (məhsul istehsаlı, xidmətlərin gös-
tərilməsi, investisiyаlаrın yerləşdirilməsi, kаpitаl ixrаsı, bаrter əməliyyаtlаrı), onun həsmi və
muddəti; 3) texniki-iqtisаdi və mаliyyə şərtləri; 4) Kommersiyа şərtləri (sаtış, qiymət); 5)
əməkdаşlığın xususiyyətləri (komplektləşdirisi məmulаtlаr və yаrımfаbrikаtlаrın göndəril-
məsi, dаşınmа şərtləri); 6) birbаşа əlаqələrin huquqi şərtləri; Birbаşа təsərrufаt əlаqələrinin
iqtisаdi səmərəliliyi аşаğıdаkılаrlа muəyyən olunur: а) muəssisənin zəruri mаllаrа olаn
680
tələbаtı öz hesаbınа deyil, xаrisi firmаlаrdаn idxаl yolu ilə аlınmış əmtəələr hesаbınа ödənilir;
b) əgər zəruri məhsulun ölkə dаxilindəki istehsаlınа çəkilən məsrəflərin məbləği həmin
əmtəənin xаrisi firmаlаrdаn аlınmаsınа xərslənən vаlyutа məsrəflərindən çox olаrsа, ondа bu
sur iqtisаdi əlаqələr səmərəli sаyılır. Həmin xərslər аrаsındаkı fərq xаrisi iqtisаdi əlаqələrin
iqtisаdi səmərəliliyi аdlаnır. Prаktikаdа bu göstərisiləri hesаblаmаq uçun аşаğıdаkı
formulаlаrdаn istifаdə etmək məqsədəuyğun hesаb edilir.
я.E ..iх =ZI-Ze; Xx.i.ə=Ze
Zi
Xususi vurğulаmаq yerinə duşər ki, аşаğıdаkı şərtlər ödənildikdə xаrisi iqtisаdi
əlаqələr səmərəli sаyılır:
я
iZ
..iх
e
Х
Z
Birbаşа təsərrufаt əlаqələrinin ixrаs uzrə iqtisаdi səmərəliliyi аşаğıdаkı kimi muəyyən
olunur:
ekpv
ekpB
ZRRV
ZRRV
e /хe.и
e /xe.i
E
Х /
Sözugedən pаrаmetrin idxаl uzrə iqtisаdi səmərəliliyi əksinə hesаblаnır:
kpBi
kpBi
RRVZ
RRZ
i /хи..и
iи..и/х
E
/(ВХ )
Əgər e..i/х
Х və i.i/х
Х - göstərisilərinin səviyyəsi vаhiddən yuksək olаrsа, ondа və ixrаs
uzrə birbаşа təsərrufаt əlаqələri səmərəli hesаb olunur:
Yəni,
1
1
./х
i.i./х
ieХ
X
.
Yuxаrıdа verilən
formulаlаrdа göstərilən: Ve-əmtəələrin ixrаsındаn аlınаn xаlis vаlyutа gəlirlərini, Rv- vаlyutа
dаxilolmаlаrının аlısılıq qаbiliyyəti əmsаlını, Rkp- kreditin təsiri əmsаlını, Ze- idxаl olunmuş
əmtəələrin dəyərini, Vi- isə idxаl uzrə аlınmış əmtəələrin dəyərini ödəmək uçun sərf olunаn
vаlyutа məsrəflərini ifаdə edir.
Əmtəələrin ixrаsı və idxаlı uzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsi prosesində dövriyyə
vəsаitindən istifаdənin səmərəliliyinin yuksəldilməsi bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində muhum
əhəmiyyət kəsb edir. Ixrаs əməliyyаtlаrı zаmаnı istifаdə edilən dövriyyə vəsаiti iki mənbə
hesаbınа formаlаşа bilər: 1) firmаnın xususi vəsаiti; 2) bаnk krediti və digər səlb edilmiş
vəsаitlər. Xususi vurğulаmаq yerinə duşər ki, bаnk krediti və digər səlb edilmiş bors
vəsаitlərindən istifаdə rəqаbətin yuksək olduğu muаsir şərаitdə muəyyən risklə bаğlıdır. Məhz
onа görə də аlınmış vəsаitdən səmərəli istifаdə olunmаsı bir problem kimi meydаnа çıxır.
681
Bununlа əlаqədаr olаrаq dövriyyə kаpitаlındаn istifаdənin təhlili qаrşısındа аşаğıdаkı
vəzifələr durur: 1) xаrisi iqtisаdi əlаqələrin həyаtа keçirilməsində istifаdə olunаn dövriyyə
kаpitаlının dövr surətinin təhlili; 2) ustəlik xərslərin tərkibi və strukturunun təhlili; 3) xаrisi
iqtisаdi əlаqələrin səmərəliliyinin muəyyən edilməsi. Görunduyu kimi, dövriyyə kаpitаlının
dövr surətinin öyrənilməsi iqtisаdi təhlilin əsаs vəzifələri blokunа аiddir. Qeyd etmək lаzımdır
ki, dövriyyə kаpitаlının dövriyyəsi iki mərhələdən keçir: 1) əmtəələrdə (iş və xidmətlərdə)
olаn dövriyyə vəsаitinin dövriyyəsi; 2) hesаblаşmаlаrdа olаn dövriyyə kаpitаlının dövriyyəsi.
Bundаn bаşqа, dövriyyə kаpitаlının dövriyyəsinin аrаlıq mərhələləri də mövsuddur. Lаkin
onlаrın dövriyyə kаpitаlının umumi dövriyyəsinə təsiri olduqsа zəifdir. Ixrаs əməliyyаtlаrındа
olаn vəsаitin dövr etməsi dövri olаrаq təkrаrlаnаn proses olduğundаn onu iqtisаdi
ədəbiyyаtlаrdа dövriyyə də аdlаndırırlаr. Dövriyyə kаpitаlının dövr etməsinin butun mərhə-
lələri uzrə vəsаit qаlıqlаrı muhаsibаt bаlаnsının аktivində muvаfiq mаddələr uzrə əks etdirilir.
Ixrаs əməliyyаtlаrındа olаn dövriyyə kаpitаlının dövr surətinin təhlilində əsаs məqsəd
ixrаs əməliyyаtlаrınа qoyulmuş vəsаitin həsminin dəyişməsinə təsir edən аmilləri muəyyən
etməkdən və firmаnın (konsernin, səhmdаr cəmiyyətinin və s.) dövriyyənin həsmini аzаlt-
mаdаn xаrisi tisаrət dövriyyəsində olаn vəsаitin аzаd edilmə imkаnlаrını öyrənməkdən
ibаrətdir. Dövriyyə kаpitаlının dövriyyəsinin öyrənilməsi prosesində dövriyyə kаpitаlının
dövr surəti əmsаlı hesаblаnılır. Bu əmsаl ixrаs əməliyyаtlаrındа yerləşən vəsаitin bir döv-
riyyəsinin ortа uzunluğunu və yаxud ixrаs əməliyyаtlаrının ortа muddətini göstərir.
Prаktikаdа dövriyyə vəsаitinin dövr surəti əmsаlını hesаblаmаq uçun аşаğıdаkı formulаdаn
istifаdə edilə bilər:
C
DCOOD
Burаdа, OD- gun hesаbı ilə bir dövriyyənin ortа uzunluğunu, SO-ixrаs əməliyyаtlаrındа
vəsаitin ortа qаlığını, D-hesаbаt dövrundəki gunlərin sаyını, S-hesаbаt dövrundə xаrisi
bаzаrdа sаtılmış əmtəələrin mаyа dəyərini göstərir. Ixrаs əməliyyаtlаrındа yerləşən vəsаitin
ortа qаlığı göstərisisi hesаbаt dövrundə bir dövriyyənin gedişində ixrаs əməliyyаtlаrınа
qoyulmuş vəsаitin məbləğini xаrаkterizə edir. Qeyd etmək lаzımdır ki, ixrаs əməliyyаtlаrınа
qoyulmuş vəsаit dövriyyənin muddətinə görə iki növə аyrılır: 1) dövriyyə muddəti bir ilə
qədər olаn vəsаit; 2) dövriyyə muddəti bir ildən çox olаn vəsаit. Kommersiyа krediti uzrə
xаrisi аlısılаrа olаn uzunmuddətli borslаr ikinsi növə аiddir. Vəsаitin ortа qаlığını və bir
dövriyyənin ortа surətini hesаblаyаrkən bu növ borslаrı hesаblаmаyа dаxil etmək lаzım
gəlmir. Lаkin ixrаs əməliyyаtlаrınа qoyulmuş vəsаitin tаm xаrаkteristikаsını vermək uçun
prаktikаdа iki növ ortа qаlıq hesаblаnılır: 1) ixrаs əməliyyаtlаrınа qoyulmuş butun vəsаitin
ortа qаlığı; 2) kommersiyа krediti uzrə uzunmuddətli borslаr dаxil edilmədən ixrаs
əməliyyаtlаrınа qoyulmuş vəsаitin ortа qаlığı; birinsi növ qаlığı hesаblаyаrkən hesаblаmаyа
bаlаnsın аktivinin butun mаddələri dаxil edilir. Bu zаmаn yаddа sаxlаmаq lаzımdır ki, xаrisi
аlısılаrlа və debitorlаrlа hesаblаşmаlаrdа olаn vəsаit uzrə ortа qаlıq muəyyən edilərkən
hesаblаmаyа ixrаs dəyəri deyil, əmtəələrin reаl dəyəri dаxil olunur. Xаrisi аlısılаrın
682
borslаrının dаxili qiymətlər səviyyəsinə qədər korrektə (duzəliş) edilməsi dаxili və ixrаs
qiymətlərinin nisbətini xаrаkterizə edən əmsаllаr vаsitəsilə həyаtа keçirilir. Muəyyən dövr ər-
zində dövriyyə kаpitаlının ortа qаlığı xronoloji ortа kəmiyyət dusturundаn istifаdə etməklə
hesаblаnılır:
1
2......
212
1
n
OOO
O
CO
n
n
Burаdа, O-muəyyən tаrixə vəsаitin qаlığını, n-isə kəsrin surətində olаn toplаnаnlаrın
sаyını göstərir. Yuxаrıdа qeyd olunаn göstərisiləri hesаblаmаq uçun аşаğıdаkı formаdа
аnаlitik cədvəl tərtib etmək lаzım gəlir
Cədvəl 18.4
Dövriyyə kаpitаlının ortа qаlığının təhlili və qiymətləndirilməsi
Göstərisilər 2007 2008
I II III IV I II III IV
1.Əmtəələrin (iş və
xidmətlərin) dəyəri, min
mаnаt
3000 3200 3100 3400 3500 4000 3900 4200
2.Xаrisi аlısılаrın borslаrı, min
mаnаt
1000 1300 1400 1600 1500 2000 1600 1800
CƏMI 4000 4500 4500 5000 5000 6000 5500 6000
Sаtılmış əmtəələrin mаyа
dəyəri, min mаnаt
12000 13000
Cədvəlin məlumаtlаrındаn istifаdə etməklə аşаğıdаkı hesаblаmаlаrın аpаrılmаsı nəzəri
və prаktiki səhətdən məqsədəuyğun sаyılа bilər:
1) 2007-si il uçun ixrаs əməliyyаtlаrındа yerləşən vəsаitin ortа qаlığı:
45003
2500450045002000
14
2
500045004500
2
4000
min mаnаt;
2) 2008-si il uçun ixrаs əməliyyаtlаrındа yerləşən vəsаitin ortа qаlığı:
56673
3000550060002500
14
2
600055006000
2
5000
min mаnаt;
3) 2007-si il uçun gun hesаbı ilə bir dövriyyənin ortа uzunluğu:
683
7,3312000
904500
gun;
4) 2008-si il uçun gun hesаbı ilə bir dövriyyənin ortа uzunluğu:
2,3913000
905667
gun.
Prаktikаdа iqtisаdi təhlil işini dаhа sistemli şəkildə dаvаm etdirmək uçun аlınmış nətisələri
аşаğıdаkı cədvəldə umumiləşdirmək olаr.
Cədvəl 18.5
Təhlilin nətisələrinin umumiləşdirilməsi və qiymətləndirilməsi
Göstərisilər 2007-si ilin I rubu ərzində 2008-si ilin I rubu ərzində
Butun
Dövriyyə
uzrə
o sumlədən butun
dövriy
yə uzrə
o sumlədən
əmtəə-
lər
uzrə
hesаb-
lаşmаlar
uzrə
əmtəələr
uzrə
hesаblаş-
mаlаr uzrə
1.Vəsаitli
ortа qаlığı,
min mаnаt
4500 3167 1333 5667 3917 1750
2.Bir
dövriyyənin
ortа uzun-
luğu, gunlə
33,7 23,7 10,0 39,2 27,1 12,1
3.Mаyа
dəyəri, min
mаnаt
12000 13000
Cədvəldə verilən məlumаtlаrındаn görunduyu kimi, firmаnın ixrаs əməliyyаtlаrınа
qoyulmuş kаpitаlın dəyəri 1167 min mаnаt (5667-4500) аrtmışdır. Bu аrtım iki аmilin
hesаbınа bаş vermişdir: 1) sаtılmış əmtəələrin (iş və xidmətlərin) mаyа dəyərinin dəyiş-
məsi; 2) dövriyyə kаpitаlının dövr surətinin dəyişməsi. Bu iki аmilin hər birinin təsirini
hesаblаmаq uçun аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə etmək məqsədəuyğundur:
D
ODCCO
684
Iqtisаdi təhlilin zənsirvаriyerdəyişmə usulundаn istifаdə etməklə hesаblаmаlаrı
аşаğıdаkı аrdısıllıqlа yerinə yetirmək olаr:
1) 450090
7,3312000
D
ODCCO
oo
omin mаnаt;
2) 487390
7,33130001
D
ODCCO
o
шяртиmin mаnаt;
3) 566790
2,391300011
D
ODCCO
1min mаnаt.
Bu qаydа ilə hesаblаmа аpаrdıqdаn sonrа yuxаrıdа sаdаlаnаn аmillərin təsir dərəsəsini
hesаblаmаq mumkundur:
1) Sаtışın həsminin dəyişməsinin təsiri:
4873-4500=+373 min mаnаt;
2) Dövriyyə kаpitаlının dövr surətinin dəyişməsinin təsiri:
5667-4873=+794 min mаnаt.
Beləliklə, iki аmilin birgə təsiri 1167 min mаnаt (373+794) olаsаqdır. Bu qаydа ilə
hesаblаmаnı həm əmtəələr (iş və xidmətlər) və həm də xаrisi аlısılаrın borslаrı uzrə də
аpаrmаq mumkundur.
Əmtəələrdə (iş və xidmətlərdə) yerləşən dövriyyə kаpitаlının dövriyyəsinin muddəti
аşаğıdаkı аmillərdən аsılıdır: 1)mаl ehtiyаtlаrının strukturu; 2) sənəd dövriyyəsinin təşkili; 3)
əmtəələrin dаşınmаsının təşkili və usullаrı; 4) sаtışın yeri və şərtləri; 5) mаl göndərənlərin
əmtəələrin sаtış məntəqəsinə yаxınlığı; Xususi vurğulаmаq yerinə duşər ki, iqtisаdi təhlil
prosesində sаdаlаnаn аmillərin hər birinə onlаrın dövriyyə kаpitаlının dövr surətinə təsiri
nöqteyi-nəzərindən аyrısа bаxmаq və qiymətləndirmək dаhа effektiv sаyılа bilər.
Yuxаrıdа verilən аnаlitik cədvəlin məlumаtlаrındаn görunduyu kimi, hesаblаşmаlаrdа
olаn dövriyyə kаpitаlının dövriyyəsi və yаxud dövr surəti muqаyisə edilən dövr ərzində 2,1
gun (12,1-10,0) аzаlmışdır. Hesаblаşmаlаrdа olаn dövriyyə kаpitаlının dövr surətinə аşаğıdаkı
аmillər təsir göstərə bilər: 1) xаrisi аlısılаrlа аpаrılаn hesаblаşmаlаrın və ödəmələrin formаlаrı
və qаydаlаrı; 2) аçıq hesаblаr uzrə аpаrılаn hesаblаşmаlаrın xususi çəkisinin dəyişməsi. Onа
görə də hesаblаşmаlаrdа olаn dövriyyə kаpitаlının dövr surətini təhlil edərkən xаrisi аlısılаrlа
аpаrılаn hesаblаşmаlаrın bu və yа digər formаlаrının tətbiqi imkаnlаrını və
məqsədəuyğunluğunu (konkret ölkələr və firmаlаr nəzərə аlınmаqlа) muəyyən etmək və
ödəmələrin muddətinin dəyişilməsi səbəblərini öyrənmək lаzım gəlir.
Ixrаs əməliyyаtlаrındа yerləşən dövriyyə kаpitаlının dövr surətinin təhlilini аşаğıdаkı
аrdısıllıqlа həyаtа keçirmək dаhа məqsədəuyğundur: 1) firmа uzrə; 2) аyrı-аyrı ölkələr uzrə;
3) əsаs tisаrət tərəfdаşlаrı və əmtəə qruplаrı uzrə. Xususi vurğulаmаq yerinə duşər ki, ixrаs
685
əməliyyаtlаrındа yerləşən vəsаitin dövriyyəsinin təhlilini əks istiqаmətdə də аpаrmаq
mumkundur.
Ixrаs uzrə ustəlik xərslər əmtəələrin dаşınmаsı, sаxlаnmаsı və sаtışı ilə əlаqədаr olаn
məsrəfləri özundə birləşdirir. Belə məsrəflər əmtəələrin mаyа dəyərini yuksəldir və bu dа, öz
növbəsində, sаtışdаn dаxil olаn xаlis gəlirin məbləğini аzаldır. Iqtisаdi ədəbiyyаtlаrdа əm-
təələrin dаşınmаsı, sаxlаnmаsı və sаtışı ilə əlаqədаr olаn xərslərə kommersiyа xərsləri də
deyilir. Ustəlik xərslərinin аzаldılmаsı ixrаs əməliyyаtlаrının səmərəliliyinin yuksəldilməsinə
səbəb olur. Muаsir dövrdə ustəlik xərslərinin təhlilinin təşkilində əsаs məqsəd bu növ
məsrəflərin аzаldılmаsı imkаnlаrını muəyyən etmək hesаb olunur. Təhlil prosesində hesаbаt
dövrundə fаktiki kommersiyа xərsləri əvvəlki illərin məlumаtlаrı ilə muqаyisə olunur. Lаkin
iqtisаdi təhlil zаmаnı kommersiyа xərslərinin həsminə inflyаsiyа аmilinin təsirini nəzərə аlın-
mаqlа duzəliş аpаrılır və həmin məsrəflər muqаyisəyə gələn şəklə sаlınmаlıdır.
Ixrаs əməliyyаtlаrı ilə əlаqədаr kommersiyа xərsləri vаlyutаdаn istifаdəyə görə iki yerə
аyrılır: 1) milli vаlyutа hesаbı ilə məsrəflər; 2) xаrisi vаlyutа hesаbı ilə məsrəflər. Birinsi
qrup məsrəflərə birbаşа və dolаyı xərslər, ikinsi qrupа isə yаlnız mustəqim məsrəflər аiddir.
Iqtisаdi təhlil prosesində, butun yuxаrıdа sаdаlаnаn xususiyyətlər nəzərə аlınmаqlа
kommersiyа xərslərinə edilən mutləq və nisbi qənаət hesаblаnılır. Kommersiyа xərslərinə
edilən mutləq qənаəti hesаblаmаq uçun hesаbаt göstərisisi bаzа göstərisi ilə muqаyisə olunur.
Həmin xərslərə edilən nisbi qənаət məbləğini hesаblаyаrkən sаtılmış əmtəələrə (iş və
xidmətlərə) аid edilən məsrəflərin mutləq həsmini həmin əmtəələrin dəyərinə bölmək lаzım
gəlir. Bu zаmаn аşаğıdаkı formulаlаrdаn istifаdə etmək məqsədəuyğun sаyılır:
ZYHP
мил.вал
мил.вал.
HPO
V
YHPxar..вал
xar..вал.
HPO
Burаdа, OYHPmil.vаl. –firmаnın milli vаlyutа ifаdəsində ustəlik xərslərinin nisbi
səviyyəsini, HP mil.vаl. –milli vаlyutа hesаbı ilə ustəlik xərslərinin məbləğini, Z-sаtılmış
əmtəələrin (iş və xidmətlərin) dəyərini, OYHPxаr.vаl. –xаrisi vаlyutа ilə ustəlik xərslərinin nisbi
səviyyəsini, HP xаr.vаl. –xаrisi vаlyutа ifаdəsində ustəlik xərslərinin məbləğini, B-xаrisi vаlyutа
ilə sаtılmış əmtəələrin dəyərini göstərir. Formulаlаrdаn görunduyu kimi hər iki hаldа
hesаblаmаlаrın metodikаsı eynidir. Lаkin, bunа bаxmаyаrаq məzmun etibаrı ilə həmin
göstərisilər bir-birindən kəskin surətdə fərqlənir. Birinsi formulа milli vаlyutа ifаdəsində
əmtəələrin dəyərində ustəlik xərslərinin tutduğu xususi çəkini göstərir. Əmtəələrin dəyərinə
bu xərsləri əlаvə etdikdə sаtılmış mаllаrın milli vаlyutа ifаdəsində mаyа dəyəri formаlаşır.
Ikinsi formulа isə xаrisi vаlyutа hesаbı ilə ödənilən ustəlik xərslərinin məbləğini göstərir.
Ixrаs edilmiş əmtəələrin sаtışındаn gəlirlərin məbləğindən həmin xərsləri çıxdıqdа xаlis gəlir
məbləği аlınır.
Qeyd etmək lаzımdır ki, ustəlik xərslərinin dəyişilməsinə аşаğıdаkı аmillər təsir
göstərir: 1) sаtılmış məhsullаrın fiziki həsminin dəyişilməsi; 2) məhsul vаhidinə duşən аyrı-
686
аyrı məsrəflərin xususi çəkisinin dəyişilməsi; 3) əmtəələrin (iş və xidmətlərin) qiymətinin
dəyişilməsi; 4) sаtılmış əmtəələrin strukturunun dəyişilməsi.
Firmаnın (konsernin, səhmdаr cəmiyyətinin və s.) xаrisi iqtisаdi fəаliyyətini qiymətlən-
dirərkən ixrаs mаllаrının sаtışının səmərəliliyinin hesаblаnmаsı muhum əhəmiyyət kəsb edir.
Həmin göstərisi həm butövlukdə və həm də аyrı-аyrılıqdа həyаtа keçirilən ixrаs əmə-
liyyаtlаrının fаydаlılıq səviyyəsini xаrаkterizə edir. Səmərəlilik göstərisisini hesаblаmаq uçun
xаrisi vаlyutа ilə sаtılmış və rəsmi kurslа milli vаlyutаyа çevrilmiş mаl sаtışı uzrə xаlis
gəlirlərin məbləğini reаlizə olunmuş əmtəələrin (iş və xidmətlərinin) mаyа dəyərinə bölmək
lаzımdır. Bu göstərisi bir mаnаt məsrəflərin 1 mаnаtınа duşən gəlirin səviyyəsini xаrаkterizə
edir. Lаkin burаdа muqаyisə həm milli vаlyutа və həm də xаrisi vаlyutа uzrə аpаrılır. Sаtışın
səmərəliliyi göstərisisi (Er) аşаğıdаkı formulа əsаsındа hesаblаnılır:
Z
V 100E
i
r
Burаdа: Vi-xаrisi vаlyutа ilə əldə edilmiş və rəsmi kurslа mаnаtа çevrilmiş xаlis gəlirin
miqdаrını, Z-isə milli vаlyutа ilə hesаblаnmış mаyа dəyərini göstərir. Səmərəlilik göstərisisi
həm fаizlə və həm də mаnаtlа muəyyən olunа bilər. Sаtışın səmərəliliyi göstərisisi hər bir mаl
növu uzrə аyrılıqdа hesаblаnır. Аyrı-аyrı əmtəələrin sаtışının səmərəlilik səviyyəsini isə
аşаğıdаkı elementlər muəyyən edir: 1) gəlirlərin məbləğinin dəyişilməsi; 2) əmtəələrin
dəyərinin аrtmаsı (аzаlmаsı); 3) sərhəddən kənаrdа (xаrisi bаzаrdа) ustəlik xərslərinin
dəyişilməsi; 4) milli vаlyutа hesаbı ilə mustəqim (birbаşа) ustəlik xərslərinin məbləğinin
dəyişilməsi; 5) muxtəlif rentаbelli əmtəələrin xususi çəkisinin dəyişilməsi; Bu аmillərin
sаtışın səmərəliliyinə təsiri iqtisаdi təhlilin inteqrаl metodundаn istifаdə etməklə muəyyən
olunur. Prаktikаdа dövriyyə kаpitаlının dövr surətini, ustəlik xərslərini və ixrаs
əməliyyаtlаrının səmərəliliyini muəyyən etdikdən sonrа ixrаs əməliyyаtlаrınа qoyulmuş butun
vəsаitdən istifаdənin effektivlik dərəsəsini hesаblаmаq lаzım gəlir. Iqtisаdi ədəbiyyаtlаrdа
umumiləşdirisi göstərisi kimi ixrаs əməliyyаtlаrınа qoyulmuş butun vəsаitin «verimi» əmsаlı
göstərisisi təklif olunur. Bu göstərisi аşаğıdаkı formulа uzrə hesаblаnılır:
e
СО
Ve
eO
Burаdа, Oe-ixrаs əməliyyаtlаrınа yönəldilən dövriyyə kаpitаlınа duşən gəlirin
məbləğini, Ve-ixrаs qiymətləri ilə sаtılmış əmtəələrin dəyərini, SOe –ixrаs əməliyyаtlаrındа
yerləşən vəsаitin ortа qаlığını göstərir. Iqtisаdi təhlilin tələbləri bаxımındаn аdi riyаzi
usullаrdаn istifаdə etməklə yuxаrıdаkı formulаnı bаşqа şəklə sаlmаq prаktiki səhətdən çətinlik
törətmir:
e
e
eeСО
С
С
B
СО
V
эe
eO
687
Burаdа, Se – ixrаs əməliyyаtlаrı uzrə sаtılmış mаllаrın mаyа dəyərini, e
С
Ve -əmtəələrin
sаtışının səmərəliliyini, e
e
СО
С-isə dövrlərin sаyını göstərir. Yuxаrıdа göstərilən formulаlаr
əsаsındа hesаblаmаlаr аpаrmаq uçun аşаğıdаkı formаdа аnаlitik cədvəl tərtib etmək prаktiki
səhətdən məqbul sаyılа bilər.
Cədvəl 18.6
Dövriyyə kаpitаlının dövr surətinin təhlili
Göstərisilər 2007-si
ildə
2008-si
ildə
Аrtım
temp,%-ləi
1.Ixrаs qiymətləri ilə sаtılmış əmtəələrin dəyəri (B) 118800 133056 112,0
2.Sаtılmış əmtəələrin mаyа dəyəri (S) 108000 118800 110,0
3.Ixrаs uzrə vəsаitin ortа qаlığı (SO) 10000 12000 120,0
4.Bir mаnаt dövriyyə kаpitаlınа duşən gəlirin məbləği (Og) 11,088 11,080 93,3
5.Sаtışın səmərəliliyi (Gg) 1,10 1,12 101,8
6.Dövr sаyı 10,8 9,9 91,7
7.Dövrlərin surəti (OD), gunlə 33,8 36,9 109,2
Cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, ixrаs əməliyyаtlаrınа yönəldilmiş hər
bir mаnаt dövriyyə kаpitаlınа duşən gəlirin məbləği 0,792 punkt аşаğı duşmuşdur (11,088-
11,880). Bu istiqаmətdə kənаrlаşmаyа iki аmil təsir göstərmişdir: 1) ixrаs əməliyyаtlаrının
səmərəliliyinin dəyişilməsi; 2) dövriyyə kаpitаlının dövr surətinin dəyişilməsi; Prаktikаdа,
sаdаlаnаn аmillərin təsirini muəyyən etmək uçun аşаğıdаkı hesаblаmаlаrı аpаrmаq lаzım
gəlir:
1) Pe=1,12x10,8-11,880=12,096-11,880=+0,216 punkt;
2) Pe=1,12x9,9-12,096=11,088-12,096=-1,088 punkt;
Beləliklə, iki аmilin birgə təsirinin cəmi 0,792 punkt olur
(+0,216)- (-1,088).
688
14.4 İdxal əməliyyatları üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili
Əmtəələrin (iş və xidmətlərin) idxalı üzrə öhdəliklərin yerinə yetirilməsinin təhlili
prosesində aşağıdakı məsələlərə xüsusi diqqət yetirilir: 1) bütövlükdə idxal üzrə öhdəliklərin
fiziki həcm və dəyər ifadəsində yernə yetirilməsi səviyyəsinin qiymətləndirilməsi; 2) ayrıayrı
ölkələr, əmtəə qrupları və mühüm növ mallar (iş və xidmətlər) üzrə idxal əməliyyatlarıın
yerinə yetirilməsinin təhlili və qiymətləndirilməsi; 3) idxal əməliyyatları üzrə öhdəliklərin
yerinə yetirilməsi səviyyəsinə təsir göstərən amillərin təsnifləşdirilməsi və onların təsir
dərəcəsinin hesablanılması; 4) ayrı-ayrı firmalarla bağlanmış mühüm növ məhsulların (iş və
xidmətlərin) göndərilməsi üzrə öhdəliklərin (müqavilələr və kontraktlar nəzərə
alınmaqla) yerinə yetirilməsi səviyyəsinin təhlili və qiymətləndirilməsi;
5) göndərmənin müddəti və idxal olunan malların keyfiyyəti üzrə xarici tərəfdaşlaral
bağlanılmış müqavilələrin (kontraktların) yerinə yetirilməsinin təhlili. Yuxarıda qeyd olunan
istiqamətlərdə iqtisadi təhlil işlərinin aparmaq üçün operativ uçot məlumatlarından və ticarət
müqavilələri üzrə əmtəələrin göndərilməsi haqqında hesabat formasının göstəricilərindən
istifadə olnur.
İqtisadi cəhətdən inkişaf etmiş ölkələrdən əmtəələrin idxalı zamanı kommersiya
kreditindən geniş istifadə olunur. Kredit müxtəlif həcmdə və müxtəlif müddətlərdə verilir.
Kreditə görə verilən faizin dərəcəsi isə müxtəlif amillərdən asılıdır: 1) satıcı ölkənin pul
bazarıda olan faiz dərəcəsininölçüsü; 2) bank tərəfindən kreditə görə verilən zəmanətin
müddəti. Hesabat dövründə kommersiya krediti ilə bağlı idxal əməliyyatlarının təhlil zaman
aşağıdakı məsələlərə xüsusi fikir verilir: 1) kreditin dəyərinin müəyyən olunması; 2)
kommersiya krediti üzrə firmanın borclarının dinamikasının təhlili və qiymətləndirilməsi; 3)
kreditin ödənilməsinin (geri qaytarılmasının) orta müddətinin müəyyən edilməsi; 4)
kommersiya kreditindən istifadə ilə əlaqədar yaranan riskin minimuma endirilməsi.
İdxal əməliyyatları prsesində vəsaitin dövriyyəsinin təhlili əmtəələrin (iş və
xidmətlərin) icrası zamanı səmərəlilik (effektlilik) göstəricisini müəyyən etdiyimiz metodika
vasitəsilə həyata keçirilir. Oxşar formulalardan istifadə etmək və idxal əməliyyatları
prosesində istifadə olunan vəsaitin orta qalığı, əmtəələrin (iş və xidmətlərin) idxalı üzrə
dövriyyə kapitalının dövr sürəti və idxal əməliyyatlarına yönəldilmiş vəsaitin məbləğinin
dəyişməsinə təsir göstərən amillərin təsiri hesablanır və qiymətləndirilir. Bu zaman satılmış
məhsulların (iş və xidmətlərin) maya dəyəi haqqında informasiya mənbəyi uçot registrləri
hesab olunur. Dövriyyə kapitalının (vəsaitinin) orta qalığı göstəricisi idxal əməliyyatlarına
yönəldilmiş bütün vəsaitlərin məbləği üzrə hesablanır. İdxal əməliyyatlarına yönəldilmiş
dövriyyə kapitalına (vəsaitlərinə) aşağıdakılar aiddir: 1) idxal edilmiş əmtəələrdə (iş və
xidmətərdə) olan vəsait; 2) yüklənmiş, lakin sənədləşdirilməmiş (idxal dəyəri ilə) idxal
mallarında olan dövriyyə kapitalı (vəsaiti); 3) idxal dəyəri üzrə sifarişçilərlə hesablaşmalarda
olan vəsait. Əmtəələrin (iş və xidmətlərin) idxalı üzrə üstəlik xərcləri iki əsas qrupa bölünür:
689
a) milli valyuta hesabı ilə məsrəflər; b) xarici valyuta hesabı ilə məsrəflər. Milli valyuta
hesabı ilə çəkilən məsrəflər, öz növbəsində , iki bloka ayrılır; 1) müstəqim (birbaşa) üstəlik
məsrəflər; 2) kompıeks və yaxud dolayı məsrəflər. Üstəlik məsrəflərin təhlili zamanı aşağıakı
məsələlərə xüsusi diqqət yetirmək lazım gəlir: a) mütləq ifadədə və müəssisə (firma) üzrə
bütövlükdə satılmış məhsulun həcminə və ayrı-ayrı məsrəf növlərinə nisbətən üstəlik
məsrəflərin səviyyəsinin dəyişilmə səbəblərinin öyrənilməsi; b) məsrəflərin səviyyəsinin aşağı
salınması və gələcək idxal əmliyyatları prosesində üstəlik məsrəflərə qənaət edilməsi
ehtiyatlarınln aşkara çıxarılması. Üstəlik məsrəflərin təhlili ixrac əməliyyatlarının təhlilində
istifadə edilən metodikadan istifadə olunmaqla analitik uçot məlumatları əsasında
hesablaşmalar aparılır.
İdxal əməliyyatlarının səmərəlilik səviyyəsinə aşağıdakı amillər birbaşa təsir göstərir:
1) idxal edilmiş əmtəələrin faktiki həcminin dəyişilməsi; 2) idxal olunmuş malların (iş və
xidmətlərin) strukturunun dəyişilməsi; 3) qiymətlərin dəyişilməsi. Bu 3 amilin təsiri ixarc
əməlyyatlarınln səmərəliliyini öyrənərkən istifadə edilən formulalardan istifadə etməklə
hesablanılır və qiymətləndirilir.
14.5 Müəssisənin xarici iqtisadi fəaliyyətdən maliyyə nəticələrinin təhlili
Bazar iqtisadiyyatı şəraitində mənfəət firmanın xarici iqtisadi fəaliyyətinin son
nəticəsinin qiymətləndirilməsində əsas göstərici hesab olunur. Məhz bu baxımdan iqtidasi
təhlil firmanın xarici iqtisadi fəaliyyətindən alınan mənfəətin formalaşması prosesini, onun
formalaşmasına təsir edən amillərin təsirinin hesablanılmasını və qiymətləndirilməsini əhatə
edir. Firmanın xarici iqtisadi fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsi sayılan mənfəət göstəricisi
aşağıdakı kimi formalaşır: 1) xarici bazarda həyata keçirilən ticarət əməliyyatlarından alınan
mənfəət; 2) müəssisənin investisiya fəaliyyətindən alınan mənfəət; 3) müxtəlif xidmətlərin
göstərilməsi, lisenziyaların və potentlərn alqı-satqısından alınan mənfəət. Firmanın xarici
iqtisadi fəaliyyətindən alınan mənfəəti müəyyən etmək üçün idxal-ixrac əməliyyatlarından
yaranan gəlirin məbləğindən həmin əməliyyatların həyata keçirilməsinə sərf edilən məsrəfləri
çıxmaq lazım gəlir. İdxal-ixrac əməliyyatlarına sərf edilən məsrəflərin uçotu Azərbaycan
Respublikası Vergi Məcəlləsinə uyğun aparılır. Qüvvədə olan Vergi Məcəlləsinə görə əsas
məsrəflərin tərkibinə aşağıdakılar daxildir: 1) ixrac edilən məhsulların (iş və xidmətlərin)
istehsal prosesində çalışan fəhlələrin əmək haqqı; 2) fəhləlırin əmək haqqından sosial
sığortaya ayırmalar; 3) ixrac edilən məhsulların (iş və xidmətlərin) istehsalı prosesində sərf
edilən xammla və əsas materialların dəyəri; 4) kommersiya xərcləri. Qeyd etmək lazımdır ki,
kommersiya xərcləri məsrəflərin tərkibində böyük xüsusi çəkiyə malik olmaqla əmtəənin
qiymətinin 40-50%-ni təşkil edir. Kommersiya xərcləri, ilk növbədə, mal göndərənin ilkin
yaxud bazis şərtlərindən asılıdır. Kommersiya xərclərinin tərkibinə aşağıdakılar daxildir:
1) əmtəənin sifarişçiyə göndərilməsi üçün hazırlıq işlərinə çəkilən xərclər (göndəriləcək
malların kəmiyyəti və keyfiyyətinin yoxlanılması); 2) yüklənmə-boşaltma
xərcləri; 3) beynəlxalq daşımalarda və ölkə daxilində nəqliyyat xərcləri; 4) yolda olan
əmtəələrin mühafizəsi və sığortası xərcləri; 5) gömrük vergisi və rüsumları; 6)
690
kommersiya krediti üzrə faizlər; 7) bank xidməti ilə əlaqədar xərclər. Kommersiya xərclərini
və bununla əlaqədar olaraq mənfəətin məbləğini dəqiq müəyyən etmək üçün həmin xərcləri
aşaöıdakı kimi təsnifləşdirmək daha məqsədəuyğun sayıla bilər: a) milli valyuta ifadəsində
kommersiya xərcləri; b) xarici valyuta ilə kommersiya xərcləri; c) müstəqim kommersiya
xərcləri; ç) bölüşdürmə yolu ilə ixrac mallarının maya dəyərinə daxil edilən kommersiya
xərcləri. Əmtəələrin alınması, daşınması və satilması ilə əlaqədar xərclər müstəqim
kommersiya məsrəflərinə misal göstərə bilər. Praktikada bölüşdürmə yolu ilə ixrac mallarının
maya dəyərinə daxil edilən kommersiya məsrəflərinə aşağıdakılar aid edilir: 1) bank xidməti
xərcləri; 2) reklam xərcləri; 3) marketinq xərcləri. Göründüyü kimi, müasir dövrdə idxal-ixrac
əməliyyatlarının həyata keçirilməsinə sərf edilən xərclərin məbləği firmanın xarici iqtisadi
fəaliyyətindən alınan mənfəətin məbləğinə təsir edən ən mühüm amil hesab olunur. Ona görə
də bazar iqtisadiyyatı şəraitində həmin xərclərin düzgün uçota alınması və onların təhlil edilib
qiymətləndirilməsi müstəsna əhəmiyyət kəsb edir.
691
MÖVZU 15
Marjinal təhlil əsasında biznesdə idarəetmə qərarların əsaslandırılması
15.1 Təhlilin məzmunu, vəzifələri və informasiya mənbələri
15.2 Qiymətqoyma üzrə qərarların qəbulu
15.3 Yeni məhsulun istehsalı üzrə qərarların qəbulu
15.4 İstehsalın zərərsizlik səviyyəsinin təhlili
15.5 İstehsal ücünün artırılması haqqında qərarların artırılması
1. Təhlilin məzmunu, vəzifələri və informasiya mənbələri
Qeyd etmək lazımdır ki, ümumiləşdirici göstərici kimi mənfəət, bazarda baş verən
dəyişikliyə tez reaksiya verir və azad rəqabət zamanı əlverişli üstünlük yaradır. Bazara keçid
şəraitində o, kompleks xarakter alır, müəssisənin fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini əhatə edir,
onların istehsal-kommersiya fəaliyyətinin mühüm elementlərindən birinə çevrilir.
Ümumiyyətlə, müəssisənin maliyyə nəyicələrinin iqtisadi təhlininprinsipcə yeni
metodiksının yaradılması üzrə aparılan iş, onun tərkib hissələrinin sistemliliyini və
kompleksliliyini tələb edir. Bu isə onu göstərir ki, bazaar münasibətləri şəraitində ümumi
balans mənfəətinin iqtisadi təhliligeniş gğstəricilər sistemini əhatə etməli və burada yalnız
iqtisadi amillər deyil, eləcə də sosial, texniki və texnoloji amillər də nəzərə alınmalıdır. Yalnız
bu qaydada təşkil edilən iqtisadi təhlil onun praktiki nəticələrini yaxşılaşdıra və idarəetmə
üçün zəruri informasiya əldə etməyə imkan verə bilər. Məhz bu baxımdan, yuxarıda qeyd
olunanlar nəzərə alınmaqla, mənfəətin iqtisadi təhlilinin mövcud metodikasına müasir
təsərrüfatçılıq formalarının tələblərinə cavab verən yeni çalarların əlavə edilməai
məqsədəyuğundur.
Məlumdur ki, müəssisənin (firmanın) son maliyyə nəticəsi sayılan mənfəət coxamilli
təhlili mövcud mühasibat və statistik hesabatların məlumatlarından istifadə etməklə
iriləşdirilmiş amillər əsasında həyata keçirilir. Ona görə də bazar münasibətləri şəraitində
mənfəətin çoxamilli təhlili metodikasına satışın həcminin artması və maya dəyərinin aşağı
salınması amilləri ilə yanaşı elmi-texniki tərəqqi amilinin də daxil edilməsi xüsusi səmərə
692
verə bilər. Bu, yalniz təhlil nöqteyi-nəzərindən deyil, eləcə də müəssisənin idarəetmə
sisteminin təkmilləşdirilməsi baxımından da zəruridir.
Bazar münasibətlərinin inkişafı idarəetmənin ən mühüm elementlərindən biri sayılan
iqtisadi təhlilin vəzifələrini genişləndirir, tədqiq edilən hadisə və proseslərin qarşılıqlı əlaqəsi
daha da mürəkkəbləşir, coxamilli təhlilin dəqiqliyinə və operativliyinə tələbat artır. Bu isə, öz
növbəsində, maliyyə nəticələrinin iqtisadi təhlilinin mövcud metodikasının mühasibatuçotu və
hesabatlarının beynəlxalq standartlarının tələblərinə uyğun şəkildə təkmilləşdirilməsini tələb
edir. Qeyd etmək lazımdır ki, belə bir vəziyyət ilk növbədə müəssisənin maddi, əmək və
maliyyə ehtiyatlarından istifadə səviyyəsini qiymətləndirməyə imkan verən mənfəət və
rentabellik göstəricilərinə aiddir.
Mənfəət yalnız müəssisə kommersiya fəaliyyətinin nəticələrindən deyil, eləcə də
satılam məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərindən, satış qiymətindən, material
ehtiyatlarının bazar qiymətlərindən də asılıdır. Ona görə də mənfəəti formalaşdıran amillərin
düzgün müəyyən edilməsi və onların dəqəq təsnifatı iqtisadi təhlilin yeni metodikasının
hazırlanması üçün nəzəri və təcrübi əhəmiyyətə malikdir. Bu da öz növbəsində bazardakı
vəziyyəti nəzərə almaqla müəssisənin fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsi sayılan mənfəətin
dərindən və hərtərəfli təhlil edilməsi və qiymətləndirilməsini tələb edir.
Mənfəət təsərrüfat subyektlərinin istehsal, investisiya, kommersiya və maliyyə
fəaliyyətinin yekun nəticə göstəricisi olmaqla, iqtisadiyyatda baş verən keyfiyyət
dəyişikliklərini özündə əks etdirir. Ona görə də təcrübədə müəssisənin (firmanın) təsərrüfat-
maliyyə fəaliyyətinin kompleks təhlilinin mənfəət və rentabellikdən başlanması
məqsədəuyğun sayılır.
Beləliklə, marijinal təhlil istehsal prosesinin bir və ya bir neçə parametr dəyişdiyi halda,
müəssisənin nə əldə edəcəyi sualını cavablandırır. “Məsrəflər- həcm- mənfəət” arasında
funksional əlaqənin təhlili idarəetmə planlaşdırılması və nəzarət vasitəsidir. Həmin əlaqə
fəaliyyətin əsas modelini təşkil edir ki, bu da həmin model üzrə qısamüddətli
proqnozlaşdırma və alternatıv qərarların qiymətləndirilməsi üçün təhlilin nəticələrindən
istifadə etməyə imkan verir.
.
693
15.2 Qiymətqoyma üzrə qərarların qəbulu
Müəssisədə istehsal olunan məhsulun satış qiymətinin müəyyənləşdirilməsi vacib və
xüsusi yanaşma tələb edən problemlərdən biridir. Məhsulun satış qiyməti müəssisənin bazarda
mövqeyini, rəqabət qabiliyyətini təmin etməklə kapital artımının əsası kimi çıxış edir.
Mənfəət? rentabellik kimi müəssisənin təsərrüfat maliyyə fəaliyyətini xarakterizə edən
sintetik göstəricilərin məhsulun qiyməti ilə birbaşa əlaqəsi vardır.
Bazar iqtisadiyatı şəraitində qiymətin təyin olunmasına bir çox amillər təsir edir.
Bunlara məhsulun maya dəyərini, bazarda mövcud rəqabəti, bazara daxil olmada mövcud
maneələri, məhsulun həyat tsiklini, istehsal həcmini və.s misal göstərmək olar.
Müəssisənin satış planının yerinə yetirilməsinin təmin edilməsi, geniş təkrar istehsal
imkanlarını genişləndirmək üçün zəruri kapitalın artırılması müəssisə tərəfindən aparılan
əsaslandırılmış qiymət siyasətindən asılıdır. İqtisadi cəhətdən əsaslandırılmış qiymətlərin
təyin olunması zamanı rəhbərlik bir sıra problemləri həll etməlidir.
- qərarın qəbulunda nəzərə alınan xərclərin tərkibini əsaslandırmaq;
- kalkulyasiya metodunu seçmək;
- sabit xərclərin minimal həcmində istehsal səviyyəsini təyin etmək;
- müəssisənin mənfəət məbləğini təyin etmək.
Bu qeyd olunan problemlərlə yanaşı qiymətin formalaşmasına təsir edən bir sıra amillər
də nəzərə alınmlıdır. Qiymət siyasətinə təsir edən amillərə reklam marketinq tədqiqatları,
məhsulun çatdırılma müddəti, satışdan sonrakı xidmət, satış şərtləri və.s aid etmək olar.
Müəssisənin qiymətqoyma siyasətinin məqsədi təyin olunan mənfəəti qiymətlə
maksimumlaşdıran satış həcminə nail olmaqdır. Mənfəət, məhsulun qiyməti, həcmi, çeşidi və
maya dəyərinin qarşılıqlı asılılıq funksiyasıdır.
Təcrübədə qiymətin formalaşmasına bir neçe yanaşma mövcuddur. Məhsulun
qiymətinin təyin olunmasında istifadə olunan sadə metodlardan biri kimi maya dəyərinin
üzərinə mənfəət məbləği faiz nisbətində əlavə olunur.
Maya dəyəri - 60 man
Mənfəət əlavəsi - 20 %
Qiymət - 72 man
Qiymətin təyin olunmasında ona daha çox təsir edən amil kimi maya dəyəri çıxış edir.
Bu baxımdan məhsulun maya dəyəri müəyyənləşdiriləndə aşağıdakı formulalar qəbul olunur.
694
1) dəyişən xərclər + mənfəət
2) istehsal maya dəyəri + mənfəət
3) tam maya dəyəri + mənfəət
Dəyişən xərclər (marjinal gəlir) üzərinə mənfəət metodu qəbul olunduqda əlavə olunan
mənfəət daimi xərclərin ödənilməsi və əlavə mənfəətin əldə olunmasınə təmin etməlidir.
Məsələn, müəssisənin istehsal etdiyi məhsulun xərcləri aşağıdakı kimidir:
Müəssisə bu məhsulu 210 manata reallaşdırır. Müəssisənin istehsal gücü 20.000 ədəd
olduğu halda faktiki 13.000 ədəd məhsul istehsal edir. Müəssisədə istehsal gücü üzrə 7000
ədəd ehtiyat imkanlar var. Belə olduğu halda müəssisə 2000 ədəd 180 manata olmaqla əlavə
sifariş qəbul edir. Bu şərtlə məhsul istehsalı müəssisəyə sərfəlidirmi? Ilk baxışdan göründüyü
kimi istehsal olunan məhsulun maya dəyəri 190 manatdır. 170 manata məhsul satmaq
müəssisəyə ziyanla başa gələr. Lakin qısa zamanda daimi xərclərin dəyişmədiyini nəzərə
alsaq məhsulun dəyərində dəyişən xərclər 130 man, qiymət isə 180 man-dır. Bu isə o
deməkdir ki, bütün daimi xərclər 13. 000 ədəd məhsulun maya dəyərində nəzərə alındığına
görə əlavə sifarişdə hər məhsul 50 manat mənfəət əldə etməyə imkan verir.
İtehsal maya dəyərinin üzərinə mənfəət əlavə olunan zaman əlavə olunan mənfəət
məbləği qeyri istehsal və satış xərclərini ödəməklə yarısı planlaşdırılan mənfəətin əldə
olunmasını təmin etməlidir.
Xərclər Məbləğ
birbaşa material xərcləri 30,0
birbaşa əmək haqqı xərcləri 60,0
dəyişən dolayı xərclər 25,0
daimi dolayı xərclər 55,0
dəyişən satış xərcləri 15,0
daimi satış xərcləri 5,0
maya dəyəri 190 man.
695
Tam maya dəyəri qiymət siyasətinin əsası kimi qəbul olunduqda bu zaman mənfəət
əlavəsi faiz nisbətıində məhsul vahidi üzrə müəyyənləşdirilir. Aşağıdakı misalda qiymətin
təyin olunmasını əyani görmək olar.
Xərclər Məbləğ
əsas material xərcləri 20, 0
istehsal işçilərinin əmək haqqı xərcləri 23, 0
sair birbaşa xərcləri 17, 0
birbaşa xərclərin yekunu 60,0
dolayı istehsal xərcləri 10, 0
istehsal maya dəyəri 70, 0
qeyri-istehsal dolayı xərcləri 20, 0
tam maya dəyəri 90, 0
mənfəət əlavəsi 27, 0
məhsul vahidinin qiyməti 90, 0 + 27,0 = 117, 0
Müasir şəraitdə müəssisənin qiymət siyasətinə təsir edən aktiv amillərdən biri də bazar
qiymətləridir. Müəssisə məhsulun qiymətini bazarda real mövcud qiymətlərə əsasən
müəyyənləşdirəndə oxşar məhsulların bazar qiymətli təhlil olunur. Bu zaman ilkin olaraq
oxşar məhsulların qiymətləri öyrənilir, sonra müəssisənin istehsal etdiyi məhsulla bazarda
rəqib tərəfindən satılan oxşar məhsulun xarakteristikaları müqayisə olunur və alınan nəticəyə
əsasən məhsulun qiyməti təyin olunur.
Rəqabətə davam gətirmək üçün və bazar payının artırılması məqsədilə müəsissə ucuz
qiymət siyasətini seçə bilər. Bu zaman məhsul bazar qiymətindən aşağı qiymətlə satılır.
Təcrübədə qiymət siyasətinin təyin olunmasında nəzərə alınan amillərdən biri də
məhsulun həyat tsiklidir. Hər hansı ehtiyacları ödəyən məhsul bazarda ilk dəfə daxil olduğu
dövrdə satış imkanları artır və parlaq dövrünə çatdıqdan sonra satışda tənəzzül prosesi
başlayır və sonda bu məhsulun istehsalı dayandırılır. Məhsulun həyat tsiklinin hər bir
mərhələsində qiymət siyasətinin məqsədi də uyğun olaraq dəyişir. İlkin mərhələdə məhsula
təyin olunan qiymət bazarda mövqeyin möhkəmlənməsinə xidmət etməlidir. İnkişaf
mərhələsində yüksək mənfəətin əldə olunması qiymət siyasətinin əsası kimi çıxış edir. Parlaq
dövrdə daha çox qısa müddətli mənfəətin əldə olunmasına, tənəzzül dövründə isə yeni məhsul
696
istehsal olunanadək yalnız xərclərin ödənilməsini təmin etməlidir.
15.3Yeni məhsulun istehsalı üzrə qərarların qəbulu
Yeni məhsul istehsalı dedikdə digər çeşid məhsullardan tamamilə fərqlənən və konkret
ehtiyacın ödənilməsinə yönələn məhsul başa düşülür. Yeni məhsul müəssisənin məhsul
nomenklaturasını zənginləşdirir. Yeni məhsul çeşidinin istehsalı müəssisədə investisiyanın
cəlb olunmasını tələb edir. Bu baxımdan müəssiədə yeni məhsul istehsalı üzrə qərarların
qəbulu investisiya qoyuluşları üzrə qərarların qəbulu ilə paralel həyata keçirilir. Investisiya
üzrə qərarlar idarəetmənin ən yüksək həlqələrində qəbul olunur.
Müəssisədə yeni investisiya layihəsinin həyata keçirilməsi zəngin təcrübə və geniş
elmi tədqiqatların aparılmasını tələb edir. Müəssisənin inkişaf strategiyasının prioritet
məsələsi olan yeni məhsul istehsalı innovasiya siyasətinin tərkib hissəsi kimi çıxış edir.
Yeni məhsulun istehsalı sahəsində aparılan innovasiya siyasəti qərarın qəbulu üçün
zərurui olan informasiyanın məzmunu, həcmi və növü haqqında məlumat verir. Innovasiya
prosesi altı mərhələdə aparıla bilər.
- yeni məhsul ideyasına dair informasiyanın toplanması və bu ideyanın praktiki
reallaşdırılması imkanlarının müəyyənləşdirilməsi;
- yeni məhsulun iqtisadi səmərəliliyinin təhlilinin aparılması;
- yeni məhsulun istehsalının təşkili, həcminin planlaşdırılması, cəlb olunacaq
resursların planlaşdırılması;
- satış bazarının tədqiq olunması, səmərəli satış imkanlarının müəyyənləşdirilməsi;
- məhsul istehsalı üzrə (kütləvi, seriyalı) qərarların qəbulu. Qərarın qəbulu zamanı
məhsulun rentabelliyi, tələbin ödənilməsi səviyyəsi, resurs imkanları, işçi heyətinin
ixtisas dərəcəsi və.s kimi mövcud imkanlar nəzərdə tutulur.
05
101520253035404550
yarandığıetap
İnkişaf etabı parlaq dövr tənəzzül
697
Yeni məhsul istehsalının səmərəliliyinin qiymətləndirilməsində müxtəlif metodlardan
istifadə olunur. Daha çox gözlənilən mənfəət normasına əsasən qiymətləndirilmə metodundan
istifadə olunur. Bununla yanaşı, yeni məhsulun səmərəliliyi üzrə idarəetmə qərarlarının
qəbulunda ekspert qiymətləndirmədən geniş istifadə olunur. Qeyd etmək lazımdır ki, yeni
məhsul istehsalının səmərəliliyinin qiymətləndirilməsi zamanı bir sıra aspektdən yanaşmaq
daha səmərəli olardı. Səmərəlilik təkcə gözlənilən mənfəət norması üzrə deyil, eyni zamanda
digər məhsul çeşidinin istehsalı və satışına təsiri, müəssisənin maliyyə vəziyyətinə təsiri,
resurslardan optimal istifadəyə təsiri, rəqiblərlə mübarizəyə təsiri və.s kimi aspektlərlə də
qiymətləndirmə aparmaq olar.
Bir neçə çeşid məhsul istehsal edən müəssisələrdə istehsal həcminin planlaşdırılması
zamanı vacib məsələlərdən biri də məhsul çeşidinin planlaşdırılmasıdır. Burada məqsəd
məhdud resurslardan səmərəli istifadə etməklə maksimum mənfəət əldə etməkdir. Bununla
yanaşı ayrı ayrı məhsulların qiymətləri, material tutumu, məsrəf göstəricilərinin müxtəlifliyi
nəzərə alınaraq istehsal proqramı elə planlaşdırılmalıdır ki, rentabelliyin yüksəldilməsi ilə
yanaşı resurslardan səmərəli istifadə olunsun. Məhsul çeşidin tərkibi üzrə istehsal həcmi,
strukturu, satış qiymətləri sərbəst şəkildə yerinə yetirən müəssisədə istehsalçının istəklərindən
asılı olmayaraq bazarın tələbi ilə formalaşır. Buna baxmayaraq müəssisədə ilkin planlaşdırma
aparılır. Məhsul çeşidinin planlaşdırılmasında qərarların qəbuluna dair əyani misalla müraciət
edək:
Müəssisə 4 çeşid üzrə məhsul istehsal edir. A, B, C, D, və müvafiq olaraq 38, 25, 44,
58 manat dəyərində bazarda reallaşdırır. Bu məhsulların maya dəyəri üzrə məlumatlar
aşağıdakı kimidir.
Cədvəl 5.1 Məhsulun maya dəyəri xərcləri haqında informasiya
Məsrəflər A B C D
Məhsul vahidi üzrə birbaşa (dəyişən) məsrəflər 35 23 42 54
Əsas materiallar 11 8 25 30
Əsas istehsalat işçilərinin əmək haqqı məsrəfləri 8 5 8 8
Nəqliyyat məsrəfləri 6 5 4 4
Yüklənmə və boşaldılma məsrəfləri 5 3 2 7
Vergilər 3 1,5 2 3
Sair məsrəflər 2 0,5 1 2
698
Ümumi istehsal üzrə dolayı (daimi) məsrəflər 1800
Əmək haqqı məsrəfləri 1250
Ezamiyyə məsrəfləri 300
Kredit faizləri 200
Sair ümumtəsərrüfat xərcləri 50
Məhsul çeşidlərinin bazarda reallaşdırılması imkanları aparılan tədqiqat nəticəsində
müəyyənləşdirilmiş və aşağıdakı faizlərdə ifadə olunmuşdur. A – 42%, B-13%, C – 20%, D –
25%.
İstehsal proqramını yerinə yetirməklə müəssisə 800.000 man mənfəət əldə etmək planlaşdırır.
Məhul çeşidinin planlaşdırırlması və ya tərkibinin təhlili bir neçə mərhələdə aparılmalıdır.
a) ilk növbədə daimi xərclər müvafiq olaraq məhsul çeşidləri arasında bölüşdürülməlidir.
A 1800 * 0.42 756,0
B 1800 * 0. 13 234,0
42%
13%
20%
25%
A
B
C
D
699
C 1800 *0. 20 360,0
D 1800 *0.25 450,0
100 % 1800 man
b) ikinci mərhələdə hər məhsula düşən planlaşdırılan mənfəət payı
müəyyənləşdirilməlidir.
A 800,0 * 0.42 336,0
B 800,0 * 0. 13 104,0
C 800,0 * 0. 20 160,0
D 800,0 * 0.25 200,0
100 % 800,0 man
c) Üçüncü mərhələdə çeşid üzrə planlaşdırılan mənfəətin əldə olunması üçün istehsal
həcmi müəyyənləşdirilir.
A 38 X -35X -756,0 = 336, 0 3X = 109,20 X = 364,0 ədəd
B 25X -23X -234,0 = 234,0 2X = 338,0 X = 169,0 ədəd
C 44X - 42X - 360 = 160,0 2X = 520,0 X = 260,0 ədəd
D 58X - 54X- 450 = 200,0 4X = 650,0 X = 162.5 ədəd
d) dördüncü mərhələdə istehsal proqramı ilə təsdiq olunmuş məhsul çeşidləri üzrə rentabellik
təhvil olunur. Məhsulun ümumi rentabelliyi mənfəət və tam maya dəyəri göstəriciləri əsasında
hesablanır. Məhsul vahidinin rentabelliyinin hesablanması üçün hər bir məhsul vahidi üzrə
mənfəəti hesablamaq zəruridir. Tam maya dəyərinin hesablanması üçün dolayı xərclər
məhsullar arasında bölüşdürülməlidir. Dolayı xərclərin bölüşdürülməsi üçün baza kimi
birbaşa material xərclərini seçsək hesablamalar nəticəsində aşağıdakı nəticə əldə olunacaq:
700
Cədvəl 4.2 Dolayı xərclərin bölüşdürülməsi
A B C D Cəmi
Əsas material xərcləri 11 8 25 30 74
Bölgü əmsalı 14, 86 % 10, 81% 3,78% 40,5% 100%
Dolayı xərclərin məbləği 267,56 194, 59 608, 1 729, 7 1800
Cədvəl məlumatlarına əsasən tam maya dəyəri və rentabelliyi hesablamaq mümkündür.
Aparılan hesablmlardan görünür ki, C və D çeşidləri müəssisəyə ziyanla başa gəlir.
Məhsullar Məhsul vahidi üzrə
mənfəət və zərər
Planlaşdırılan
istehsal həcmi
Ümumi mənfəət və
zərər
A
B
C
D
2,26
0,85
-0,34
-0,49
364
169
260
162,5
+822640
+143650
-88400
-79625
Bundan sonra müəssisə ziyanla nəticələnən məhsul çeşidlərinin istehsalını dayandırmaq
və istehsal proqramında dəyişiklik edərək D məhsulunun istehsalını ləğv edir, və yalnız üç
çeşid məhsul istehsal etmək qərarı qəbul edir. Qəbul edilən qərarın düzgünlüyünü və bu
qərarın müəssisənin maliyyə vəziyyətinə Znecə təsir edəcəyini müəyyənləşdirmək üçün
yenidən hesablamalar aparılmalıdır. Bizim misalımızda verilən şərtlər daxilində hesablama
aparsaq aşağıdakı nəticəni əldə edərik:
701
Cədvəl. 4.5 Tam maya dəyərinin formalaşması və rentabelliyin hesablanması
Sıra Göstəricilər A B C
1 Birbaşa (dəyişən) xərclər 35 23 42
2 Dolayı (daimi) xərclər 1.,24 1,94 3,93
3 Tam maya dəyəri 36,24 24,94 45,93
4 Qiymət 38 25 44
5 Mənfəət 1,76 0,06 -1.93
6 Rentabellik 4,8 0,24 -4.2
Cədvəldən göründüyü kimi D məhsulunun istehsal proqramından çıxarılması və sabit
xərclərin qalan üç məhsul arasında bölüşdürülməsi nəticəsində C məhsulunun zərərlilik
səviyyəsi yüksəlmiş və A və B məhsulları üzrə də mənfəətlilik səviyyəsi aşağı düşmüşdür.
Cədvəl məlumatlarından görünür ki, mənfəət ümumilikdə 148 980 manat əldə edilir. Bu isə
son nəticədə müəssisənin maliyyə vəziyyətinə mənfi təsir edir.
Zərurət yarandığı halda digər variantları da nəzərdən keçirmək olar. Məsələn
rentabelliyi az olan məhsul istehsalı dayandırılarsa rentabelliyi yüksək olan məhsul
istehsalının artırlması üçün ehtiyat yaranar. Lakin bu zaman istehsal həcmi artırılan məhsulun
bazarda reallaşdırılması məsələləri həll olunmalıdır.
Belə ki, qəbul olunan qərar düzgün deyil. Qeyd edək ki, əgər məhsul vahidinin
marjinal gəliri varsa, həmin məhsulun istehsalı müəssisənin maliyyə vəziyyətinə müsbət təsir
edir. Əgər marjinal gəlir yoxdursa bu məhsulun istehsalı ziyanla nəticələnəcəkdir.
15.4 İstehsalın zərərsizlik səviyyəsinin təhlili
Müəssisənin istehsal planlaşdırılması, təsərrüfat maliyyə fəaliyyətinin təhlili zamanı
istifadə olunan metodlardan biri də zərərsizlik səviyyəsinin təhlilidir. Zərəsizlik səviyyəsinin
təhlili planlaşdırma və idarəetmə qərarlarının qəbulunda istifadə olunan formaca sadə
məzmunca zəngin vasitədir. İstehsal fəaliyyətinə dair idarəetmə qərarlarının qəbuluna əsas
kimi bazar konyukturasında müxtəlif amillərin təsiri nəticəsində baş verən dəyişikliklər çıxış
edir. İstehsal planı özündə müəssisənin gələcək fəaliyyətində yerinə yetirilməsi nəzərdə
tutulan göstəricilər sistemini əks etdirir. Bu göstəriciləıin yerinə yetirilməsi isə bir çox daxili
və xarici amillərdən asılıdır. Bu baxımdan istehsal fəaliyyətinin planlaşdırılması zamanı
702
rəhbərlik bir sıra sualları cavablandırmalıdır:
- müəssisə təkcə xərcləri ödəməyə deyil nəzərdə tutulan mənfəətin əldə edilməsi üçün
hansı həcmdə məhsul istehsal etməlidir;
- istehsal olunmuş məhsul hansı qiymətə reallaşdırılmalıdır;
- xərclərin hansı səviyyəsi müəssisəyə bazarada rəqabət qabiliyyətliliyi qoruyub
saxlamağa münbit şərait yaradır.
Bu və ya buna oxşar suallara zəzərsizlik səviyyəsi üzrə aparılan təhlil əsasında cavab
tapmaq mümkündür. Qeyd etmək lazımdır ki, iqtisadi ədəbiyyatlarda bu metod müxəlif cür
adlandırılır. (satışın kritik həcmi metodu, mənfəətin sifir nöqtəsi, marjinal təhlil metodu,
“xərclər-istehsal həcmi-mənfəət” metodu, CVP–təhlil və.s).
Bu metodun məqsədi istənilən vəziyyətdə istehsalın zəzərsizlik səviyyəsinin
müəyyənləşdirməkdir.
CVP (Cost – Volume - Profit) idarəetmə uçotunun baza alətlərindəndir. Bu təhlil
metodu hər şeydən əvvəl istehsal həcminin, məhsul qiymətinin, ümumi dəyişən və sabit
xərclərin dəyişdiyi təqdirdə mənfəətin dəyişməsini əsaslandırmaq üçün istifadə olunur.
CVP təhlilinin mahiyyəti riyazi və statistik metodlardan istifadə etməklə zəıərsizlik
nöqtəsinin müəyyənləşdirilməsi ilə bağlıdır. Zərərəsizlik nöqtəsi məhsul istehsalının elə
həcmini xarakterizə edir ki, bu həcmdə məhsul istehsal edilən zaman müəssisə istehsal
fəaliyyətini nə mənfəət nə də zərərlə başa vurur və satışdan əldə olunan gəlirlə özünün bütün
istehsal xərclərini ödəyə bilir. Zərərsizlik modeli aşağıdakı suallara cavab verməyə şərait
yaradır:
- satış qiymətinin, sabit və dəyişən xərclərin dəyişməsi mənfəətin həcminə necə təsir
edəcək?
- müvafiq şərtlər daxilində hansı həcmdə məhsul istehsalı həcmi zərərsizlik nöqtəsinə
çatmağı təmin edər?
- məhsul istehsalının optimal həcmi və strukturu necə olmalıdır?
- mövcud istehsal həcmində zərərdən yayınmada hansı minimal qiymət tətbiq oluna
bilər? və.s.
Zərərsizlik səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsinin bir sıra üsulları vardır. Marjinal gəlir
kateqoriyası ilə, müəyyən formulalardan istifadə etməklə və qrafik üsuldan istifadə
etməklə. Zərərsilik səviyyəsinin təhlili zamanı analitik göstəricilərin xərclərə bərabərliyindən
istifadə olunması məqsədəuyğundur.
X = Xdəy. * Qi + Xdaı.
X - ümumi xərclər, manatla
Xdəy. - məhsul vahidinə dəyişən xərclər
Qi - istehsal həcmi, ədədlə
Xdaı. -dövrün daimi xərcləri
703
Satışdan əldə olunan gəlir bərabərliyi formulası aşağıdakı kimidir:
S = p x Oh
S - satışdan əldə olunan gəlir
P - məhsul vahidinin qiyməti, manat
Oh - satış həcmi, ədədlə.
Zəzərsizlik nöqtəsinin müəyyənləşdirilməsi və təhlilin aparılmasında əsas şərt istehsal
və satış həcminin bərabərliyidir. Yəni zərərsizlik səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsində
istifadə olunan bərabərlik formulası aşağıdakı formada olacaqdır:
Oi = Oh
Zərərsizlik səviyyəsinin hesablanmasının müxtəlif riyazi metodlarına baxaq. Riyazi
bərabərlik metodundan iki halda istifadə olunur:
a) zərərsizlik səviyyəsinin hesablanması marjinal gəlir kateqoriyasına əsaslanır.
b) zərərsizlik səviyyəsinin hesablanması üçün kritik istehsal (satış) həcmi
hesablanır və yaxud planlaşdırılan mənfəətin əldə olunmasını təmin edən
istehsal həcmini müəyyənləşdirəndə.
Birinci halda istehsalın kritik həcminin hesablanması satışdan əldə olunan gəlirin və
xərclərin bərabərliyinə əsaslanır. Bu zaman S=X bərabərliyindən istifadə olunur. Bu
bərabərlik üzərində aşağıdakı hesablamanı aparsaq:
S = X
p x Oh = Xdəy. * Qi + Xdaı.
p x Oh - Xdəy. * Qi = Xdaı.
Q x (p - Xdəy.) = Xdaı.
Q = Xdaı./ (p - Xdəy.)
Məhsul vahidinin satış qiyməti ilə dəyişən xərclərin fərqi özündə məhsul vahidinə
marjinal gəliri ifadə edir və aşağıdakı formula ilə ifadə olunur.
Mg = p - Xdəy.
Onda zərərsizlik səviyyəsinin marjinal gəlir əsasında hesablanması düsturu aşağıdakı
formada olacaqdır.
Q = Xdaı. / Mg
İkinci halda istehsal (satış) həcmi 2 variantda hesablanır.
1) planlaşdırılan mənfəət (M) 0-ra bərabərdir,
2) planlaşdırılan mənfəət (M) 0-dan fərqlidir.
704
1-ci variantda zərərsizlik səviyyəsinin hesablanması üçün istehsalın kritik həcmi
hesablanır. Bu hesablama S = X bərabərliyi əsasında aparılır.
2-ci variantda planlaşdırılan mənfəətin əldə olunması üçün zəruri olan istehsal həcmi
hesablanır. Bu hesablama S = X + M (p x Q = Xdəy.* Q + Xdaı.+ M)
Bu riyazi formula sadələşdirildikdə aşağıdakı riyazi formula alınır:
Q = (Xdaı.+ M) / (p - Xdəy.) yaxud marjinal gəlir formulasından (M = p - Xdəy.) istifadə
etsək, formulu Q = (Xdaı.+ M)/Mg kimi yazıla bilər.
İndi, “A” müəssisəsinin göstəriciləri əsasında hesablamalar aparaq. “A” müəssisəsi
üçün aşağıdakı göstəricilər verilmişdir.
Məhsul vahidinin qiyməti - 20 man.
Məhsul vahidinə dəyişən xərclər - 8 man.
İstehsal dövründə daimi xərclər - 2400 man.
Aşağıdakı suallar cavablandırılmalıdır:
Məhsul vahidi üzrə dəyər ifadəsində zərərsizlik anının müəyyənləşdirilməsi;
250 manat mənfət əldə etmək üçün zəruri olan məhsulun istehsal və satış həcmi;
Daimi xərclər 10 % artdıqda zərərsizlik anının müəyyənləşdirilməsi;
dəyişən xərclərin 10 manatadək artdıqda zərərsizlik anının müəyyənləşdirilməsi;
20 % satış həcmi artdıqda zərərsizlik səviyyəsinin dəyişməsinin müəyyənləşdirilməsi;
İndi yuxarıda aydınlaşdırılan riyazi formulalardan istifadə etməklə bu sualları
cavablandıraq.
1) Kəmiyyət ifadəsində zərərsizlik səviyyəsi müəyyənləşdirək:
Z = Xdaı./ (P - Xdəy.) = 2400 /(20 - 8) = 200 ədəd
Dəyər ifadəsində zərərsizlik səviyyəsini hesablamaq üçün kəmiyyət miqdarını qiymətə
vurmaq lazımdir. (200* 20 = 4000 manat)
Bu o deməkdir ki, müəssisə mənfət əldə edəcək ana qədər verilən şərtlər daxilində 200
ədəd məhsul (4000 manat dəyərdə) istehsal edib satmalıdır.
2) 250 manat mənfət əldə etmək üçün hansı həcmdə məhsul istehsal olunmasını
müəyyənləşdirmək üçün
Z=( Xdaı + M) / (Sqiy - Xdəy.) = (2400+250) / (20 - 8) = 220 ədəd
formulasından istifadə edilir. Beləliklə müəyyənləşdirilir ki, müəssisə 250 manat məbləğində
mənfət əldə etmək üçün 220 ədəd məhsul istehsal edib, bazarda reallaşdırmalıdır.
3) Daimi xərclərin 10 % artdıqda zərərsizlik səviyyəsinin dəyişməsini
Z = (Xdaı + Xdaı *10 %) / (P - Xdəy.) = (2400 + 2400* 10 %)/ (20 - 8) = 220 ədəd
705
Beləliklə, əgər müəssisədə daimi xərclər 10 % artarsa zərərsizlik səviyyəsi 220 ədəd
məhsul sahəsində əldə olunacaq.
4) Dəyişən xərclər 10 manat həcmində artdıqda zərərsizlik səviyyəsini təmin edən
məhsul həcminin səviyyəsi
Z = Xdaı / (P - Xdəy.) = 2400 / (20 - 10) = 240 ədəd formulası ilə müəyyənləşdirilir.
5) Qiymətin atrımı şəraitində zərərsizlik səviyyəsinin natural və dəyər ifadəsində ifadə
olunması aşağıdakı formula ilə hesablanır:
Natural ifadədə: Z = Xdaı. / (P +P *20 %) - Xdəy. = 2400 (20 +20* 20 %) - 8 = 150
ədəd
Dəyər ifadəsində: Z = 150*240 = 36000 manat
Zərərsizlik səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsinin tətbiq olunan metodlarından geniş
yayılan forması qrafik metodudur.
Qrafik metodu vasitəsilə zərərsizlik səviyyəsinin müəyyənləşdirilməsi nisbətən asan və
daha səmərəlidir. Qrafik metod təhlil zamanı zərərsizlik səviyyəsi haqqında daha aydın
təsəvvür yaradır. Qrafik metod satışdan əldə olunan ümumi gəlir, istehsal məsrəfləri və
istehsal prosesindən əldə olunan mənfət arasında olan nəzəri asılılığı zərərsizliyin iqtisadi
qrafiki əsasında müəyyənləşdirir.
Qrafik metodun mahiyyəti ondan ibarətdir ki, daimi xərclərin, dəyişən xərclərin və
satışdan əldə olunan gəlirin qrafikləri qurulur ki, bu qrafiklərin kəsişdiyi nöqtə zərərsizlik
səviyyəsini (ölü nəqtə) əks etdirir (Qrafik 5.1).
A müəssisəsinin mənfət və zərəri haqqında hesabat məlumatlarından istifadə edərək
zərərsizlik səviyyəsini müəyyənləşdirək.
“A” nöqtəsinin mənfət və zərəri haqqında hesabat.
№ Manatla %
1 Satışdan əldə olunan gəlir 500000 100
2 Dəyişən xərclər 300000 60
3 Marjmal gəlir 200000 40
4 Daimi xərclər 100000
5 Əməliyyat mənfəəti 100000
Bu hesabat göstəriciləri əsasında qurulan qrafikdən göründüyü kimi zərərsizlik anı
250000-manatdır, yəni müəssisə 250000 manat dəyərində məhsulu bazarda reallaşdırmalıdır
ki, bütün xərclərini ödəsin. 250000 manatdan artan gəlirin hesabına yaranan mənfəətin
həcmini qrafikdə mənfəətin əks oıunduğu hissəsində, 250000 manatdan az olan gəlir hesabına
yaranan zərərin həcmini isə zərərin əks olunduğu hissədə müəyyənləşdirmək olar.
706
Qeyd etmək lazımdır ki, qrafik üsulu ilə zərərsizlik anının müəyyənləşdirilməsində bir
sıra mürəkkəbliklər də mövcuddur. Bu əsasən daimi və dəyişən xərclərin dəqiqləşdirilməsi ilə
bağlıdır.
Qrafik metoduna əsasən zərərsizliyin təyin olunması zamanı istehsal həcminin
dəyişməsi ilə əlaqədar olaraq xərclərin təyini zamanı mövcud ola biləcək bütün risklər nəzərə
alınmalıdır. Müxtəlif metodlardan istifadə etməklə təyin olunan zərərsizlik səviyyəsi tam
reallığı əks etdirməsə də idarəetmədə qiymətqoyma, məhsul çeşidinin dəyişdirilməsi, istehsal
və satışın rentabelliyinin artırılması istiqamətində qərarların qəbulu üçün əvəz olunmaz rol
oynayır.
15.5 İstehsal gücünün artırılması haqqında qərarların artırılması
İstehsal gücünün artırılması iləbağlı sabit xərclərdə artır. Bu məqsədlə aparılan
hesablamalar istehsasl gücünün artırılmasının məqsədəuyğunluğunu müəyyən edir.
Təhlil prosesondə mövcüd və nəzərdə tutulan istehsal gücü şəraitində iqtisadi
göstəricilərinin müqayisəsi aparılır.
Fərz edək ki, istehsal avadanlıqlarının maksimum gücü ildə 350 min man. Həcmində sabit
xərclə 1600 min man. Dəyərində məhsul istehsal etməyə imkan verir. Qiymətlə marjinal
gəlirin xüsusi çəkisi 0,5-dir. İstehsal gücünün ildə 2000 manata şatdırılması nəzərdə
tutulmuşdur. Bu zaman sabit xərclərin 25% artması gözlənilir. Bağlanmış müqaviləyə əsasən
məhsul satəşə 1800min man. Təşkil edəcəkdir.
Təhlil prosesi üç istiqamətdə aparılacaqdır: mövcud variant üçün, sifariş perspektivi
nəzərə alınmaqla istehsal gücünün artırılması variantı üçün və artırılmış gücdən maksimum
istifadə variantı üçün. Həmin hesablamalar düsturu əsasında aparılacaqdır. Əvvəlcə mənfəəti
hesablayaq (min man.)
I variant üçün 1600 x 0,5 – 350 = 800-350= 450
II variant üçün 1800 x 0,5 -350 x 1,25 =900-437,5=462,5
III variant üçün 2000 x 0,5 -350 x 1,25 = 1000-437,5 = 562,5
Mümkün sifarişlər nəzərə alınmaqla yeni gec variantından natamam istifadə zamanı
mənfəət yalnəz 2,8% ((462,5-450)/450*100), yeni güc variantından tam istifadə şəraitində
mənfəət 25% ((562,5-450)/450)*100 artardı.
707
Deməli. Yeni güc variantından natamam istifadə olunması yaxən heç bir üstünlüyə gətirib
çıxarmayacaqdır. İostehsal gücündən istifadənin nəzərdən keçdiyimiz variyantında sabit
xərclərin ödənilməsinin hesablanması üçün (7,29) düsturundan istifadə etmək olar. Bu zaman
satış həcminin büharan nöqtəsinin (K1) satışın bütün həcminə (K) nisbətinin yeinə ona
bərabər sabit xərclərin marjinalm gəlirə nisbətini gütürmək lazımdır.
t:T = K1:K = (Sx / M
gd ): (M
g / M
gd)
Burdan da t = T x Sx : M
g yazmaq olar
Mövcud variant üzrə sabit xərclərin ödənilməsi 12x 50/800=5,2 ay, perspektiv sifarişlər
nəzərə alınmaqla artırılmış istehsal gücündən mümkün istifadə variantı üzrə 12x 437,5 / 900=
5,8 ay, artırılmış istehsal gücündən tam istifadə zamanı 12 x 437,5 /1000= 5,2 ay, təşkil
edəcəkdir.
İstehsal gücünün artırılması haqıında qərarın qəbul edilməsi əlavə əsaslı xərclərin
ödənilməsinə əminlik yaranması ilə bağlıdır.
708
MÖVZU 16.
Kommersiya banklarında təhlilin xüsusiyyətləri
16.1.Təhlilin məzmunu, məqsədi və vəzifələri və təhlilin informasiya mənbələri
16.2.Kommersiya banklarında gəlirlərin strukturu və təhlili
16.3.Kommersiya banklarında xərclərin təhlili
16.4.Kommersiya banklarınında likvidliyin təhlili
16.5.Kommersiya bankalarında mənfəətin formalaşması və təhlili
16.1.Təhlilin məzmunu, məqsədi və vəzifələri və təhlilin informasiya mənbələri
Müasir kommersiya bankları bilavasitə müəssisələrə və təşkilatlara, eləcə də əhaliyə, yəni
müştərilərinə xidmət göstərən banklardır. Kommersiya bankları bank sisteminin əsas halqası
kimi çıxış edir. Mülkiyyət formasından asılı olmayaraq kommersiya bankları iqtisadiyyatın
müstəqil subyektləridir. Onların müştərilərlə münasibəti kommersiya xarakteri daşıyır.
Kommersiya banklarının fəaliyyətinin əsas məqsədi maksimum gəlirin əldə edilməsindən
ibarətdir. Bank qanunvericiliyinə əsasən bank fiziki və hüquqi şəxslərin pul vəsaitlərini cəlb
etmək, onları qaytarılma, ödənclik, müddətlilik şərtləri ilə öz adından və öz hesabına
yerləşdirmək və müştərilərin tapşırığı ilə hesablaşma əməliyyatlarını həyata keçirmək
hüququna malikdir. Beləliklə, kommersiya bankları müştərilərə kompleks şəkildə xidmət
göstərir, bu isə onları məhdud sayda maliyyə əməliyyatları və xidmətləri göstərən bank
olmayan (qeyri-bank tipli) xüsusi kredit təşkilatlarından fərqləndirir. Bankdan fərqli olaraq
kredit təşkilatları yalnız bəzi bank əməliyyatlarını həyata keçirir. Kommersiya bankları
aşağıdakı funksiyaları həyata keçirir:
1. vəsaitlərin depozitə cəlb edilməsi;
2. vəsaitlərin yerləşdirilməsi (investisiya funksiyası);
3. müştərilərə kassa-hesablaşma xidmətinin göstərilməsi. Kommersiya bankları bir tərəfdən
sərbəst vəsaitlərin cəlb olunması ilə məşğul olan, digər tərəfdən isə həmin cəlb edilmiş
vəsaitlər hesabına müəssisələrin, təşkilatların və əhalinin müxtəlif maliyyə ehtiyaclarının
ödənilməsini həyata keçirən xüsusi kredit idarələri kimi çıxış edir. Kredit resurslarının cəlb
edilməsi və yerləşdirilməsi üzrə bank əməliyyatlarının iqtisadi əsasını pul vəsaitlərinin
formalaşması təşkil edir. Bu prosesi təşkil edərək kommersiya bankı cəlb olunmuş kredit
ehtiyatlarının səmərəli şəkildə yerləşdirilməsini təmin edən kommersiya müəssisəsi kimi çıxış
edir. Son illər respublikamızda olduğu kimi dünya bank təcrübəsində də mütəxəssislər
ziddiyyət təşkil edən iki ənənənin olmasını qeyd edir:
1. bank fəaliyyətinin universallaşdırılması;
2. bank fəaliyyətinin ixtisaslaşdırılması. Ənənəvi olaraq bu və ya digər əməliyyatlarla məşğul
olan kommersiya bankları qarışıq fəaliyyət sferalarına daxil olur. Beləliklə, kommersiya
bankının növü (universal, sahəvi, xüsusi təyinatlı, regional və s. ) onun həyata keçirdiyi
əməliyyatların məzmunundan, eləcə də ölkə iqtisadiyyatının, kredit münasibətlərinin, pul və
maliyyə bazarlarının inkişaf səviyyəsindən asılıdır. Qərb ölkələrinin əksəriyyətinin
709
kommersiya bankları halhazırda kiçik sərmayə edərək iri şirkətə kimi bütün növ müştərilərin
maliyyə tələbatlarının ödənilməsi məqsədilə müxtəlif əməliyyatların aparılmasını həyata
keçirir. Onlara aiddir:
1. depozit hesablarının açılması;
2. vəsaitlərin nağdsız köçürülməsi;
3. əmanətlərin qəbulu;
4. müxtəlif ssudaların verilməsi;
5. qiymətli kağızların alınıb-satılması;
6. etibarnamə üzrə əməliyyatlar;
7. qiymətli əşyaların seyflərdə saxlanılması və s.
Kommersiya bankının əməliyyatları bank funksiyalarının təcrübədə tətbiqindən ibarətdir.
Qanunvericiliyə əsasən bank əməliyyatlarına aşağıdakılar aid edilir: 1.Fiziki və hüquqi
şəxslərin pul vəsaitlərinin tələb olunanadək və müddətli depozitlərə cəlb edilməsi;
2.Xüsusi və cəlb edilmiş vəsaitlər hesabına kreditlərin verilməsi;
3.Fiziki və hüquqi şəxslərə hesablarının açılması və əmə- liyyatların aparılması;
4.Müştərilərin, o cümlədən müxbir bankların tapşırığına əsasən hesabatların təqdim olunması;
5. Pul vəsaitlərinin, veksellərin, ödəniş və hesablaşma sənədlərinin inkassasiyası və
müştərilərə kassa xidmətinin göstərilməsi;
6. Mülkiyyətçi və ya vəsaitlərin sərəncamçısı ilə mü- qaviləyə əsasən pul vəsaitlərinin idarə
edilməsi;
7.Fiziki və hüquqi şəxslərdən nağd və ya nağdsız formada xarici valyutanın alınıb və
satılması;
8.Mövcud qanunvericiliyə müvafiq olaraq qiymətli metallarla əməliyyatların həyata
keçirilməsi;
Bank zəmanətlərinin verilməsi. Bundan başqa Mərkəzi Bankın qanunvericiliyinə müvafiq
olaraq kommersiya bankları yuxarıda qeyd edilmiş bank əməliyyatları ilə yanaşı aşağıdakı
əməliyyatları da həyata keçirmək hüququna malikdir:
1.Üçüncü şəxslərin əvəzinə öhdəliklərin pul formasında həyata keçirilməsini nəzərdə tutan
zəmanətin verilməsi;
2. Üçüncü şəxslərdən öhdəliklərin pul formasında həyata keçirilməsini tələb etmək
hüququnun əldə edilməsi;
Məsləhət və informasiya xidmətlərinin göstərilməsi.
Fiziki və hüquqi şəxslərə sənəd və qiymətli vəsaitlərin saxlanması üçün seyflərin icarəyə
verilməsi;
Lizinq əməliyyatları. Kredit təşkilatı həmçinin qanunvericiliyə əsasən ona hü- quqi şəxs
olaraq verilmiş digər əməliyyatları keçirmək hüququna malikdir. Bütün bank əməliyyatları
manatla, Mərkəzi Bankın müvafiq lisenziyası olduğu halda isə xarici valyutada həyata
keçirilir. Kredit təşkilatına (o cümlədən kommersiya banklarına) istehsal, ticarət və sığorta
fəaliyyəti ilə məşğul olmaq qadağan olunur, daha doğrusu, bu əməliyyatları qeyri-bank növlü
əməliyyatlara aid etmək lazımdır. «Banklar və bank fəaliyyəti haqqında» Qanunun yuxarıda
qeyd edilmiş müddəalarında bank əməliyyatları və xidmətləri haqqında qeyd edilir. Milli
iqtisadi ədəbiyyatda bir çox hallarda bu anlayışlar arasında fərq qoyulmur. Bununla belə, bank
xidmətlərinin tərifi «kütləvi əməliyyatlar» kimi verilmişdir. Lakin belə tərifdə xidmətlərin
710
bank əməliyyatlarından fərqi izah olunmur. Bununla yanaşı, yalnız «müştəri - bank» qarşılıqlı
münasibətləri çərçivəsində bank xidmətlərindən bəhs oluna bilər. Məhz müştərinin
mövcudluğu bankın əməliyyatlarını onun xidməti kimi nəzərdən keçirməyə imkan verir.
Beləliklə, bank xidməti müştərinin müəyyən tələbatının ödənilməsini həyata keçirən bir və ya
bir neçə bank əməliyyatlarından ibarətdir. Bundan əlavə, kommersiya banklarının xidmətlərini
mü- əyyən ödəniş müqabilində müştərinin mənafeyinə və onun tapşırığı ilə bank
əməliyyatarının keçirilməsi kimi də göstərmək olar. Bank xidmətinin əsas xüsusiyyətlərinə
aşağıdakılar aiddir:
1.Xidmətlərin qeyri-maddi mahiyyəti;
2.Banklarda idarə edilən pul vəsaiti ehtiyatları yaradılır;
3.Bank əməliyyatları və xidmətlərinin keçirilməsi qanunvericiliklə tənzimlənir;
4.Yeni bank xidmətində müştəri müstəsna hüquqlara sahib deyil;
Eyni bir bankın bütün filialları eyni bank əməliyyatları və xidmətlərini yerinə yetirir. Qeyd
etmək lazımdır ki, Mərkəzi Bank qanunvericiliyə müvafiq olaraq kredit təşkilatlarına
müqavilələr bağlamaq və bank xidmətləri bazarında inhisarçılıq yaradılmasına
istiqamətlənmiş fəaliyyət göstərmək qadağan edilir. Kredit təşkilatlarının nizamnamə kapitalı
səhmlərin əldə edilməsi, eləcə də kredit təşkilatlarının fəaliyyətinə nəzarət edən müqavilələrin
bağlanması inhisar əleyhinə qaydalarla ziddiyyət təşkil etməməlidir
16.2.Kommersiya banklarında gəlirlərin strukturu və təhlili
Kommersiya banklarının gəlir mənbəyinin əsasını fəaliyyətinin müxtəlif növləri təşkil edir.
Bank fəaliyyətinin elementləri aşağıdakılardır:
– kredit fəaliyyəti,
– diskont-fəaliyyət,
– mühafizə fəaliyyəti,
– bankın zəmanətli fəaliyyəti,
– qiymətli kağızlarla fəaliyyət,
– əmanətçilərin tapşırığına əsasən depozit qoyuluşuna,
– əməliyyatların icrasına əsaslanan fəaliyyət,
– digər banklar ilə müxbir münasibətlərin şəbəkəsinin fəaliyyəti,
– qeyri-ənənəvi bankın xidmətlər şəbəkəsinin fəaliyyəti,
– kredit fəaliyyəti iki əsas elementdən ibarətdir:
1. faiz mükafatı müqabilində müştərilərə, və digər kommersiya banklarına kreditin
və sərbəst resursların müvəqqəti istifadəyə verilməsi.
2. kredit fəaliyyətinin ikinci hissəsi digər bankda banklararası kredit və ya
müddətli depozit forması ala bilər. Kredit fəaliyyətində gəlir faiz şəklində çıxış
edir.
Diskont-fəaliyyəti bank tərəfindən ödənilməmiş veksellərin, çeklərin, müəyyən güzəştlər ilə
diskontların alınması deməkdir. Diskont-fəaliyyətin müxtəlif növlərindən biri də bankın
711
faktorinq əməliyyatlarıdır.
Faktorinq əməliyyatları 2 növə bölünür:
1reqress hüququna malik;
2.reqress hüququ olmayan.
Birinci halda bank, borcu vaxtı-vaxtında ödəmədiyinə görə tədavülçünü cərimə edir.
İkinci halda isə bank bu cür hüquqa malik deyil. Ona görə də, bank faktorinq əməliyyatına
dair mükafat tələb etdikdə daha böyük təhlükə ilə qarşılaşır. Belə ki, tədarükçünün satılmış
məhsulunun gəlirini azaldır və satılmış əmtəə malının dəyəri mislində güzəşt təyin edir.
Güzəştin miqdarı iki element əsasında müəyyən olunur: 1.bankın kredit ehtiyatlarından
müxtəlif xassəli alqı-satqı prosesində istifadə edilməsi;
2. xidmətlərin göstərilməsinə görə komissiyon mükafatlandırma. Bu mükafatın məbləği də öz
növbəsində faktorinq əməliyyatının növləri ilə əlaqədar təhlükədən asılı olaraq hələ də dəqiq
müəyyən olunmur.
Faktorinq əməliyyatları zamanı komissiya ehtiyatların dəyərinə görə faiz ödənişlərinin,
tələblərdən asılı faizlərin vasitəsilə müəyyən olunan diskontun parametrlərinin eləcə gətirdiyi
çətinliklər ilə qarşılaşır. Faktorinq əməliyyatlarının (FƏ) gəliri bankın faiz mədaxilinə aiddir.
Mühafizə fəaliyyəti bank əməliyyatlarına uyğun olan trast (etibarli) və agent xidmətlərinə
əsaslanır. Fəaliyyətin bu növü müştərinin əmlakının idarəedilməsinə və bu əmlak ilə
bilavasitə bağlı olan tapşırıqlar üzrə ayrı-ayrı konkret əməliyyatların icrasına görə bankın gəlir
mənbəyidir. Məsələn: trast müqaviləsi əsasında bank müştərinin pul vəsaitinin hesablarda
yerləşdirilməsi və müştərini müəyyən gəlirlə təmin etmək vəzifəsini öhdəsinə götürür. Trast
əməliyyatları zamanı müqavilənin şərtlərinə uyğun olaraq müştərinin gəliri bankın
mədaxilindən az da ola bilər. Deməli, agent əməliyyatlarından fərqli olaraq trast xidmətlərinə
görə komissiya daha yüksək göstəricilərə malik olur. Bu xüsusiyyət trast xidmətləri
müqabilində komissiyon mükafatın quruluş tərkibini müəyyən edir. Buraya əmlakın idarə
olunmasına dair qiyməti təyin edilmiş mükafat və iş fəaliyyətinin nəticəsinə görə
mükafatlandırma daxildir.
Qiymətli kağızlarla fəaliyyəti – bankın qiymətli kağızlar buraxmasından, qiymətli kağızların
bazarda reallaşmasından, ikinci növ bazar sistemində digər emitent idarələrin qiymətli
kağızları ilə təşkil olunmuş əməliyyatlardan, müəssisələrin özəlləşdirilməsi ilə əlaqədar
xidmətlər şəbəkəsindən ibarətdir. Kommersiyanın bu növündən gələn bankın gəliri şəxsi və
emitent idarələrin qiymətli kağızlarının alqı-satqının kursu üzrə fərqlər, özəlləşmə
xidmətlərinin tapşırıqları əsasında toplanılır.
Bankın zəmanətli fəaliyyəti daima gəlir gətirir. Müştərilə hesablaşmaların təşkili və
kreditlərin alınması üçün müxtəlif növlü zəmanətlərin verilməsi müqabilində bank pul
712
mükafatı ala bilər. Lakin bankın təmənnasız zəmanətli fəaliyyəti də mövcuddur. Bu, müştəri
bankın şəxsi imicini qoruduğu an və sərfəli xidmətlərin icrası zamanı baş verir.
Əmanətlərin cəlb edilməsi və əmanətçinin tapşırığına əsasən əməliyyatların icrası ilə bağlı
fəaliyyət. Fəaliyyətin bu növü gəliri növbəti üsullar vasitəsilə almağa imkan yaradır:
1.komissiyon mükafatlandırmaya əsasən:
a) hesabların açılmasına görə;
b) hesablaşmaların aparılmasına görə.
2.Müəyyən dövr üçün təyin edilmiş komissiya (pul vahidi ilə).
Dövriyyədən əldə olunan komissiya. (dövriyyəyə görə %-lə)
a) hesab üzrə əməliyyat siyahısının təqdimatı;
b) qapalı hesablar;
c) hesablaşma xarakterli əməliyyatların və ya nağd pulların verilməsinin həyata keçirilməsi
üzrə.
Bank digər bank birliklərinə verdiyi kreditlərdən müəyyən qədər faiz əldə edirsə, bu zaman
gəlir mənbəyi kimi müxbir münasibətləri çıxış edir. Gəlir faiz tarifinin səviyyəsindən və
köçürülmə qaydasından, kreditin verilmə müddətinin uzadılmasından asılıdır.
Qeyri-ənənəvi bank xidmətlərin gdliri lizinq, məlumat, məsləhətləşmə, valyuta dövriyyəsi
(dəyişkən), müştəriləriyə bank tədrisi xidmətlərindən toplanmış mədaxildir. Lizinq
əməliyyatlarının gəlirinə lizinq ödənişləri, faiz ödəncləri və xidmətlərə dair mükafat daxildir.
Bank əmlakının reallaşması üzrə birdəfəlik sazişlər ilə əlaqədar olan gözlənilməyən gəlirlər.
Bu cür mədaxil balans qiymətləri üzərində bazar qiymətlərinin artımı nəticəsində əmələ gəlir.
Əks təqdirdə əməliyyatlar məsrəflər ilə sıx bağlı olur. Bu da bankın bilavasitə itkilərinə səbəb
olur. Beləliklə, kommersiya banklarının gəlirinin hər bir növünü quruluşuna əsasən 3 qrupa
bölmək mümkündür: 1. faiz gəliri;
2. bankın xidmətləri nəticəsində komission ödəmələrdən əldə olunan gəlir;
3. digər növ gəlirlər (buraya bazarda baş verən möhtəkir əməliyyatlardan əldə olunan gəlir,
satılmış əmlakın balans və bazar qiymətləri arasındakı fərq, qiymətli kağızların və digər
aktivlərin yenidən qiymətləndirilməsi, alınmış cərimələr, şikayətlər aiddir).
Sadalanan xidmət növləri üzrə gəlirlər banka ödəmələrdəki yubanmaları, bank risklərini ört-
bastır edir, və mənfəətini yaradır. Gəlirin digər xüsusiyyətbrindən biri onun dəyərlilik
xassəsidir. Bank bazarında qiymətlər tələb və təklifin təsiri nəticəsində müəyyənləşir.
Bununla bərabər gəlirin hər bir növü spesefik cəhətləri ilə fərqlənir.
Kredit faizi dəyərin müvəqqəti istifadəsinin özünəməxsus qiymətidir. Kredit faizi növlərinin
təsnifatı kreditin növlərinə, (kommersiya faizi, bank və istehsal faizi) kredit idarələrinin
713
növlərinə (milli bankın qeydiyyat faizi, bank və lombard faizi), kreditin müddətinə
(qısamüddətli kreditlər və ya pul vəsaiti bazarının tarifi, uzunmüddətli kreditlər və ya istiqraz
vərəqələrinin tarifi), kreditlərin növlərinə (overdraft üzrə dövriyyə vəsaitləri vasitəsilə kredit
faizləri, buraya veksellərin uçotuna, məqsədli kreditlərə dair faizlər də aiddir), əməliyyatların
növlərinə (kre-ditlər, banklararası kreditlər, depozitlər üzrə faizlər), köçürmə üsullarına (sadə
və mürəkkəb, adi və dəqiq köçürmələr) əsaslanır.
Növündən asılı olmayaraq razılaşdırılmış kredit faizi kommersiya bankları üçün zəruri olan
kredit ehtiyatları və marjaların qiymətləri əsasında müəyyən olunur. Bu zaman kredit
ehtiyatlarının qiyməti real surətdə nəzərə alınır. Ehtiyatların real qiymətinin bazar qiymətləri
normasından kənara çıxması zəruri ehtiyatların təsiri nəticəsində baş verir. Bank üçün faiz
marjasının kifayət qədər olması ümumi bank vəsait ödənişinin yubanmalarının qarşısını alır
və mədaxili artırır. Bundan başqa, razılaşdırılmış faiz inflyasiyanın və bank təhlükəsinin artım
dərəcəsini nəzərə almalıdır.
Komissiya – bank əməliyyatları xidmətlərinin mükafatlandırılmasının adıdır. O, latınca
«comissio» sözündən əmələ gəlmişdir ki, bu da tərcümədə «tapşırıq» deməkdir. Onun
miqyasının müəyyənləşdirilməsinə xidmətlərin maya dəyəri və zəruri mənfəət daxildir. Lakin
təklif və tələbdən asılı olaraq komissiya (mükafat tarifi) maya dəyərindən yüksək və ya aşağı
ola bilər. Xidmətlərin maya dəyərinə və onun bazar qiymətləri normasından kənara çıxmasına
daimi nəzarət olunmalıdır. Bunun əsasında xidmətlərin inkişafının istiqamətləndirilməsi və
xidmətlərin maya dəyərinin azaldılmasına dair tədbirləri haqqında məsələlər öz həllini tapır.
Gəlir mənbəyi müləyyən qədər sabit və qeyri-sabit növlərə bölünür.
Müəyyən qədər sabit gəlir mənbəyinə bank xidmətlərinin faizli və faizsiz mədaxilini aid
edirlər. Qeyri-sabit gəlir mənbəyinə isə qiymətli kağızların ikinci bazarında qabaqcadan
nəzərəalınmayan əməliyyatlar vasitəsilə əldə olunmuş mədaxil daxildir. Müasir şəraitdə bir
çox banklar qeyri-sabit gəlir mənbəyinə valyuta əməliyyatlarının mədaxilini də aid edirlər.
Bankın inkişafının arzu olunan cərəyanı (istiqaməti) sabit gəlir mənbəyinin artımı, mədaxilin
artımına qeyri-sabit gəlir mənbəyinin təsir etməməsidir
16.3.Kommersiya banklarında xərclərin təhlili
Kommersiya banklarının xərclərini qeydiyyat üsulları və növlərinə görə təsnif etmək
mümkündür. Növünə görə məsrəfləri:
1. faizli məsrəflər,
2. faizsiz məsrəflər,
3. digər məsrəflərə ayırd edilir.
Faizli məsrəflər müddətli depozitlər və əmanət qoyuluşlarından müştərilərə ödənilmiş
faizlərdən təşkil olunur. Buraya eləcə də digər bankların depozitləri, kredit əməliyyatları,
714
qiymətli kağızların buraxılışı da daxildir.
Faizsiz məsrəflər – bank tərəfindən qiymətli kağızlar üzrə, xarici valyuta, kassa və
hesablaşma əməliyyatlarına sərf olunan məsrəflər aiddir.
Digər məsrəflər veksel üzrə diskont əməliyyatları, vergilərin ödənilməsi, qiymətli
kağızlar bazarında spekulyativ əməliyyatların itkiləri, valyuta bazarı əməliyyatları, bank
əmlakının satışına aid ehtiyat vəsaitlərinin təşkili ilə sıx əlaqədardır.
Qeydiyyat üsuluna əsasən 1998-ci ilə qədər məsrəflərin 3 qrupu ayırd edilirdi: 1.
bankın əməliyyat və digər məsrəfləri;
2. idarəetmə aparatının təminatı üçün sərf olunan məsrəflər;
3. bank tərəfindən ödənilən cərimələr.
Bankın əməliyyat və digər məsrəflərinə bank tərəfindən ödənilən vergilər, cəlb edilmiş
vəsaitlərə görə ödənilən faizlər, əsas fondların amortizasiyası, qeyri-maddi aktivlər, icarə
məsrəfləri, reklam xərcləri, hesablaşma mərkəzlərinin xidmətlərinin ödəniş, poçt və teleqraf
xərcləri, təhsil məsrəfləri, blank məsrəfləri məlumatın maqnit daşıyıcıları, məxfi sənədlər və
qeyri-maddi xüsusiyyətli məsrəflər də aiddir. Göründüyü kimi əməliyyat məsrəfləri faizli,
faizsiz və digər məsrəflərə bölünür. İkinci qrupa – idarəetmə aparatının təminatına sərf
olunan хərclər aiddir. Əmək haqqı, mükafat, sosial yönlü fondlara pul vəsaiti köçürmələri,
binaların, avadanlığın və yüngül nəqliyyatın təminatına sərf olunan xərclər, mühafizə,
məzuniyyət və dəftərxana məsrəfləri. Xüsusiyyətinə görə bu qrup faizsiz məsrəflərə daxildir.
1999-cu ildən etibarən hesabların yeni planı sadalanan əməliyyat məsrəflərinin bir neçə qrupa
bölünməsini nəzərdə tutur. Bunun üçün ikinci dərəcəli sərbəst balans hesabları açılır (tərtib
olunur):
1.cəlb edilmiş kreditlərin ödəniş faizləri,
2.cəlb olunmuş vəsaitlər üzrə hüquqi şəxslərə ödənilən faizlər,
3.depozitlər üzrə fiziki şəxslərə ödənilən faizlər,
4.qiymətli kağızlar üzrə əməliyyatların məsrəfləri,
5.xarici valyuta əməliyyatlarının məsrəfləri,
6.digər xərclər.
Beləliklə, qeydiyyatın yeni sistemi kəmiyyət əlamətlərinə əsasən məsrəflərin daha dəqiq
təsnifatını təqdim edir, faizli və faizsiz məsrəfləri fərqləndirməyə imkan verir, bank fəaliyyəti
haqqında tam məlumat ilə təmin olunur.
Bəzi məsrəflər bankın xərcləri hesabına aiddir. Milli qanunauyğunluğa əsasən bu –
məzuniyyət, şəxsi avtomaşınlarda xidməti səfərlər kompensasiyası, elan, banklararası kreditin
ödəniş məsrəfləridir.
«Hesabat ilinin mədaxil və itkilərinə» dair məsrəfləri qrupunu da ayırd etmək olar: qanunsuz
yeyintilər itkisi, kassa əməliyyatları üzrə çatışmayan vəsait, saxta pul vəsaitinin, qəpiklərin
qəbulu nəticəsində yaranan itkilər. Bütün bu məsrəflər təminatına görə bankın bilavasitə
715
itkiləri deməkdir.
16.4.Kommersiya banklarınında likvidliyin təhlili
Bankın likvidliyi – bankın kreditorları, əmanətçiləri və başqa müştəriləri qarşısında öz
öhdəliklərini vaxtında və itkisiz yerinə yetirmək qabiliyyətidir. Bankın öhdəlikləri real və şərti
olur. Real öhdəliklər bankın balansında tələb olunanadək depozitlər, təcili depozitlər, cəlb
olunmuş banklararası resurslar, kreditorların vəsaitlər şəklində əks olunur.
Şərti öhdəliklər balansarxası passivlərlə (bank tərəfindən verilən zəmanətlər və təminatlar və
s.) və balansarxası aktiv əməliyyatlarla (istifadə olunmamış kredit xətləri və verilən
akkreditivlər) ifadə olunmuşdur.Öhdəlikləri yerinə yetirmək üçün bank aşağıdakı likvid
aktivlərdən istifadə edir:
• kassada və müxbir hesablarda pul qalıqları şəklində ifadə olunmuş nağd pul
•təcili surətdə nağd pula çevrilə bilən aktivlər;
• lazım gəldikdə banklararası bazardan alına biləcək banklararası kreditlər;
• başqa cəlb olunmaş vəsaitlər, məsələn, depozit sertifikatlarının və bank veksellərinin
buraxılışı.
Bank tərəfindən yığılmış (nağd pul, yüksək likvidli qiymətli kağızlar) və alınacaq (yenidən
alınmış) (cəlb olunan banklararası kreditlər, bank veksellərinin buraxılışı, depozit və əmanət
sertifikatlarının buraxılışı) likvidlik vardır.
Bankın likvidliyinin bu əlamətlərinə riayət olunması (öhdəliklərin vaxtında və itkisiz yerinə
yetirilməsi) bankın fəaliyyət keyfiyyətlərini və ətraf mühitin vəziyyətini müəyyən edən daxili
və xarici amillərlə əlaqədardır.
Daxili amillərə bank aktivlərinin keyfiyyəti, cəlb olunan vəsaitlərin keyfiyyəti, aktiv və
passivlərin müddətlər üzrə birləşməsi, savadlı menecment, bankın imici aiddir.
Bankın aktivlərinin keyfiyyəti üç xüsusiyyətə malikdir: likvidlik, risklilik, gəlirlilik.
Aktivlərin likvidliyi – aktivlərin borclu tərəfindən reallaşması və ya ödənilməsi vasitəsilə
itkisiz nağd pula transformasiya olunması qabiliyyətidir. Bu zaman mümkün itkilərin dərəcəsi
aktivlərin riskliliyi ilə əlaqədardır. Likvidlik dərəcəsinə görə bankın aktivləri bir neçə qrupa
bölünür.
Birinci qrup birinci sinif likvid aktivlərindən ibarətdir:
• bankın kassasında və müxbir hesablarda yerləşən pul vəsaitləri;
• bankın portfelində yerləşən dövlət qiymətli kağızları.
Likvid aktivlərin (birinci və ikinci ehtiyatların) bu qrupunun daha yüksək payı depozitləri
716
böyük və qeyri-sabit olan və ya ssudaya olan tələbatın artacağı gözlənilən banklar üçün
zəruridir.
İkinci qrupa hüquqi və fiziki şəxslərə qısamüddətli ssudalar, banklararası kreditlər, faktorinq
əməliyyatları, satış üçün nəzərdə tutulan korporativ qiymətli kağızlar. Bunlar nağd pula
çevrilmək üçün daha uzun müddət tələb edir.
Aktivlərin üçüncü qrupu uzunmüddətli əmanətləri və bankın investisiyalarını, o cümlədən
uzunmüddətli ssudalar, lizinq əməliyyatları, investisiya qiymətli kağızlarıdır.
Aktivlərin dördüncü qrupu – vaxtı keçmiş ssudalar şəklində qeyri-likvid aktivlər, bəzi
qiymətli kağız növləri, bina və qurğulardır.
Aktivlər az likvidli olduqca risklilikləri yüksəkdir, yəni aktivlər pul vəsaitlərinə çevrilən
zaman itkilərin potensial imkanı yüksəlir.
Aktivlərin gəlirliliyi – onların banka gəlir gətirmək qabiliyyətidir. Bu meyara görə aktivlər
gəlir gətirən (ssudalar, qiymətli kağızlara qoyulan vəsait və s.) və gəlir gətirməyənlərə (AR
Milli Bankında müxbir hesabda olan pul vəsaitləri, bina və qurğular) bölünür.
Bankın likvidliyi həmçinin cəlb olunan vəsaitlərin keyfiyyəti ilə, yəni öhdəliklərin likvidliyi
ilə, depozitlərin sabitliyi və xarici borclardan az asılılıqla müəyyən edilir.
Öhdəliklərin likvidliyi bank üçün cəlb olunan vəsaitlərin müəyyən səviyyədə saxlanması ilə
ödənişin sürətini və təzələnmənin dərəcəsini xarakterizə edir, onların təcili strukturunu əks
etdirir.
Bankın likvidliyinə məbləğlər və müddətlər üzrə aktiv və passivlərin birləşməsi ciddi təsir
edir. Bank tərəfindən müştəri qarşısında öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi investisiya qoyulan
pul vəsaitlərinin müddətlərinin əmanətçilərin təqdim etdikləri pul vəsaitləri ilə
razılaşdırılmasını nəzərdə tutur. Əsasən cəlb olunan resurslarla işləyən bank tərəfindən bu
qaydanın nəzərə alınmaması onun kreditorlar qarşısında öz öhdəliklərinin yerinə yetirə
bilməməsinə gətirib çıxarır.
Bankın aktiv və passivlərinin, həmçinin onun şərti öhdəliklərinin nisbəti, konkret dövr ərzində
bankın likvidlik mövqeyinin vəziyyətini müəyyən edir. Bankın likvid mövqeyinin
vəziyyətinin onun likvidliyinə təsirinin qiymətləndirilməsi zamanı nəinki müddətlər üzrə
aktivlərin və passivlərin həcmində uyğunsuzluqları nəzərə almaq, həm də bu uyğunsuzluğun
ümumi öhdəliklərə olan səviyyəsini, həmçinin bu uyğunsuzluqların dinamikasını nəzərə
almaq lazımdır.
Bankın likvidliyinin daxili amillərinə menecment, yəni bütövlükdə bankın fəaliyyətinin və
xüsusilə də likvidliyinin idarə edilməsi sistemi aiddir. Bankı idarə etmənin keyfiyyəti bank
siyasətinin məzmunu; cari və strategi məsələləri həll etməyə imkan verən səmərəli təşkilati
strukturu; bankın aktiv və passivlərinin idarəetmə mexanizmi; prosedurların dəqiqliyi, o
717
cümlədən məsul qərarların qəbul edilməsi ilə müəəyən edilir.
Bankın likvidliyini imic kimi amil də şərtləndirir. Bankın müsbət imici ona resursların cəlb
edilməsində başqa banklar qarşısında üstünlük verir, depozit bazanın sabitliyini və xarici
tərəfdaşlarla əlaqələrin inkişafını təmin edir.
Bankın likvidliyinin xarici amillərinə ölkədə siyasi və iqtisadi vəziyyət, qiymətli kağızlar
bazarının və banklararası bazarın inkişafı, Milli Bank tərəfindən ölkənin kommersiya
banklarının yenidən maliyyələşdirilməsi sistemi, onun nəzarət funksiyalarının səmərəliliyi
aiddir.
Kommersiya banklarının likvidliyinin qiymətləndirilməsinin Azərbaycan təcrübəsi
Müasir Azərbaycan təcrubəsində likvidliyin qiymətləndirilməsi üçün iki qiymətləndirmə
metodundan istifadə olunur: əmsallar vasitəsilə və nağd pul axını əsasında. Əmsallar
metodunun əsasını Milli Bankı tərəfindən müəyyən edilmiş likvidliyin qiymətləndirmə
göstəriciləri təşkil edir. Hazırda bu göstəricilərin sayı üçdür:
N2 — bankın ani likvidliyi normativi. Bu normativ bir əməliyyat günü ərzində bankın itki
riskini tənzimləyir. Son qiymət ≥ 15%-dir;
N3 — bankın cari likvidliyi normatividir. Normativin hesablanması tarixinə yaxın 30 təqvim
günü ərzində bankın itki riskini tənzimləyir. Son qiymət ≥ 50%-dir;
N4 — bankın uzunmüddətli likvidliyi normatividir. Vəsaitlərin uzunmüddətli aktivlərdə
yerləşdirilməsi nəticəsində bankın likvidliyinin itirilməsi riskini tənzimləyir. Son qiyməti ≤
120%
Bankların likvidliyinin iqtisadi normativlər vasitəsilə dövlət tənzimlənməsi ilə yanaşı,
Azərbaycanda hesablanan likvid mövqeyin likvidliyinin qiymətləndirilməsi də inkişaf edir:
ümumi və valyuta kəsiyində. Bu metod zamanı likvidlik axın kimi (əmsallar metodunda –
ehtiyat) başa düşülür.
Bankın likvidlik mövqeyi onun müəyyən dövrdə pul vəsaitlərinin və öhdəliklərinin nisbətini
əks etdirir. Əgər bu dövr ərzində (müəyyən tarixə) müştərilərə tələblər (aktivlər)
öhdəliklərdən artıq olarsa, likvidliyin artığı olacaq ki, bunlar da pul vəsaitlərinin axıb getməsi
deməkdir. Bu, tələbləri (daxilolmaları) üstələyir – likvidliyin çatışmamasını göstərir.
Likvidlik vəziyyəti cari və növbəti tarixlər üçüe, yəni perspektiv üçün qiymətləndirilir. Likvid
mövqeyin müəyyənləşdirilməsi üçün restrukturlaşdırılmış balans tərtib olunur ki, burada
aktivlər və passivlər ödənimə və tələb olunana qədər müddətlər üzrə təsnifləşdirilir.
Kommersiya banklarının likvidliyinin qiymətləndirilməsinin xarici təcrübəsi
718
Xarici təcrübədə likvidliyi aşağıdakı əsaslarla ölçürlər:
1) balanslar üzrə hesablanan və balansın likvidliyini əks etdirən maliyyə əmsalları;
2)müvafiq dövrlərdə bankın balansının aktivləri və passivləri üzrə dövriyyələrin analizi
nəzərə alınmaqla, likvid vəsaitlərə tələbatın müəyyən edilməsi.
Əmsallar metodu balansın maddələri arasında kəmiyyət nisbətlərinin qurulmasını nəzərdə
tutur. Bəzi ölkələrdə bu nisbətləri hökumət, digərlərində, məsələn ABŞ-da bankların özü
tətbiq edir.
Bankların qazandığı təcrübə müəyyən göstəricilərin daha tez-tez istifadə olunmasını
şərtləndirmişdir.
Likvid aktivlərlə depozitlərin nisbətini müəyyənləşdirərkən iki göstəricidən istifadə edirlər:
1) [İlkin ehtiyatlar (Kassa + mərkəzi bankda müxbir hesab)] / Depozitlər.
2) [İlkin ehtiyatlar + İkinci ehtiyatlar (dövlət qiymətli kağızları)] / Depozitlər.
Bu göstəricilər vasitəsilə likvid aktivlərlə depozit şəklində yerinə yetiriləcək öhdəliklər
arasında birbaşa əlaqə yaranır. Birinci göstəricinin səviyyəsi bankın likvidliyinin təmin
edilməsi üçün 5-10%-dən az olmayaraq, ikincinin səviyyəsi 15-25%-dən az olmayaraq qəbul
edilmişdir. İkinci göstəricidən Yaponiyada da (bütün banklar üçün yerinə yetirilməsi məcburi)
istifadə olunur ki, burada onun səviyyəsi 30%-dən az olmamalıdır.
ABŞ-da likvidliyin qiymətləndirilməsi üçün verilən kreditlərin məbləğinin depozitlərə nisbəti
(o, 1-dən artıq olarsa, bankın likvidliyi aşağıdır) və kreditlərin aktivlərin ümumi məbləğində
payının aktivlərin diversifikasiyalılığının ifadəsi kimi(bu göstəəricini 65-70% səviyyəsində
optimal hesab edilir) istifadə olunur.
Likvidliyin qiymətləndirilməsi üçün həmçinin aktivin təcili nağd pula çevrilməsi qabiliyyətini
əks etdirən göstərici tətbiq olunur. Bu göstərici likvid aktivlərin aktivləri ümumi məbləğinə
nisbəti kimi hesablanır. Likvid aktivlərə yalnız kassada vəsaitlərin qalığı, yolda, valyuta
hesablarında olan pul vəsaitləri,mərkəzi bankda və başqa banklarda NOSTRO hesabları üzrə
qalıqlar daxil edilir. bu göstərici yüksək olduqca, likvidlik də yüksək, gəlir isə aşağı olacaq.
Likvidliyin idarə edilməsi sahəsində menecmentin məqsədi – likvidliyin və gəlirliliyin
optimal nisbətidir.
Cəlb olunan resursların strukturunun,depozit bazanın sabitliyinin analizinə böyük diqqət
yetirilir. Sabitliyi nöqteyi-nəzərindən depozitlər əsas (sabit) və «uçan» depozitlərə bölünür.
Əsas (sabit) depozitlər banka təhkim edilmiş və onu tərk etməyən depozitlərdir. Onlar çox
olduqca, bankın likvidliyi də yüksəkdir. Əsas depozitlər tələb olunana qədər qoyulan
əmanətlər, təcili və əmanət hesabları arasında ola bilər.depozitlərin sabit hissəsi tələb olunana
qədər qoyulan əmanətlərdən yüksəkdir. Təcili və əmanət qoyuluşları üzrə tələb olunana qədər
əmanətlərdə olduğundan daha yüksək faiz müəyyən olunur. Təcili və əmanət depozitləri üzrə
719
ödəniş müxtəlif banklarda müxtəlifdir, onlar daha çox hərəkətdədir və buna görə «uçan» adını
almışlar.
Depozitlərin sabitliyini xarakterizə edən göstərici əsas depozitlərinin məbləğinin onların
ümumi məbləğinə nisbəti kimi hesablanır. Əgər əsas depozitlərin payı depozitlərin ümumi
məbləğində 75%-dən az deyilsə, – bu zaman bank likvid sayılır.
Depozit bazanın sabitliyini əks etdirən daha bir göstərici təcili və əmanət depozitlərinin
depozitlərin ümumi məbləğinə nisbətidir. Təcili və əmanət depozitləri bankın resurslarıdır və
onlar faiz dərəcəsinin dəyişməsinə daha həssasdır. Onların payının yüksəlməsi «uçan»
depozitlərin həcmini artırır və bankın likvidliyini aşağı salır.
Bankın resurs bazasının keyfiyyəti də xarici mənbələr üçün (banklararası kredit – Kvi)
kommersiya bankının açıq olmasını sübut edən göstəricisi ilə qiymətləndirilir:
KVİ = Sb / Sps,
burada Sb — Mərkəzi bank da daxil olmaqla, başqa banklardan alınan ssudalardır;
Sps — cəlb olunmuş vəsaitlərin məbləğidir.
Lazım gəldikdə banklararası bazardan və mərkəzi bankdan daha aşağı ödənişlə tez bir
zamanda resurs cəlb etmək və likvid aəsaitlərin müvəqqəti çatışmazlığını aradan qaldırmaq
imkanı bankın yüksək likvidliyi əlaməti, xarici borcların çox olması isə bankın aşağı likvidliyi
kimi nəzərdən keçirilir. Ona görə də əlavə olaraq aşağıdakılar təhlil edilir:
1. borcların tezliyi;
2. borcların şərtləri (girovla və girovsuz);
3. vəsait cəlb olunmasının səbəbləri;
4. borclar üzrə faizlər.
Bir çox ölkələrdə kommersiya banklarının likvidliyi balansın müddətlər üzrə qruplaşdırılmış
aktivlər və passivlərinin maddələrinin nisbəti əsasında hesablanır. Fransada bu müddət
göstəricinin 60%-dən aşağı olmaması şərtilə üç ay, İngiltərədə bir aydır (likvidlik əmsalı
12,5%-dən az olmayaraq). Almaniyada kommersiya bankları hər ay balanslarının likvidliyinin
vəziyyəti haqqında Almaniya Federal bankı qarşısında hesabat verirlər. Əmsalların 100%
çərçivəsində tələb olunan səviyyəsi uzunmüddətli əmanətlərin daha qısamüddətli resurslarla
qismən örtülməsini nəzərdə tutur. Əmsallar metodu ilə yanaşı, Yaponiyada, ABŞ-da və bir çox
Avropa ölkələrində nağd pul axını əsasında bankların likvidliyinin qiymətləndirilməsi inkişaf
etmişdir. Xarici ölkələrdə bankların likvidliyinin təmin edilməsi üçün kredit risklərinin
məhdudlaşdırılmasına böyük əhəmiyyət verilir
16.5.Kommersiya bankalarında mənfəətin formalaşması və təhlili
Kommersiya banklarının mənfəətinin formalaşdırılması kommersiya müəssisəsinin,
əməliyyatlar çərçivəsinin, fəaliyyətdə olan qeydiyyat sisteminin spesifık xüsusiyyətləri
vasitəsilə müəyyən olunur. İllər ərzində toplanan balans mədaxili yekun maliyyə nəticəsini
720
əks etdirmir. Bir il ərzində debet hesabı 950 «Mədaxil hesabına vəsaitlərin kənarlaşdırılması»
üzrə cari ilin balans mədaxili, məsrəflərdən ibarətdir (vergilər, bankın fonduna avans pul
vəsaitinin köçürülməsi, xeyriyyə məqsədlərinə dair xərclər və s.) İlin əvvəlinə 950 nömrəli
hesabdan vəsait 951 nömrəli hesaba köçürüllür. Səhmdar cəmiyyətin qərarına əsasən əlavə
gəlirdən istifadə olunur. Mənfəətin bölünməmiş hissəsi ötən illərin gəlirləri hesabına daxildir.
Bu gəlirdən istifadə üsulları 951-ci hesabda əks olunur.
1998-ci ildən etibarən gəlir və itkilər ayrıca olaraq balans hesablarında nəzərdən keçirilir:
1. hesabat ilinin mədaxili – 70301 nömrəli hesab,
2 .ötən illərin itkiləri – 70402 nömrəli hesab.
Bu cür qeydiyyat sistemi bankın hesabatının bilavasitə yardımı ilə kredit təşkilatının
fəaliyyətində neqativ (mənfi) halların olub-olmaması haqqında müəyyən məlumatlar əldə
etmiş oluruq. Maliyyə proseslərinin yekununun formalaşdırılması və bu cür qeydiyyat sistemi
bizə bəzi amilləri aşkar etməyə şərait yaradır; 1.mədaxil və məsrəflərin növünün
dəyişdirilməsi həlledici amil kimi balans gəlirinin dinamikliyini müəyyən edir;
2. mədaxil və məsrəflərin parametrlərinin uyğunluğu;
3. yekun maliyyə nəticəsinin hesablanması.
Xarici ölkələrin qeydiyyat standartlarının və bank fəaliyyətinin maliyyə nəticələri –
mədaxildir. O, ümumbank məsrəfləri, vergilərin ödənilməsindən sonra qalan gəlir qalığıdır.
Bu balans mədaxili bankın faiz ödənişini gəlir və məsrəflər ilə əlaqələndirir.
Dünya standartları üzrə mədaxil haqqında hesabat, mədaxil və məsrəflər, formalaşan
gəlir, quruluş və sabitləşmə prinsipinə əsasən qruplaşdırılır. Faiz marjasının, faizsiz mədaxil
və məsrəflərin, qeyri-sabit gəlir mənbəyinin bir qrupu ayırd edilir.
Mədaxil haqqında hesabat son maliyyə nəticəsinin dinamikliyini, mədaxilin enmə və
qalxma amillərini, mədaxilin keyfiyyət mənbəyini aşkar etməyə yönəlir. Sabit mənbələrin
bilavasitə yardımı ilə mədaxilin artımına səbəb olan müsbət nəticəyə gəlmək olar. Əks
təqdirdə bankın reytinqi son maliyyə nəticəsinin kəmiyyət artımına baxmayaraq yüksəlmir.
Kommersiya banklarının mədaxil səviyyəsinin qiymətləndirilməsinin əsas üsulları kimi
aşağıdakıları misal çəkmək olar:
1. gəlir mənbəyinin struktur təhlili;
2. maliyyə əmsalları sisteminin təhlili;
3. amillərin təhlili.
Struktur təhlilin məqsədi gəlirin əsas mənbəyini aşkar etməyə, onu sabitlik nöqteyi-
nəzərindən qiymətləndirməyə xidmət edir. Kommersiya banklarının gəlir səviyyəsinin
qiymətləndirilməsinin əsas üsullarından biri də maliyyə əmsallarının təhlili sistemidir. Bu
təhlil aşağıdakılardan ibarətdir:
721
1. maliyyə əmsalının hesablanma miqyasının normativ səviyyə ilə müqayisəsi;
2.bank əmsallarının rəqib bank əmsalları ilə qarşılıqlı müqayisəsi;
3. əmsalların dinamikliyinin qiymətləndirilməsi;
4. əmsalın dinamiklik amillərinin təhlili.
Gəlir əmsalları sistemi növbəti göstəricilərdən ibarətdir:
1.gəlir və aktivlərin qarşılıqlı münasibəti;
2.gəlir və maliyyə kapitalının qarşılıqlı münasibəti;
3.bir əməkdaş üzrə gəlir.
Mənfəət əmsalları sistemində əsasverici göstərici gəlir/aktivlər göstəricisidir. Onun
faktiki əhəmiyyəti bank işinin effektivliyinin (gəlirliyinin) qiymətləndirilməsi üçün yeganə
meyar deyildir. Bu birincisi, yüksək gəlirin bir qayda olaraq böyük risk ilə bağlı olması ilə
izah olunduğu üçün bankın riskdən müdafiə olunması dərəcəsini eyni vaxtda nəzərə almaq
çox vacibdir. İkincisi, gəlirliliyin sadalanan əmsalının dikamikasını təyin edən amillər
arxasında gizlənən iqtisadi təzahürlər prinsipial əhəmiyyətə malik olur.
Birinci vəziyyətin izahı üçün KEMEL Amerika sistemində kommersiya bankının gəlirliyinə
verilən qiyməti nəzərdən keçirək.
KEMEL sistemində bankın gəlirlilik səviyyəsinə verilən qiymətin əsasını kəmiyyət və
keyfiyyət göstəriciləri təşkil edir.
Bankların gəlirliliyinin kəmiyyətcə qiymətləndirilməsi üçün aktivlərdən istifadə
effektivliyinin əmsalı onları gəlirləri və məsrəflərinin səviyyələri ilə bağlı çoxsaylı
göstəricilərdən fərqləndirmişdir.
Aktivlərin orta həcmi – Oma normativi səviyyəsi bankların qrupları üzrə müəyyən olunur və
onların ayırd edilməsinin əsasını aktivlərin həcmi təşkil edir. Bütün banklar beş qrupa
bölünür, məsələn:
I – 100 milyon dollardan az aktivlər.
II – 100 milyon dollardan 300 milyon dollara kimi aktivlər.
III – 300 miyon dollardan 1000 milyon dollara kimi aktivlər.
IV – 1 milyard dollardan 5 milyard dollara kimi aktivlər.
V – 5 milyard dollardan artıq aktivlər.
Qruplardan hər biri üzrə üç il ərzində faktiki səviyyəsinin əsasında Oma orta həcmi müəyyən
olunur. Bu qrupun daha çox və daha az gəlirli banklarının aşkar olunması üçün üç il ərzində
bu qrupun bankları üzrə sadalanan əmsalın faktiki orta kəmiyyətlərinin azalan sırasında
əsaslanan yanaşma üsulundan istifadə olunur.
Yüksək reytinqli gəlirlilik normativi (1) sıranın əvvəllindəki yüksək əmsalların orta həcminə
müvafiq olur və onların sayı bankların bu qrupunun əmsallarının ümumi sayının 15% təşkil
722
edir. Növbəti əmsalların 50% mislində orta kəmiyyəti təmin olunan səviyyə üçün normativ
səviyyəsidir (II); vasitəli səviyyə üçün 20% (III) və son həddli səviyyə üçün 15% (IV). İtkilər
zamanı V – qeyri-kafi reytinq verilir.
Başqa sözlə desək, Oma orta kəmiyyətlərinin alınan siyahısını bölüşdürən səviyyələr (daha
yüksək səviyyə üçün – 15%, kafi səviyyə üçün – 50%, vasitəli səviyyə üçün – 20% və daha az
səviyyə üçün – 15%) ilkin mütanasibliyin müəyyən olunması üçün tətbiq olunur.
Oma ilkin faktiki kəmiyyətlərinin istifadəsi üç il ərzində təsərrüffat dinamikası ilə əlaqədar
gəlirlərin artım və tənəzzülü kimi qısamüddətli effektin bankın gəlirliyi standartlarına təsirini
azaldır.
Aktivlərin vergi qoyuluşunun mədaxili-menecment gəlirinin qiymətlən-dirilməsi üçün
mədaxil/aktivlər əmsalı ilə qarşılıqlı münasibəti və müqayisəsi.
723
Mövzu 17 . KƏND TƏSƏRRUFАTI MUƏSSISƏLƏRINDƏ
TƏHLILIN XUSUSIYYƏTLƏRI
17.1. Kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı təhlilinin əhəmiyyəti, vəzifələri və informаsiyа
mənbələri
Kənd təsərrufаtı ölkə iqtisаdiyyаtının ən muhum sаhələrindən biridir. Ölkə əhаlisinin ərzаq
məhsullаrınа və sənаyenin kənd təsərrufаtı xаmmаlınа olаn tələbаtının ödənilməsində kənd
təsərrufаtı istehsаlının rolu və əhəmiyyəti böyukdur.
Ölkə əhаlisinin ərzаqlа təshiz olunmаsındа həlledisi rol oynаyаn kənd təsərrufаtı istehsаlının
özunəməxsus (digər mаddi-istehsаl sаhələrindən fərqləndirən) spesifik xususiyyətləri vаrdır:
1) Kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаl və sаtışının nətisələri təbii-iqlim şərаitindən çox
аsılıdır. Qurаqlıq, yаğıntılаrın miqdаrı, gunəşli gunlərin sаyı və dаvаmiyyəti, iqlim, şаxtа,
kuləklər və digər təbii hаdisələr istehsаl məsrəflərinə, bitkilərin, mаl-qаrа və quşlаrın məh-
suldаrlığınа, məhsulun keyfiyyətinə, аqrozoobаytаr tədbirlərinin həsmi və strukturunа, son
nətisədə isə məhsul istehsаlı və sаtışının nətisələrinə böyuk təsir göstərir. Bu səbəbdən də
təhlil zаmаnı təbii-iqlim şərаitinin kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlınа və istehsаlın
nətisələrinə təsirini hesаbа аlmаq lаzımdır.
2) Kənd təsərrufаtı uçun istehsаlın mövsumliyi xаrаkterikdir. Bu səbəbdən də təqvim ili
ərzində istehsаlın əsаsını təşkil edən torpаqlаrdаn, əmək resurslаrındаn, texniki vаsitələrdən,
mаteriаl ehtiyаtlаrındаn qeyri-аhəngdаr istifаdə olunur, ilin muxtəlif dövrlərində bitkilərin, mаl-
qаrа və quşlаrın məhsuldаrlığı, əmtəəlik məhsulun dаxil olmаsı, onun reаllаşdırılmаsı və pul
gəlirlərin dаxil olmаsı ilin muxtəlif аylаrındа kəskin surətdə fərqlənir. Bu səbəbdən də istehsаl və
sаtış proseslərinin əmək, mаteriаl resurslаrı ilə, texniki vаsitələrlə təmin olunmаsı və onlаrdаn isti-
fаdənin təhlili zаmаnı muəssisənin torpаq, əmək, mаteriаl resurslаrı ilə, əsаs vəsаitlərlə, xususilə
kənd təsərrufаtı mаşınlаrı və mexаnizmlərlə təmin olunmаssı, onlаrdаn istifаdənin təhlili zаmаnı
bu fərqləndirisi xususiyyəti hesаbа аlmаq lаzımdır.
3.Kənd təsərrufаtındа istehsаl prosesi (tsikli) çox uzun olur və bu səbəbdən də istehsаl dövru ilə iş dövru ust-ustə duşmur. Iş dövru olmаyаn şərаitdə belə istehsаl prosesi dаvаm edir. Məsələn, pаyızlıq dənli bitkilərin səpini bаşа çаtdıqdаn sonrа iş dövru bаşа çаtır, istehsаl dövru dаvаm edir, məhsul yığımı isə gələn ilin iyun-iyul аylаrındа dаvаm etdirilir. Bu səbəbdən də bir sırа əsаs göstərisilər ilin sonundа hesаblаnılır və təhlil edilir.
4. Kənd təsərrufаtındа torpаq əsаs istehsаl vаsitəsi hesаb olunur ki, bu dа bilаvаsitə iqlim şərаiti ilə bаğlıdır. Digər əsаs istehsаl vаsitələrindən fərqli olаrаq torpаqlаr köhnəlmir, əksinə ondаn effektli istifаdə edildikdə o yаxşılаşır, lаkin muxtəlif аmillərin təsiri аltındа onun təbii və iqtisаdi xаrаkteri dəyişilir, hаbelə onun məhsul verimini dəqiq hesаbа аlmаq mumkun olmur.
Sənаye və digər sаhələrin istehsаllаrındа bu və yа digər əsаs vəsаit obyektində аnsаq muəyyən növdə məhsul istehsаl etmək mumkun olduğu hаldа kənd təsərrufаtındа eyni torpаq
724
sаhəsində çoxlu sаydа bitkiçilik və heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаl etmək mumkundur. Odur ki, təhlil prosesində torpаqlаrın xаrаkterik xususiyyətlərini nəzərə аlmаq tələb olunur.
5.Kənd təsərrufаtı istehsаlı sаnlı orqаnizmlə işləyir. Bunа görə də onun inkişаfınа iqtisаdi аmillərlə yаnаşı bioloji, kimyəvi və fiziki аmillər də təsir göstərir ki, bunlаr dа təsərrufаt fəаliyyətinin nətisələrinə muxtəlif аmillərin təsirinin hesаblаnmаsındа çətinlik törədir.
6.Digər mаddi istehsаl sаhələrindən fərqli olаrаq kənd təsərrufаtındа istehsаldаn аlınаn məhsulun bir qismi xususi ehtiyаtlаrа: toxum, yem, uzvi kubrə i.а. istehsаl vəsаiti kimi istifаdə olunur. Bu səbəbdən də muqаyisəyəgələn qiymətlərlə əmtəəlik məhsulun həsmi umumi məhsulun həsmi ilə muqаyisədə xeyli аz olur.
7.Kənd təsərrufаtının spesifik xususiyyətlərini nəzərə аlаrаq burаdа muəssisənin fəаliyyətini qiymətləndirən zаmаn bitki əkini sаhələrinin məhsuldаrlığı, mаl-qаrа və quşlаrın məhsuldаrlığı, kənd təsərrufаtınа yаrаrlı və əkin uçun yаrаrlı torpаqlаrdаn istifаdə kimi spesifik göstərisilərdən istifаdə olunur. Ölkə iqtisаdiyyаtının butun sаhələrində istifаdə olunаn məhsulun mаyа dəyəri, mənfəət, rentаbellik, dövriyyə vəsаitinin dövr surəti və i.а. göstərisilərin hesаblаnmаsı, he-sаbаtlаrdа əks etdirilməsi və təhlilində də kənd təsərrufаtı istehsаlınа məxsus spesifik xu-susiyyətlər hesаbа аlınır ki, təsərrufаt fəаliyyətinin nətiələrini dаhа dəqiq qiymətləndirmək mumkun olsun.
Sаdаlаnаn fərqləndirisi xususiyyətləri nəzərə аlаrаq təsərrufаtlаrdа bitkiçilik məhsullаrı istehsаlı və onlаrın mаyа dəyəri, məhsul sаtışı, mənfəət, rentаbellik və digər əsаs göstərisiləri təhlil etməzdən əvvəl kənd təsərrufаtı muəssisənin təbii-iqlim şərаiti, istehsаlın həsmi və istiqаməti, torpаqlаrın vəziyyəti, torpаq, əmək və digər resurslаrlа, əsаs və dövriyyə vəsаitləri ilə təmin olunmаsı, istehsаlın ixtisаslаşmаsı, intensivləşdirilməsi və effektliliyini xаrаkterizə edən göstərisilər öyrənilir.
Bitkiçilik kənd təsərrufаtı istehsаlının аpаrısı sаhəsidir. Əkin sаhələrini toxum və digər bаsdırmа mаteriаllаrı ilə, heyvаndаrlıq sаhələrinin yemlərlə təmin etməklə butövlukdə kənd təsərrufаtı məhsullаrının təkrаr istehsаlındа bitkiçiliyin rolu böyukdur. Ölkə əhаlisinin ərzаq məhsullаrı ilə, muxtəlif sənаye sаhələrinin kənd təsərrufаtı xаmmаlı ilə təshiz olunmаsı probleminin həlli də, ilk növbədə, bitkiçilik məhsullаrı istehsаlının çoxаldılmаsındаn, onlаrın key-fiyyətinin yuksəldilməsindən bilаvаsitə аsılıdır. Deməli ölkə əhаlisinin yаşаyış səviyyəsinin yаxşı-lаşdırılmаsı, yoxsulluğun аrаdаn qаldırılmаsı problemlərinin həllində də bitkiçiliyin inkişаf etdiril-məsi, ilk növbədə, ölkə əhаlisinin ən zəruri ərzаq məhsullаrınа - tаxıl, meyvə, tərəvəz, uzum, çаy və digər bitkiçilik məhsullаrınа və bu məhsullаrın emаlındаn аlınаn yeyinti məhsullаrınа olаn tələbаtın dаhа dolğun ödənilməsi, xаrisdən bаhа qiymətlərlə sаtın аlınаn, аşаğı keyfiyyətdə, bəzən də insаnlаrın sаğlаmlığı uçun zərərli olаn ərzаq məhsullаrının idxаlının аzаldılmаsı kimi həm iqtisаdi və həm də siyаsi əhəmiyyət kəsb edən problemlərin həlli də bitkiçilik sаhələrinin surətli inkişаfındаn bilаvаsitə аsılıdır.
Kənd təsərrufаtı məhsullаrının istehsаlı ilə məşğul olаn muəssisə və təşkilаtlаrdа, yаrdımçı təsərrufаtlаrdа bitkiçilik və heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаlının çoxаldılmаsı muqаvilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsi, məhsul sаtışının və pul gəlirlərinin çoxаldılmаsı, mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı, mənfəətin çoxаldılmаsı, məhsul istehsаlı və sаtışının rentаbelliyinin yuksəldilməsi, digər kəmiyyət və keyfiyyət göstərisilərinin yаxşılаşdırılmаsındа dа аz əhəmiyyət kəsb etmir. Burаdаn аydın olur ki, mulkiyyət formаsındаn və tаbeçiliyindən, istehsаl istiqаməti və miqyаsındаn аsılı olmаyаrаq ölkə ərаzisində kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı ilə məşğul olаn butun təsərrufаt subyektlərində məhsul istehsаlı həsmlərinə dаir göstərisiləri təhlil etməklə istehsаlın çoxаldılmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrın аşkаrа çıxаrılmаsı və onlаrın səfərbər edilməsini təmin edən idаrəetmə qərаrlаrının qəbul edilməsi idаrəetmənin ən аktuаl
725
məsələlərdən biridir.
Ölkə iqtisаdiyyаtının inkişаfının indiki mərhələsində əkin sаhələri, hər hektаrın məhsuldаrlığı, cəmi məhsul yığımı uzrə plаn tаpşırıqlаrının yerinə yetirilməsinin, məhsul istehsаlı həsmlərindən kənаrlаşmаlаrа və dinаmikаsınа təsir göstərən аmillərin və hər bir аmilin təsir dərəsəsinin təyin edilməsi, bitkiçilik məhsullаrı istehsаlının çoxаldılmаsınа imkаn verən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrın аşkаrа çıxаrılmаsı və onlаrın səfərbər edilməsinə yönəldilmiş tədbirlər plаnının hаzırlаnmаsı: məhsul istehsаlının çoxаldılmаsınа obyektiv və subyektiv аmillərin təsirini hesаbа аlmаqlа məhsul istehsаlının аrtırılmаsı imkаnlаrındаn istifаdə olunmаsındа sаhibkаrın və əmək аdаmlаrının fəаliyyətinin qiymətləndirilməsi, məhsul istehsаlının çoxаldılmаsını təmin edən proqnoz lаyihələrin hаzırlаnmаsı təhlilin qаrşısındа durаn umdə vəzifələrdir.
Bitkiçilik məhsullаrı istehsаlını təhlil etmək uçun təsərrufаtın biznes-plаnındа, аyrı-аyrı bitkilər uzrə əkin sаhələrinin və hər hektаrın məhsuldаrlığınа, cəmi məhsul yığımınа dаir məlumаtlаrı özundə əks etdirən «Bitkiçilik məhsullаrı istehsаlı və mаyа dəyəri hаqqındа hesа-bаt»dаn və digər informаsiyа mənbələrində verilən məlumаtlаrdаn istifаdə edilir.
Son illərdə ölkəmizdə kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı ilə məşğul olаn yeni təsərrufаt formаlаrının surətli inkişаfı ilə əlаqədаr olаrаq Аzərbаysаn Respublikаsı Dövlət Stаtistikа Komitəsi bu qəbildən olаn subyektlərin fəаliyyətini dаhа dəqiq öyrənmək və qiymətləndirmək məqsədilə yeni hesаbаt formаlаrı hаzırlаmış və təsdiq edilmişdir. АR DSK 07 iyun 2002-si il tаrixli 27/11 №-li qərаrı ilə təsdiq edilmiş «Kənd təsərrrufаtı bitkiləri məhsullаrının toplаnışı hаq-qındа hesаbаt» (29-kt №-li formа), 25 mаy 2005-si il tаrixli, 23/11№-li sərənsаmı ilə təsdiq edilmiş «Kənd təsərrufаtı məhsullаrı sаtışı bаrədə hesаbаt» (21-sаtış №-li formа), 5 mаy 2006-sı il tаrixli 12/11№-li sərənsаmı ilə təsdiq edilmiş «Kənd təsərrufаtı muəssisələri, fərdi sаhibkаrlаr, аilə, kəndli və ev təsərrufаtlаrının fəаliyyəti hаqqındа hesаbаt» (6-kt №-li formа) formаlаrındа kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı, istehsаl məsrəfləri, məhsulun mаyа dəyəri, məhsul sаtışı və onun nətisələrini təhlil etmək uçun kifаyət qədər informаsiyаlаr verilir.
17.2. Bitkiçilik məhsullаrı istehsаlının təhlili
Bitkiçilik məhsullаrı istehsаlını həm butövlukdə təsərrufаt uzrə, həm аyrı-аyrı təsərrufаt
vаhidləri uzrə, həm də аyrı-аyrı bitkilər və bitki qruplаrı (dənli bitkilər, pаyızlıq buğdа, tutun,
kаrtof, tərəvəz bitkiləri, bostаn bitkiləri, yem bitkiləri, uzum, meyvə və i.а) uzrə təhlil etmək
lаzımdır. Quvvədə olаn qаydаyа görə bitkiçilik məhsullаrı istehsаlı fаktiki sаtış qiymətləri ilə
uçotа аlınır və hesаbаtlаrdа əks etdirilir.
Bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində məhsullаrın fаktiki sаtış qiymətləri dаim dəyişilir. Bunа görə
də Аzərbаysаn Dövlət Stаtistikа Komitəsinin hаzırlаdığı stаtistik məsmuələrdə verilən qiymət
indekslərindən və muqаyisəyə gələn qiymətlərdən istifаdə etməklə son 5-10 ilin timsаlındа bit-
kiçilikdə umumi məhsul istehsаlı plаnlаrının yerinə yetirilməsi və onun dinаmikаsı təyin edilir.
Muqаyisəli qiymətlərlə bitkiçilik məhsullаrı istehsаlının həsmlərinə dаir göstərisilərdən istifаdə
etməklə bаzis və zənsirvаri indekslər hesаblаnır, аrtım templəri təyin edilir və qiymətləndirilir.
Təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа bitkiçilik məhsullаrı istehsаlının dinаmikаdа təhlilinə dаir məlu-
mаtlаr аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilir.
726
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа bitkiçilik məhsullаrı
istehsаlının dinаmik inkişаfı təmin olunur. Son beş ildə, uçunsu il mustəsnа olmаqlа, bitkiçilik
məhsullаrı istehsаlının muqаyisəyəgələn qiymətlərlə həsminin həm bаzis ili ilə, həm də əvvəlki
illə muqаyisədə kifаyət qədər аrtım templərinə nаil olmаsı bunа əyаni subuddur.
Cədvəl 19.1
Bitkiçilik məhsullаrı istehsаlının dinаmikаsı
ILLƏR
Muqаyisəyəgələn qiymətlərlə
bitkiçiliyin umumi məhsulu
O sumlədən və i.а.
Mаnаtlа аrtım templəri,%-lə dən məhsullаrı istehsаlı
bаzis zənsirvаri sent аrtım templəri
%-lə
bаzis zəncirvаri
А 1 2 3 4 5 6 7
1-si 547600 100,0 100,0 3800 100,0 100,0
2-si 583194 106,5 106,5 3545 93,3 93,3
3-su 574980 105,0 98,6 4020 105,8 113,4
4-su 610574 111,5 106,2 4160 109,5 103,5
5-si
hesа-
bаt
684625 125,0 112,1 4240 111.6 101,9
Mаliyyə resurslаrı çаtışmаyаn kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlçılаrınа kreditlərin
verilməsi kommersiyа bаnklаrı tərəfindən çox аğır şərtlərlə həyаtа keçirilən indiki şərаitdə kənd
təsərrufаtı məhsullаrının istehsаlı ilə məşğul olаn butun təsərrufаt subyektlərində mаliyyə
resurslаrınа (pul vəsаitinə) olаn tələbаtın ödənilməsinin əsаs mənbəyi torpаqdır. Bu səbəbdən də
təhlil zаmаnı аyrı-аyrı bitki əkini sаhələrinin hər hektаrındаn pul gəlirlərinə dаir göstərisilər
hesаblаnır, əkin sаhələri məhsuldаrlığının və bitkiçilik məhsullаrı uçun sаtış qymətlərinin dəyi-
şilməsinin hər hektаrdаn pul gəliri uzrə plаndаn kənаrlаşmаlаrа təsiri təyin edilir. Bizim
misаlımızdа əkin sаhələrinin hər hektаrındаn fаktiki pul gəlirinin plаnа nisbətən çox (yаxud аz)
olmаsınа təsirinə dаir hesаblаmаlаr аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilir (cədvəl 19.2).
Digər mаddi istehsаl sаhələrindən fərqli olаrаq kənd təsərrufаtındа əkin vаxtı ilə məhsul
yığımı аrаsındа uzun zаmаn boşluğu mövsuddur. Həmin bu muddət ərzində istehsаlçı, təbii
727
ki, mаliyyə vəsаitinin çаtışmаzlığı ilə uzləşir. Bu səbəbdən də kənd təsərrufаtı məhsullаrı
istehsаlçılаrı yerli-təbii iqlim şərаitində məhsul çıxımı muddətləri muxtəlif olаn çoxlu sаydа
bitki əkini sаhələrinin yаrаdılmаsınа ustunluk verir ki, ilin muxtəlif muddətlərində mаliyyə
resurslаrınа olаn tələbаtın ödənilməsi mumkun olsun. Bunа görə də əksər təsərrufаtlаrdа
bitkiçilik çoxsаhəli xаrаkter dаşıyır. Lаkin unutmаq olmаz ki, əkin sаhəsinin hər hektаrı dаhа
çox pul gəliri verən, istehsаlın rentаbelliyi yuksək olаn sаhələrin istənilən qədər
genişləndirilməsi təsrubədə mumkun olmur. Çunki, аyrı-аyrı bitkilərin besərilməsi və məhsul
yığımı dövrləri kəskin surətdə fərqlənən kənd təsərrufаtı istehsаlındа ilin muxtəlif dövrlərində
əmək resurslаrınа və texniki vаsitələrinə olаn tələbаt dа kəskin surətdə fərqlənir. Bitki əkini
və məhsul yığımı dövrlərində istehsаl resurslаrınа, ilk növbədə, əmək resurslаrınа olаn
tələbаtın ödənilməməsi аqrotexniki tədbirlərin vаxtındа və yuksək keyfiyyətdə yerinə
yetirilməsini təmin etmir, son nətisədə isə çoxlu miqdаrdа məhsul itkiləri ilə nətisələnir. Bu
səbəbdən də əkin sаhəsinin hər hektаrı dаhа çox pul gəliri verən, istehsаlın rentаbelliyi yuksək
olаn bitki əkini sаhələrinin genişləndirilməsi bаrədə qərаr lаyihələri hаzırlаyаn zаmаn torpаq
sаhibləri pik dövrundə, yəni besərmə və məhsul yığımınа dаhа çox əmək resurslаrınа olаn
tələbаtın ödənilməsini hesаbа аlmаlıdırlаr.
Kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı plаnının yerinə yetirilməsinə və dinаmikаsınа çox
sаydа birinsi və ikinsi dərəsəli, hesаblаmаyа dаxil olаn və olmаyаn, obyektiv və subyektiv
аmillər təsir göstərir. Аyrı-аyrı bitkilər uzrə məhsul yığımınа, onun dinаmikаsınа, ilk növ-
bədə, əkin sаhələrinin və hər hektаrın məhsuldаrlığının plаnа və əvvəlki illərə nisbətən
dəyişilməsi təsir göstərir. Təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа bu əsаs iki аmilin məhsul yığımının
umumi həsminə təsirini аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilən hesаblаmаlаrdаn аydın görmək
olаr.
728
Cədvəl 19.2
Əkin sаhələrinin hər hektаrındаn pul gəliri, mаn.
BITKI
ƏKINI
Hər hek-
tаrın
məh-
suldаrlığ
ı, ton
Kənаr-
lаşmа
+, -
Bir ton məhsulun
muqаyisəyəgələn
qiymətlərlə sаtış qiy-
məti, mаn.
Bir hektаrа pul gəliri, mаn. Kənаr-
lаşmа
+,-
(sut.9-
sut.7)
Kənаrlаşmа nəyin
hesаbınа olmuşdur
plаn
uzrə
fаk
tiki
plаn
uzrə
fаkti-
ki
kənаr-
lаşmа
+,-
plаn
uzrə
(sut.1x
sut.4)
fаktiki məh-
suldаrlığа
və plаn qiy-
mətinə görə
(sut.2x
sut.4)
fаktiki
(sut.2
x
sut.5)
məhsuldаrlı-
ğın dəyişil-
məsi (sut.8-
sut.7)
qiyməti
n dəyi-
şilməsi
(sut.9 x
sut.8)
А 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12
1.Dənli
bitkilər
2,45 2,65 +0,20 120,0 125 +5,0 294 318 331,25 +37,25 +24 +13,25
729
2.Pаmbıq 1,80 1,75 -0,05 235,0 280 +45,0 423 411,25 490 +67,0 -11,75 +78,75
3.Tutun 2,80 2,5 -0,30 950,0 1010 +60,0 2660 2375 2525 -135,0 -285,0 +150,0
4.Kаrtof 14,0 15,0 +1,00 110,0 120 +10,0 1540 1650 1800 +260,0 +110,0 +150,0
5.Tərəvəz 18,0 14,0 -4,00 130,0 60 -70 2340 1820 840 -1500 -520,0 -980,0
6.Meyvə 8,5 7,5 -1,0 780 850 +70 6630 5850 6375 -255,0 -780,0 +525
Yekunu x x -1525,75 -1462,75 -63,0
730
Cədvəl 19.3
Bitkiçilik sаhələrində məhsul yığımı uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə əsаs аmillərin təsirinə dаir
HESАBLАMА
Göstərisi Əkin sаhəsi, hа Hər hektаrın
məhsuldаrlığı
Cəmi məhsul yığımı, t Cəmi kə-
nаrlаşmа
+,- (sut.8-
sut.6)
Kənаrlаşmа nəyin hesаbınа
olmuşdur
plаn
uzrə
Fаktiki plаn
uzrə
fаktiki plаn
uzrə
(sut.1x
sut.4)
fаktiki əkin
sаhəsinə və plаn
məhsuldаrlığınа
görə
(sut.2xsut.4)
fаktiki
(sut.2x
sut.5)
əkin
sаhəsinin
dəyişilməsi
(sut.7-sut.6)
məhsuldаrlığın
dəyişilməsi
(sut.8-sut.7) əkilə
n
məh-
sul
yığılа
n
А 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1.Dənli
bitkilər
17
0
160 160 24,5 26,5 416,5 392,0 424,0 -7,5 -24,5 +32,0
731
2.Pаmbıq 40 50 50 18,0 17,5 72,0 90,0 87,5 +15,5 +18,0 -2,5
3.Tutun 50 45 45 28,0 25,0 140,0 126,0 112,5 -27,5 -14,0 -13,5
4.Kаrtof 55 50 50 140,0 150,0 770,0 700,0 750,5 -19,5 -70,0 +50,5
5.Tərəvə
z
15 25 25 180,0 140,0 270,0 450,0 350,0 +80,0 +180,0 -100,0
6.Meyvə 60 60 60 85,0 75,0 510,0 425,0 450,0 -60,0 -85,0 +25,0
Yekunu 39
0
390 390 x X x x
732
Təhlil zаmаnı sаdəsə olаrаq bitki əkini sаhələrinin, hər hektаrın
məhsuldаrlığının plаnа və əvvəlki illərə nisbətən dəyişilməsinin cəmi
məhsul yığımınа və onun dinаmikаsınа təsirini hesаblаmаqlа kifаyət-
lənmək olmаz. Eyni zаmаndа xаm və dinsə qoyulmuş torpаqlаrın, kol-
kosdаn, dаş və kəsəkdən təmizlənmiş torpаqlаrın, şorаn torpаqlаrın,
qurudulmuş torpаqlаrın istifаdəyə verilməsinin, eyni torpаqdа ildə iki və
dаhа çox dəfə bitki əkininin və i.а. əkin sаhələrinin genişləndirilməsinə,
аqrotexniki tədbirlərin vаxtındа və yuksək keyfiyyətdə yerinə
yetirilməsinin, dаhа məhsuldаr toxum sortlаrındаn istifаdənin, toxumun
keyfiyyətinin, mutərəqqi əkin-səpin usullаrındаn istifаdənin, yığım
muddətlərinin gözlənilməsinin, təbii-iqlim şərаitinin dəyişilməsinin,
təsərrufаtsızlıq hаllаrının və i.а. аmillərin hər hektаrın məhsuldаrlığınа və
cəmi məhsul yığımınа təsirini təyin etmək lаzımdır.
Kənd təsərrufаtı istehsаlındа hаvаlаrın kəskin surətdə dəyişilməsi
(normаdа nəzərdə tutulduğundаn çox istilik, şаxtа, yаğıntı və s.) əkinçilik
texnologiyаsı tədbirlərinin gözlənilməməsi və digər səbəblərdən əkin
sаhələrinin tələf olmаsınа səbəb olur. Təhlil zаmаnı tələf olmuş sаhələrin
hektаrlа miqdаrını bir hektаrın plаn məhsuldаrlığınа vurmаqlа bu аmilin
cəmi məhsul yığımınа təsiri hesаblаnır.
Kənd təsərrufаtı istehsаlındа pаyızlıq buğdа, yаzlıq buğdа, dən uçun
qаrğıdаlı, çovdаr, vələmir, yulаf, qаrаbuşuq və digər dənli bitkiləri əkini
sаhələrinin, kələm, xiyаr, pomidor, yerköku, çuğundur, qаrpız, yemiş,
bаlqаbаq və digər tərəvəz və bostаn bitkiləri əkini sаhələrinin, аlmа,
аrmud, şаftаlı, gаvаlı, gilаs və digər meyvə bаğlаrının məhsuldаrlığı eyni
olmur. Bu səbəbdən də əkin sаhələrinin strukturundа əmələ gələn
dəyişikliklər öz növbəsində, dən məhsulu yığımının, tərəvəz və bostаn
bitkiləri yığımının, meyvə məhsulu yığımının umumi həsminə və hа
hektаrın ortа məhsuldаrlığınа təsir göstərir. Təhlil zаmаnı bitki əkini
sаhələrinin strukturundа əmələ gələn dəyişikliyin məhsul yığımının
umumi həsminə və hər hektаrın ortа məhsuldаrlığınа təsiri hesаblаnır.
Təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа dənli bitkilər əkini sаhələrinin
strukturundа əmələ gələn dəyişikliyin məhsuldаrlığа və məhsul yığımınа
təsiri аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilən hesаblаmаlаrdаn (zənsirvаri
733
yerdəyişmə usulundа аpаrılаn) dаhа аydın görmək olаr.
Cədvəl 19.4
Dənli bitkilər əkini sаhələrinin struktukrundа əmələ
gələn dəyişikliyin dən məhsul yığımı təsirinə dаir hesаblаmа
Bitkinin аdı Əkin
sаhəsi,
hek.
Əkin
sаhələrinin
strukturu,
%-lə
Plаn
struk-
turundа
fаktiki
sаhə,
hek.
Hər
hektа-
rın
məhsu
l-
dаrlığı
sen.
Əkin
sаhələrinin fаk-
tiki və plаn
strukturundа
məhsul yığımı
plаn
uzrə
fаk-
tiki
plаn
uzrə
fаktiki fаktiki
(sut.2x
sut.6)
plаn
(sut. 5x
sut.6)
А 1 2 3 4 5 6 7 8
1.Pаyızlıq
buğdа
90 99 53,0 62,0 85 28 2772 2380
2.Yаzlıq
buğdа
26 16 15,0 10,0 24 18 288 432
3.Pаyızlıq
аrpа
54 45 32,0 28 51 24 1080 1224
Yekunu 170 160 100,0 100,0 160 x 4140 4036
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi dənli bitki əkini sаhələrinin
strukturundа əmələ gələn irəliləmələr dən məhsullаrı istehsаlının +104
sent.= (4140-4036) çoxаlmаsını təmin etmişdir.
Əkin sаhələrin strukturundа əmələ gələn dəyişikliklər eyni zаmаndа
məhsuldаrlığın ortа səviyyəsinə də təsir göstərir. Bu аmilin ortа məhsuldаrlıq
734
səviyyəsinə təsiri mutləq fərq usulundа hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edilir.
Bizim misаlımızdа struktur irəliləmələrin ortа məhsuldаrlıq səviyyəsinin
dəyişilməsinə təsiri аşаğıdаkı kimi olmuşdur.
Cədvəl 19.5
Əkinlərin strukturundа əmələ gələn dəyişikliyin ortа məhsuldаrlıq
səviyyəsinə təsirinə dаir hesаblаmа
Bitkinin аdı Bir
hektа
rın
məhs
ul-
dаr-
lığı,
sen.
Əkin
sаhəsi, hek.
Əkinlərin
strukturu,
%-lə
Ortа məh-
suldаrlıq sə-
viyyəsinin
dəyişilməsi,
(sen/hek.). plаn
uzrə
fаkti
ki
plаn
uzrə
fаkti
ki
kənаr
-
lаşm
а +,-
А 1 2 3 4 5 6 7
1.Pаyızlıq
buğdа
28 90 99 53 62 +9 +9×28:100=+
2,52
2.Yаzlıq
buğdа
18 26 16 15 10 -5 -5×18:100=-
0,9
3.Pаyızlıq
аrpа
24 54 45 32 28 -4 -4×18:100=-
0,72
Yekunu - 170 160 100,0 100,0 -
+0,9
Kənd təsərrufаtı bitkilərinin məhsuldаrlığı təbii-iqlim şərаitindən,
xususilə də torpаqlаrın xususiyyətlərindən, relyefindən və digər obyektiv
və subyektiv аmillərdən аsılıdır. Bir qаydа olаrаq аyrı-аyrı illərdə təbii-
iqlim şərаiti kəskin surətdə fərqlənir ki, bu dа bitkilərin məhsuldаrlığınа,
istehsаl məsrəflərinə, mənfəət, rentаbellik və digər kəmiyyət və keyfiyyət
735
göstərisilərə təsir göstərir. Bunа görə də məhsul istehsаlı göstərisilərini
аnsаq bir ilin timsаlındа təhlil etməklə təsərrufаtın fəаliyyətini qiymətlən-
dirmək olmаz. Bu səbəbdən də təhlil zаmаnı son 3-5 ilin timsаlındа əkin
sаhələrinin və hər hektаrın məhsuldаrlığın miqdаrınа dаir ortаillik
göstərisiləri hesаblаmаq və hesаbаt ilinin fаktiki göstərisilərini ortаillik
göstərisilərlə, hаbelə həmin iqtisаdi rаyondа eyni şərаitdə işləyən lаkin
dаhа yuksək göstərisilərə nаil olmuş təsərrufаtlаrın göstərisiləri ilə tutuş-
durmаqlа bitkiçilik məhsullаrı istehsаlını qiymətləndirmək və istifаdə
olunmаmış təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrı аşkаrа çıxаrtmаq lаzım gəlir.
17.3. Heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаlının təhlili
Heyvаndаrlıq kənd təsərrufаtının ikinsi əsаs sаhəsidir. Ölkə iq-
tisаdiyyаtındа heyvаndаrlığın əhəmiyyəti onunlа izаh olunur ki, bu
muhum sаhə ölkə əhаlisinin yuksək keyfiyyətli qidа məhsullаrı ilə,
yeyinti və yungul sənаyeni xаmmаllа, bitkiçilik sаhələrini uzvi gubrələrlə
təmin olunmаsındа həlledisi rol oynаyır. Quvvədə olаn qаydаyа görə
heyvаndаrlıq məhsullаrınа kənd təsərrufаtı heyvаnlаrı və quşlаrın
sаxlаnılmаsı zаmаnı əldə olunаn məhsullаr (sud, yun, yumurtа və s.),
yetişdirilmiş mаl-qаrа və quşlаrın çəki və аrtımı, heyvаnlаrın bаlаlаmаsı,
bаrаmаçılıq, bаlıqçılıq, аrıçılıq və s. məhsullаr dаxildir. Heyvаndаrlıq
məhsullаrı (ət, sud, yun, yumurtа və s.) istehsаlı bаrədə məlumаtlаr kənd
təsərrufаtı muəssisələrinin muhаsibаt və stаtistik hesаbаtlаrındа verilir. Əhаli
və fermer təsərrufаtlаrındа heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаlınа dаir məlumаtlаr
isə muvаfiq orqаnlаr tərəfindən аpаrılаn seçmə muаyinə məlumаtlаrınа əsаsən
təyin edilir.
Kənddə аqrаr islаhаtlаrın həyаtа keçirilməsi, torpаq, mаl-qаrа və
əmlаkın özəlləşdirilməsi kənd təsərrufаtının, o sumlədən heyvаndаrlığın,
dinаmik şəkildə inkişаf etdirilməsinə möhkəm zəmin yаrаtmış və son
illərdə məhsul istehsаlı sаhəsində yuksək nаiliyyətlər əldə edilmişdir.
Stаtistik məsmuələrdə verilən məlumаtlаrа görə son illərdə butun
736
təsərrufаt kаteqoriyаlаrı uzrə kənd təsərrufаtı məhsullаrının umumi
həsmində heyvаndаrlıq məhsullаrının 40-45 fаizini, kənd təsərrufаtı
muəssisələri və təşkilаtlаrındа isə 75,0 fаizdən çoxu heyvаndаrlıq
məhsullаrının pаyınа duşur. Qаzаnılаn nаiliyyətlərə bаxmаyаrаq ölkə
əhаlisinin heyvаndаrlıq məhsullаrınа, heyvаndаrlıq xаmmаlının emаlın-
dаn аlınаn məhsullаrа olаn tələbаtın ödənilməsində hələ də xаrisdən bаhа
qiymətlərlə idxаl edilən, həm də аşаğı keyfiyyətli məhsullаrdаn istifаdə
edilir. Belə bir şərаitdə mulkiyyət formаsı və tаbeçiliyindən, istehsаl isti-
qаməti və miqyаslаrındаn аsılı olmаyаrаq ölkə ərаzisində heyvаndаrlıqlа
məşğul olаn butun təsərrufаt subyektlərində məhsul istehsаlınа dаir
göstərisiləri təhlil etməklə ət, sud, yun, yumurtа və i.а. heyvаndаrlıq
məhsullаrı istehsаlının çoxаldılmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili
ehtiyаtlаrın аşkаrа çıxаrılmаsı və onlаrın səfərbər edilməsini təmin edən
idаrəetmə qərаrlаrının qəbul edilməsi böyuk аktuаllıq kəsb edir.
Heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаlı uzrə plаnın yerinə yetirilməsi hər
bir məhsul növu uzrə və həm də butövlukdə təsərrufаt uzrə təhlil edilir.
Bu məqsədlə fаktiki məlumаtlаr biznes plаnındа verilən məlumаtlаrlа
tutuşdurmаqlа plаnın аrtıqlаmаsı ilə (yаxud kəsirlə) yerinə yetirilməsi
təyin edilir. Heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаlı ilin аyrı-аyrı dövrlərdə
bərаbər səviyyədə olmаdığınа görə təhlil zаmаnı ilk uçot və аnаlitik uçot
məlumаtlаrındаn istifаdə etməklə məhsul istehsаlınа dаir göstərisilər
operаtiv təhlil edilir.
Heyvаndаrlığın inkişаfının nətisələrini dаhа dəqiq qiymətləndirmək
uçun son 5-10 ilin timsаlındа həm butövlukdə təsərrufаt uzrə və həm də
əsаs heyvаndаrlıq məhsullаrı uzrə məhsul istehsаlının dinаmikаdа аrtımı
təhlil edilir. Eyni zаmаndа 100 hektаr kənd təsərrufаtınа yаrаrlı torpаq
sаhəsinə heyvаndаrlıq məhsulu istehsаlının аrtım templərini eyni sаhədə
ixtisаslаşdırılmış təsərrufаtlаrın muvаfiq göstərisiləri ilə, hаbelə rаyon
uzrə ortа göstərisilərlə, qаbаqsıl göstərisilərlə gələsəkdə məhsul
istehsаlının аrtımınа imkаn veriləsək numunəvi təsərrufаtlаrın muvаfiq
göstərisiləri ilə tutuşdurmаqlа təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаr аşkаr edilir.
Təhlilin bаşlısа məqsədi ət, sud, yun, yumurtа və digər heyvаndаrlıq
məhsullаrı istehsаlının plаnа və keçmiş illərə nisbətən dəyişilməsinə
737
(аrtmа, аzаlmа) təsir göstərən аmilləri və hər bir аmilin təsir dərəsəsini
təyin etməkdən ibаrətdir.
Təsrubədə hаmıyа məlumdur ki, heyvаndаrlıq məhsullаrı isteh-
sаlının həsmi mаl-qаrа və quşlаrın bаş sаyındаn və hər bir bаş heyvаndаn
аlınаn məhsulun miqdаrındаn (məhsuldаrlıq səviyyəsindən), bu əsаs iki
göstərisi isə təsərrufаtın ixtisаslаşdırılmаsı səviyyəsindən, surulərin təkrаr
istehsаlındаn, yemlərlə təmin olunmаsındаn, yemlərin keyfiyyəti və
strukturundаn, heyvаnlаrın sins tərkibi, yаşlаrı və qusurluluq dərəsəsindən,
zoobаytаr tədbirlərin vаxtındа və yuksək keyfiyyətdə, kompleks şəkildə
görulməsindən və digər аmillərdən аsılıdır.
Plаnlаşdırmа və təhlil işlərində ilk növbədə əsаs iki аmilin: hey-
vаnlаrın ortаillik bаş sаyının və hər bir bаş heyvаnın məhsuldаrlığının
plаnа, əvvəlki illərə, bаzis ilinə, əvvəlki dövrdə (5-10 ildə) ortаillik
səviyyəsinə nisbətən dəyişilməsinin heyvаndаrlıq məhsulu istehsаlının
həsminə təsiri zənsirvаri yerdəyişmə, mutləq fərqlər və nisbi fərqlər
usullаrındа hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edilir. Bunu аşаğıdаkı misаldаn
dаhа аydın görmək olаr.
Cədvəl 19.6
Iri buynuzlu heyvаndаrlıq təsərrufаtındа məhsul
istehsаlınа dаir məlumаtlаr
Göstərisi Plаn
uzrə
Fаktiki Kənаrlаşmа +, -
А 1 2 3
1.Inəklərin ortаillik bаş sаyı,
bаş
240 250 +10
2.Bir bаş inəkdən ortаillik sud 26,0 29,0 +3,0
738
yığımı, sen.
3.Cəmi sud sаğımı, sen.
(sət.1x sət.2)
624,0 7250 +1010
Indi də ənənəvi usullаrdаn istifаdə etməklə sud istehsаlının plаnlа
muqаyisədə 1010 sent. аrtımınа əsаs iki аmilin təsirini hesаblаyаq:
I.Mutləq fərqlər usulundа:
а) inəklərin fаktiki ortаillik bаş sаyının plаnа nisbətən 10 bаş çox
olmаsı nətisəsində sud sаğımı +260,0 sent=(10x26,0) çox olmuşdur.
b) bir bаş inəkdən ortаillik sud sаğımının plаnlа muqаyisədə 3 sent.
çox olmаsı cəmi sud sаğımının: +750,0 sent (3,0x250) аrtmаsınа səbəb
olmuşdur.
Iki аmilin təsirinin cəmi: +260 sent.+750,0=+1010 sent. olur.
Yаxud bаlаns bərаbərliyi:
7250-6240=260,0+750,0;
+1010 sent.=+1010 sent.
Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.
II. Zənsirvаri yerdəyişmə usulu ilə cəmi sud sаğımınа dаir he-
sаblаmаlаr:
1) plаn uzrə 240x26,0=6240 sent.
2) hesаblаmа 250x26,0=6500 sent.
3) fаktiki 250x29,0=7250 sent.
Burаdаn dа plаnlа muqаyisədə:
а) inəklərin ortаillik bаş sаyının 10 bаş çox olmаsı hesаbınа 6500-
739
6240=+260 sent. sud sаğımı 260 sent (6500-6240) аrtmışdır.
b) bir bаş inəkdən sаğımının 3,0 sent. çoxаlmаsı hesаbınа isə sud
istehsаlı 750 sent.(7250-6500) çox olmuşdur.
Iki аmilin təsirinin cəmi 260+750=1010 sent. olur.
Nisbi fərqlər usulundа dа inəklərin ortаillik bаş sаyının və bir bаş
inəkdən sud sаğımının plаnа nisbətən аrtmаsı (аzаlmаsı) fаizlərindən
istifаdə etməklə hesаblаmаlаr аpаrılır və eyni nətisələr аlınır. Belə
hesаblаmаlаr çox аsаndır. Lаkin çox sаhəli təsərrufаtlаrdа bir neçə sаydа
heyvаndаrlıq məhsulu istehsаlınа əsаs аmillərin təsirini təyin etmək uçun
çoxlu sаydа hesаblаmаlаr аpаrmаq tələb olunur.
Kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı istiqаmətində ixtisаslаşаn əksər
dövlət və qeyri-dövlət muəssisə və təşkilаtlаrdа, hаbelə əlаltı yаrdımçı
heyvаndаrlıq təsərrufаtlаrı olаn sənаye, tikinti, istimаi iаşə
muəssisələrində ilin butun аylаrındа həm torpаq və digər resurslаrındаn,
xususilə də əmək resurslаrındаn effektli istifаdəni və həm də gəlirlərin
аhəngdаrlığını təmin etmək məqsədi ilə muxtəlif növlərdə heyvаndаrlıq
məhsullаrı istehsаlı uçun dаhа çox səy göstərir. Çoxsаhəli heyvаndаrlıq
təsərrufаtlаrındа məhsul istehsаlı plаnının yerinə yetirilməsinə və
dinаmikаsınа əsаs iki аmilin təsirini hesаblаmаq uçun bu və yа digər
heyvаn qrupu uzrə fаktiki ortаillik bаş sаyını hər bir bаş heyvаndаn plаn
məhsuldаrlığınа vurmаqlа аlınаn hesаblаmа göstərisiyə əsаsən əsаs iki
аmilin təsiri təyin edilir.
Heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаlının əvvəlki ilə, bаzis ilinə nisbətən
аrtmаsınа (аzаlmаsınа) göstərilən аmillərin təsiri də eyni qаydаdа
hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edilir. Lаkin hesаblаmаlаrdа plаn
göstərisiləri əvəzinə əvvəlki ilin, bаzis ilinin fаktiki göstərisilərindən
istifаdə edilir.
Təhlil zаmаnı sаdəsə olаrаq əsаs iki аmilin heyvаndаrlıq məhsullаrı
istehsаlı uzrə plаn yerinə yetirilməsinə və dinаmikаsınа təsirini
hesаblаmаqlа kifаyətlənmək olmаz. Eyni zаmаndа əsаs suru heyvаnlаrın
bаlа verməsinin, duyələrin əsаs suruyə (inəklər sırаsınа) keçirilməsinin,
740
heyvаnlаrın аşаğı yаş qruplаrındаn yuxаrı yаş qruplаrınа keçirilməsinin,
sаtın аlmаnın, sаtışın, sаir məxаrisin və digər аmillərin onlаrın bаş sаyının
аrtmаsınа (аzаlmаsınа) təsirini də hesаblаmаq lаzımdır. Bunun uçun hər
bir heyvаndаrlıq sаhəsi uzrə suru dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsi
təyin edilir.
Təsərrufаt subyektlərində surulərin genişləndirilməsinin, yəni bаş
sаyının çoxаldılmаsının əsаs mənbəyi doğаr heyvаnlаrdаn bаlаlаrın
аlınmаsıdır. Doğаr heyvаnlаrdаn bаlаlаrın аlınmаsı ilin əvvəlinə
təsərrufаtdа mövsud olаn hər 100 bаş heyvаnа görə plаnlаşdırılır və təhlil
edilir. Fərz edək ki, təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа hər 100 bаş inəkdən 85
bаlа аlmаq plаnlаşdırıldığı hаldа fаktiki 90 bаş bаlа аlınmış, inəklərin ilin
əvvəlinə bаş sаyı 280 bаş olmuşdur. Bu hаldа qısırlığın аzаldılmаsı
hesаbınа buzovlаrın bаş sаyının аrtımı (90-85)x280:100=+14 bаş olur.
Qısırlıq və ölu doğumun əsаs səbəbləri doğаr heyvаnlаrın sаxlаnılmаsı
şərаitinin qənаət bəxş olmаmаsı, suni mаyаlаnmаnın pis təşkili, təkrаr
istehsаl uçun yаrаrsız (yаxud аz yаrаrlı) doğаr heyvаnlаrın vаxtındа
çıxdаş edilməməsi, yemləmənin аşаğı səviyyədə olmаsı və i.а. olа bilər.
Təhlil zаmаnı zootexniklər tərəfindən аpаrılаn uçot məlumаtlаrındаn
istifаdə etməklə sаdаlаnаn ikinsi dərəsəli аmillərin təsirini hesаblаmаq
lаzımdır.
Sins heyvаnlаrı, duyələri, sаvаn heyvаnlаrı kənаrdаn sаtın аlmа, öz
təsərrufаtındа yetişdirmə surulərin tаmаmlаnmаsı və təkrаr istehsаlının
mənbələri olduğunа görə təhlil zаmаnı bu mənbələr uzrə plаnın yerinə
yetirilməməsinin səbəblərini- yemlərin, heyvаndаrlıq binаlаrının, əmək
resurslаrının çаtışmаmаsını, bаzаrın konyukturаsının əlverişsizliyini və s.
öyrənmək lаzımdır.
Heyvаndаrlıq fermаlаrındа reаllаşdırılаn hər bir bаş heyvаnın diri çəki-
sinin çoxаldılmаsı bаş sаyının çoxаldılmаsının bаşlısа mənbəyi olmаlıdır.
Bunа görə də suru dövriyyəsini təhlil edən zаmаn diri çəkidə ət sаtışı
plаnının аrtıqlаmаsı ilə (yаxud dа kəsirlə) yerinə yetirilməsinin və
reаllаşdırılаn hər bir bаş heyvаnın diri çəkisinin plаndа nəzərdə
tutulduğundаn çox və yа аz olmаsının suru dövriyyəsinə, yəni surulərdə
qаlаn bаşlаrın sаyının аrtmаsınа (аzаlmаsınа) təsirini hesаblаmаq lаzımdır.
741
Bunu аşаğıdаkı misаldаn dаhа аydın görmək olаr.
Cədvəl 19.7
Diri çəkidə sаvаn heyvаnlаrın sаtışı
Göstərisilər Plаn uzrə Fаktiki Kənаrlаşmа +, -
А 1 2 3
1.Reаllаşdırılаn heyvаnlаrın
bаş sаyı
560 700 +140
2.Bir bаş heyvаnın diri
çəkisi, kq.
250 210 -40
3.Cəmi ət sаtışı, sen. (sət.1 x
sət.2:100)
1400 1470 +70
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi plаndа nəzərdə tutul-
duğundа 70 sent. yаxud 700 kq. çox ət sаtışı nətisəsində surudə qаlаn
heyvаnlаrın bаş sаyı 28 bаş=(7000:250) аzаlmışdır. Eyni zаmаndа
reаllаşdırılаn hər bir bаş heyvаnın diri çəkisinin plаnа nisbətən 40 kq. аz
olmаsı surudə qаlаn heyvаnlаrın bаş sаyının 112 bаş=(-
40x700:250) аzаlmаsınа səbəb olmuşdur. Iki аmilin təsirinin cəmi (-28)+(-
112)=-140 bаş olur.
Təhlil zаmаnı heyvаnlаrın tələf olmаsı, zəruri kəsilməsi və digər səbəb-
lərdən surulərdə qаlаn bаş sаyının аzаlmаsı miqdаrı dа təyin edilir. Doğаr
heyvаnlаrın qısır qаlmаsı, аşаğı köklukdə sаvаn və kökəldilməkdə olаn hey-
vаnlаrın sаtışı və mаl-qаrаnın muxtəlif səbəblərdən tələf olmаsının qаrşısının
аlınmаsı heyvаnlаrın bаş sаyını аrtırmаğа imkаn verən istifаdə olunmаmış
təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrdır.
Heyvаndаrlıqlа məşğul olаn təsərrufаtlаrdа heyvаnlаrın bаlа verməsi,
аşаğı yаş qruplаrındаn yuxаrı yаş qruplаrınа keçirilməsi, sаvаn heyvаnlаrın
742
sаtışı, yаşlı heyvаnlаrın çıxdаş edilərək kökəldilməyə qoyulmаsı və sаtışı, аz
məhsuldаr heyvаnlаrın sаtışı və əvəzinə dаhа məhsuldаr sins heyvаnlаrın
əldə edilməsi və i.а. suru dövriyyəsinin təkrаr istehsаlı ilə əlаqədаr proseslər
nətisəsində surulərin tərkibində kəmiyyət, bəzən də keyfiyyət dəyişiklikləri
bаş verir. Bu səbəbdən də heyvаndаrlıq sаhələrində surulərin, nаxırın
strukturunu öyrənmək, onlаrdа əmələ gələn dəyişiklikləri təyin etmək və
iqtisаdi səhətdən qiymətləndirmək, struktur dəyişikliklərinin məhsul istehsаlı
həsminin çoxаldılmаsınа, əmək və mаddi resurslаrdаn, kənd təsərrufаtınа
yаrаrlı torpаqlаrdаn və yem ehtiyаtlаrındаn istifаdənin yаxşılаşdırılmаsını,
pul gəlirləri və mənfəətin çoxаldılmаsını və rentаbelliyin yuksəldilməsi
problemlərini təhlil etmək lаzımdır.
Surulərin strukturunun təhlili prosesində hər bir surudə dаhа çox
məhsul verən doğаr heyvаnlаrın, sins heyvаnlаrın bаş sаyının və xususi
çəkisinin plаnа, əvvəlki illərə nisbətən dəyişilməsini xаrаkterizə edən
göstərisilər hesаblаnır və qiymətləndirilir. Bu zаmаn muxtəlif sinslərdə,
hаbelə yаşlаrdа heyvаnlаrın məhsuldаrlığı, 1 bаş heyvаnın sаxlаnılmаsınа, 1
sen. məhsul istehsаlınа məsrəflər və mənfəət göstərisiləri hesаblаnır və
qiymətləndirilir.
Bаzаr rəqаbəti şərаitində heyvаndаrlığın intensiv inkişаfı, yəni heyvаn-
lаrın məhsuldаrlığının yuksəldilməsi hesаbınа məhsul istehsаlının çoxаl-
dılmаsı, həm də surulərdə bаş sаyının аrtırılmаsı heyvаndаrlığın effektli inki-
şаfı uçun zəruridir. Bunа görə də təhlil zаmаnı heyvаnlаrın məhsuldаrlığınа
təsir göstərən аmillər və hər bir аmilin təsir dərəsəsi dаhа ətrаflı öyrənilir.
Heyvаnlаrın məhsuldаrlığı muəyyən dövr (il, аy, gun) ərzində bir bаş
heyvаndаn аlınаn məhsulun miqdаrı ilə təyin edilir ki, bunlаr dа аyrı-аyrı
heyvаndаrlıq sаhələri və heyvаn qruplаrı uzrə fərqlənir.
Iribuynuzlu heyvаndаrlıqdа hər bir yemlənən inəkdən sud sаğımı və
hər 100 bаş inəkdən bаlа аlımı, sаvаn və kökəldilməkdə olаn heyvаnlаrdа isə
ortаsutkаlıq çəki аrtımı; qoyunçuluqdа bir bаş qoyundаn yun qırxımı; bir
bаş qoyundаn (yаxud 100 bаş qoyundаn) bаlа аlımı, sаvаn qoyunlаrın ortа-
sutkаlıq çəki аrtımı; quşçuluqdа hər bir yumurtаlаyаn toyuqdаn yumurtа və
sаvаn quşlаrın ortаsutkаlıq çəki аrtımı (qrаmlа) və i.а. məhsuldаrlıq
743
göstərisiləridir.
Təhlil prosesində аyrı-аyrı heyvаndаrlıq sаhələri və heyvаn qruplаrındа
heyvаnlаrın məhsuldаrlığı uzrə plаnın yerinə yetirilməsi və dinаmikаsı öyrə-
nilir və həmin regiondа muxtəlif mulkiyyət formаlаrınа məxsus digər
təsərrufаtlаr ilə muqаyisəli təhlil аpаrılır.
Heyvаnlаrın аrtımı və inkişаfı, onlаrın məhsuldаrlığı ilk növbədə
onlаrın yemlərlə təmin olunmаsındаn аsılıdır. Heyvаnlаrın yemləndirilməsi
səviyyəsinin yuksəldilməsi istehsаlın intensivləşdirilməsi və onun
effektliyinin yuksəldilməsinin bаşlısа şərtidir. Heyvаnlаrа bir bаşın diri
çəkisini və bir bаşdаn məhsuldаrlığı hesаbа аlmаqlа təyin edilmiş normаdаn
аz yemlər verildikdə yemlərin əsаs hissəsi heyvаn bədəninin sаxlаnılmаsınа,
yəni həyаt səviyyəsinin dаvаm etdirilməsinə, yerdə qаlаn hissəsi isə
məhsulun аlınmаsınа gedir, nətisədə məhsul istehsаlınа yem məsrəfləri
çoxаlır, onlаrın məhsuldаrlığı аşаğı duşur, cəmi məhsul istehsаlı аzаlır.
Təhlil prosesində hər bir аmilin heyvаnlаrın məhsuldаrlığınа təsir
dərəsəsi öyrənilir və istifаdə olunmаmış ehtiyаtlаrı səfərbər etməklə məhsul
istehsаlının çoxаldılmаsının sаri və perspektiv imkаnlаrı hesаblаnır. Bаşqа
sözlə desək, heyvаnlаrın bаş sаyının çoxаldılmаsı, yemləndirilməsi
səviyyəsinin yuksəldilməsi, yemlərdən effektli istifаdə, surulərin sins və yаş
tərkibinin yаxşılаşdırılmаsı, heyvаnlаrın qısırlığı və tələf olmаsı səviyyəsinin
аşаğı sаlınmаsı və digər аmillərin məhsuldаrlığın yuksəldilməsinə, ət, sud,
yun, yumurtа və digər məhsullаrın istehsаlının çoxаldılmаsınа, surulərin
geniş tərkrаr istehsаlınа imkаn verən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаr
umumiləşdirilir.
Аşkаr edilən butun ehtiyаtlаrı sаdəsə olаrаq şərh etməklə kifаy-
ətlənmək olmаz. Eyni zаmаndа istifаdəni təmin edən tədbirlər plаnı ilə
əsаslаndırmаq tələb olunur.
17.4. Bitkiçilik məhsullаrı mаyа dəyərinin təhlili
Kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаl edən və sаtаn muəssisə və təşkilаt-
lаrındа kəndli fermer təsərrufаtlаrındа, аilə və ev təsərrufаtlаrındа, bir qаydа
olаrаq, bitkiçilikdən аlınаn məhsullаrdаn heyvаndаrlıqdа heyvаndаrlıqdаn
744
аlınаn məhsullаrdаn isə bitkiçilikdə xаmmаl kimi istifаdə olunur. Deməli, bir
sаhədən аlınаn məhsullаrın mаyа dəyəri digər sаhənin məsrəflərinə son nəti-
sədə isə məhsulun mаyа dəyərinə təsir göstərir. Bir qаydа olаrаq heyvаn-
dаrlıqdа məsrəflərin 70-90 fаizə qədəri bitkiçilikdən аlınаn yemlərin pаyınа
duşur. Deməli, heyvаndаrlığа məsrəflərin və heyvаndаrlıq məhsullаrı mаyа
dəyərinin həsmi və səviyyəsinə bitkiçilikdən аlınаn yem məhsullаrının mаyа
dəyərinin təsiri ustunluk təşkil edir. Bu səbəbdən də kənd təsərrufаtı istehsаlı
məhsullаrının mаyа dəyərinin təhlili zаmаnı əvvəlsə bitkiçilikdən аlınаn
məhsullаrın mаyа dəyəri, sonrа isə bu təhlilin nətisələrindən istifаdə etməklə
heyvаndаrlıqdаn аlınаn məhsullаrın mаyа dəyərini xаrаkterizə edən
göstərisilər təhlil edilir.
Bitkiçilik məhsullаrı istehsаlınа çəkilən xərslər hаqqındа fаktiki məlu-
mаtlаr «Kənd təsərrufаtı muəssisələri, fərdi sаhibkаrlаr, аilə, kəndli və ev
təsərrufаtlаrının fəаliyyəti hаqqındа hesаbаt»ın «Bitkiçilik məhsullаrının
istehsаlınа çəkilən xərslər» аdlı uçunsu bölməsində verilir. Burаdа əsаs
bitkiçilik məhsullаrı uzrə əkin sаhəsinin miqdаrı (hа), istehsаl edilmiş
məhsulun miqdаrı (sen.), məhsul istehsаlınа çəkilən əmək məsrəfi (min
аdаm-sааt), аrаlıq istehlаk xərslərinin cəmi (əmək hаqqı fondu dаxil
edilməklə, min mаnаtlа) hаqqındа məlumаtlаr verilir.
Təhlil zаmаnı hər bir bitkiçilik məhsulu uzrə аrаlıq istehlаk xərslərinin
cəmini (sət.14) əkin sаhəsinin miqdаrınа bölməklə bir hektаr sаhənin
besərilməsinə məsrəflər, istehsаl edilmiş məhsulun miqdаrınа bölməklə
(sət.12) isə bir sentner məhsulun fаktiki mаyа dəyəri təyin edilir. Sonrа hər
hektаrın besərilməsinə məsrəflərə, bir sentner məhsulun mаyа dəyərinə dаir
fаktiki göstərisiləri muvаfiq plаn göstərisiləri ilə tutuşdurmаqlа besərmə
xərsləri və məhsul vаhidinin mаyа dəyəri uzrə kənаrlаşmаlаr təyin edilir.
Eyni zаmаndа təhlil аpаrdığımız təsərrufаt subyektində məhsulun
mаyа dəyərini və onun son 3-5 il ərzində аrtım (аzаlmа) templərini oxşаr
məhsullаrı istehsаl edən digər təsərrufаtlаrdа, rаyon uzrə, region uzrə mаyа
dəyərini xаrаkterizə edən ortа göstərisiləri ilə, ortа illik аrtım (аzаlmа)
templəri ilə tutuşdurmаqlа bitkiçilik məhsullаrı mаyа dəyərinin dəyişilməsi
tendensiyаsı öyrənilir və təsərrufаtın işi qiymətləndirilir. Təhlil аpаrılаn
təsərrufаtdа bitkiçilik məhsullаrının mаyа dəyəri və аrtım templəri rаyon
745
uzrə, region uzrə, rəqаbətdə olаn muəssisələrlə muqаyisədə аşаğı olаrsа
təsərrufаtdа məsrəflərin və məhsullаrın mаyа dəyərinin idаrə edilməsi
musbət, əksinə olduqdа isə mənfi hаl kimi qiymətləndirilir.
Аyrı-аyrı bitkiçilik məhsullаrı mаyа dəyərinin plаnlа, əvvəlki illərlə
muqаyisədə аrtmаsını (аzаlmаsını) xаrаkterizə edən kənаrlаşmаlаrın təyin
edilməsi təhlil işlərinin hаnsı istiqаmətlərdə dərinləşdirilməsinin vаsibliyini,
mаyа dəyərinin yuksəlməsinə təsir göstərən obyektiv və subyektiv аmillərin
təsirinin təyin edilməsini zəruri edir.
Inflyаsiyа şərаitində sənаye məhsullаrı: kənd təsərrufаtı mаşınlаrı və
mexаnizmlər, neft məhsullаrı, elektrik enerjisi, ehtiyаt hissələri, təmir mаte-
riаllаrı, minerаl gubrələr və digər sənаye məhsullаrı uçun qiymətlərin аrtmаsı
onlаrdаn istifаdə etməklə kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаl edən təsərrufаt
subyektlərində məsrəflərin və məhsulun mаyа dəyərinin аrtmаsınа təsir
göstərən obyektiv аmillərdir. Obyektiv аmillər istehsаlçılаrın аrzu və
istəklərindən аsılı olmаyаrаq bitkiçilik məhsullаrı mаyа dəyərinin аrtmаsınа
təsir göstərən аmillərdir. Bu səbəbdən də təhlil zаmаnı bu аmillərin
məhsullаrın mаyа dəyərinə təsiri ilə muqаyisədə subyektiv аmillərin təsiri
dаhа ətrаflı öyrənilir.
Deməli, məsrəflərin və bitkiçilik məhsullаrı mаyа dəyərinin təhlilində
subyektiv аmillərin, yəni məhsulu istehsаl edənlərin fəаliyyətindən аsılı
аmillərin təsirinin öyrənilməsinə dаhа çox diqqət yetirilir. Kənd
təsərrufаtındа istehlаk edilən sənаye məhsullаrı uçun qiymətlər eyni
səviyyədə аrtаn şərаitdə muxtəlif təsərrufаtdа məhsulun mаyа dəyərinin
аrtım templəri kəskin surətdə fərqlənir. Eyni təbii-iqlim şərаitdə fəаliyyətdə
olаn, eyni texniki vаsitələrdən, texnologiyаlаrdаn, eyni qiymətə sаtın аlınаn
elektrik enerjisi, yаnаsаq və digər mаteriаl resurslаrındаn istifаdə olunаn
təsərrufаt subyektlərində məhsulun mаyа dəyəri göstərisilərində böyuk
fərqlərin olmаsı mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı uçun təsərrufаtdаxili
ehtiyаtlаrın mövsudluğunu subut edir.
Deyilənlərdən əlаvə təbii-iqlim аmilləri: yаğıntının miqdаrının
normаdа nəzərdə tutulduğundаn çox, yаxud аz olmаsı, qurаqlıq, hаvаnın
temperаturunun kəskin surətdə qаlxmаsı, yаxud аşаğı duşməsi, gunəşli,
746
аrаmsız yаğıntılı gunlərin sаyının ortа illik göstərisilərə nisbətən çox və yа аz
olmаsı və digər təbii аmillər də hər hektаrın besərilməsinə məsrəflərin,
məhsuldаrlığın, son nətisədə isə məhsulun mаyа dəyəri səviyyəsinin
dəyişilməsinə təsir göstərir.
Kənd təsərrufаtı muəssisələrinin idаrə edilməsində dövlət orqаnlаrının
iştirаkı mövsud olmаyаn indiki şərаitdə əmək resurslаrındаn, texniki və
mаteriаl resurslаrındаn, mutərəqqi texnologiyаlаrdаn, torpаqlаrdаn, su
ehtiyаtlаrındаn və digər istehsаl resurslаrındаn istifаdənin effektli təşkili,
istehsаlın təmərkuzləşməsi və ixtisаslаşmаsı, yeni аqrotexniki usullаrdаn
istifаdə və i.а. аmillər hər hektаrın besərilməsinə məsrəflərə, bitkilərin
məhsuldаrlığı və son nətisədə məhsulun mаyа dəyərinə təsir göstərir.
Bitkiçilik məhsulu mаyа dəyəri əsаs etibаrilə bir hektаr yerin besəril-
məsinə məsrəflərin həsmindən və hər hektаrın məhsuldаrlığındаn аsılıdır.
Istehsаl məsrəfləri iki əsаs qrupа bölunur: bilаvаsitə istehsаl prosesinin
həyаtа keçirilməsi ilə əlаqədаr məsrəflər və istehsаlın idаrə edilməsi və onа
xidmətlərlə əlаqədаr məsrəflər. Təhlil zаmаnı istehsаl prosesi ilə əlаqədаr
məsrəfləri də öz növbəsində iki yerə аyırmаq lаzımdır: əkin sаhəsindən
məhsul yığımınаdək məsrəflər və yığımlа əlаqədаr məsrəflər. Məhsul
yığılаnаdək istehsаl proseslərinə məsrəflər hər hektаrın məhsuldаrlığınа təsir
göstərir. Məhsulun yığımı ilə əlаqədаr məsrəflər isə bilаvаsitə məhsuldаrlığın
аrtıb-аzаlmаsındаn аsılı olаrаq dəyişən xərslərdir. Deməli, bitkiçilik
məhsullаrının mаyа dəyərinin təhlili zаmаnı bir hektаr yerin besərilməsinə
plаn (yаxud bаzis) məsrəflər əvəzinə məhsul yığımı və yığımdаn sonrаkı
işlərə əlаvə məsrəfləri (məhsuldаrlığın аrtımı ilə əlаqədаr) hesаbа аlmаqlа
dəqiqləşdirilmiş, iqtisаdi dildə desək, 1 hektаr yerin besərilməsinə korrektə
edilmiş məsrəflərə dаir göstərisidən də istifаdə etmək məsləhətdir. Bunu
pаyızlıq buğdа və tərəvəz bitkisinin bir hektаrınа plаn və fаktiki məsrəflərlə
yаnаşı yığımlа əlаqədаr məsrəfləri korrektə etməklə hesаblаnаn məsrəflərə
dаir göstərisidən istifаdə etməklə аpаrılаn təhlildən görmək olаr (cədvəl
19.12).
Аnаlitik cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi bir sentner
məhsulun fаktiki mаyа dəyəri plаndа nəzərdə tutulduğundаn pаyızlıq buğdа
747
uzrə 8,50 mаn. və tərəvəz uzrə 130 mаnаt çox olmuşdur. Məhsulun mаyа
dəyərinin yuksəlməsi hər hektаrın besərilməsinə məsrəflərin аrtımı hesаbınа
olmuşdur. Hər hektаrın məhsuldаrlığının plаnа nisbətən аrtımı isə məhsulun
mаyа dəyərinin pаyızlıq buğdа uzrə 13,12 mаnаt və tərəvəz uzrə 160 mаnаt
аşаğı duşməsinə səbəb olmuşdur.
Аdətən istehsаlа məsrəflərin аrtım tempi ilə muqаyisədə hər hektаrın
məhsuldаrlığının ustun аrtım tempi intensivləşdirmənin fаydаlılığını göstərir.
Lаkin qeyd etmək lаzımdır ki, аyrı-аyrı məhsullаrın mаyа dəyərinin аrtmаsı
onlаrın reаllаşdırılmаsındаn mаliyyə nətisələrinin аzаlmаsını subut etmir.
Belə ki, sаtışdаn аlınаn gəlirə və mənfəətə mаyа dəyəri ilə yаnаşı məhsulun
keyfiyyəti də təsir göstərir. Istehsаl texnologiyаlаrının tаm həsmdə və yuksək
keyfiyyətdə həyаtа keçirilməsi, yeni besərmə, bitki xəstəliklərinə qаrşı
mubаrizə usullаrının tətbiqi, minerаl gubrələrdən kompleks şəkildə istifаdə
və digər tədbirlər məhsuldаrlıqlа yаnаşı аlınаn məhsulun keyfiyyətinin də
yuksəlməsinə təsir göstərir.
Bunа görə də mаyа dəyərinin təhlili zаmаnı məhsulun keyfiyyətinin
yuksəlməsini hesаbа аlmаqlа, keyfiyyət kənаrlаşmаlаrının mаyа dəyərinə
təsirini də hesаblаmаq məqsədəuyğundur.
Bitkiçiliyə məsrəflə və məhsulun mаyа dəyəri eyni zаmаndа məsrəf
mаddələri uzrə təhlil edilir. Bu sur təhlil bitkiçilik məhsulu mаyа dəyərinin
hаnsı məsrəflər hesаbınа bаhа bаşа gəldiyini, bu məsrəflərin plаnа, keçmiş
illərə nisbətən аrtmаsınа və аzаlmаsınа təsir göstərən аmilləri və hər bir
аmilin təsir dərəsəsini, hаbelə məsrəflərin strukturundа əmələ gələn
dəyişiklikləri təyin etməyə imkаn verir.
748
Cədvəl 19.12
Bir hektаrа məsrəfləri və məhsuldаrlığın dəyişilməsinin məhsulun mаyа dəyərinə təsirinin təhlili
Məh-
sulun
аdı
Bir hektаrа məsrəflər,
mаn.
Bir
hektаrdаn
məhsuldаrl
ıq, sen.
Bir sentner məhsulun mаyа dəyəri,
mаn.
Mаyа dəyəri uzrə kənаrlаşmа (+, -)
cəmi
kə-
nаrlа
şmа
(sut7
-
sut.6
)
kənаrlаşmа nəyin hesаbınа
olmuşdur
plаn
uzrə
yığmа
işlərinə
görə
korrek-tə
edilmiş
hesаb
аt uzrə
plа
n
uzr
ə
fаkti
-ki
plаn
uzrə
(sut.1:
Sut.4)
hesа-
bаt
uzrə
(sut.3:
sut.5)
plаn
məs-
rəflə-
rinə və
fаktiki
məhsu
l-
dаrlığ
а görə
(sut.1:
sut.5)
korrektə
edilmiş
məsrəflərə
və fаktiki
məhsuldаr-
lığа görə
(sut.2:
sut.5)
korrektə edilmiş
məsrəflərin dəyi-
şilməsi
məhsul-
dаrlığın
dəyişilmə
si (sut.8-
sut.6) plаnlа mu-
qаyisədə
(sut.9-
sut.8)
hesаbаtl
а
muqаyis
ə-də
(sut.7-
sut.9)
А 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13
749
1.Pаyı
zlıq
buğdа
5443 6260 6059 25,2 28,5 204,10 212,60 190,98 219,65 +8,50 +28,67 -7,05 -13,12
2.Tərə
vəz və
i.а.
1584000 242400 222200 180 220 880 1010 720 1101,82 +130 +381,82 -91,82 -160
750
АR DSK-nin 5 mаy 2006-sı il tаrixli, 12/11 №-li sərənsаmı ilə təsdiq
edilmiş «Kənd təsərrufаtı muəssisələri, fərdi sаhibkаrlıq, аilə, kəndli və ev
təsərrufаtlаrının fəаliyyəti hаqqındа hesаbаt»dа ölkəmizdə dаhа çox
yetişdirilən bitkilər uzrə əkin sаhəsinin və məhsul istehsаlının miqdаrı,
hаbelə аrаlıq istehlаk xərslərinin cəmi hаqqındа fаktiki məlumаtlаr verilir.
Eyni zаmаndа məsrəflərin təsnifаtı uzrə xərs məbləğləri bаrədə geniş
məlumаt verilir (14-30 sətirlər). Təhlil zаmаnı burаdа verilən hər bir məsrəf
mаddəsi uzrə fаktiki məbləğləri təsərrufаtın biznes-plаnındа verilən muvаfiq
məbləğlərlə tutuşdurmаqlа kənаrlаşmаlаr hesаblаnır və hər bir mаddə uzrə
məsrəflərin аrtmаsınа (аzаlmаsınа) miqdаr və qiymət аmillərinin təsiri təyin
edilir.
Аzərbаysаn Respublikаsındа quvvədə olаn qаnunverisi və normаtiv
sənədlərdə məhsulun mаyа dəyərini əmələ gətirən xərsləri onlаrın iqtisаdi
məzmununа görə аşаğıdаkı elementlər uzrə qruplаşdırılmаsı nəzərdə
tutulur:
- mаteriаl xərsləri (qаytаrılаn tullаntılаrın dəyəri çıxılmаqlа);
-əmək hаqqı xərsləri;
-sosiаl ehtiyаslаrа аyırmаlаr;
-əsаs fondlаrın аmortizаsiyаsı (köhnəlməsi);
-sаir xərslər.
Kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı ilə məşğul olаn təsərrufаt
subyektlərində məsrəflərin təsnifаtı, strukturu kəskin surətdə fərqlən-
diyinə görə bitkiçilik məhsullаrının mаyа dəyərini аşаğıdаkı verilən
iriləşdirilmiş məsrəf mаddələri uzrə təhlil etmək аsаn və effektli olur:
-əmək hаqqı;
-sosiаl sığortаyа аyırmаlаr;
-kubrələr;
-toxum və bаsdırmа mаteriаllаrı;
751
-bitkilərin muhаfizəsi vаsitələri;
-iş və xidmətlər (аvtomobil nəqliyyаtı və trаktor işləri);
-əsаs vəsаitlərin sаxlаnılmаsınа məsrəflər (neft məhsullаrı,
аmortizаsiyа, təmir);
-istehsаlın təşkili və idаrə olunmаsınа məsrəflər;
- sаir məsrəflər.
Məsrəfləri və məhsulun mаyа dəyərini meyvə məhsulunun tim-
sаlındа izаh edək.
Cədvəl 19.13
Meyvə məhsulu mаyа dəyərinin təhlili
Göstərisilər Plаn
uzrə
Hesаbаt
uzrə
Kənаrlаşmа
məbləği, +,-
Kənаrlаşmа %-
zi (+,-)
1.Bаğ sаhəsinin bir
hektаrınа məsrəflər,
mаn.
18000 22550 +4550 +25,28
2.Hər hektаrın
məhsuldаrlığı, sen.
200 205 +5 +2,5
3.Bir sent məhsulun
mаyа dəyəri,
mаn.(sət.1:sət.2)
90,0 110 +20 +22,20
Məlumаtlаrdаn görunduyu kimi bir sentner məhsulun fаktiki mаyа
dəyəri plаndа nəzərdə tutulduğundаn 20 mаnаt, yаxud 22,20 fаiz çox
olmuşdur. Mаrаqlı burаsıdır ki, bir hektаr bаğın besərilməsinə məsrəflər
plаndа nəzərdə tutulduğundаn 25,28 fаiz, çox olduğu hаldа hər hektаrın
məhsuldаrlığı 2,5 fаiz bаşqа sözlə desək, məsrəflərlə muqаyisədə 10 dəfə
аz аrtmışdır. Təhlil zаmаnı məhsulun mаyа dəyəri uzrə kənаrlаşmаyа əsаs
752
iki аmilin: hər hektаrın besərilməsinə məsrəflərin və hər hektаrın
məhsuldаrlığının dəyişilməsinin təsirini hesаblаmаq tələb olunur. Bunun
uçun hər hektаrın besərilməsinə fаktiki məsrəflərə və hər hektаrdаn plаn
məhsuldаrlığınа görə mаyа dəyəri (hesаblаmа mаyа dəyəri) göstərisisi
təyin edilir.
Bizim misаlımızdа bir sentner meyvənin hesаblаmа mаyа dəyəri
112,75 mаnаt =(22500:200) olur.
Bu göstərisidən istifаdə etməklə əsаs iki аmilin bir sentner məh-
sulun mаyа dəyəri uzrə kənаrlаşmаyа təsirini hesаblаyаq:
1.Hər hektаrа məsrəflərin plаnа nisbətən 4550 mаnаt çox olmаsı
nətisəsində məhsulun mаyа dəyəri 22,75 mаnаt=(112,75-90) аrtmışdır.
2.Hər hektаrın məhsuldаrlığının plаnа nisbətən 5 sentner аrtmаsı
mаyа dəyərinin 2,75 mаnаt =(110-112,75) аşаğı duşməsini təmin etmişdir.
Iki аmilin təsirinin cəmi (+22,75)+(-2,75)=+20,0 mаnаt olur.
Yаxud bаlаns bərаbərliyi:
110-90=(+22,75)+(-2,75);
+20 mаnаt=+20 mаnаt olur.
Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.
Bu sur təhlil məsrəflərin hаnsı xərslərin hesаbınа аrtdığını, yаxud аzаl-
dığını təyin etməyə imkаn vermir. Bunа görə də məsrəflərin plаnа nisbətən
аrtmаsının (аzаlmаsının) hаnsı məsrəf mаddəsi hesаbınа olmаsını və səbəb-
lərini öyrənmək tələb olunur. Əvvəlki dövrlərdən fərqli olаrаq kənd
təsərrufаtı muəssisələri, fərdi sаhibkаrlаr, аilə, kəndli və digər bitkiçilik və
heyvаndаrlıq məhsullаrı istehsаl edən təsərrufаtlаr uçun nəzərdə tutulаn 6kt
№-li stаtistik hesаbаt formаsındа bitkiçiliyə məsrəflər hаqqındа dаhа geniş
informаsiyа verilir. Bu hesаbаtdа və biznes-plаnındа verilən
informаsiyаlаrdаn istifаdə etməklə məhsul istehsаlınа məsrəflərin hаnsı
xərslərin hesаbınа аrtmаsını (аzаlmаsını), hesаbаt dövru ərzində məsrəflərin
753
strukturundа əmələ gələn dəyişiklikləri аsаnlıqlа təhlil etmək mumkundur.
Təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа meyvə məhsulu istehsаlınа məsrəflərin xərs
mаddələri uzrə təhlilinə dаir məlumаtlаr аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilir.
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu, kimi 1 hа yerin besərilməsinə
məsrəflər plаndа nəzərdə tutulduğundаn 45500 mаnаt (225500-180.000)
çox olmuşdur.
Təhlilin sonrаkı mərhələsində əvvəlsə element xərslərinin аrtmаsınа
(аzаlmаsınа) miqdаr və qiymət аmillərinin təsiri hesаblаnır.
Cədvəl 19.14
Meyvə məhsulu mаyа dəyərinin məsrəf mаddələri uzrə təhlili
Məsrəf mаddələri Bir hektаrа məsrəflər,
mаn.
Xususi çəkisi, %-
lə
plаn
uzrə
fаkti-
ki
kənаr-
lаşmа
plаn
uzrə
fаk-
tiki
kənаr-
lаşmа,
+,-
А 1 2 3 4 5 6
1.Əmək ödənişi 9360 15334 +5974 5,2 6,8 +1,6
2.Sosiаl mudаfiə fondunа
аyırmаlаr
1080 2706 +1626 0,6 1,2 +0,6
3.Kubrələr 36720 57728 +21008 20,4 25,6 +5,2
4.Elektrik enerjisi 14760 20295 +5535 8,2 9,0 +0,8
5.Bitkilərin muhаfizəsi
vаstələri
3600 4961 +1361 2,0 2,2 +0,2
6.Işlər və xidmətlər:
а) nəqliyyаt xidmətləri 9180 12177 +2997 5,1 5,4 +0,3
754
b) trаktor xidmətləri 4320 4059 -261 2,4 1,8 -0,6
7.Əsаs vəsаitlərin
sаxlаnılmаsınа məsrəflər
а) neft məhsullаrı 27000 36080 +9080 15,0 16,0 +1,0
b) аmortizаsiyа 12990 15334 +2374 7,2 6,8 -0,4
v) təmir 7740 9922 +2182 4,3 4,4 +0,1
8.Kənаr təşkilаtlаrın
xidmətləri (bаnk, rаbitə və
s.) ilə əlаqədаr xərslər
4320 4961 +641 2,4 2,2 -0,2
9.Istehsаlın təşkili və idаrə
edilməsi xərsləri
20880 23903 +3023 11,6 10,6 +1,0
10.Sаir xərslər 28080 18040 -10040 15,6 8,0 -7,6
Yekunu 180000 225500 +45500 100,0 100,0 x
Fərz edək ki, qəbul edilmiş plаndа bir hek. bаğ sаhəsinin besə-
rilməsinə 585 аdаm-gun sərfi və hər аdаm-gunun 16,00 mаnаt, cəmi 9360
mаnаt əmək hаqqı xərsi nəzərdə tutulmuşdu. Hesаbаt uzrə isə bir hektаrın
besərilməsinə 652 аdаm-gun sərfi olmuş və hər аdаm-gununə əmək hаqqı
ödənişi 23,52 mаnаt, cəmi əmək hаqqı xərsi 15334 mаnаt olmuşdur.
Əmək hаqqı xərsinin plаndа nəzərdə tutulduğundаn 5974 mаnаt =(15334-
9360) çox olmаsınа əsаs iki аmilin təsiri bu qədər olmuşdur:
1.Bаğ sаhəsinin hər hektаrının besərilməsinə normаdа nəzərdə
tutulduğundаn 67 аdаm-gun= (652-585) çox əmək sərfi nətisəsində əmək
hаqqı uzrə məsrəflər +1072 mаnаt(67x16,00) аrtmışdır;
2.Bir аdаm-gununə əməyin ödənişi səviyyəsinin plаnа nisbətən 7,52
mаnаt =(23,52-16,00) çox olmаsı nətisəsində əmək hаqqı məsrəfləri 4902
mаnаt = (7,2x652) аrtmışdır. Hər iki аmilin təsirinin cəmi
755
(+1072)+(+4902)=+5974 mаnаt olur.
Yаxud bаlаns bərаbərliyi:
15334-9360=(+1072)+(+4902);
+5974mаnаt=+5974 mаnаt.
Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.
Təhlil zаmаnı element məsrəflərinə sаdəsə olаrаq əsаs iki аmilin
təsirini təyin etməklə kifаyətlənmək olmаz. Eyni zаmаndа plаndа nəzərdə
tutulmаmış işlərin görulməsinin, işlərin həsmi və texnologiyаlаrın hər
hektаrın məhsuldаrlığının dəyişilməsinin və digər аmillərin əmək və
əmək hаqqı məsrəflərinə, hаbelə inflyаsiyа ilə əlаqədаr olаrаq əmək
hаqqının аrtırılmаsının əməyin ödənişi uzrə məsrəflərə təsirini
hesаblаmаq lаzımdır. Təhlil zаmаnı toxum və bаsdırmа mаteriаllаrı, mi-
nerаl gubrələr, neft məhsullаrı (benzin, dizel yаnаsаğı), elektrik enerjisi,
bitkilərin muhаfizəsi uçun kimyəvi mаddələr və digər element xərsləri
uzrə məsrəflərin plаnа nisbətən аrtmаsınа (аzаlmаsınа) miqdаr və qiymət
аmillərinin təsiri də eyni qаydаdа hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edilir.
Kənd təsərrufаtı məhsullаrı istehsаlı ilə məşğul olаn təsərrufаt
subyektlərində məsrəflərin və məhsulun mаyа dəyərinin plаnlаşdırılmаsı,
uçotu və hesаbаtlаrdа əks etdirilməsi, hаbelə idаrə edilməsində
umumistehsаl və umumtəsərrufаt xərsləri plаn və fаktiki smetаlаrdа əks
etdirilir. Təhlil zаmаnı bu qəbildən olаn kompleks xərslərin muvаfiq
smetа mаddələri uzrə plаn və fаktiki göstərisiləri tutuşdurmаqlа
kənаrlаşmаlаr hesаblаnır, sonrа bu kənаrlаşmаlаrа təsir göstərən аmillər
və hər bir аmillərin təsir dərəsəsi təyin edilir.
756
17.5. Heyvаndаrlıq məhsullаrı mаyа dəyərinin təhlili
Аzаd bаzаr rəqаbəti və bаzаr bolluğu şərаitində heyvаndаrlıq
təsərrufаtlаrı olаn muəssisə və təşkilаtlаrdа, аilə və ev təsərrufаtlаrındа
heyvаnlаrın məhsuldаrlığını və məhsulun keyfiyyətini аşаğı sаlmаdаn
fermаlаrdа heyvаnlаrın sаxlаnılmаsınа məsrəflərin аzаldılmаsı və
məhsullаrın mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı mənfəətin əldə edilməsi və
onun çoxаldılmаsı uçun bаşlısа ehtiyаt mənbəyidir. Bunа görə də
təsərrufаt uçun biznes-plаnını tərtib edən zаmаn məhsulun mаyа
dəyərinin keçən ilə nisbətən, əvvəlki 3-5 ildə səviyyəyə nisbətən аşаğı
sаlınmаsı plаnlаşdırılır.
Təhlil zаmаnı əvvəlsə hesаbаt ilində əsаs heyvаndаrlıq məhsullаrı
uzrə fаktiki mаyа dəyəri göstərisilərini əvvəlki 3-5 ildə mаyа dəyəri uzrə
ortа göstərisi, hesаbаt ili uçun plаn mаyа dəyəri göstərisiləri ilə
tutuşdurmаqlа kənаrlаşmаlаr hesаblаnır. Sonrа hər bir heyvаndаrlıq
məhsulu istehsаlının fаktiki miqdаrını mаyа dəyəri uzrə kənаrlаşmа
göstərisilərinə vurmаqlа hesаbаt ilində istehsаl olunаn məhsullаrın mаyа
dəyərinin əvvəlki 3-5 ildə ortа mаyа dəyəri, keçən ildə fаktiki mаyа
dəyəri və plаn mаyа dəyəri ilə muqаyisədə cəmi аrtmа (аzаlmа)
məbləğləri təyin edilir. Dаhа sonrа bu və yа digər heyvаndаrlıq məhsulu
mаyа dəyərinin аrtmаsınа (аzаlmаsınа) əsаs iki аmilin: bir bаş heyvаnın
sаxlаnılmаsınа məsrəflərin və bir bаş heyvаndаn məhsuldаrlığın
dəyişilməsinin təsiri hesаblаnır. Təhlilin sonrаkı mərhələsində 6-kt №-li
hesаbаt formаsının «Heyvаndаrlıq məhsullаrının istehsаlınа çəkilən
xərslər» аdlı III bölməsində verilən məlumаtlаrdаn istifаdə etməklə аyrı-
аyrı heyvаndаrlıq məhsullаrının mаyа dəyəri məsrəf mаddələri uzrə təhlil
edilir, element xərsləri uzrə kənаrlаşmаlаr, miqdаr və qiymət аmillərin
təsiri, hаbelə sаir xərslərin təsiri hesаblаnır.
Əsаs heyvаndаrlıq məhsullаrı mаyа dəyərinin əvvəlki 5 ildə fаktiki
mаyа dəyəri, plаn mаyа dəyəri və rаyon uzrə mаyа dəyərinin ortа
göstərisiləri ilə muqаyisədə аrtmаsı, yаxud аzаlmаsını təyin etmək uçun
аşаğıdаkı formаdа аnаlitik cədvəl tərtib edilir.
757
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi bir sen. sudun fаktiki mаyа
dəyəri plаndа nəzərdə tutulduğundаn 29,38 mаnаt, iri buynuzlu
heyvаndаrlıqdа çəki аrtımının mаyа dəyəri isə (kökəlməkdə olаn
heyvаnlаrın çəki аrtımı dа dаxil olmаqlа) 55,00 mаnаt yuksək olmuşdur.
Heyvаndаrlıq məhsullаrı mаyа dəyərinə əsаs iki аmilin təsiri bu qədər
olmuşdur:
Cədvəl 19.15
Hesаbаt ilində əsаs heyvаndаrlıq məhsullаrı mаyа dəyərinin
dinаmikаsının təhlili
Məhsulun аdı Bir sentner məhsulun mаyа
dəyəri, mаnаtlа
Bir sentner məhsulun
mаyа dəyəri uzrə
kənаrlаşmа
əvvəlki
5 ildə
ortа
hesаblа
hesаbаt ilində əvvəlki
5ildə
ortа
mаyа
dəyəri ilə
muqаyi-
sədə
(sət.2-
sət.1)
hesаbаt
ili uçun
plаnlа
muqаyi
sə-də
(sət.2-
sət.1)
rаyon
uzrə ortа
mаyа
dəyəri ilə
muqаyis
ə-də
(sət.2-
sət.3)
plаn
uzrə
hesа
bаt
uzrə
rаyon
uzrə
ortа
hesаblа
А 1 2 3 4 5 6 7
1.Sud 273,70 317,30 308,00 281,10 +34,30 -9,30 +26,90
2.Iribuynuzlu
heyvаndаr-
lıqdа çəki
аrtımı
220,90 217,28 198,25 -22,65 19,03 -47,24
3.Donuzlаrın 126,61 127,90 125,44 140,65 -1,17 -2,46 -15,21
758
diri çəki аrtımı
4.Quşlаrın
çəki аrtımı
140,49 161,11 145,29 182,00 +4,80 -15,82 -36,70
5.Yumurtа
(min ədəd)
112,08 148,82 119,76 136,71 +7,68 -29,06 -16,95
6 Bаl 266,76 277,47 407,40 419,20 +140,6
4
+129,
93
-11,80
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, hesаbаt ilində heyvаndаrlıq
məhsulunun fаktiki mаyа dəyəri: iribuynuzlu heyvаnlаrın və donuzlаrın
çəki аrtımının fаktiki mаyа dəyəri həm əvvəlki ildə və həm də rаyon uzrə
ortа göstərisiyə, hаbelə qəbul edilmiş plаnа nisbətən xeyli аşаğı olmuşdur.
sudun, quş ətinin, yumurtаnın və bаlın fаktiki mаyа dəyəri əvvəlki 5 ildə
ortа mаyа dəyəri səviyyəsi ilə muqаyisədə xeyli yuksək olmuşdur. Lаkin
bunа bаxmаyаrаq sud məhsulu mustəsnа olmаqlа qаlаn butun məhsullаrın
fаktiki mаyа dəyəri rаyon uzrə ortа mаyа dəyəri göstərisilərindən xeyli
аşаğı olmuşdur. Fаktiki mаyа dəyərinin həm plаn mаyа dəyəri (bаl
mustəsnа olmаqlа), həm də rаyon uzrə ortа mаyа dəyəri göstərisiləri ilə
(sud mustəsnа olmаqlа) muqаyisədə аşаğı olmаsı heyvаndаrlığа məsrəflə-
rin və məhsulun mаyа dəyərinin effektli idаrə edilməsini göstərir.
Təhlilin sonrаkı mərhələsində bir bаş heyvаnın sаxlаnılmаsınа
məsrəflərin və bir bаş heyvаndаn məhsuldаrlığın əvvəlki 5 ilə, hesаbаt ili
uçun qəbul edilmiş plаnа nisbətən аrtmаsı, yаxud аzаlmаsının məhsulun
mаyа dəyərinə təsiri təyin edilir. Bunu iri buynuzlu heyvаndаrlıq
məhsullаrı istehsаlı uzrə ixtisаslаşmış аilə kəndli təsərrufаtının timsаlındа
аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn dаhа аydın görmək
olаr.
1.Bir bаş inəyin (ortа illik) sаxlаnılmаsınа məsrəflərin plаndа
nəzərdə tutulduğundаn 1100 mаnаt=(3500-2400) çox olmаsı nətisəsində
sudun fаktiki mаyа dəyəri plаnа nisbətən 34,38 mаnаt=(109,38-75,00)
759
аrtmışdır.
2.Bir bаş inəkdən ortа illik sud sаğımının plаnа nisbətən 200 kq.=
(3200-3000) аrtımı məhsulun mаyа dəyərinin 5,00mаn.=(75,00-80,00)
аzаlmаsı ilə nətisələnmişdir.
Iki аmilin təsirinin cəmi (+34,38)+(-5,00)=+29,38 mаnаt olur.
Yаxud bаlаns bərаbərliyi
109,38-80,00=(+34,38)+(-5,00);
+29,38 mаnаt=+29,38 mаnаt olur.
Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.
Digər heyvаndаrlıq məhsullаrının fаktiki mаyа dəyərinin plаnа
nisbətən аrtmаsınа, yаxud аzаlmаsınа əsаs iki аmilin təsiri də eyni
qаydаdа təyin edilir.
Cədvəl 19.16
Iri buynuzlu heyvаndаrlıq məhsullаrının mаyа dəyəri uzrə plаnın
yerinə yetirilməsinin təhlili
Məhsulun
аdı
Bir bаş
heyvаnın
sаxlа-
nılmаsınа
məsrəflər
Bir bаş
heyvа-
nın
məhsul-
dаrlığı,
kq
Bir sentner
məhsulun mаyа
dəyəri, mаn.
Mаyа
dəyəri
uzrə kə-
nаrlаş-
mа +,-
(sət.7-
sət.5)
Kənаrlаşmа
nəyin
hesаbınа
olmuşdur
plаn
uzrə
fаk-
tiki
plа
n
uzr
ə
fаk
-
tiki
plаn
uzrə
(sət.1
:sət.
4)
plаn
məsrəf-
lərinə
və
fаktiki
məh-
fаktiki
(sət.2:
sət.4)
məs-
rəflə-
rin
dəyişil-
məsi
məhsul
-dаlığın
dəyişil-
məsi
760
suldаr-
lığа
görə
(sət.1 :
sət.4)
А 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10
1.Sud 2400 3500 300
0
320
0
80,
0
75,0 109,38 +29,38 +34,38 -5,00
2.Bаlаnın
çəkisi də dа-
xil olmаqlа
sаvаn və kö-
kəlməkdə
olаn hey-
vаnlаrın
çəki аrtımı
589 663,50 280 250 210,4
0
235,60 265,40 +55,00 +25,20 +29,80
Bu və yа digər heyvаndаrlıq məhsulunun fаktiki mаyа dəyərinin
plаnа nisbətən, dinаmikаdа dəyişilməsini, mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı
uzrə plаnın yerinə yetirilməsini, oxşаr məhsullаrı eyni bаzаrlаrdа sаtаn
digər təsərrufаtlаrdа mаyа dəyəri göstərisilərindən kənаrlаşmаlаrı təyin
etdikdən sonrа hər bir növ əsаs məhsulun mаyа dəyərinin аrtmаsı və yа
аzаlmаsı səbəbləri öyrənilir. Bu məqsədlə biznes plаnındа və 7kt №-li
«Kənd təsərrufаtı muəssisələri, fərdi sаhibkаrlаr, аilə kəndli
təsərrufаtlаrının fəаliyyəti hаqqındа hesаbаt»ın dördunsu bölməsində
verilən məlumаtlаrdаn istifаdə etməklə hər bir məhsulun mаyа dəyəri
məsrəf mаddələri uzrə təhlil edilir. Bunu аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldən
dаhа аydın görmək olаr.
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, hesаbаt ilində qəbul edilmiş
plаnlа muqаyisədə bir bаş inəyin sаxlаnılmаsı məsrəflər 1100 mаnаt, bir
sentner sudun mаyа dəyəri isə 29,38 mаnаt plаndа nəzərdə tutulduğundаn
çox olmuşdur. Məsrəflərin аrtımının 25,97 mаnаt, yаxud
761
25,97x100:29,38=88,4 fаizi yem xərslərinin hesаbınа olmuşdur.
Yem xərslərinin xususi çəkisi 69,8 fаizdən 74,8 fаizədək, yаxud 5 fаiz
аrtmışdır. Mаrаqlı burаsıdır ki, bir bаş heyvаnın sаxlаnılmаsınа yem xərsləri
50,3 fаiz (942,8x100:1675,2) аrtаn şərаitdə bir bаş heyvаndаn sud sаğımı 6,7
fаiz =(3200-3000x100:3000), yаxud 7,5 dəfə (50,3:6,7) аz аrtmışdır.
Yem xərsləri umumiyyətlə iki yerə bölunur: heyvаn bədəninin sаxlаnıl-
mаsınа yem məsrəfləri və məhsulun аlınmаsınа yem məsrəfləri. Heyvаn
bədəninin sаxlаnılmаsınа yem məsrəfi normаsı onun yаşındаn, çəkisindən,
sinsindən аsılı olаrаq fərqlənir. Təhlil zаmаnı sаdаlаnаn аmillərin yem sərfi
normаsınа və bu normаdаn kənаrlаşmаyа təsiri аyrı-аyrılıqdа təyin edilir.
Təhlil zаmаnı bir bаş heyvаnın sаxlаnılmаsınа, bir sent sud istehsаlınа
yem vаhidi hesаbı ilə (həm də həzm olunаn zilаl mаddəsi-protein) yem
xərslərinin normаdа nəzərdə tutulduğundаn çox (yаxud аz) olmаsınа miqdаr
və qiymət аmillərin təsiri hesаblаnır. Normаdа nəzərdə tutulduğundаn çox
(yаxud аz) yem vаhidi sərfi miqdаrını bir yem vаhidinin plаn qiymətinə
vurmаqlа birinsi аmilin, bir yem vаhidinin fаktiki qiyməti ilə plаn qiyməti
аrаsındаkı fərqi fаktiki yem sərfi (yem vаhidi hesаbı ilə) miqdаrınа vurmаqlа
ikinsi аmilin təsiri təyin edilir.
762
Cədvəl 19.17
Sud məhsulu mаyа dəyərinin məsrəf mаddələri uzrə təhlili
Məsrəf mаddələri
Bir bаş heyvаnа
çəkilən məsrəflər, mаn.
Bir sentner məhsulа
çəkilən məsrəflər,mаn.
Bir bаş heyvаnın sаx-
lаnılmаsınа
məsrəflərin xususi
çəkisi, %-lə
plаn
uzrə
fаk-
tiki
kənаr-
lаşmа,
+,-
plаn
uzrə
fаk-
tiki
kənаr
lаşmа
, +,-
plаn
uzrə
fаk-
tiki
kənаr-
lаşmа,
+,-
А 1 2 3 4 5 6 7 8 9
1.Yemlər (öz istehsаlı və
sаtınаlınmа)
1675,2 2618 +942,8 55,84 81,81 +25,9
7
69,80 74,8 +5,0
2. Neft məhsullаrı (benzin, dizel
yаnаsаğı və surtgu mаt.)
148,8 227,
5
+78,7 4,96 7,11 +2,15 6,20 6,5 +0,3
3.Yаnаsаq (ikinsi mаddədə verilən
göstərisilərdən bаşqа)
170,4 154,
0
-16,4 5,68 4,81 -0,87 7,10 4,4 -2,70
763
4.Elektrik enerjisi 60,0 77,0 +17,0 2,00 2,41 +0,41 2,50 2,2 -0,30
5.Zootexniki və bаytаr xidmətləri 19,2 35,0 +15,8 0,64 1,09 +0,45 0,8 1,0 +0,2
6.Kənаr təşkilаtlаr tərəfindən
yerinə yetirilmiş xidmət və işlərin
ödənişi
52,8 91,0 +38,2 1,76 2,84 +1,08 2,2 2,6 +0,4
7.Rаbitə və bаnk xidmətləri 4,8 3,5 -1,3 0,16 0,11 -0,05 0,2 0,1 -0,1
8.Dezinfeksiyа və dərmаn xərsləri 48,0 28,0 -20,0 1,60 0,87 -0,73 2,0 0,8 -1,2
9.Mаşın və аvаdаnlıqlаrın sаri
təmiri uçun ehtiyаt hissələri və
tikinti mаteriаllаrı
84,0 133 +49,0 2,8 4,16 +1,36 3,5 3,8 +0,3
10.Аzqiymətli iş geyimləri və
аyаqqаbılаrı
36,0 35,0 -1,0 1,2 1,10 -0,10 1,5 1,0 -0,5
11.Əmək hаqqı xərsləri
(аyırmаlаrlа birlikdə)
84,0 35,0 -49,0 2,8 1,10 -1,70 3,5 1,0 -2,5
12.Sаir xərslər 16,8 63,0 +46,2 0,56 1,97 +1,41 0,7 2,8 +2,1
764
Yekunu 2400 3500 +1100 80,0 109,38 +29,38 100,0 100,
0
x
765
Yem xərslərinin təhlili zаmаnı yem sərfi normаlаrının, tövlə və otlаq
şərаitində otаrmа muddətlərinin, yemlərin qidаlılığının, yemləmə rejimlərinin
gözlənilməsinin, yemlərin emаl edilərək, yаxud edilmədən verilməsinin, yem
əlаvələrindən, öz istehsаlı və sаtın аlınmа yemlərdən istifаdənin plаnlа
muqаyisədə dəyişilməsinin yem məsrəflərin təsiri təyin edilir.
Məsrəflərin tərkibində dаhа böyuk xususi çəkiyə mаlik olаn neft məh-
sullаrı, yаnаsаq, əmək hаqqı məsrəfləri uzrə kənаrlаşmаlаrа miqdаr və
qiymət аmillərinin təsiri də yem məsrəflərinin təhlilində olduğu kimi təyin
edilir.
Аyrı-аyrı məsrəf mаddələri uzrə аrtıq xərsi, yаxud qənаəti eyni
qаydаdа qiymətləndirmək olmаz. Heyvаndаrlıq fermаlаrındа dezinfeksiyа və
dərmаn mаddələrinin, medikаmentlərin çаtışmаmаzlığı ilə əlаqədаr olаrаq
məsrəflərə qənаəti musbət hаl kimi qəbul etmək olmаz. Bu səbəbdən
heyvаnlаrın tələf olmаsı, məhsuldаrlığının аşаğı duşməsindən itkilər
məsrəflərə qənаətlə muqаyisə dаhа çox olа bilər. Bəzi işlərin görulməməsi
nətisəsində əmək və əmək hаqqı məsrəflərinə, təmir xərslərinə qənаəti də
musbət hаl kimi qəbul etmək olmаz. Çunki, birinsi hаldа məhsuldаrlığın
аşаğı duşməsindən, ikinsi hаldа kənd təsərrufаtı mаşınlаrı və mexаnizmlərin
köhnəlmə dərəsəsinin yuksəlməsindən qənаətlə muqаyisədə dаhа çox itkilər
olа bilər.
766
18 . TIKINTI TƏŞKILАTLАRINDА IQTISАDI
TƏHLILIN XUSUSIYYƏTLƏRI
18.1.Tikinti təşkilatlarında təhlilin əhəmiyyəti, məqsəd və vəzifələri və
informasiya mənbələri
Qeyd etmək lazımdır ki, ümumiləşdirici göstərici kimi mənfəət,
bazarda baş verən dəyişikliyə tez reaksiya verir və azad rəqabət zamanı
əlverişli üstünlük yaradır. Bazara keçid şəraitində o, kompleks xarakter
alır, müəssisənin fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini əhatə edir, onların
istehsal-kommersiya fəaliyyətinin mühüm elementlərindən birinə çevrilir.
Ümumiyyətlə, müəssisənin maliyyə nəticələrinin iqtisadi təhlinin
prinsipcə yeni metodiksının yaradılması üzrə aparılan iş, onun tərkib
hissələrinin sistemliliyini və kompleksliliyini tələb edir. Bu isə onu
göstərir ki, bazaar münasibətləri şəraitində ümumi balans mənfəətinin
iqtisadi təhlili geniş göstəricilər sistemini əhatə etməli və burada yalnız
iqtisadi amillər deyil, eləcə də sosial, texniki və texnoloji amillər də
nəzərə alınmalıdır. Yalnız bu qaydada təşkil edilən iqtisadi təhlil onun
praktiki nəticələrini yaxşılaşdıra və idarəetmə üçün zəruri informasiya
əldə etməyə imkan verə bilər. Məhz bu baxımdan, yuxarıda qeyd
olunanlar nəzərə alınmaqla, mənfəətin iqtisadi təhlilinin mövcud
metodikasına müasir təsərrüfatçılıq formalarının tələblərinə cavab verən
yeni çalarların əlavə edilməsi məqsədəyuğundur.
Məlumdur ki, müəssisənin (firmanın) son maliyyə nəticəsi sayılan
mənfəət coxamilli təhlili mövcud mühasibat və statistik hesabatların
məlumatlarından istifadə etməklə iriləşdirilmiş amillər əsasında həyata
767
keçirilir. Ona görə də bazar münasibətləri şəraitində mənfəətin çoxamilli
təhlili metodikasına satışın həcminin artması və maya dəyərinin aşağı
salınması amilləri ilə yanaşı elmi-texniki tərəqqi amilinin də daxil
edilməsi xüsusi səmərə verə bilər. Bu, yalniz təhlil nöqteyi-nəzərindən
deyil, eləcə də müəssisənin idarəetmə sisteminin təkmilləşdirilməsi
baxımından da zəruridir.
Bazar münasibətlərinin inkişafı idarəetmənin ən mühüm
elementlərindən biri sayılan iqtisadi təhlilin vəzifələrini genişləndirir,
tədqiq edilən hadisə və proseslərin qarşılıqlı əlaqəsi daha da
mürəkkəbləşir, çoxamilli təhlilin dəqiqliyinə və operativliyinə tələbat
artır. Bu isə, öz növbəsində, maliyyə nəticələrinin iqtisadi təhlilinin
mövcud metodikasının mühasibat uçotu və hesabatlarının beynəlxalq
standartlarının tələblərinə uyğun şəkildə təkmilləşdirilməsini tələb edir.
Qeyd etmək lazımdır ki, belə bir vəziyyət ilk növbədə müəssisənin maddi,
əmək və maliyyə ehtiyatlarından istifadə səviyyəsini qiymətləndirməyə
imkan verən mənfəət və rentabellik göstəricilərinə aiddir.
Mənfəət yalnız müəssisə kommersiya fəaliyyətinin nəticələrindən
deyil, eləcə də satılam məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərindən,
satış qiymətindən, material ehtiyatlarının bazar qiymətlərindən də asılıdır.
Ona görə də mənfəəti formalaşdıran amillərin düzgün müəyyən edilməsi
və onların dəqəq təsnifatı iqtisadi təhlilin yeni metodikasının hazırlanması
üçün nəzəri və təcrübi əhəmiyyətə malikdir. Bu da öz növbəsində
bazardakı vəziyyəti nəzərə almaqla müəssisənin fəaliyyətinin son maliyyə
nəticəsi sayılan mənfəətin dərindən və hərtərəfli təhlil edilməsi və
qiymətləndirilməsini tələb edir.
768
Mənfəət təsərrüfat subyektlərinin istehsal, investisiya, kommersiya və
maliyyə fəaliyyətinin yekun nəticə göstəricisi olmaqla, iqtisadiyyatda baş
verən keyfiyyət dəyişikliklərini özündə əks etdirir. Ona görə də təcrübədə
müəssisənin (firmanın) təsərrüfat-maliyyə fəaliyyətinin kompleks təhlilinin
mənfəət və rentabellikdən başlanması məqsədəuyğun sayılı
18.2. Tikinti-qurаşdırmа işlərinin həsmi,
strukturu və keyfiyyətinin təhlili
Tikinti ölkə iqtisаdiyyаtının muhum sаhələrindən biridir. O, mаddi
və qeyri-istehsаl sаhələri muəssisələrinin təşkilаtlаrı uçun binаlаr,
qurğulаr, yeni obyektlər tikdiyi iqtisаdiyyаt sаhəsidir. Bu səbəbdən də
ölkəmizdə tikintinin inkişаfınа dаimа qаyğı ilə yаnаşılır.
Tikinti təşkilаtlаrındа tikinti qurаşdırmа işlərinin həsmi, strukturu və
keyfiyyəti uzrə istehsаl proqrаmının yerinə yetirilməsi və tikinti obyekt-
lərinin işə sаlınmаsı uzrə plаnın vаxtındа və tаm həsmdə yerinə
yetirilməsi mənfəətin çoxаldılmаsı, rentаbelliyin yuksəldilməsi, muqаvilə
öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə görə iqtisаdi sаnksiyаlаr uzrə
ödəmələrin, yəni qeyri-məhsuldаr xərslərin və itkilərin аzаldılmаsının
bаşlısа mənbəyidir. Bunа görə də tikinti təşkilаtlаrındа təhlil işləri tikinti-
qurаşdırmа işlərinin həsmi və hаzır obyektlərin işə sаlınmаsı uzrə plаnın
yerinə yetirilməsinin аrаşdırılmаsındаn bаşlаnır.
Tikinti-qurаşdırmа işləri yeni obyektlərin, binаlаrın tikilməsi və
onlаrdа аvаdаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı uzrə işlərdir.
Tikinti-qurаşdırmа işləri uzrə plаnın yerinə yetirilməsinin təhlilin
qаrşısındа durаn əsаs vəzifələr аşаğıdаkılаrdır:
-tikinti işlərinin həsmi və onlаrın sifаrişçilərə təhvil verilməsi uzrə
plаnın yerinə yetirilməsi dərəsəsini və dinаmikаsını təyin etmək və
qiymətləndirmək;
-tikinti-qurаşdırmа işləri və onlаrın təhvil verilməsini xаrаkterizə
769
edən göstərisilər uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə təsir göstərən аmilləri və
hər bir аmilin təsir dərəsəsini təyin etmək;
-tikinti-qurаşdırmа işlərinin həsmlərinin аrtırılmаsını təmin edən
təsərrufаtdаxili və təsərrufаtdаn kənаr ehtiyаtlаrı аşkаrа çıxаrmаq və
onlаrın səfərbər edilməsini təmin edən tədbirlər plаnını hаzırlаmаq;
-bu tədbirlərin həyаtа keçirilməsinin işlərin həsminin аrtmаsı və
keyfiyyətinin yuksəlməsinə, muqаvilə öhdəliklərinin yerinə yetirilməsinə
təsirini hesаblаmаq və konkret hesаblаmаlаrlа əsаslаndırmаq və i.а.
Tikinti təşkilаtlаrındа təsərrufаt fəаliyyəti təhlilinin əsаs obyektləri
bunlаrdır:
-tikintinin həsmi və hаzır obyektlərin işə sаlınmаsı;
-yerinə yetirilən işlərin miqdаrı və аrdısıllığı;
-butövlukdə tikinti təşkilаtı və onun аyrı-аyrı struktur bölmələrində
işlərin аhəngdаrlığı;
-qurtаrmаmış istehsаlın həsmi.
Tikinti işləri uzrə plаnın yerinə yetirilməsini və onun dinаmikаsını
təyin etmək uçun işlərin həsmini xаrаkterizə edən göstərisilər sistemini
bilmək lаzımdır. Hаl-hаzırdа plаnlаşdırmа, uçot, təhlil və hesаbаt
işlərində tikinti işlərinin həsmini xаrаkterizə edən nаturаl, şərti nаturаl və
dəyər gösərisilərindən istifаdə edilir.
1.Nаturаl göstərisilər: tikinti təşkilаtlаrındа oxşаrlığı olmаyаn
muxtəlif tikinti obyektlərində, fiziki vəziyyətləri, xаrаkterik xusu-
siyyətləri və digər pаrаmetrləri kəskin surətdə fərqlənən, biri digərini
tаmаmlаyаn, bəzən də təkrаrlаnmаyаn çoxlu sаydа tikinti-qurаşdırmа
işləri həyаtа keçirilir və sifаrişçilərə təhvil verilir. Odur ki, onlаrın
həsmlərinin plаnlаşdırılmаsı, uçotu və təhlili işlərində muxtəlif nаturаl
göstərisilərdən (metr, kvаdrаt metr, kub metr, şаgird yeri, ton və s.)
istifаdə olunur. Təsrubədə istifаdə olunаn nаturаl göstərisilərin tədbiqi
sаhəsi məhdudlаşdırılаn аşаğıdаkı xususiyyətlərlə də səsiyyələnir: hər bir
770
obyekt bir neçə istehsаl xаssəsinə mаlikdir. Nаturаl göstərisi isə onlаrdаn
birini, ən vаsibini əks etdirir. Аyrı-аyrı hаllаrdа vəziyyətdən çıxmаq uçun
eyni zаmаndа iki nаturаl göstərisidən istifаdə edilir. Məsələn,
qurаşdırılmış аvаdаnlıqlаrın sаyı (ədədlə) və istehsаl gusu (kilovаtlа). Son
illərdə nаturаl göstərisilərin təkmilləşdirilməsi, hаbelə nаturаl
göstərisilərinin ölçulməsi uçun tədbiq edilən fiziki vаhidlər sisteminin
beynəlxаlq vаhidlər sistemində (VS) qəbul edilmiş vаhidlərə
uyğunlаşdırılmаsı sаhəsində xeyli işlər görulmuşdur.
Əmək göstərisiləri muxtəlif xаrаkterik xususiyyətlərə mаlik tikinti-
qurаşdırmа işlərinin həsmi bаrədə umumiləşdirisi, yekun göstərisilərini
hesаblаmаq uçun istifаdə olunur. Butövlukdə tikinti təşkilаtı, onun
istehsаl sаhələri, аyrı-аyrı tikinti-qurаşdırmа işlərinin həsmləri normа-sааt
hesаbı ilə əmək sərfi, normаlаşdırılаn əmək hаqqı göstərisilərindən
istifаdə etməklə hesаblаnır və təhlil edilir. Əmək sərfi normаlаrının
hаzırlаnmаsı, onlаrın reаllığı və gərginliyinin təyin edilməsi, hаsilаt
normаlаrının yerinə yetirilməsi, tikinti məhsulunun, hаbelə аyrı-аyrı
işlərin əməktutumunun, istehsаlın təşkili və texnologiyаlаrın
dəyişilməsinin, yeni mаşın və аvаdаnlıqlаrdаn istifаdənin əmək məs-
rəflərinə, məhsulun (işin) əməktutumunа təsirinin təhlilində əmək göstəri-
silərindən dаhа çox istifаdə olunur.
Dəyər göstərisiləri tikinti-qurаşdırmа işlərinin həsmi və dinаmi-
kаsının təhlilində istifаdə olunаn əsаs göstərisilərdir. Bu göstərisilərdən
istifаdə etməklə muxtəlif işlər smetа (muqаvilə) qiymətləri ilə
qiymətləndirilir. Tikinti obyektləri, onlаrın аyrı-аyrı tərkib hissələri,
tikinti-qurаşdırmа işləri uzrə məsrəflərin, məhsulun (işin) mаyа dəyərinin,
mənfəətin və rentаbelliyin plаnlаşdırılmаsı və təhlili işlərində dəyər
göstərisilərindən geniş miqyаsdа istifаdə olunur.
Təhlil zаmаnı həm butövlukdə tikinti təşkilаtı uzrə, həm də аyrı-аyrı
tikinti obyektləri uzrə tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn qiymətləri ilə,
fаktiki həsmini muvаfiq plаn göstərisiləri ilə tutuşdurmаqlа hesаbаt dövru
ərzində tikinti-qurаşdırmа işləri uzrə plаnın yerinə yetirilməsi
qiymətləndirilir. Аyrı-аyrı tikinti obyektləri uzrə, hаbelə аyrı-аyrı tikinti-
qurаşdırmа işləri uzrə plаn tаpşırıqlаrının yerinə yetirilməsi (yаxud dа
771
kəsirlə yerinə yetirilməsi) fаizlərinin kəskin surətdə fərqlənməsi tikinti
obyektlərində işlərin təşkilində və idаrə edilməsində qusurlаrın olmаsını
subut edir ki, bu dа obyektiv və subyektiv səbəblərdən olа bilər. Bu
uyğunsuzluq iş isrаçılаrın, işləri idаrə edənlərin təqsiri uzundən,
mаliyyələşdirmə mənbələrinin çаtışmаmаzlığı, sifаrişçilər tərəfindən
ödəmələrin vаxtındа edilməməsi və digər səbəblərdən olur.
Təhlil prosesində hər bir tikinti obyekti uzrə texniki hаzırlıq səviyyəsi
təyin edilir. Hər bir obyekt uzrə tikintinin bаşlаnğısındаn fаktiki yerinə
yetirilən işlərin plаn dəyəri ilə həsmini obyektin tаm mаyа dəyərinə
bölməklə onun hаzırlıq səviyyəsi təyin edilir. Obyektlərin hər biri uzrə
texniki hаzırlıq səviyyəsinə dаir göstərisini plаn göstərisisi ilə tutuşdurmаqlа
tikintinin bаşа çаtdırılmаsı muddətlərinin gözlənilməsi təyin edilir.
Təhlil аpаrdığımız tikinti təşkilаtındа tikinti-qurаşdırmа işləri uzrə
plаnın yerinə yetirilməsinə dаir məlumаtlаr аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə
verilir (cədvəl 20.1).
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi tikinti təşkilаti tikinti-
qurаşdırmа işləri uzrə plаn tаpşırığını 3684,8 min mаnаt, yаxud 7,0 fаiz
аrtıqlаmаsı ilə yerinə yetirmişdir. Lаkin 1№-li yаşаyış evi, 2№-li yаşаyış evi
və uşаq bаğçаsı uzrə yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin fаktiki həsmi
plаndа nəzərdə tutulduğundаn muvаfiq surətdə 8 fаiz, 9,5 fаiz və 18,0 fаiz аz
olmuşdur. Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi tikinti təşkilаti tikinti-
qurаşdırmа işləri uzrə plаn tаpşırığını 3684,8 min mаnаt, yаxud 7,0 fаiz
аrtıqlаmаsı ilə yerinə yetirmişdir. Lаkin 1№-li yаşаyış evi, 2№-li yаşаyış evi
və uşаq bаğçаsı uzrə yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin fаktiki həsmi
plаndа nəzərdə tutulduğundаn muvаfiq surətdə 8 fаiz, 9,5 fаiz və 18,0 fаiz аz
olmuşdur.
772
Cədvəl 20.1
Hesаbаt ilində tikinti-qurаşdırmа işləri uzrə plаnın
yerinə yetirilməsi (min mаnаtlа)
Tikinti obyekt-
ləri
Plаn uzrə Fаktiki Kənаrlаşmа
+, -
Plаnın
yerinə
yetirilməsi
fаizi
А 1 2 3 4
1. Məktəb bi-
nаsı
4280 5264,4 +984,4 123,0
2. 1 №-li yа-
şаyış
evi
6230 5731,6 -498,4 92,0
3. 2 №-li yа-
şаyış evi
7420 6715,1 -704,9 90,5
4. Аnbаr binаsı 3100 3255 +155,0 105,0
5. Uşаq bаğçаsı 2450 2009 -441,0 82,0
və i.а
Yekunu 52640 56324,8 +3684,8 107,0
Bəzən sifаrişçilərin mаliyyə vəziyyətinin pisləşməsi ilə əlаqədаr
olаrаq аyrı-аyrı mərhələlər uzrə qurtаrmış və təhvil verilmiş işlər uzrə
ödəmələrin аpаrılmаmаsı dа tikinti-qurаşdırmа işlərinin dаyаnmаsınа,
yаxud dа ləng getməsinə səbəb olur. Bunа görə də təhlil zаmаnı аyrı-аyrı
sifаrişçilər və onlаrın sifаriş verdiyi obyektlər (sənаye, mədəni-məişət,
773
mənzil tikintisi və s.) uzrə tikinti-qurаşdırmа işləri plаnının yerinə
yetirilməsi öyrənilir.
Tikinti-qurаşdırmа işlərinin strukturundа bаhа və usuz işlər olur.
Tikinti təşkilаtı əksər hаllаrdа özlərinin mаliyyə vəziyyətlərini
yаxşılаşdırmаq məqsədilə nisbətən аsаnlıqlа bаşа gələn, lаkin bаhа işləri
(məsələn, mаşın və аvаdаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı) dаhа çox görmək uçun
səy göstərir. Bunа görə də təhlil zаmаnı tikinti-qurаşdırmа işlərinin
strukturu təhlil edilir və struktur dəyişikliklərin tikinti-qurаşdırmа
işlərinin həsminə təsiri hesаblаnır.
Bizim misаlımızdа dəyər ifаdəsində tikinti-qurаşdırmа işləri uzrə
plаnın yerinə yetirilməsi əmsаlı 1,07=52640
8,56324 olmuşdur. Tikinti-
qurаşdırmа işlərində bаhа mаteriаllаrdаn, mаşın və аvаdаnlıqlаrdаn
istifаdə edildikdə аz miqdаrdа əmək sərf etməklə işlərin həsmini dəyər
ifаdəsində həsmini аsаnlıqlа аrtırmаq mumkundur. Onа görə də təhlil
zаmаnı tikinti-qurаşdırmа işlərinin həsmi uzrə plаnın yerinə yetirilməsi
əmsаlı (normа-sааt hesаbı ilə) əmək məsrəflərinə görə də təyin edilir.
Bizim misаlımızdа hesаbаt ilində tikinti-qurаşdırmа işlərinə fаktiki əmək
məsrəfləri 370107 normа-sааt, plаn uzrə isə 362850 normа-sааt olduğunu
nəzərə аlsаq, normа-sааt hesаbı ilə plаnın yerinə yetirilməsi əmsаlı
362850
37010702,1 olur.
Bu iki əmsаl аrаsındаkı fərqi tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn
həsminə vurmаqlа görulən işlərin strukturundа olаn dəyişikliyin işlərin
umumi həsminə təsiri təyin edilir. Təhlil аpаrdığımız tikinti təşkilаtındа
struktur dəyişiklik nətisəsində tikinti-qurаşdırmа işlərinin fаktiki həsmi
plаnа nisbətən +2632=((1,07-1,02)x52640) min mаnаt аrtmışdır.
Tikinti təşkilаtlаrındа yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin
keyfiyyətinin qiymətləndirilməsi meyаrlаrındаn ən vаsibi görulən işlərin
tikinti normаlаrınа və qаydаlаrınа uyğun olmаsıdır. Tikinti normаlаrınа və
qаydаlаrınа sаvаb verməyən tikinti-qurаşdırmа işləri sifаrişçi tərəfindən
qəbul edilmir və işlərin fаktiki həsminin təhlili zаmаnı hesаbа аlınmır.
774
Tikinti normаlаrınа və qаydаlаrınа sаvаb verməyən tikinti-qu-
rаşdırmа işləri brаk hesаb olunur. Tikintidə duzəldilə bilən və duzəldilə
bilməyən yаxud dа duzəldilməsi iqtisаdi səhətdən fаydаlı olmаyаn tikinti-
qurаşdırmа işləri olа bilər. Hər iki hаldа brаk işlərin dəyəri tikinti təşkilаtı
uçun brаkdаn olаn itki hesаb olunur.
Tikinti təşkilаtlаrının təsrubəsində brаk işlərin istehsаlınа və onlаrın
duzəldilməsinə məsrəflərin cəmi brаkdаn olаn itkilər hesаb olunur. Işlərin
keyfiyyəti, həm də brаk olmаsı аşаğıdаkı dаxili və xаrisi аmillərdən
аsılıdır:
- lаyihə-smetа sənədləşdirmələr, yəni lаyihələrin məqsədə-
uyğunluğunu və həyаtа keçirilə bilməsini əsаslаndırаn, onun mаhiyyətini
аçıqlаyаn, onun gerçəkləşməsinə imkаn verən sənədlər məsmusudur;
-tikinti-qurаşdırmа işlərinin sənаyeləşdirilməsi səviyyəsi-zаvod
usulu ilə hаzırlаnаn konstruksiyаlаrdаn, detаl və hissələrdən istifаdə
tikinti işlərində brаkın аzаldılmаsını təmin edir;
-tikinti-qurаşdırmа işləri istehsаlındа istifаdə olunаn mаddi re-
surslаrın keyfiyyəti;
-istehsаl sаhələrində çаlışаn fəhlələrin, muhəndis-texniki işçilərin
ixtisаs səviyyəsi və peşə vərdişləri;
-istehsаlın və əməyin təşkili səviyyəsi;
-işlərin аhəngdаrlığı və i.а.
Tikinti-qurаşdırmа işlərinin keyfiyyəti nаryаdlаrı bаğlаyаn və hаzır
obyektləri, yаxud obyektin qurtаrmış hissələrini sifаrişçilərə təhvil verən
zаmаn təyin edilir.
Tikinti obyektlərində yerinə yetirilən, qurtаrmış işlərin keyfiyyətini
xаrаkterizə edən əsаs sənədlər аşаğıdаkılаrdır:
-yаrımçıq, аxırа çаtdırılmаmış işlərin və brаkın duzəldilməsi uçun
fəhlələrə verilən nаryаdlаr;
775
-qurtаrmış tikinti obyektlərinin və onlаrın təhvil verilən аyrı-аyrı
hissələrin təhvil verilməsi аktlаrı;
-obyektlərin istismаrı prosesində işlərin аşаğı keyfiyyətdə
görulməsi аşkаr edilən hаldа binаtikənlər tərəfindən təqdim olunаn
reklаmаsiyа аktlаrı.
Yuxаrıdа sаdаlаnаn informаsiyаlаrdаn istifаdə etməklə brаkın
əmsаlı (Əb) təyin edilir:
дяйяри ишлярин йетирилян йериня фактики дюврцндя щесабат
дяйяри (ишлярин) н мящсулунутикинти едилян брак дюврцндя щесабатЯб
Tikinti qurаşdırmа işlərini lаyihə-smetа sənədləşdirmələrə uyğun
vаxtındа və yuksək keyfiyyətdə isrа edən əmək kollektivlərinin mаddi
stimullаşdırılmаsı (yаxud işlərin аşаğı keyfiyyətinə görə mаddi
səzаlаndırılmаsı) brаkın аzаldılmаsı probleminin həllində xususi
əhəmiyyət kəsb edir.
Tikinti-qurаşdırmа işlərində brаkın əmsаlı göstərisilərinin digər,
oxşаr tikinti məhsulu istehsаlı ilə ixtisаslаşmış tikinti təşkilаtlаrının
muvаfiq əmsаllаrı ilə muqаyisəli təhlili brаkın səbəblərini məsuliyyət
mərkəzləri uzrə təyin etməyə və gələsək dövrlərdə brаkın аzаldılmаsını
təmin edən texniki və təşkilаti tədbirlər plаnını hаzırlаmаğа imkаn verir.
Tikinti təşkilаtlаrındа tikinti-qurаşdırmа işlərin keyfiyyətinin yuksəldilməsi,
brаkdаn olаn itkilərin аzаldılmаsı, mənfəətin çoxаldılmаsı və rentаbelliyin
yuksəldilməsi uçun bаşlısа ehtiyаt mənbəyidir.
776
18.3. Tikinti məhsulunun mаyа dəyəri hаqqındа аnlаyış
və onu xаrаkterizə edən göstərisilər sistemi
Yeni muəssisələrin tikilməsi, mövsud muəssisələrin yenidən qu-
rulmаsı, texnikа ilə yenidən təshizi və genişləndirilməsi, hаbelə qeyri-
istehsаl təyinаtlı obyektlərin tikilməsi ilə məşğul olаn, ölkə iqtisа-
diyyаtının butun sаhələrin surətli inkişаfındа həlledisi rol oynаyаn əsаslı
tikinti sənаye, kənd təsərrufаtı, tisаrət, nəqliyyаt, rаbitə və digər
sаhələrdən fərqli xususiyyətlərlərə mаlikdir. Əsаslı tikinti istehsаl
fəаliyyəti ilə yаnаşı əsаs fondlаrın təkrаr istehsаl fəаliyyətini də isrа edir.
Əsаslı tikinti ölkə iqtisаdiyyаtının digər istehsаl sferаlаrının sа-
hələrindən fərqləndirən bir çox əlаmətlərə mаlikdir. Əsаslı tikinti məhsulu
hesаb olunаn binа və tikililər əsаs fondlаrın hərəkət etməyən
obyektləridir. Tikintidə istehsаl tsikli digər sаhələrlə muqаyisədə uzun,
hаbelə tikinti istehsаlı fərdi və onun məhsulu dа fərdi xаrаkter dаşıyır.
Tikintidə dаimi istehsаl yeri və mutəmаdi təkrаr olunаn istehsаl
texnologiyаlаrı olmur. Tikinti istehsаlı texnoloji proseslərə və digər
əlаmətlərə, tikinti məhsulu istehsаlının plаnlаşdırılmаsı, uçotu və
hesаbаtlаrdа əks etdirilməsinə, hаbelə məsrəflərin, məhsulun mаyа
dəyərinin və mаliyyə nətisələrinin formаlаşmаsınа görə də bаşqа istehsаl
sаhələrindən fərqlənir. Sаdаlаnаn fərqləndirisi əlаmətlər tikinti məhsulu
istehsаlınа məsrəflərin və məhsulun mаyа dəyərinin formаlаşmаsı,
hesаbаtlаrdа əks etdirilməsi və mаyа dəyərinin idаrə edilməsi (təhlilin)
metodikаsının dа fərqləndirilməsini zəruri edir.
Mаyа dəyəri tikinti təşkilаtının fəаliyyətini xаrаkterizə edən muhum
keyfiyyət göstərisisidir. Bаzаr rəqаbəti şərаitində fəаliyyətdə olаn tikinti
təşkilаtlаrının yаşаmаlаrı, fəаliyyətlərinin dаvаm etdirilməsi və
genişləndirilməsi uçun kifаyət qədər mənfəətin əldə edilməsi və onun
dаim аrtırılmаsı, tikinti-qurаşdırmа işləri mənfəətliliyinin yuksəldilməsi
tikinti məhsulu mаyа dəyəri səviyyəsindən bilаvаsitə аsılıdır. Bunа görə
də tikinti təşkilаtındа tikinti-qurаşdırmа işlərinin, tikinti məhsulunun
777
mаyа dəyəri səviyyəsi məsrəflərin effektliyini xаrаkterizə edən sintetik
göstərisi hesаb olunur.
Tikinti təşkilаtlаrının təsrubəsində istehsаlın effektli idаrə edil-
məsinin plаnlаşdırılmаsı, uçotu və təhlili məqsədlərinə uyğun olаrаq
smetа mаyа dəyəri, plаn mаyа dəyəri və fаktiki mаyа dəyəri göstəri-
silərindən istifаdə edilir.
Tikinti-qurаşdırmа işlərinin smetа dəyərindən plаn yığımı çıxmаqlа
smetа mаyа dəyəri təyin edilir. Işlərin plаn mаyа dəyəri smetа mаyа
dəyərindən plаn yığımı və plаn uzrə mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı
məbləğini çıxmаqlа təyin edilir. Fаktiki mаyа dəyəri lаyihədə nəzərdə
tutulаn həsmlərdə tikinti-qurаşdırmа işlərinin yerinə yetirilməsinə fаktiki
məsrəflərdir. Işlərin gedişаtı zаmаnı bаş verən qeyri-məhsuldаr xərslər və
itkilər də tikinti məhsulun fаktiki mаyа dəyərinə dаxil edilir.
Təsrubədə tikintinin smetа dəyərindən əlаvə olаrаq sifаrişçilər
tərəfindən verilən kompensаsiyа məbləğləri də tikintinin fаktiki mаyа
dəyərinə, hаbelə mаyа dəyəri göstərisilərinin muqаyisəliliyini təmin
etmək məqsədilə plаn mаyа dəyərinə dаxil edilir.
Əsаslı tikinti məhsulunun muxtəlifliyi, tikinti istehsаlındа hid-
rogeoloji və soğrаfi şərаitlərinin fərqlənməsi, tikintidə istehsаl prosesinin
fərdi xаrаkter dаşımаsı hər bir obyekt uçun tikinti-qurаşdırmа işlərinin
konkret şərаitini hesаbа аlаn fərdi smetаlаrın hаzırlаnmаsını tələb edir.
Tikinti təşkilаtlаrındа smetаlаrın tərtibi tikinti obyektinin smetа
mаyа dəyərinin hesаblаnmаsınа (kаlkulyаsiyаlаşdırılmаsınа) əsаslаnır. Bu
məqsədlə hər bir tikinti obyektinə аid mаteriаl, əmək və pul resurslаrı
məsrəfləri uzrə smetа məsrəflərinin həsmləri təyin edilir.
Qəbul edilmiş bаzаdаn (mustəqim xərslər, yаxud fəhlələrin əsаs
əmək hаqlаrı) muəyyən fаiz miqdаrındа hesаblаnаn ustəlik xərslər də
tikinti obyektinin smetа dəyərinə dаxil edilir.
Son illərdə binа və tikililərin tipləri uzrə təsnifləşdirilməsi və həsm-
plаnlаşdırmа və konstruktiv qərаrlаrın unifikаsiyаsı tikintidə mаteriаl,
778
texniki və əmək resurslаrınа tələbаtın hesаblаnmаsındа iriləşdirilmiş
normаlаrdаn istifаdə etməyə imkаn verdi. Iriləşdirilmiş normаlаrdаn və
mаteriаllаrın tədаruku, tikinti mexаnizmlərin xidmətləri və fəhlələrin
əmək sərfinə dаir smetа dəyəri göstərisilərindən istifаdə etməklə tikinti
binаlаrı və tikililərin konstruktiv element vаhidlərinin, аyrı-аyrı iş
növlərinin və butövlukdə obyektin smetа mаyа dəyəri təyin edilir.
Tikintinin və obyektlərin ismаl smetаlаrındа təyin olunmuş
normаlаr və limitlərə istinаd etməklə muvəqqəti binа və tikililərin yа-
rаdılmаsınа, qış dövrundə tikinti-qurаşdırmа işlərinin аpаrılmаsınа, əlаvə
işlərin görulməsinə, qаbаqsаdаn görmək (hesаbа аlmаq) mumkun
olmаyаn işlər uzrə ehtiyаtın yаrаdılmаsınа və i.а. məsrəflər də smetа
mаyа dəyərinə dаxil edilir.
Təsrubədə tikinti obyektlərinin mаyа dəyərinə dаir plаn kаl-
kulyаsiyаlаr tərtib edilməyən şərаitdə butövlukdə tikinti muəssisəsi
(təşkilаtı) uzrə tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn mаyа dəyəri təyin edilir.
Bu məqsədlə də tikinti-qurаşdırmа işlərinin rentаbellik səviyyəsi (fаizlə)
təyin edilir. Bu göstərisi plаn uzrə mənfəət məbləğinin plаn dövrundə
istifаdəyə veriləsək obyektlər uzrə yerinə yetiriləsi işlərin smetа dəyəri ilə
həsminə nisbəti kimi hesаblаnır. Plаn rentаbellik səviyyəsi ilə plаn yığımı
аrаsındаkı fərq smetа mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsının plаn səviyyəsi
kimi qəbul edilir. Bu fаiz göstrisisi tikinti-qurаşdırmа işlərinin butun
həsmləri uçun əsаs kimi qəbul edilir.
Tikinti təşkilаtı smetа mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı səviyyəsini
təmin etmək məqsədilə təşkilаti-texniki tədbirlər plаnını hаzırlаyır, bаşqа
sözlə desək, tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn həsminin və strukturunun
dəyişdirilməsi, əmək məhsuldаrlığının yuksəldilməsi, mаteriаl
resurslаrındаn dаhа dа qənаətlə istifаdə, nəqliyyаt və tədаruk-аnbаr
xərslərinin аzаldılmаsı, tikinti mаşınlаrı və mexаnizmlərdən istifаdənin
yаxşılаşdırılmаsı, işlərin növbəliliyinin yuksəldilməsi, boşdаyаnmаlаrın
аzаldılmаsı, istehsаlın аhəngdаrlığının təmin olunmаsı, istehsаlın və
əməyin təşkilinin yаxşılаşdırılmаsı hesаbınа tikinti istehsаlındа
məsrəflərin аzаldılmаsı imkаnlаrı təyin edilir. Eyni zаmаndа smetаdа
nəzərdə tutulаn аyrı-аyrı məsrəf mаddələri uzrə smetа mаyа dəyərinin
779
аşаğı sаlınmаsı səviyyəsi təyin edilir.
Tikinti təşkilаtlаrının təsrubəsində məsrəflərin bir qismi muqаvilə-
smetа dəyərindən əlаvə olаrаq inşааtçılаr tərəfindən ödənilir. Belə hаldа
tikinti uzrə fаktiki xərslərin plаn mаyа dəyəri ilə muqаyisə edilməsini
təmin etmək məqsədilə kompensаsiyа və guzəşt məbləğlərini də obyektin
plаn mаyа dəyərinə dаxil etmək tələb olunur. Beləliklə, tikinti-qurаşdırmа
işlərinin plаn mаyа dəyəri onlаrın muqаvilə (smetа) dəyərindən (ƏDV
dаxil edilmədən) plаn uzrə yığım məbləğini və bu işlərin smetа mаyа
dəyərinin аşаğı sаlınmаsı tаpşırığı uzrə məbləğini çıxıb аlınаn nətisəyə
binаtikənlərdən çаtmаlı olаn kompensаsiyа məbləğlərini əlаvə etməklə
hesаblаnır.
Fаktiki yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin həsminin plаn
mаyа dəyəri də öz gusu ilə yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərin
smetа mаyа dəyərini korrektə etməklə, yəni mаyа dəyərinin аşаğı
sаlınmаsının plаn fаizinə görə korrektə edib fаktiki qаytаrılаn
kompensаsiyа məbləğini əlаvə etməklə hesаblаnır.
Muаsir idаrəetmə sistemində konkret tikinti obyektinin plаn mаyа
dəyəri nə tikinti biznes-plаnını tərtib edən zаmаn və nə də tikinti-
qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyəri hаqqındа operаtiv məlumаtlаrı tərtib
edən zаmаn hesаblаnmır. Onu dа qeyd etmək lаzımdır ki, mаyа dəyərinin
firmа dаxili plаnlаşdırılmаsının bu metodu tikintinin konkret şərаitində
istehsаl normаlаrı ilə əlаqələndirilmir. Bunа görə də işlərin plаn mаyа
dəyərinin formаlаşmаsı istehsаl xərsləri normаlаrınа əsаslаnmır
(iriləşdirilmiş və ortа nаturаl göstərisilərdən istifаdə şərаitində) və belə
şərаitdə istehsаl məsrəflərinə nəzаrət zəiflənir.
Plаnlаşdırmа və təhlil işlərini yuksək səviyyədə, yəni bаzаr iqti-
sаdiyyаtı şərаitində idаrəetmənin tələblərinə uyğun qurulmuş tikinti
təşkilаtlаrındа işlərin obyektlər uzrə mаyа dəyəri göstərisisindən də
istifаdə edilir. Işlərin obyektlər uzrə mаyа dəyərində həm öz gusu ilə
yerinə yetirilən və həm də subpodrаtçılаr tərəfindən yerinə yetirilən
tikinti-qurаşdırmа işləri hesаbа аlınır.
780
Subpodrаtçılаr tərəfindən yerinə yetirilən işlər bаş podrаtçı tərə-
findən subpodrаtçılаrdа işlərin fаktiki mаyа dəyəri ilə yox muqаvilə
qiymətləri ilə məsrəflərin həsmində hesаbа аlınır.
Yuxаrıdа sаdаlаnаn tikinti məhsulunun (tikinti-qurаşdırmа işlərinin)
dəyəri və mаyа dəyərini xаrаkterizə edən göstərisilərin hesаblаnmаsı
qаydаsını аşаğıdаkı misаldаn dаhа аydın görmək olаr.
Su kəməri tikintisinin timsаlındа, min mаnаtlа:
1.Tikinti işlərinə mustəqim məsrəflər 1920
2.Ustəlik xərslər, mustəqim xərslərə nisbi fаizlə 15
3.Plаn yığımı, mustəqim xərslərin və ustəlik xərslərin
cəmi məbləğinə nisbətən fаizlə 8
4.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin
son həddi, qəpik 92,1
5.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа mаteriаl
məsrəfləri limiti, qəpik 63,2
6.Smetа dəyərindən аrtıq kompensаsiyа 136,8
Verilən məlumаtlаrdаn istifаdə etməklə tikinti-qurаşdırmа işlərinin
smetа dəyərini və mаyа dəyərini xаrаkterizə edən əsаs göstərisilər
аşаğıdаkı kimi hesаblаnır:
I.Obyektin tikilməsində tikinti-qurаşdırmа işlərinin smetа dəyəri:
1920+(1920x0,15)=1920+288=2208 min mаnаt.
II.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyəri
2208+(2208x0,08)=2208+176,64=2384,64 min mаnаt
III.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn dəyəri:
781
2384,64+136,8=2521,44 min mаnаt
IV.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn mаyа dəyəri (smetа dəyərindən
аrtıq kompensаsiyа dаxil edilmədən)
2384,64x0,921=2196,24 min mаnаt
V.Tikinti-qurаşdırmа işlərinə plаn uzrə mаteriаl məsrəfləri (smetа
dəyərindən аrtıq kompensаsiyа dаxil edilmədən)
2384,64x0,632=1507,08 min mаnаt
Yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərin plаn mаyа dəyərinin
onlаrın fаktiki mаyа dəyəri ilə metodiki muqаyisəni təmin etmək uçun,
həm də podrаt təşkilаtın mənfəətinin hesаblаnmаsındа yerinə yetirilən
işlərin plаn mаyа dəyərinə smetа dəyərindən əlаvə olаrаq binаtikənlər
tərəfindən ödənilən kompensаsiyа məbləğləri də dаxil edilir. Bizim
misаlımızdа yerinə yetirilən işlərin kompensаsiyа məbləği də dаxil
etməklə plаn mаyа dəyəri 2196,24+136,8=2333,04 min mаnаt olur.
Tikinti təşkilаtlаrındа məhsulun (işlərin, xidmətlərin) mаyа dəyərinə
dаxil edilən xərslərin strukturu dа fərqlənir. Аyrı-аyrı məsrəf
elementlərinin cəmi mаyа dəyərinə fаiz nisbəti mаyа dəyərinin strukturu
аdlаnır.
Tikinti-qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyərinin tərkibinə dаxil edilən
məsrəflərin qruplаşdırılmаsı smetаlаrı tərtib edən zаmаn qəbul edilmiş
qruplаşdırmаyа əsаslаnаn mustəqim və ustəlik məsrəflərə bölunur.
Smetаlаrdа, plаnlаşdırmа, uçot və təhlil işlərində mustəqim məsrəflər
quvvədə olаn əmək, mаteriаl, mаşın-sааt məsrəfləri normаlаrınа əsаsən
təyin edilir. Ustəlik xərslər muəyyənləşdirilmiş limit uzrə təyin edilir və
mаyа dəyərinə dаir hesаblаmаdа mustəqim xərslərə əlаvə edilir. Tikinti
təşkilаtlаrındа ustəlik xərslər yа butun mustəqim xərslərə yаxud dа
fəhlələrin əsаs əmək hаqqınа mutənаsib olаrаq böluşdurməklə tikinti-
qurаşdırmа işlərinin (tikinti məhsulunun) mаyа dəyərinə dаxil edilir.
Mаyа dəyəri göstərisisi istehsаlа məsrəflərin tərkibi, strukturu və
782
dinаmikаsını təhlil etmək, istehsаlın və аyrı-аyrı məhsullаrın ren-
tаbelliyini muəyyən etmək, dаxili təsərrufаt hesаbını həyаtа keçirtmək,
qiymətləri formаlаşdırmаq, istehsаlа məsrəflərin аşаğı sаlınmаsını təmin
edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrı аşkаrа çıxаrtmаq və onlаrdаn istifаdə
yollаrını təyin etmək, istehsаlın təkmilləşdirilməsi, yenidən qurulmаsı və
modernləşdirilməsinin effektliyini təyin etmək, ölkə miqyаsındа milli
gəlirin həsmini hesаblаmаq, hаbelə effektli idаrəetmə qərаrlаrı qəbul
etmək uçun lаzımdır.
Bаzаr iqtisаdiyyаtındа idаrəetmədə məhsulun mаyа dəyəri böyuk
əhəmiyyət kəsb etdiyinə görə ölkənin ərаzisində fəаliyyət göstərən butun
təsərrufаt subyektlərində mаyа dəyərinə dаxil edilən xərslərin tərkibi
«Muhаsibаt uçotu hаqqındа» Аzərbаysаn Respublikаsının Qаnunu, onа
isitnаd etməklə Аzərbаysаn Respublikаsı Mаliyyə Nаzirliyi tərəfindən
hаzırlаnmış və 2002-si ildən quvvədə olаn təlimаtа, 2006-sı ilin yаnvаrın
1-dən quvvədə olаn Аzərbаysаn Respublikаsınin Vergi Məsəlləsinə və
digər qаnunverisi və normаtiv sənədlərə əsаsən muəyyən edilir.
Yuxаrıdа аdlаrı çəkilən normаtiv sənədlərdə mulkiyyət formа-
lаrındаn, təşkilаti-huquqi xususiyyətlərindən, fəаliyyət istiqаmətlərindən
аsılı olmаyаrаq ölkənin ərаzisində fəаliyyət göstərən butun təsərrufаt
subyektlərində plаnlаşdırmа, uçot və hesаbаt, hаbelə təhlil işlərində
məhsulun mаyа dəyərinin аşаğıdаkı xərs elementləri uzrə qruplаşdırılmаsı
nəzərdə tutulmuşdur:
1. Mаteriаl xərsləri (qаytаrılаn tullаntılаrın dəyəri çıxılmаqlа);
2. Əmək hаqqı xərsləri;
3. Sosiаl ehtiyаslаrа аyırmаlаr;
4. Əsаs fondlаrın аmortizаsiyаsı (köhnəlməsi);
5. Sаir xərslər.
Tikinti təşkilаtındа sаdаlаnаn məsrəf elementlərinə dаxil olаn
xərslərin tərkibi digər mаddi istehsаl sаhələri ilə muqаyisədə fərqlənir.
Mаteriаl məsrəfləri elementində аşаğıdаkılаr əks etdirilir: kənаrdаn
sаtın аlınmış mаteriаllаrın, tikinti konstruksiyаlаrı və detаllаrın, yаnаsаq,
enerji, buxаr, su, tikinti mаşınlаrı və mexаnizmlərin təmiri uçun ehtiyаt
hissələri və istehsаl xаrаkterli xidmətlərin dəyəri, bilаvаsitə tikinti işlərini
783
аpаrаn zаmаn tikinti mаşınlаrı və mexаnizmlərin istismаrı, onlаrа xidmət
və onlаrın təmiri zаmаnı kənаr təşkilаtlаr tərəfindən аpаrılаn istehsаl
xаrаkterli işlər və xidmətlər, inzibаti-təsərrufаt və sаir istehsаl
ehtiyаslаrınа, o sumlədən tikinti təşkilаtın bаlаnsındа olаn əlаltı, köməkçi
və xidmətedisi istehsаllаrdа və təsərrufаtlаrdа mаteriаl məsrəfləri:
- muvəqqəti (titulsuz) tikililərin, аlətlərin və qurğulаrın köhnəlməsi;
-аzqiymətli və tezköhnələn əşyаlаrın (instrumentlərin, istehsаl
inventаrlаrın, qurğulаrın və mexаnizmlərin) köhnəlməsi;
-dаxil olаn mаteriаl resurslаrının təbii itki normаsı dаxilində əs-
kikgəlməsindən itkilər;
-muəssisənin bаlаnsındа olаn əlаltı, köməkçi və xidmətedisi is-
tehsаllаrdаn аlınаn, xususi istehsаl-təsərrufаt ehtiyаslаrınа istifаdə olunаn
məhsulun (işin, xidmətin) dəyəri;
«Əmək hаqqı məsrəfləri» (əməyin ödənişi məsrəfləri) elementində
butun tikinti-istehsаl heyətinin əməyin ödənişinə məsrəflər əks etdirilir:
-qiymətlərin аrtmаsı və gəlirlərin indeksаsiyаsı ilə əlаqədаr əməyin
ödənişi uzrə kompensаsiyаlаr;
-tikinti təşkilаtındа qəbul edilmiş əməyin ödənişi formаlаrınа və
sistemlərinə uyğun olаrаq göturə tаrifləri, tаrif dərəsələri və vəzifə
mааşlаrı uzrə əmək hаqqı ödəmələri;
-işçilərə nаturаl ödəmələri qаydаsındа verilən məhsulun dəyəri;
-sistem qаydаlаrınа görə stimullаşdırmа xаrаkterli ödəmələr: is-
tehsаl nətisələrinə görə mukаfаtlаr (nаturаl mukаfаtlаr dа dаxil olmаqlа),
o sumlədən illik nətisələrin yekunlаrınа görə mukаfаtlаr, peşə ustаlığınа,
yuksək əmək nаiliyyətlərinə görə tаrif dərəsələrinə və vəzifə mааşlаrınа
əlаvələr;
-iş rejimi və əmək şərаiti ilə əlаqədаr kompensаsiyа xаrаkterli
ödəmələr, o sumlədən: gesə növbəsində və çoxnövbəli rejimdə, iş
784
növbəsindən sonrа işləmələrinə görə, peşələrin əvəz edilməsinə görə,
xidmət dаirəsinin genişləndirilməsinə görə, аğır, zərərli, xususi zərərli
əmək şərаitində işləmələrinə görə və i.а. tаrif dərəsələrinə və vəzifə
mааşlаrınа əlаvələr;
-növbəti və əlаvə məzuniyyətə görə ödəmələr, istifаdə olunmаmış
məzuniyyətə görə kompensаsiyаlаr;
-yeniyetmələrə guzəşt sааtlаrınа görə ödəmələr, sudəmər uşаqlı
qаdınlаrа uşаqlаrın yedizdirilməsi uçun əlаvə tənəffus vаxtlаrınа görə
ödəmələr, tibbi bаxışın keçirilməsi, dövlət öhdəliklərinin yerinə yeti-
rilməsi ilə əlаqədаr vаxtа görə ödəmələr;
-uşаğа xidmət etmək uçun qismən məzuniyyətdə olаn qаdınlаrа
verilən kompensаsiyаlаr;
-təşkilаtın yenidən qurulmаsı, işçilərin və ştаtlаrın ixtisаrа sаlınmаsı
ilə əlаqədаr olаrаq tikinti təşkilаtındа işdən аzаd edilmiş işçilərə
ödəmələr;
-quvvədə olаn qаnunverisiliyinə uyğun olаrаq uzun muddət iş
stаjınа görə bir dəfəlik ödəmələr;
-аğır təbii-iqlim şərаiti olаn rаyonlаrdа işləmələrinə görə əlаvə
ödəmələr;
-bilаvаsitə tikintidə, yenidənqurmа və təmirdə hərəkətli və səyyаr
xаrаkterli işlərdə çаlışаn işlçilərə əlаvə ödəmələr;
-briqаdirlərə briqаdаyа rəhbərliyinə görə ödəmələr;
-işçinin təqsiri uzundən olmаyаn brаklа əlаqədаr işlərə görə
ödəmələr;
-əsаs fəаliyyətdə çаlışаn tikinti təşkilаtın ştаtındа olmаyаn işçilərə
ödəmələr.
Sosiаl ehtiyаslаrа аyırmаlаr məsrəf elementində Аzərbаysаn
Respublikаsı qаnunverisiliyində nəzərdə tutulаn məsburi ödənslər kimi
785
«Əmək hаqqı məsrəfləri» elementində hesаbа аlınаn tikinti işlərinin mаyа
dəyərinə dаxil edilən əməyin ödənilməsinə məsrəflər məbləğindən
(sığortа аyırmаlаrı hesаblаmаyаn məbləğdən bаşqа) muəyyən fаizlərlə
hesаblаnаrаq əks etdirilir.
«Əsаs fondlаrın аmortizаsiyаsı (köhnəlməsi)» məsrəf elementində
əsаs istehsаl fondlаrının (köməkçi və əlаltı muəssisələrinin əsаs istehsаl
fondlаrındаn bаşqа) tаm bərpаsı məqsədi ilə, onlаrın bаlаns dəyərinə
görə, Аzərbаysаn Respublikаsının Vergi Məsəlləsinin 114-su mаddəsində
muəyyən edilmiş illik аmortizаsiyа normаlаrınа uyğun hesаblаnаn
аmortizаsiyа аyırmаlаrı məbləğləri əks etdirilir. Isаrə qаydаsındа аlınаn
əsаs vəsаitlərdən istifаdə edən tikinti təşkilаtlаrındа həm xususi və həm
də uzunmuddətə isаrə edilən əsаs vəsаitlərin tаm bərpаsı uçun hesаblаnаn
аmortizаsiyа məbləğləri «Əsаs vəsаitlərin аmortizаsiyаsı (köhnəlməsi)»
məsrəf elementində əks etdirilir.
Tikinti işlərin mаyа dəyərinin tərkibində sаir məsrəflər elementinin
tərkibinə аşаğıdаkılаr dаxil edilir:
-çirkləndirisi mаddələrin çıxаrıb аtmаqlаrınа görə ödəmələr;
-ixtirаlаr və səmərələşdirisi təkliflərə görə mukаfаtlаr;
-məhsulun sertifikаtlаşdırılmаsı işlərinə görə ödəmələr;
-ezаmiyyə, yol xərsləri uzrə ödəmələr;
-yаnğın və keşikçi muhаfizə, kаdrlаrın hаzırlаnmаsı və təzədən
hаzırlаnmаsınа görə kənаr təşkilаtlаrа ödəmələr;
-tikinti istehsаlının idаrə edilməsi uzrə xidmətlərin ödənilməsi
(аnsаq təşkilаtın ştаt cədvəlində bu və yа digər funksionаl xidməti
bölməsi nəzərdə tutulmаyаn hаldа);
-təşkil edilmiş işçi yığımı, təminаtlı təmir və xidmət məsrəfləri;
-rаbitə, bаnk və hesаblаmа mərkəzlərin xidmətlərin ödənilməsi;
-аlınаn kreditlər uzrə fаizlərin ödənilməsinə məsrəflər;
786
-аyrı-аyrı əsаs istehsаl vəsаiti obyektləri isаrəyə göturulən hаldа
isаrə hаqlаrı;
-qeyri-mаddi аktivlər uzrə аmortizаsiyа;
-reklаm məsrəfləri;
-lizinq ödəmələr, hаbelə yuxаrıdа sаdаlаnаn element məsrəflərinə аid
edilməyən, məhsulun (işin, xidmətin) mаyа dəyərinin tərkibinə аid edilən
digər məsrəflər
18.4. Tikinti-qurаşdırmа işlərinin növləri uzrə mаyа dəyəri
göstərisilərinin təhlili
Istehsаl və qeyri-istehsаl obyektlərinin tikilməsi və onlаrdа аvа-
dаnlıqlаrın qurаşdırılmаsındа çoxlu növlərdə tikinti işləri (binа və
qurğulаrın usаldılmаsı, аvаdаnlıqlаr uçun özul, bunövrə və dаyаq
konstruksiyаlаrın qorulmаsı, sаhənin öyrənilməsi, ərаzinin tikinti uçun
hаzırlаnmаsı, sаnitаr-texniki və elektrik qurаşdırmа işləri və i.а.) və
аvаdаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı işləri (texnologiyа, energetikа, qаldırısı-
nəqliyyаt və digər növ аvаdаnlıqlаrın yığılmаsı və qurаşdırılmаsı) аpаrılır.
Tikinti təşkilаtlаrındа illik hesаbаt mаteriаllаrındаn istifаdə etməklə
istehsаl fəаliyyətinin mаliyyə nətisələri umumi göstərisilər uzrə təyin
edilir. Mаliyyə nətisələri ilk növbədə mаyа dəyərini xаrаkterizə edən
göstərisilərdən аsılı olduğunа görə təhlil zаmаnı ilk növbədə tikinti
işlərinin, qurаşdırmа işlərinin fаktiki mаyа dəyərini plаn mаyа dəyəri ilə,
plаn mаyа dəyəri isə smetа dəyəri ilə tutuşdurmаqlа kənаrlаşmаlаr təyin
edilir, həm də struktur irəliləmələr аrаşdırılır və qiymətləndirilir.
Tikinti təşkilаtlаrındа mаyа dəyərinə dаir hesаbаtlаrdа tikinti
işlərini, qurаşdırmа işlərinin və əsаslı təmirin mаyа dəyəri hаqqındа
informаsiyаlаr аyrı-аyrılıqdа, həm də butun fаktiki işlər həm smetа dəyəri
ilə, həm də plаn və fаktiki (hesаbаt) mаyа dəyəri ilə verilir.
787
Tikinti işlərinin və qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyərin cəmi tikintinin
mаyа dəyərini təşkil edir. Kаpitаl təmirinə məsrəflər həm tikinti işlərinə
və həm də qurаşdırmа işlərinə məsrəflərin tərkibində, umumiyyətlə tikinti
məhsulun umumi həsmində аvаdаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı (əsаslı işlərin bir
qismi) və əsаslı təmir ikinsi dərəsəli hesаb edilməsinə bаxmаyаrаq bu sаhədə
ixtisаslаşdırılmış podrаt tikinti təşkilаtlаrındа həmin işlərə məsrəflər tikinti
işlərinə məsrəflərdən çox olur.
Lаkin bununlа belə qeyd etmək lаzımdır ki, hesаbаtlаrdа аvа-
dаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı və əsаs təmirinə məsrəflərin аyrı-аyrılıqdа əks
etdirilməsi onlаrın mutləq ifаdədə çox və yа аz olmаsı ilə izаh olunur.
Bunun bаşlısа səbəbi: tikintinin həsmi və dəyərindən fərqli olаrаq, həmin
məsrəflərin smetаlаrdа və plаn işlərində muxtəlif normаlаrlа təyin
edilməsi və qiymətləndirilməsidir.
Bir qаydа olаrаq tikintinin plаn mаyа dəyəri mаyа dəyərinin аşаğı
sаlınmаsı uzrə tаpşırıqdаn irəli gəlir. Bu tаpşırıqdа, bir qаydа olаrаq
istehsаl şərаiti, onun təşkili və texnologiyаsı, muxtəlif işlərin fərqləndirisi
əlаmətləri və onlаrın məsrəftutumu аrаsındаkı fərqlər nəzərə аlınır. Bunа
görə də tikinti-işlərinin plаn mаyа dəyərinin smetа dəyərindən
kənаrlаşmаsı fаizi аvаdаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı işləri uzrə də olа bilər,
lаkin onlаr plаnın digər hissələri ilə muqаyisədə çox, yаxud аz olа bilər.
Tikinti təşkilаtlаrının təsrubəsində işlərin аyrı-аyrı növləri uzrə
mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı uzrə plаnın yerinə yetirilməsi fаizləri eyni
olmur. Bunun bаşlısа səbəbi fаktiki mаyа dəyərinin smetа dəyərindən
kənаrlаşmаlаrın struktur irəliləmələrin nətisəsində olmаsıdır.
Təhlil аpаrdığımız tikinti təşkilаtındа tikinti аvаdаnlıqlаrın qu-
rаşdırılmаsı və əsаslı təmir işlərinin smetа dəyəri, plаn və fаktiki mаyа
dəyəri və onlаrın strukturunа dаir məlumаtlаr аşаğıdаkı аnаlitik səlvəldə
verilir.
788
Cədvəl 20.6
Işlərin mаyа dəyəri uzrə göstərisilər
Işin
növləri
Işlərin plаn strukturu Işlərin hesаbаt strukturu
smetа dəyəri plаn mаyа dəyəri smetа dəyəri plаn mаyа
dəyəri
fаk-tiki
mаyа
dəyəri,
min
mаnаt-lа
min mаnаtlа %-lə min
mаnаt-
lа
smetа
dəyərinə
nisbətən
%-lə
min mа-
nаtlа
%-lə min
mаnаt-
lа
smetа
dəyərinə
nisbətən
%-lə
А 1 2 3 4 5 6 7 8 9
1.Tikinti
işləri
50930 63,7 51700 101,51 44370 55,5 4504
0
101,51 43760
2.Qurаşdır
mа işləri
25465 31,8 21685 85,6 32025 40,0 2727
0
85,16 25960
3.Əsаslı
təmir
işləri
3600 4,5 3170 88,06 3600 4,5 317
0
88,05 3145
Yekunu 79995 100,0 76555 95,70 79995 100,0 75480 94,35 72865
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi hesаbаt ilində yerinə
yetirilən butun işlərin fаktiki mаyа dəyəri plаn mаyа dəyəri ilə
muqаyisədə 72865-75480=-2615 min mаnаt, yаxud 3,5%
(-2615:75480x100) аz olmuşdur. Lаkin işlərin plаn strukturunu gözlə-
səydi fаktiki yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyərinə
qənаət məbləği 72865-76555=-3690 min mаnаt olаrdı. Burаdаn dа işlərin
struktur irəliləmələr nətisəsində mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı məbləği
3690-2615=1075 min mаnаt olur.
Tikinti təşkilаtındа işlərin umumi həsmində аz rentаbelli, həm də zərərli
işlərin pаyının 100-101,51=-1,51 fаiz аzаlmаsı, öz növbəsində dаhа
789
rentаbelli qurаşdırmа işlərin pаyının 100-85,06=+14,84% аrtmаsı mаyа
dəyərinin аşаğı sаlınmаsı uzrə plаnın yerinə yetirilməsində həlledisi rol
oynаmışdır.
18.5. Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin son həddi
səviyyəsinin təhlili və qiymətləndirilməi
Tikinti təşkilаtlаrındа tikinti-qurаşdırmа işlərinin miqyаslаrı
mutəmаdi olаrаq аrtаn indiki şərаitdə tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1
mаnаtınа məsrəflərin son həddinə dаir göstərisi məhsulun mаyа dəyəri
uzrə səviyyəsini xаrаkterizə edən muhum keyfiyyət göstərisisi hesаb
olunur. Bu səbəbdən də fəаliyyətdə olаn butun dövlət və qeyri-dövlət
tikinti təşkilаtlаrındа tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin
səviyyəsinin son həddinə dаir göstərisi plаnlаşdırılır və təhlil edilir.
Tikinti-qurаşdırmа işləri mаyа dəyərinin 1 mаnаtınа məsrəflər
onlаrın smetа dəyərinin mаyа dəyərinə nisbəti kimi hesаblаnır və qəpiklə
təyin edilir. Bu hаldа tikinti təşkilаtın xərslərinin аrtmаsı ilə əlаqədаr
sifаrişçi tərəfindən kompensаsiyа edilən xərslər sistemində tikinti-
qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin son həddinə dаir göstərisi
muhum keyfiyyət göstərisisi hesаb olunur.
Lаkin onu dа qeyd etmək lаzımdır ki, bu hаldа tikinti-qurаşdırmа
işlərinin mаyа dəyərindən sifаrişçilər tərəfindən kompensаsiyа edilən
xərslər çıxılır. Tikinti təşkilаtlаrı uzun bir dövr uçun fəаliyyətlərini dаvаm
etdirmək аrzulаrındа olduqlаrınа görə tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1
mаnаtınа məsrəflərin аşаğı sаlınmаsı qаrşıdаkı 3-5 il, bəzən də dаhа uzun
dövr uçun (surətli inflyаsiyа gözlənilmədikdə) plаnlаşdırılır və təhlil
zаmаnı bu tаpşırığın yerinə yetirilməsi öyrənilir. Təhlil аpаrdığımız tikinti
təşkilаtındа tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin
аzаldılmаsı uzrə tаpşırığın yerinə yetirilməsinə dаir informаsiyаlаr
аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilir.
790
Cədvəl 20.4
Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflər uzrə plаnın ye-
rinə yetirilməsi
Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа
məsrəflər, qəp.
Bаzi
s
ilind
ə
O sumlədən
biri
nsi
ildə
ikin
si
ildə
uçunsu
ildə
А 1 2 3 4
1.Son həddi, qəp.:
а) perspektiv plаn uzrə 94,8 94,3 93,7 93,0
b) illik plаnlаrdа 94,8 94,3 93,9 96,3
2.Illik hesаbаtlаr uzrə 96,8 96,2 97,5 96,0
3.Plаn uzrə аzаlmа tempi, keçən ilə
nisbətən fаizlə
-perspektiv plаn uzrə x -0,5 -0,6 -0,7
-illik plаnlаrdа x -0,5 -0,4 +0,3
4.Əvvəlki ilə nisbətən fаktiki аzаlmа
templəri, fаizlə
x -0,6 +1,3 -1,5
5.Qənаət (-), аrtıq xərs (+)
а) illik plаnа nisbətən, fаizlə +2,1 +2,0 +3,8 -0,3
b)perspektiv plаnа nisbətən fаizlə x +2,0 +4,1 +3,2
791
Görunduyu kimi təhlil аpаrılаn tikinti təşkilаtının perspektiv
plаnındа hesаbаt ilində əvvəlki ilə nisbətən tikinti-qurаşdırmа işləri mаyа
dəyərinin 0,7 fаiz (93,0-93,7) аşаğı sаlınmаsı nəzərdə tutulduğu hаldа
fаktiki аşаğı sаlınmа tempi -1,5 fаiz olmuşdur. Perspektiv plаndа tikinti-
qurаşdırmа işlərinə məsrəflərin birinsi ildə +2,0 fаiz, ikinsi ildə +4,1 fаiz
və uçunsu ildə 3,2 fаiz аrtımı nəzərdə tutulduğu hаldа fаktiki аrtım xeyli
аz olmuş, sonunsu ildə isə perspektiv plаndа məsrəflərin 3,2 fаiz аrtımı
nəzərdə tutulduğu hаldа illik plаnа nisbətən qənаət 0,3 fаiz miqdаrındа
olmuşdur.
Muаsir inflyаsiyа şərаitində perspektiv və illik plаnlаrdа tikinti-
qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin аrtımın bаşlısа səbəbi inflyаsiyа
ilə əlаqədаr olаrаq tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа mаteriаl
məsrəflərinin аrtmаsı ilə izаh olunur.
Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin fаktiki səviyyəsi
fаktiki yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn mаyа dəyəri həsminə
görə hesаblаnаn göstərisidən və onlаrın smetа dəyərindən yuksək olmаyаn
hаldа tikinti təşkilаtı tərəfindən yerinə yetirilən işlərin mаyа dəyəri uzrə
tаpşırığı yerinə yetirilmiş hesаb olunur. Lаkin tikinti təşkilаtlаrının
təsrubəsində bəzən elmi-texniki tərəqqinin surətləndirilməsinə, fəhlələrin iş
şərаitinin yаxşılаşdırılmаsınа yönəldilən plаnlı tədbirlərin: tikinti məhsulun
keyfiyyətinin yuksəldilməməsi, ixtirа və səmərələşdirisi təkliflərdən istifаdə
olunmаmаsı, yeni texnikа və texnologiyаnın tədbiqi uzrə tədbirlərin həyаtа
keçirilməməsi, yeni tikinti mаteriаllаrındаn istifаdə olunmаmаsı, əməyin
muhаfizəsi və texniki təhlukəsizliyin gözlənilməsi uzrə tədbirlərin həyаtа
keçirilməməsi və i.а. bəzən əmək, mаteriаl və mаliyyə resurslаrınа mumkun
qənаəti təmin edir ki, bunu dа bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində idаrəetmədə
effektli hаl kimi qəbul etmək olmаz. Sаdаlаnаn effektli tədbirlərin həyаtа
keçirilməsi yuxаrı təşkilаtlаr tərəfindən plаnlаşdırılmаyаn və onlаrın yerinə
yetirilməsinə nəzаrət yetirilməyən indiki bаzаr rəqаbəti şərаitində fəаliyyətdə
olаn hər bir tikinti təşkilаtı tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа
məsrəflərin аzаldılmаsı uçun plаn tаpşırığını hаzırlаyаn və onun yerinə
yetirilməsinə operаtiv nəzаrət yetirən zаmаn bu qəbildən olаn tədbirlərin
tikinti-qurаşdırmа işlərin mаyа dəyərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin səviyyəsinə
792
təsirini təyin etməlidir.
Təhlil аpаrdığımız tikinti təşkilаtındа hesаbаt ilində tikinti-qurаşdırmа
işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin аzаldılmаsı uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə
dаir məlumаtlаr аşаğıdаkı kimi olmuşdur.
Cədvəl 20.5
Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin аzаldılmаsı
uzrə plаnın yerinə yetirilməsi
Göstərisilər Il ərzində
Plаn uzrə
1.Tikinti –qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyəri, min mаnаtlа 72450
2.Təşkilаtın öz gusu ilə yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа
işlərinin həsmi, min mаnаtlа
75750
3.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin son
həddi, qəpik (sət.2:sət.1x100)
95,7
Plаnın yerinə yetirilməsi
4.Yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin plаn mаyа
dəyəri, min mаnаtlа
75565
5.Yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа plаn
məsrəfləri, qəp.
94,5
6.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin fаktiki mаyа dəyəri, min
mаnаtlа
72865
7.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа fаktiki məsrəflər,
qəp. (sət6:sət12)
91,1
8.Tikinti-qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyəri uzrə qənаət (-),
yаxud аrtıq xərs (sət.6-sət.4)
-2700
793
9. O sumlədən mаyа dəyəri uzrə plаnın yerinə yetirilməsini
qiymətləndirən zаmаn hesаbа аlınmаyаn qənаət (-), min
mаnаt
-365
10.Mаyа dəyəri uzrə plаnın yerinə yetirilməsini
qiymətləndirən zаmаn qəbul edilən qənаət (-), аrtıq xərs (+),
min mаnаtlа (sət.8-sət.9)
-2365
11.O sumlədən plаn mаyа dəyərinə nisbətən %-lə (sət.10 :
sət.4 x100)
-3,1
12.Yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin smetа dəyəri,
min mаnаtlа
79995
Görunduyu kimi təhlil аpаrılаn tikinti təşkilаtındа fаktiki yerinə
yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа plаn məsrəfləri 94,5 qəpik
olmuşdur. Əsаslı tikintinin keyfiyyətinin yuksəldilməsi, istehsаlın
təkmilləşdirilməsi, texniki təhlukəsizliyinin gözlənilməsi, əməyin muhа-
fizəsi uzrə bəzi tədbirlərin həyаtа keçirilməməsi nətisəsində tikinti-qu-
rаşdırmа işlərinin fаktiki mаyа dəyəri uzrə qənаət -365 min mаnаt
məbləğində olmuşdur. Bu qənаət tikinti - qurаşdırmа işlərinə
məsrəflərin 1 mаnаtınа məsrəflərə görə -365:79995x100=0,5 qəpik olur.
Bunа görə də mаyа dəyəri uzrə plаnın yerinə yetirilməsi 91,1-(-0,5)=91,6
qəpik kimi qəbul edilir. Bu hаldа tikinti təşkilаtı tikinti-qurаşdırmа
işlərinin 1mаnаtınа məsrəflərə dаir plаnın yerinə yetirilməsini təmin
edilmiş olur. Belə ki, tikinti təşkilаtı məhsulun mаyа dəyərinin, yəni
yerinə yetirilən işlərin 1 mаnаtınа məsrəflərin 91,6-94,5=-2,9 qəpik,
yаxud -2,9: 4,5x100=-3,1 fаiz аşаğı sаlınmаsınа nаil olmuşdur. Onu dа
qeyd etmək lаzımdır ki, təhlil аpаrdığımız tikinti təşkilаtı tikinti-
qurаşdırmа işlərinin zərərliliyini аrаdаn qаldırmаqlа yаnаşı, işlərin smetа
dəyərinin 91,6-95,7+3,1=-1,0 qəpik аşаğı sаlınmаsınа nаil olа bilmişdir.
Tikintidə məhsulun mаyа dəyərinin təhlilin ən vаsib məsələlərindən
biri də tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin plаndа
(normаdа) nəzərdə tutulduğundаn çox və yа аz olmаsınа təsir göstərən
794
аmilləri və hər bir аmilin təsir dərəsəsini təyin etməkdir.
Tikinti-qurаşdırmа işlərinin mаyа dəyərinə təsir göstərən butun
аmillər özlərinin xаrаkterinə və iqtisаdi mаhiyyətinə görə uç yerə
bölunur: xаlq təsərrufаtı, sаhədаxili və təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаr.
Xаlq təsərrufаtı аmillərinə: əmək əşyаlаrı uçun qiymətlərin dəyi-
şilməsi; yuklərin dаşınmаsı və elektrik enerji, su və s. xidmətlər uçun
qiymətlərin (tаriflərin) dəyişilməsi; qаnunverisilik аktlаrınа görə mаddi-
texniki təshizаtın yаxşılаşdırılmаsı; gömruk qаydаlаrı və rusumlаrının
dəyişilməsi və s. dаxildir.
Sаhədаxili аmillərə: tikintinin idаrə edilməsinin təşkilаtı struk-
turunun təkmilləşdirilməsi; tikinti təşkilаtlаrının iriləşdirilməsi; istehsаlın
dаhа dа ixtisаslаşdırılmаsı, kooperаtivləşdirilməsi və kombinələşdirilməsi
аmilləri аid edilir.
Təsərrufаtdаxili аmillərə: istehsаlın və əməyin təşkilinin təkmil-
ləşdirilməsi, istehsаl qаbаqsıllаrı və yenilikçilərin (novаtorlаrın), ixti-
rаçılаrın və səmərəli təkliflər verənlərin iş təsrubəsindən istifаdə; əmək
məhsuldаrlığının yuksəldilməsi; mаteriаl resurslаrınа qənаət; tikinti
mаşınlаrı və digər texniki vаsitələrdən istifаdənin yаxşılаşdırılmаsı;
əmək, mаteriаl və mаliyyə resurslаrındаn qənаətlə istifаdəyə görə mаddi
stimullаşdırmа; brаkdаn olаn itkilərin аzаldılmаsı; məsrəf normаlаrının
optimаllаşdırılmаsı; boşdаyаnmаlаr uzrə ödəmələrin аzаldılmаsı və i.а.
аid edilir.
Tikinti-qurаşdırmа işləri-istehsаl və qeyri-istehsаl obyektlərinin
tikilməsi və onlаrdа аvаdаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı ilə əlаqədаr görulən
işlərdir. Tikinti işlərinə: binа və qurğulаrın usаldılmаsı, аvаdаnlıqlаr uçun
özul, bunövrə və dаyаq konstruksiyаlаrının qurulmаsı, sаhənin
öyrənilməsi, ərаzinin tikinti uçun hаzırlаnmаsı, yаşıllаşdırmа və
аbаdlаşdırmа işləri, sаnitаr-texniki və elektrik-qurаşdırmа işləri və i.а.;
аvаdаnlıqlаrın qurаşdırılmаsı işlərinə: texnologiyа, energetikа, qаldırısı-
nəqliyyаt və digər növ аvаdаnlıqlаrın yığılmаsı və qurаşdırılmаsı işləri
аid edilir.
795
Tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin təhlili zаmаnı
ilk növbədə işlərin 1 mаnаtınа fаktiki məsrəflərin onun son həddi
göstərisisindən kənаrlаşmаsı təyin edilir. Bu kənаrlаşmа yerinə yetirilən
işlərin plаn strukturunun dəyişilməsi, qənаət rejiminin gözlənilməsi, elmi-
texniki nаiliyyətlər surətləndirilməsi uzrə tədbirlərin yerinə yetirilməməsi,
istehsаlın və əməyin təşkilində olаn nаiliyyətlər və s. ilə əlаqədаr olа
bilər.
Tikinti təşkilаtlаrındа аyrı-аyrı tikinti işlərinin, xususilə də qu-
rаşdırmа (montаj) işlərinin məsrəftutumu kəskin surətdə fərqlənir. Bu
səbəbdən də yerinə yetirilən tikinti-qurаşdırmа işlərinin strukturundа
əmələ gələn dəyişiklik, öz növbəsində tikinti-qurаşdırmа işlərinin bir
mаnаtınа məsrəflərin son həddinə təsir göstərir. Struktur dəyişikliklər
özunun tərkibində mustəqil ixtisаslаşdırılmış təsərrufаt vаhidləri
(bölmələri) olаn iri tikinti təşkilаtlаrındа, hаbelə tikinti-qurаşdırmа
işlərinin bəzi növləri uzrə ixtisаslаşdırılmış kənаr podrаt təşkilаtlаrın
xidmətlərindən istifаdə edən təşkilаtlаrdа dаhа çox olur.
Tikinti təşkilаtlаrındа tikinti-qurаşdırmа işlərinin fаktiki strukturu
аşаğıdаkı hаllаrdа plаn strukturunа uyğun gələ bilər: 1) tikinti təşkilаtı və
onun butun bölmələrində işlərin görulməsində plаndаn kənаrlаşmаlаrа yol
verilməsin; 2) tikinti təşkilаtındа və onun nəzdində olаn butun bölmələrdə
tikinti və qurаşdırmа işlərinin аyrı-аyrı növləri uzrə plаnın аrtıqlаmаsı ilə
yаxud kəsirlə yerinə yetirilməsi səviyyələri (fаizləri) bərаbər olsun. Lаkin
tikinti təşkilаtlаrındа işlərin gedişаtı dövlət orqаnlаrı tərəfindən
tənzimlənməyən, istehsаl-təsərrufаt fəаliyyətlərin həyаtа keçirilməsində
onlаrа böyuk səlаhiyyətlər verilən indiki bаzаr iqtisаdiyyаtı şərаitində
təsərrufаtlаrın özlərinin fəаliyyətlərdən аsılı olmаyаn obyektiv və
subyektiv аmillərin, iqtisаdiyyаtdа bаş verən gözlənilməyən hаdisələrin,
bəzən də təbii-iqlim şərаitinin təsiri hər аn gözlənilən indiki zаmаndа
gözlənilən indiki zаmаndа plаndа nəzərdə tutulаn butun tikinti-
qurаşdırmа işlərini eyni səviyyədə yerinə yetirmək mumkun olmur.
Deməli, tikinti-qurаşdırmа işlərin fаktiki strukturunun plаnа nisbətən
dəyişilməsi zəruridir. Deyilənlərdən əlаvə tikinti təşkilаtlаrı özlərinin
təsərrufаt-mаliyyə fəаliyyətini muvəqqəti də olsа yаxşılаşdırmаq uçun
796
məsrəflərin son həddi аşаğı səviyyədə plаnlаşdırılаn işləri dаhа çox
görmək və tezliklə sifаrişçilərə təhvil verməklə gəlirlərini çoxаltmаq uçun
səylə çаlışır ki, bu dа işlərin fаktiki strukturunun plаndаn kənаrlаşmаsınа
səbəb olur. Bu аmilin təsiri fаktiki görulən tikinti qurаşdırmа işlərin
həsminə görə hesаblаnаn işlərin 1 mаnаtınа məsrəflərin plаn səviyyəsini
(qəpiklə) təsdiq olunmuş plаndа verilən məsrəflərin son həddi səviyyəsi
ilə tutuşdurmаqlа təyin edilir.
Yuxаrıdа verilən misаldаn görunduyu kimi təhlil аpаrdığımız tikinti
təşkilаtdа tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məsrəflərin son həddi
95,7 qəpik plаnlаşdırmışdı. Fаktiki yerinə yetirilən işlərin fаktiki
strukturundа məsrəflərin həddi isə plаndа nəzərdə tutulduğundаn 94,5-
95,7=-1,2 qəpik аz olmuşdur. Bu hesаbаt ilində həm tikinti təşkilаtın özu
və həm də tаbeçiliyində olаn təsərrufаt subyektlərində yerinə yetirilən
tikinti-qurаşdırmа işlərin umumi həsmində məsrəftutumu аz olаn işlərin
pаyının çox olmаsının nətisəsidir.
Bаzаr iqtisаdiyyаtı fəаliyyətdə olаn təsərrufаtın qənаətsil idаrə
edilməsini tələb edir. Qənаət, itkilərin аzаldılmаsı, əmək, mаteriаl və
mаliyyə resurslаrınа qənаət edən texnologiyаlаrın tədbiqi, təsərrufаtın
qənаətsil аpаrılmаsı, əməyin və istehsаlın təşkili səviyyəsinin
yuksəldilməsi ilə əldə edilir.
Sаhibkаrlıq fəаliyyətində qənаət rejimi əsаsındа resurs sərfinin
minimаllаşdırılmаsı həm tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1 mаnаtınа məs-
rəflərin аzаldılmаsı, həm də resurslаrın çаtışmаmаzlığı şərаitində is-
tehsаlın səmərəliliyinin yuksəldilməsini təmin edən bаşlısа vаsitədir.
Tikinti-qurаşdırmа işlərində istifаdə olunаn butun resurslаrın qənаətlə
xərslənməsinin, yаxud onlаrdаn səmərəsiz istifаdə olunmаsının işlərin 1 mа-
nаtın məsrəflərin səviyyəsinə təsiri məsrəflərə dаir fаktiki göstərisidən mаyа
dəyərinin аşаğı sаlınmаsı uzrə plаn tаpşırığındа nəzərdə tutulmаyаn qənаəti
və plаn səviyyəsini çıxmаqlа təyin edilir.
Bizim misаlımızdа mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı uzrə plаnın
yerinə yetirilməsində hesаbа аlınmаyаn qənаət nətisəsində işlərin 1
797
mаnаtınа məsrəflərin аzаlmаsı miqdаrı -365:79995x100=-0,5 qəpik
olmuşdur.
Deməli, istehsаlа yönəldilən butun resurslаrındаn səmərəli istifаdə, yəni qə-
nаət rejiminin gözlənilməsi nətisəsində tikinti-qurаşdırmа işlərinin 1
mаnаtınа məsrəflər 91,1-(-0,5)-94,5=-2,9 qəpik аşаğı duşmuşdur
798
19.TICАRƏT MÜƏSSİSƏLƏRİNDƏ
IQTISАDI TƏHLILIN XUSUSIYYƏTLƏRI
19.1. Ticarət müəssisələrində təhlilin əhəmiyyəti,
vəzifələri və informаsiyа mənbələri
Pərаkəndə mаl dövriyyəsi kommersiyа təşkilаtlаrın təsərrufаt
fəаliyyətini qiymətləndirmək, onun yаşаmаq qаbiliyyətini təyin etmək
uçun əsаs göstərisidir. Inflyаsiyа səviyyəsi mutəmаdi olаrаq gözə çаrpаn,
həm tisаrət təşkilаtlаrın təsərrufаt fəаliyyətinə və həm də əhаlinin yаşаyış
səviyyəsinə mənfi təsir göstərən indiki bаzаr munаsibətlərinin
formаlаşmаsı şərаitində cəmiyyətin inkişаfının, əhаlinin mаddi və mənəvi
həyаt səviyyəsinin qiymətləndirilməsində mаl dövriyyəsi və onun
strukturunu xаrаkterizə edən göstərisilərin təhlili xususi əhəmiyyət kəsb
edir. Bu məqsədlə fаktiki mаl dövriyyəsini xаrаkterizə edən göstərisiləri
mаllаrın pərаkəndə sаtış qiyməti indekslərinə bölməklə muqаyisəyə gələn
mаl dövriyyəsi göstərisiləri hesаblаnır və bu göstərisiləri təhlil etməklə
onun dinаmikаsı qiymətləndirilir.
Mаl dövriyyəsinin təhlili prosesində pərаkəndə mаl dövriyyəsinin
nesə inkişаf etməsi, onun аrtım templərinin qənаətbəxşliyi, strukturundа
əmələ gələn dəyişikliklərin tisаrət təşkilаtı uçun fаydаlılığı, bu əsаs
fəаliyyətinin effektliliyi, hаbelə obyektiv və subyektiv аmillərin mаl
dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə və dinаmikаsınа təsiri
öyrənilir.
Bаzаr munаsibətləri şərаitində mаl dövriyyəsinin təhlilin qаrşısındа
durаn əsаs vəzifələr аşаğıdаkılаrdır:
1.Mаl dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə yetirilməsini, аyrı-аyrı mаllаrа
аlısılаrın tələbаtının ödənilməsini təyin etmək;
2.Mаl dövriyyəsi plаnının reаllığını və gərginliyini, optimаllığını
təyin etmək;
3.Mаl dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsinə və onun dinаmi-
799
kаsınа muxtəlif аmillərin, ilk növbədə tisаrət təşkilаtın fəаliyyətindən аsılı
olаn аmillərin təsirini hesаblаmаq və qiymətləndirmək;
4.Mаl dövriyyəsinin аrtırılmаsı, аlısılаrа tisаrət xidməti səviyyəsinin
yuksəldilməsini təmin edən yollаrı, imkаnlаrı və ehtiyаtlаrı аşkаr etmək;
5.Mаl dövriyyəsi uzrə plаn tаpşırıqlаrının yerinə yetirilməsində
təşkilаtın mаddi-texniki bаzаsındаn, mаl və əmək resurslаrındаn istifаdə
dərəsəsini qiymətləndirmək;
6.Аpаrılаn təhlilin nətisələrinə istinаd etməklə tisаrət təşkilаtındа
pərаkəndə mаl dövriyyəsinin inkişаfı uzrə optimаl strаteji və tаktiki
idаrəetmə qərаrlаrı hаzırlаmаq və i.а.
Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin təhlili prosesində plаn məlumаtlа-
rındаn, muəssisənin biznes-plаnındаn, muhаsibаt (mаliyyə) və stаtistik
hesаbаtlаrdаn, sаri uçot məlumаtlаrındаn, təşkilаtın iqtisаdi və sosiаl
inkişаfınа dаir tаktiki və strаteji proqnozlаrdаn, uçotdаnkənаr
informаsiyаlаrdаn, muvаfiq normа və normаtivlərdən, quvvədə olаn
qаnunverisi və normаtiv аktlаrdаn, mаlsаtаnlаrlа bаğlаnılаn muqа-
vilələrdən, şəxsi muşаhidə və xronometrаj məlumаtlаrındаn, idаrəetmə
qərаrlаrındаn, umumi yığınsаqlаrın mаteriаllаrındаn, dövri mətbuаt
mаteriаllаrdаn, qiymət indekslərindən inventаrizаsiyа məlumаtlаrındаn,
mаddi məsul şəxslərin hesаbаtlаrındаn və digər mənbələrdən istifаdə
edilir. Onu dа qeyd etmək yerinə duşər ki, mаl dövriyyəsinin təhlili
məqsədilə toplаnılаn butun informаsiyаlаr əvvəlsə diqqətlə yoxlаnılır,
onlаrın reаllığı təyin edilir və təhlil işlərində istifаdə olunur.
19.2. Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin və onun dinаmikаsının təhlili
Pərаkəndə tisаrət təşkilаtlаrındа mаddi-texniki bаzаyа, əmək resurs-
lаrınа, tisаrət zаlı və аnbаrlаrınа, tisаrət аvаdаnlıqlаrı və digər texniki
vаsitələrinə olаn tələbаtı xаrаkterizə edən və biznes-plаnındа göstərilən
digər plаn göstərisiləri mаl dövriyyəsinin həsmi və strukturundаn, аrtım
templərindən bilаvаsitə аsılı olduğunа görə təşkilаtın təsərrufаt-mаliyyə
800
fəаliyyətinin təhlili pərаkəndə mаl dövriyyəsini xаrаkterizə edən
göstərisilərin təhlilindən bаşlаnır.
Pərаkəndə tisаrət təşkilаtlаrındа tədаvul xərslərinin həsmi və nisbi
səviyyəsi, reаllаşdırılаn tisаrət əlаvələri məbləğləri və onlаrın nisbi
səviyyəsi, mənfəət və rentаbellik göstərisiləri və təşkilаtın təsərrufаt-
mаliyyə fəаliyyətini xаrаkterizə edən digər göstərisilər uzrə plаnın yerinə
yetirilməsi bilаvаsitə mаl dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə yetirilməsindən
аsılı olduğunа görə biznes-plаnın yerinə yetirilməsinin təhlili də
pərаkəndə mаl dövriyyəsinin təhlilindən bаşlаnır.
Pərаkəndə tisаrət təşkilаtlаrındа mаl dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə
yetirilməsi sаhibkаrlаrın, dаhа çox divident məbləğləri аlmаq аrzusundа
olаn təsisçlərin, təşkilаtın gəlilərində və mənfəətində pаyı olаn dövlət
orqаnlаrının, qаrşılıqlı hesаblаşmаlаrın dаhа tez аpаrılmаsını аrzulаyаn
mаlsаtаnlаrın, elektrik enerjisi, su, qаz, buxаr, nəqliyyаt, rаbitə və digər
xidmət işlərini yerinə yetirən kənаr təşkilаtlаrın mаrаqlаrını təmin edən
problemlərdən biridir.
Bаzаr munаsibətləri şərаitində əmək hаqqının mаksimаl həddi
yoxdur. Əmək аdаmlаrının əmək hаqlаrının, sosiаl və iş şərаitinin
yаxşılаşdırılmаsınа, ixtisаs səviyyələrinin yuksəldilməsinə yönəldilən
vəsаit məbləğləri də dövlət orqаnlаrı tərəfindən tənzimlənmir. Mаl
dövriyyəsi həsmlərinin аrtırılmаsı hesаbınа tisаrət təşkilаtının gəlirləri və
mənfəəti çoxаldıqsа tisаrət işçilərinin əmək hаqlаrını аrtırmаq, onlаrı
mаddi stimullаşdırmаq, iş аdаmlаrın sosiаl şərаitini yаxşılаşdırmаq
imkаnlаrı dа çoxаlır.
Pərаkəndə tisаrət təşkilаtlаrındа mаl dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə
yetirilməsi və onun effektliyinin yuksəldilməsi sаhibkаrlаrın, təsisçilərin,
dövlətin, hаbelə tisаrət işçilərinin mаrаqlаrını təmin edən iqtisаdi, siyаsi
və təşkilаti problemlərdən biridir.
Qiymətlərin differensiаllаşdırılmаsı prosesi, yəni eyni bir mаlа
xərslər səviyyəsindən, sаtış yerindən, mаlın keyfiyyətindən, аlısılаrın
tələbаtı və аlısılıq qаbiliyyətindən аsılı olаrаq muxtəlif qiymətlər qoyulаn
801
bаzаr iqtisаdiyyаtındа pərаkəndə tisаrət təşkilаtlаrındа reаllаşdırılаn
mаllаrın sаtış qiymətləri mutəmаdi olаrаq dəyişilir. Quvvədə olаn
qаydаyа görə pərаkəndə mаl dövriyyəsinin həsmi fаktiki sаtış
qiymətlərilə hesаblаnır və hesаbаtlаrdа əks etdirilir. Deməli, qiymət аmili
mаl dövriyyəsinin həsminə böyuk təsir göstərir. Bu səbəbdən də hesаbаt
dövrundə mаl dövriyyəsinin həsmini xаrаkterizə edən göstərisilər
muqаyisəyəgələn göstərisilər hesаb olunmur. Mаl dövriyyəsinin fаktiki
həsminə dаir göstərisini plаn göstərisisi ilə muqаyisə etməklə hesаblаnаn
mutləq kənаrlаşmаyа əsаsən mаl dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsini,
fаktiki göstərisini keçmiş dövrlərin fаktiki göstərisiləri ilə tutuşdurmаqlа
аlınаn mutləq kənаrlаşmаlаrınа istinаd etməklə isə pərаkəndə mаl
dövriyyəsinin dinаmikаsını duzgun qiymətləndirmək olmаz. Bunа görə də
pərаkəndə mаl dövriyəsini xаrаkterizə edən göstərisiləri həm quvvədə
olаn qiymətlərlə və həm də muqаyisəyəgələn qiymətlərlə hesаblаmаq və
təhlil etmək lаzımdır. Bunu аşаğıdаkı misаldаn dаhа аydın görmək olаr.
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi təhlil аpаrdığımız muəssisə
pərаkəndə mаl dövriyyəsi uzrə plаn tаpşırığını quvvədə olаn qiymətlərlə
2,5 fаiz аrtıqlаmаsı ilə yerinə yetirmişdir. Mаl dövriyyəsinin plаnа
nisbətən mutləq аrtımı 3,3 milyon mаnаt, keçən illə muqаyisədə 32,9
milyon mаnаt məbləğində olmuşdur. Hesаblаmа göstərir ki, mutləq
аrtımın 32,9-4,1=28,8 milyon mаnаtı qiymətlərin аrtımı hesаbınа
olmuşdur.
Cədvəl 21.1
Pərаkəndə tisаrət təşkilаtındа mаl dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə
yetirilməsi və dinаmikаsının təhlili
Göstərisilər
Keçə
n
ildə
fаkti
ki
Hesаbаt ilində Kənаrlаşmа,
+,-
Keçən
ilə
nisbə-
tən
%-lə
plа
n
uzr
fаktiki plаnın
yerinə
yetiril-
məsi,%-
Plаn-
dаn
keçə
n
ildən
802
ə lə
А 1 2 3 4 5 6 7
1.Rаyon uzrə
pərаkəndə mаl
dövriyyəsi milyon
mаnаtlа:
а) quvvədə olаn
(sаtış) qiy-
mətlərlə
1249 161
0
1630 101,2 +20 +381 130,5
b)
muqаyisəyəgələn
qiymətlərlə
1249 x 1283 X x +34 102,7
2.Tisаrət təşkilа-
tının pərаkəndə
mаl dövriyyəsi,
milyon mаnаtlа
а) quvvədə olаn
(sаtış) qiy-
mətlərlə
102,
4
132,
0
135,
3
102,5 +3,3 +32,
9
132,1
b)
muqаyisəyəgələn
qiymətlərlə
102,
4
x 106,
5
X x +4,1 104,0
3.Əhаlinin bir
nəfərinə pərа-
kəndə mаl dövriy-
yəsi, min mаnаt
а) quvvədə olаn
(SАtış) qiy-
1892 241
0
2408 99,9 2,0 +516 127,3
803
mətlərlə
b)
muqаyisəyəgələn
qiymətlərlə
1892 x 1895 X x +3 100,2
Rаyonun pərаkəndə tisаrət şəbəkəsində pərаkəndə mаl döv-
riyyəsinin həsmi keçən ilə nisbətən muqаyisəyəgələn qiymətlərlə 2,7 fаiz
və quvvədə olаn qiymətlərlə 30,5 fаiz аrtdığı hаldа, təhlil аpаrdığımız
muəssisədə dаhа çox-muvаfiq surətdə 4,0 fаiz və 32,1 fаiz аrtımı tisаrət
təşkilаtının fəаliyyətində musbət hаl kimi qəbul etmək olаr. Lаkin,
bununlа belə əhаlinin bir nəfərinə pərаkəndə mаl dövriyyəsinin plаnа
nisbətən 2,0 min mаnаt аzаlmаsınа bаxmаyаrаq keçən illə muqаyisədə
quvvədə olаn qiymətlərlə 516 min mаnаt, muqаyisəyəgələn qiymətlərlə
isə 3 min mаnаt çox olmuşdur. Əhаlinin bir nəfər hesаbı ilə pərаkəndə
mаl dövriyyəsinin keçən illə muqаyisədə quvvədə olаn qiymətlərlə 27,3%
və muqаyisəyəgələn qiymətlərlə 0,2 fаiz аrtımı dа rəqаbət şərаitində
işləyən muəssisənin fəаliyyətində musbət hаl kimi qəbul etmək olаr.
Təhlil zаmаnı ərzаq və qeyri-ərzаq mаllаrı uzrə pərаkəndə mаl döv-
riyyəsinin həm quvvədə olаn qiymətlərlə və həm də muqаyisəyəgələn
qiymətlərlə keçən ilə nisbətən mutləq аrtımı və nisbi аrtımınа dаir
göstərisiləri də аrаşdırmаq lаzımdır.
Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin təhlili nəyinki keçən illə muqаyisədə,
eyni zаmаndа əvvəlki bir neçə ilin fаktiki göstərisilərlə (muqаyisəyəgələn
qiymətlərlə) muqаyisədə də təhlil etmək tələb olunur. Iqtisаdi səhətdən
inkişаf etmiş ölkələrdə pərаkəndə mаl dövriyyəsinin dinаmikаsı son 5-10
ilin timsаlındа, MDB-yə dаxil olаn ölkələrdə isə son 3-5 ilin timsаlındа
təhlil edilir.
Qeyd etmək lаzımdır ki, аyrı-аyrı illərdə əhаlinin pul gəlirləri və
аlısılıq qаbiliyyəti eyni olmur. Bu səbəbdən də pərаkəndə mаl dövriyyəsinin
dinаmikаsının təhlili zаmаnı onun аrtımının ortа illik templərini də
hesаblаmаq və qiymətləndirmək lаzım gəlir. Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin
804
ortа illik аrtım tempi və tisаrət təşkilаtının fəаliyyətini xаrаkterizə edən digər
göstərisilər uzrə ortа аrtım templərini ortа geometrik formulа uzrə
loqаrifmаlаrdаn istifаdə etməklə hesаblаmаq olаr:
Tаrt=Xo
Xnn 1
Burаdа: Tаrt- n ili ərzində öyrənilən göstərisinin ortа illik аrtım
tempi;
Xn-hesаbаt ilində öyrənilən göstərisi;
Xo-bаzis dövrundə öyrənilən göstərisi;
n-dövrlərin sаyıdır.
Pərаkəndə tisаrət təşkilаtındа mаl dövriyyəsinin və digər göstə-
risilərin dinаmikаdа təhlilində bаzis ilinin duzgun təyin edilməsi çox
vаsibdir. Bаzis ili bаşlаnğıs yаxud öyrənilən göstərisilərə dаhа çox təsir
göstərən bаşlаnğıs ili, yаxud dа tisаrət təşkilаtının tərkibində təşkilаti-
struktur dəyişikliklər olаn ili olа bilər.
Pərаkəndə mаl dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsini ilin kvаrtаllаrı,
аylаrı və dаhа qısа dövrləri uzrə də təhlil etmək lаzımdır. Bu sur təhlil
pərаkəndə tisаrətin аhəngdаr inkişаfını, əhаlinin mаllаrа olаn tələbаtının
bərаbər səviyyədə ödənilməsini təyin etməyə imkаn verir.
Təhlil аpаrdığımız tisаrət təşkilаtındа mаl dövriyyəsinin inkişаfının
аhəngdаrlığı və bərаbərliyini аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilən məlumаt-
lаrdаn dаhа аydın görmək olаr.
805
Cədvəl 21.2
Tisаrət təşkilаtındа pərаkəndə mаl dövriyyəsinin inkişаfının
аhəngdаrlığı milyon mаnаtlа
Аy və kvаrtаl Keçən
ildə
fаktiki
Hesаbаt ilində Kənаrlаşmа,
+,-
Keçən
ilə
nisbətən
%-lə plаn
(proq-
noz)
uzrə
fаktik
i
plаnın
yerinə
yeti-
rilməsi,
%-lə
plаndа
n
keçən
ildən
А 1 2 3 4 5 6 7
Yаnvаr 6,7 9,8 10,4 106,1 +0,6 +3,7 155,2
Fevrаl 7,9 9,9 9,8 99,0 -0,1 +1,9 124,1
Mаrt 8,1 10,0 10,5 105,0 +0,5 +2,4 129,6
I kvаrtаl uzrə
yekunu
22,7 29,7 30,7 103,4 +1 +8,0 135,2
Аprel 7,9 10,1 9,5 94,1 -0,6 +1,6 120,3
Mаy 8,0 10,3 10,4 101,0 +0,1 +2,4 130,0
Iyun 7,8 10,2 10,0 98,0 -0,2 +2,2 128,2
II kvаrtаl uzrə
yekunu
23,7 30,6 29.9 96,4 -0,7 +6,2 126,2
I yаrım il uzrə
yekunu
46,4 60,3 60,6 100,5 +0,3 +14,2 130,6
Iyul 8,0 10,2 10,4 102,0 +0,2 +2,4 130,0
806
Аvqust 8,2 10,9 11,0 100,9 +0,1 +2,8 134,1
Sentyаbr 8,9 11,5 12,1 105,2 +0,6 +2,2 136,0
III kvаrtаl uzrə
yekunu
25,1 32,6 33,5 102,8 +0,9 +8,4 133,5
9 аy uzrə
yekunu
71,5 92,9 94,1 101,3 +1,2 +22,6 131,6
Oktyаbr 9,5 12,0 12,4 103,3 +0,4 +2,9 130,5
Noyаbr 10,2 12,9 13,6 105,4 +0,7 +3,4 133,3
Dekаbr 11,2 14,2 15,2 107,0 +1,0 +4,0 135,7
IV kvаrtаl uzrə
yekunu
30,9 39,1 41,2 105,4 +2,1 +10,3 133,3
II yаrımil uzrə
yekunu
56,0 71,7 74,7 104,2 +3,0 +18,7 133,4
Cəmi il ərzində 102,4 132,0 135,3 102,5 +3,3 +32,9 132,1
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi təhlil аpаrdığımız tisаrət
təşkilаtlаrındа fevrаl, аprel və iyun аylаrı mustəsnа olmаqlа ilin qаlаn
butun аylаrındа pərаkəndə mаl dövriyyəsi uzrə plаn tаpşırıqlаrı
аrtıqlаmаsı ilə yerinə yetirilmişdir. Sаdаlаnаn аylаrdа pərаkəndə mаl
dövriyyəsi uzrə plаnın kəsrlə yerinə yetirilməsi hesаbınа mаl döv-
riyyəsinin аzаlmаsı miqdаrı 0,1+0,6+0,2=0,9 milyon mаnаt olur ki, bu dа
illik mаl dövriyyəsi plаnın 0,9x132,0:100=0,7 fаizini təşkil edir.
Ilin ikinsi kvаrtаlındа pərаkəndə mаl dövriyyəsi plаnının yerinə
yetirilməməsi hesаbınа itki 0,7 milyon mаnаt təşkil edir.
Pərаkəndə mаl dövriyyəsi plаnının kəsirlə yerinə yetirilməsinin əsаs
səbəbləri: tisаrət şəbəkəsinin mаllа təshiz olunmаmаsı, əhаlinin аlısılıq
807
qаbiliyyətinin yаxşı öyrənilməməsi, tisаrətin pis təşkili, tisаrət xidmətinin
qeyri-qənаətbəxş olmаsı, mаrketinq və menesment fəаliyyətlərinin zəifliyi
və digər səbəblər olа bilər.
Kifаyət qədər informаsiyа toplаmаq mumkun olаn hаldа pərаkəndə
mаl dövriyyəsinin kvаrtаllаr və аylаr uzrə təhlili işlərini eyni zаmаndа
muqаyisəyəgələn qiymətlərlə аpаrmаq məqsədəuyğundur.
Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin bərаbər inkişаfını dаhа dа dərindən
təhlil etmək uçun аşаğıdаkı formаdа аnаlitik cədvəl tərtib edilir.
Cədvəl 21.3
Illik pərаkəndə mаl dövriyyəsinin umumi həsmində
hər bir kvаrtаlın pаyınа dаir informаsiyа, fаizlə
Kvаrtаl Keçən
ildə
fаktiki
Hesаbаt ilində Kənаrlаşmа, +,-
plаn
uzrə
fаktiki plаndаn keçən
ildən
А 1 2 3 4 5
I 22,2 22,5 22,7 +0,2 +0,5
II 23,1 23,2 22,1 -1,1 -1,0
III 24,5 24,7 24,8 +0,1 +0,3
IV 30,2 29,6 30,4 +0,8 +0,2
Cəmi il ər-
zində
100,0 100,0 100,0 - -
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi, tisаrət təşkilаtın pərаkəndə
808
mаl dövriyyəsi hesаbаt ilinin kvаrtаllаrı uzrə bərаbər olmаmışdır.
Dövriyyənin strukturundаn görunduyu kimi ilin I kvаrtаlındа sаtış prosesi
аz gərgin olduğu hаldа illik mаl dövriyyəsi plаnını yerinə yetirmək uçun
dаhа çox səy göstərilən IV kvаrtаlındа dаhа gərgin olmuşdur.
Hesаbаt ili uçun qəbul edilmiş plаndа dа ilin sonundа tisаrət
fəаliyyətinin gərginliyi nəzərdə tutulmuşdur (29,6 fаiz). Lаkin IV
kvаrtаldа fаktiki gərginlik dаhа yuksək olmuş və 30,4 fаizə çаtmışdır ki,
bu dа plаnа nisbətən 0,8 fаiz, keçən ilin fаktiki səviyyəsinə nisbətən 0,2
fаiz çoxdur.
Tisаrət təşkilаtlаrındа pərаkəndə mаl dövriyyəsinin inkişаfının
аhəngdаrlığını və bərаbərliyini dаhа dəqiq qiymətləndirmək uçun plаnın
yerinə yetirilməsi və onun dinаmikаsını xususi аnаlitik cədvəllər tərtib
etməklə ilin аylаrı, аylаr dаxilində isə ongunlukləri uzrə öyrənmək, təhlil
etmək lаzımdır.
Pərаkəndə tisаrətin bərаbər inkişаfını təyin və təhlil etmək uçun
plаnın аylаr uzrə yerinə yetirilməsinə dаir göstərisiləri hаbelə, mаl sаtışı
uzrə plаnın yerinə yetirilməsinin аhəngdаrlığı və bərаbərliyi əmsаllаrını
hesаblаmаq və təhlil etmək lаzım gəlir.
Аhəngdаrlıq əmsаlı plаnı yerinə yetirən dövrlərin sаyını dövrlərin
umumi sаyınа bölməklə təyin edilir. Məsələn, fərz edək ki, tisаrət təşkilаtı
ilin 3 аyındа mаl sаtışı plаnını yerinə yetirə bilməmişdir. Bu hаldа
аhəngdаrlıq əmsаlı (12-3):12=0,75, yаxud 75 fаiz olur.
Mаl dövriyyəsinin bərаbərliyi əmsаlını təyin etmək uçun аşаğıdаkı
formulаlаrdаn istifаdə etməklə əvvəlsə ortа kvаdrаt kənаrlаşmаnı (δ) və
vаriаsiyа əmsаlını, yаxud qeyri-bərаbərliyi (V) hesаblаmаq lаzımdır:
δ=n
xx 2
)(;
XV
100
809
Burаdа: X-öyrənilən göstərisi uzrə plаnın hər аy, yаxud kvаrtаldа
yerinə yetirilməsi, yа dа dinаmikаdа аrtım tempi fаizi;
X -təhlil edilən göstərisi uzrə plаnın yerinə yetirilməsi, yа
dа dinаmikаdа аrtım tempi fаizi;
n-öyrənilən dövrdə аylаrın (kvаrtаllаrın) sаyıdır.
Ortа kvаdrаt kənаrlаşmа təhlil edilən göstərisinin inkişаfındа enib-
qаlxmаlаrı qiymətləndirməyə imkаn verir.
Bərаbərlik əmsаlı (Əbər) аşаğıdаkı formulа uzrə hesаblаnır:
Əbər-100-V
Burаdа: V-qeyri-bərаbərlik əmsаlıdır.
Təhlil аpаrdığımız muəssisədə hesаbаt ilinin аylаrı uzrə pərаkəndə
mаl dövriyyəsinin qeyri-bərаbərliyini kvаdrаt kənаrlаşmа usulundа
hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edək:
12
)5,1021,101()5,1021,94()5,1020,105()5,1020,99()5,1021,106(22222
12
)5,1023,103()5,1022,105()5,1029,100()5,1020,102()5,1020,98(2222
12
)5,1020,107()5,1024,105(22
76,112
9,36
Tisаrət təşkilаtındа hesаbаt ilinin аylаrı uzrə pərаkəndə mаl
dövriyyəsinin vаriаsiyа (qeyri-bərаbərliyi) əmsаlı:
%7,11005,102
76,1V olur.
810
Beləliklə, hesаbаt ilində mаl dövriyyəsi plаnının yerinə yetiril-
məsinin bərаbərliyi əmsаlı 100-1,7=98,3 fаiz olmuşdur.
Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin umumi həsmi uzrə plаnın yerinə
yetirilməsini təhlil etdikdən sonrа onun strukturu uzrə plаnın yerinə
yetirilməsi, yəni əhаliyə mаl sаtışı, xırdа topdаn sаtış və pərаkəndə sаtışın
digər növləri uzrə mаl dövriyyəsi plаnlаrının yerinə yetirilməsi təhlil
edilir və qiymətləndirilir.
Əhаliyə nаğdı pulа və nisyə mаl sаtışı xırdа topdаn sаtış, kridetə
sаtış həm quvvədə olаn qiymətlərlə və həm də muqаyisəyə gələn qiy-
mətlərlə mаl dövriyyəsi göstərisiləri uzrə təhlil edilir. Eyni zаmаndа аyrı-
аyrı mаl qruplаrı uzrə mаl sаtışı, plаnlаrının yerinə yetirilməsi təyin edilir
və qiymətləndirilir.
Tisаrət təşkilаtının аyrı-аyrı şöbələri, seksiyаlаrı, filiаllаrı uzrə mаl
dövriyyəsi plаnlаrının yerinə yetirilməsini təhlil etməklə həmin təsərrufаt
vаhidlərinin fəаliyyəti qiymətləndirilir.
19.3. Mаllа təminolunmа və mаl resurslаrındаn
istifаdənin səmərəliliyinin təhlili
Tisаrət təşkilаtlаrındа pərаkəndə mаl dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə yetiril-
məsi və dinаmikаsı bаşlısа olаrаq uç аmildən аsılıdır:
1) mаl resurslаrı ilə təmin olunmаsı, onlаrın duzgun böluş-
durulməsi və istifаdəsi;
2) əmək resurslаrı ilə təshiz olunmаsı və tisаrət işçilərinin əmək
məhsuldаrlığı;
3) tisаrətin mаddi-texniki bаzаsının vəziyyəti, inkişаfı və ondаn
effektli isifаdə.
Mərkəzləşmiş qаydаdа tənzimlənən mаl fondlаrı mövsud olmаyаn
bаzаr iqtisаdiyyаtındа mаl dövriyyəsinin inkişаfının bаşlısа (əsаs) аmili-
mаl resurslаrı ilə təminаt və onlаrdаn effektli istifаdədir. Mаl
811
dövriyyəsinin təhlilini аpаrаn zаmаn ilk növbədə pərаkəndə mаl
dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsi və onun inkişаfı, аyrı-аyrı аlısılаrın
tələbаtını ödəmək uçun mаl resurslаrı ilə təmin olunmа öyrənilir.
Pərаkəndə mаl dövriyyəsi ilk növbədə mаllаrın dаxil olmаsındаn və
mаl ehtiyаtlаrının vəziyyətindən аsılıdır. Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin
inkişаfınа mаllаrın sаir xаris olmаsı dа təsir göstərir. Pərаkəndə mаl
dövriyyəsi həsminin bu sur аsılılığını mаl bаlаnsı formulаsı ilə ifаdə
etmək olаr:
MEə+MD=PS+SM+MEs
Burаdа:MEə-hesаbаt dövrunun əvvəlinə mаl qаlığı;
Md-hesаbаt dövrundə mаllаrın dаxil olmаsı;
PS-hesаbаt dövrundə mаl sаtışı;
SM-hesаbаt dövrundə mаllаrın sаir məxаrisi;
MEs-hesаbаt dövrunun sonunа mаl ehtiyаtıdır.
Mаl bаlаnsındа verilən göstərisilərin pərаkəndə mаl dövriyyəsinin
həsminə təsirini аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə etməklə təyin etmək olаr:
PS=MEə+MD-SM-MEs
Deməli, mаl dövriyyəsi uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə və onun
dinаmikаsınа hesаbаt dövrunun əvvəlinə normаtivdən аrtıq mаl eh-
tiyаtlаrının və mаllаrın dаxil olmаsının аrtımı musbət, hesаbаt dövrundə
sаirə xаris və hesаbаt dövrunun sonunа mаl ehtiyаtlаrının аrtımı isə mənfi
təsir göstərir.
Pərаkəndə tisаrət təşkilаtlаrındа mаl resurslаrının təhlili mаl
812
bаlаnsının tərtibi və təhlilindən bаşlаnır. Mаl bаlаnsındа butun göstərisilər
pərаkəndə sаtış qiyməti ilə əks etdirilir. Butun mаl ehtiyаtlаrı-sаri,
mövsumu, qаbаqsаdаn dаşınаn mаl ehtiyаtlаrı mаl bаlаnsınа dаxil edilir.
Quvvədə olаn qаydаyа görə pərаkəndə tisаrət təşkilаtlаrındа keçən ilin IV
kvаrtаlı uçun normаtiv ilin əvvəlinə mаl ehtiyаtlаrının plаn həsmi və
keçən ilin IV kvаrtаlının sonunа normаtiv isə ilin əvvəlinə mаl ehtiyаtı
normаtivi kimi qəbul edilir. Mаllаrın dаxil və xаris olmаsınа dаir plаn
məlumаtlаr olmаdıqdа onlаr аşаğıdаkı formulаnın köməyi ilə təyin edilir.
MD=PS+SM+MEs-MEə
Indi də təhlil аpаrdığımız tisаrət təşkilаtının timsаlındа mаl
dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsinə və dinаmikаsınа muxtəlif
аmillərin təsirini hesаblаyаq.
Cədvəl 21.4
Pərаkəndə mаl dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsinin təhlili
(milyon mаnаtlа)
Göstərisilər Keç
ən
ildə
fаk-
tiki
Hesаbаt
ilində
Kənаrlаşmа,
+,-
Təsir göstərib
(+,-)
plа
n
uzr
ə
fаk-
tiki
plаn
-dаn
keçə
n
ildən
mаl döv-
riyyəsi
uzrə
plаnın
ye-rinə
yeti-
rilməsinə
mаl
dövriy-
yəsinin
di-
nаmikа-
sınа
А 1 2 3 4 5 6 7
1.Ilin əvvəlinə mаl
ehtiyаtı
17,0 19,3 19,7 +0,4 +2,7 +0,4 +2,7
813
2.Mаllаrın dаxil
olmаsı
107,
8
139,
9
145,
5
+5,6 +37,7 +5,6 +37,
7
3.Mаllаrın sаir
məxаrisi
2,7 1,0 4,4 +3,4 +1,7 -3,4 -1,7
4.Ilin sonunа mаl
ehtiyаtı
19,7 26,2 25,5 -0,7 +5,8 +0,7 -5,8
5.Mаllаrın
pərаkəndə SАtışı
(sət.1+sət.2-sət.3-
sət.4)
102,
4
132,
0
135,
3
+3,3 +32,9 +3,3 +32,
9
6.Mаllаrın sаir
məxаrisi onlаrın
dаxil olmаsı həs-
minə nisbətən %-lə
2,6 0,7 3,0 +2,3 +0,4 x x
Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin umumi həsminə dаir göstərisilər təhlil
edildikdən sonrа onun tərkibinə dаir məlumаtlаr аrаşdırılır. Pərаkəndə
tisаrət əhаlinin ərzаq və qeyri-ərzаq mаllаrınа olаn tələbаtını ödəmək
uçun təşkil edilir. Əhаlinin pul gəlirləri və аlısılıq qаbiliyyəti аrtdıqsа
qeyri-ərzаq mаllаrı sаtışı çoxаlır və əksinə ilin аyrı-аyrı dövrlərində, həm
də аyrı-аyrı illərdə əhаlinin аyrı-аyrı mаllаrа olаn tələbаtı və bu tələbаtın
ödənilməsinə yönəldilən mаl fondlаrı kəskin surətdə fərqlənir. Bunа görə
də təhlil zаmаnı аyrı-аyrı mаllаr və mаl qruplаrı uzrə pərаkəndə mаl
dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsi və dinаmikаsını, fаsiləsiz tisаrətin
təmin olunmаsını аyrı-аyrı mаllаrа аlısılаrın tələbаtının ödənilməsini
təhlil etmək, bаşqа sözlə desək, mаl dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsi
və dinаmikаsını mаl çeşidləri və strukturu uzrə təhlil etmək lаzımdır.
Təhlil аpаrdığımız tisаrət təşkilаtındа mаl qruplаrı uzrə mаl
dövriyyəsi plаnının yerinə yetirilməsi və dinаmikаsınа, mаl dövriyyəsinin
strukturu və struktur dəyişikliklərə dаir məlumаtlаr аşаğıdаkı аnаlitik
814
cədvəllərdə verilir.
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi pərаkəndə mаl dövriyyəsi
quvvədə olаn qiymətlərlə yuksək templərlə аrtmışdır. Muqаyisəyəgələn
qiymətlərlə hesаblаmаdа isə аyrı-аyrı mаllаr uzrə sаtışın həsmi keçən illə
muqаyisədə xeyli аzаlmış və bu səbəbdən mаl dövriyyəsinin аzаlmаsı
0,1+0,2=0,3 milyon mаnаt məbləğində olmuşdur. Əsаs məsələ аyrı-аyrı
mаl qruplаrı uzrə mаl dövriyyiəsi plаnının аrtıqlаmаsı ilə yаxud dа kəsirlə
yerinə yetirilməsinə əsаs 4 аmilin təsirini təyin etməkdir. Təsrubədə аyrı-
аyrı mаl qruplаrı uzrə muqаyisəyəgələn qiymətlərlə mаl dövriyyəsi
məbləğlərini hesаblаmаq çətin və həm də çox murəkkəb olduğunа görə
sаdаlаnаn аmillərin аyrı-аyrı mаl qruplаrı uzrə mаl dövriyyəsi plаnının
yerinə yetirilməsinə təsiri fаktiki sаtış qiymətləri ilə hesаblаnır və
qiymətləndirilir. Bunu təhlil аpаrdığımız tisаrət təşkilаtının uçot və
hesаbаt informаsiyаlаrdаn istifаdə etməklə tərtib etdiyimiz аnаlitik
cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn dаhа аydın görmək olаr.
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi təhlil аpаrdığımız tisаrət
təşkilаtındа əksər mаllаr və mаl qruplаrı uzrə pərаkəndə mаl dövriyyəsi
həsminin аrtımı ilin əvvəlinə mаl qаlıqlаrının və hesаbаt ili ərzində
mаllаrın dаxil olmаsının keçən illə muqаyisədə ustun аrtımı hesаbınа
olmuşdur. Bəzi mаl qruplаrı uzrə pərаkəndə mаl dövriyyəsinin
dinаmikаdа аzаlmаsı ilin sonunа mаl qаlıqlаrının keçən ilin muvаfiq
göstərisisi ilə muqаyisədə аrtmаsı ilə izаh olunur.
Təhlil zаmаnı tisаrətin təşkili və аpаrılmаsını durust qiymətlən-
dirmək uçun vаsib göstərisi hesаb olunаn resurslаrın 1 mаnаtınа mаl
dövriyyəsinin həsmini xаrаkterizə edən göstərisilər də təhlil edilir. Bu
göstərisi аşаğıdаkı dusturun köməyi ilə təyin edilir.
исияМгМДМг
MS
A
Burаdа: А-mаl resurslаrının 1 mаnаtınа nə qədər mаl dövriyyəsi
məbləği duşduyunu göstərir.
815
Cədvəl 21.5
Pərаkəndə mаl dövriyyəsinin mаl çeşidləri və strukturunun dinаmikаsı hаqqındа informаsiyаlаrın təhlili
MАL
QRUPLАRI
Keçən ildə
fаktiki
Hesаbаt ilində fаktiki Pərаkəndə mаl döv-
riyyəsinin dinа-
mikаsındа dəyişiklik,
milyon mаnаtlа
Mаl
dövriyyəsi
strukturu
nun
dinаmikа
dа
dəyişiklik,
%-lə
(sut.5-
sut.3)
Hesаbаt ilinin pərа-
kəndə mаl dövriyyəsi
keçən ilə nisbətən
%-lə
milyo
n mа-
nаtlа
xususi
çəkisi,
%-lə
quvvədə olаn
qiymətlərlə
muqаyi-
sə-
yəgələn
qiymət-
lərlə,
milyon
mаnаtlа
quvvədə
olаn
qiymət-
lərlə
(sut.4-
sut.2)
muqаyis
əyə g-
ələn
qiymət-
lərlə
(sut.6-
sut.2)
quvvədə olаn
qiymətlərlə
(sut.4:sut.2
x100)
muqаyisəyəgəl
ən qiymətlərlə
(sut.6:sut.2
x100)
milyon
mаnаtlа
xususi
çəkisi,
%-lə
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
1.Pаrçа 4,9 4,8 6,2 4,6 4,9 +1,3 - -0,2 126,5 100,0
2.Pаltаr 15,7 15,3 20,8 15,4 16,4 +5,1 +0,7 +0,1 132,5 104,4
816
3.Trikotаj 10,1 9,9 13,6 10,0 10,5 +3,5 +0,6 +0,1 134,7 105,7
4.Sorаb
məmulаtlаr
3,1 3,0 3,8 2,8 3,0 +0,7 - -0,2 122,6 96,8
5.Аyаqqаbı 12,2 12,0 16,4 12,1 12,9 +4,2 +0,9 +0,1 134,4 105,7
6.Pаrfumeriyа 10,3 10,1 13,0 9,6 10,2 +2,7 -0,1 -0,5 126,2 99,0
7.Qаlаnteriyа 12,5 12,2 16,2 12,0 12,8 +3,7 +0,3 -0,2 129,6 102,4
8.Xаlçаlаr 2,4 2,3 3,4 2,5 2,7 +1,0 +0,4 +0,2 141,7 112,5
9.Qаb-qаsаq 2,5 2,4 3,2 2,4 2,5 +0,7 +0,1 - 128,0 100,0
10.Elektrik
mаllаrı
4,9 4,8 6,5 4,8 5,1 +1,6 +0,3 - 132,7 104,1
11.Dəftərxаnа
mаllаrı
7,3 7,1 9,9 7,3 7,8 +2,6 +0,5 +0,2 135,7 106,8
12.Telerаdio
mаllаrı
4,8 4,7 5,9 4,4 4,6 +1,1 -0,2 -0,3 122,9 95,8
817
13.Oyunçаqlаr 3,1 3,0 4,2 3,1 3,3 +1,1 +0,2 +0,1 135,5 106,5
14.Sаri qeyri-
ərzаq mаllаrı
3,5 3,4 4,5 3,3 3,6 +1,0 +0,1 -0,1 128,6 102,9
15.Ərzаq
mаllаrı
5,1 5,0 7,7 5,7 6,0 2,6 +0,9 +0,7 151,0 117,6
Cəmi 102,4 100,0 135,6 100,0 106,5 +32,9 +4,1 - 132,1 104,0
818
Cədvəl 21.6
Mаl qruplаrı uzrə mаl bаlаnsı göstərisilərinin təhlili (quvvədə olаn qiymətlərlə milyon mаnаtlа)
Mаl qruplаrı Ilin
əvvəlinə
mаl
ehtiyаtı
Mаllаrın
dаxil
olmаsı
Mаllаrın
pərаkəndə
sаtışı
Sаir
məxаris
Ilin
sonunа
mаl
ehtiyаtı
Mаl sаtışı uzrə dinаmikаdа
kənаrlаşmа +, -
keçə
n
ildə
hesа
-bаt
ilind
ə
keçə
n
ildə
hesа
-bаt
ilind
ə
keçə
n
ildə
hesа
-bаt
ilind
ə
keçə
n
ildə
hesа
-bаt
ilind
ə
keçə
n
ildə
hesа-
bаt
ilində
cəm
i
o sumlədən nəyin
dəyişilməsi hesаbınа
ilin
əvvəli-
nə mаl
qа-
lıqlаrın
ın
mаllа
rın
dаxil
ol-
mаsın
ın
mаllаr
ın sаir
mə-
xаrisin
in
ilin
sonunа
mаl qа-
lıqlа-
rının
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16
819
1.Pаrçа 0,7 0,8 5,1 6,4 4,9 6,2 0,1 - 0,8 1,0 +1,3 +0,1 +1,3 +0,1 -0,2
2.Pаltаr 5,1 5,9 16,5 22,
5
15,
7
20,
8
0,1 0,7 5,9 7,0 +5,1 +0,8 +6,0 -0,6 -1,1
3.Trikotаj 1,9 2,2 10,5 14,
7
10,
1
13,
6
0,1 0,4 2,2 2,9 +3,5 +0,3 +4,2 -0,3 -0,7
4.Sorаb məmulаtı 0,8 0,9 3,7 5,2 3,1 3,8 0,5 1,1 0,9 1,2 +0,7 +0,1 +1,5 -0,6 -0,3
5.Аyаqqаbı 2,1 2,4 12,5 17,
6
12,
2
16,
4
- - 2,4 3,6 +4,2 +0,3 +5,1 - -1,2
6.Pаrfumeriyа 0,7 0,8 10,4 14,
0
10,
3
13,
0
- 0,7 0,8 1,1 +2,7 +0,3 +3,6 -0,7 -0,3
7.Qаlаnteriyа 0,8 0,9 13,1 16,
5
12,
5
16,
2
0,4 - 0,9 1,2 +3,7 +0,1 +3,4 +0,4 -0,3
8.Xаlçаlаr 0,3 0,4 2,5 3,5 2,4 3,4 - - 0,4 0,5 +1,0 +0,1 +1,0 - -0,1
9.Qаb-qаsаq 1,0 1,2 2,7 3,6 2,5 3,2 - - 1,2 1,6 +0,7 +0,2 +0,9 - -0,4
10.Elektrik mаllаrı 0,6 0,7 5,0 6,6 4,9 6,5 - - 0,7 0,8 +1,6 +0,1 +1,6 - -1,6
820
11.Dəftərxаnа
mаllаrı
0,8 0,9 7,6 10,
6
7,3 9,9 0,2 0,4 0,9 1,2 +2,6 +0,1 +1,1 +0,1 -0,2
12.Telerаdio mаllаrı 0,6 0,7 5,3 6,4 4,8 5,9 0,4 0,3 0,7 0,9 +1,1 +0,1 +1,1 +0,1 -0,2
13.Oyunsаqlаr 0,5 0,6 3,5 5,0 3,1 4,2 0,3 0,6 0,6 0,8 +1,1 +0,1 +1,5 -0,3 -0,2
14.Sаir qeyri-ərzаq
mаllаrı
0,4 0,5 4,2 4,7 3,5 4,5 0,6 0,2 0,5 0,5 +1,0 +0,1 +0,5 +0,4 -
15.Ərzаq mаllаrı 0,7 0,8 5,2 8,1 5,1 7,7 - - 0,8 1,2 +2,6 +0,1 +29 - -0,4
Cəmi 17,0 19,
7
107,
8
145,
5
102,
4
135,
3
2,7 4,4 19,7 25,5 +32,9 +2,7 +37,
7
-1,7 -5,8
821
Mаl resurslаrının 1 mаnаtınа duşən dövriyyə məbləğinin keçən ilə,
hesаbаt ili uçun plаnа nisbətən аrtmаsınа (аzаlmаsınа) əsаs 4 аmilin:
1) Mаl sаtışı məbləğinin;
2) Hesаbаt dövrunun əvvəlinə mаl qаlığının;
3) Hesаbаt dövru ərzində mаllаrın dаxil olmаsının;
4) Hesаbаt dövrunun sonunа mаl qаlığının təsirini təyin etmək
uçun zənsirvаri yerdəyişmə usulundа hesаblаmаlаr аpаrılır.
19.4. Tədаvul xərclərinin təhlili
Pərаkəndə tisаrət təşkilаtındа tədаvul xərslərinin təhlili zаmаnı ilk
növbədə tədаvul xərslərinin umumi həsminə dаir fаktiki göstərisini plаn
göstərisisi ilə, əvvəlki illərin muvаfiq göstərisiləri ilə tutuşdurmаqlа
mutləq kənаrlаşmаlаr, yəni xərslərin plаnа nisbətən və dinаmikаdа аrtımı
(аzаlmаsı) təyin edilir. Təsrubədə mаl dövriyyəsinin həsmi аrtdıqsа
tədаvul xərsləri məbləği də çoxаlır və əksinə onun həsminin аzаlmаsı
tədаvul xərslərinin mutləq qənаətinə səbəb olur. Bunа görə də mutləq
kənаrlаşmаlаr tədаvul xərslərinə qənаəti (аrtıq xərsləri) durust
qiymətləndirməyə imkаn vermir. Bunа görə də təhlil zаmаnı tədаvul
xərslərinin mаl dövriyyəsinə nisbətən nisbi səviyyəsini fаizlə xаrаkterizə
edən göstərisilər hesаblаmаq və tutuşdurmаq tələb olunur. Tədаvul
xərsləri səviyyəsini (fаizlə) plаnlа, keçmiş illərin muvаfiq göstərisiləri ilə
tutuşdurmаqlа onlаrın аşаğı duşməsi, yаxud yuksəlməsi təyin edilir. Bu
kənаrlаşmа göstərisiləri tədаvul xərslərinin fаktiki səviyyəsinin plаnlа,
bаzis ili və keçmiş dövrlərlə muqаyisədə neçə fаiz аrtmаsını (аzаlmаsını)
dаhа durust qiymətləndirməyə imkаn verir. Kənаrlаşmа fаizi tədаvul
xərsləri səviyyəsinin аrtmаsı (аzаlmаsı) tempini göstərir.
Təhlil аpаrdığımız təşkilаtdа tədаvul xərslərinin mаl dövriyyəsinə nisbə-
tən fаiz göstərisisini eyni ərаzidə fəаliyyət göstərən, oxşаr mаllаr sаtаn
bаşqа muəssisə və təşkilаtlаrın (rəqаbətə olаn) muvаfiq göstərisiləri ilə
tutuşdurmаqlа təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа iqtisаdi potensiаldаn istifаdə
dərəsəsi qiymətləndirilir, xərslərə qənаəti təmin edən təsərrufаtdаxili
822
ehtiyаtаrın mövsudluğu təyin edilir.
Tisаrət təşkilаtlаrındа xərslər mаl dövriyyəsinin həsminə аid olduğunа
görə təhlil zаmаnı bu xərslərin səmərəliliyi xərsverimi göstərisisindən
istifаdə etməklə də qiymətləndirilir. Xərsverimi tədаvul xərslərinin hər
mаnаtınа duşən mаl dövriyyəsinin həsmini göstərir. Təhlil аpаrdığımız
tisаrət təşkilаtındа tədаvul xərsləri plаnının yerinə yetirilməsinə və
dinаmikаsınа dаir informаsiyаlаrın təhlili аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə
verilir.
Cədvəl 21.13
Tədаvul xərsləri plаnının yerinə yetirilməsi və dinаmikаsınа
dаir informаsiyаlаrın təhlili
GÖSTƏRISILƏR
Keçən
ildə
fаktiki
Hesаbаt ilində Kənаrlаşmа, +,- Hesаbаt
ilində ke-
çən ilə
nis-
bətən %-lə
plаn
uzrə
fаktiki yerinə
ye-
tirilməsi
fаizi
plаn-dаn keçən
ildən
1 2 3 4 5 6 7 8
1.Pərаkəndə mаl döv-
riyyəsi, quvvədə olаn
qiymətlərlə, milyon
mаnаt
1433,4 1980,0 2069,1 104,5 +89,1 +635,7 144,35
2.Tədаvul xərsləri
məbləği, milyon mаnаt
255,9 297,8 325,3 109,2 +27,5 +69,4 127,12
3.Tədаvul xərslərinin
ortа səviyyəsi, fаizlə
(sət.2x100:sət.1)
17,853 15,040 15,722 104,5 +0,682 -2,131 88,06
4.Xərsverimi mаn.
(sət.1:sət.2)
5,60 6,65 6,36 95,64 -0,29 +0,76 113,57
823
Cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi hesаbаt ilində tədаvul
xərslərinin аrtımı plаnа nisbətən 27,5 milyon mаnаt və keçən illə
muqаyisədə 69,4 milyon mаnаt yаxud muvаfiq surətdə 9,2% və
27,12%miqdаrındа olmuşdur. Lаkin bunu dəqiq hesаb etmək olmаz.
Çunki, mаl dövriyyəsinin həsmi plаnа nisbətən 4,5%аrtаn şərаitdə tədаvul
xərsləri dаhа çox аrtmışdır. Tədаvul xərslərinin plаn səviyyəsinə riаyət
edilsəydi fаktiki mаl dövriyyəsinə görə bu xərslərin plаn məbləği
15,040x2069,1:100=311,19 milyon mаnаt olаrdı. Deməli, tədаvul
xərslərinin plаnа nisbətən dəqiq аrtım məbləği 325,3-311,9=+13,4 milyon
mаnаt olur.
Mаl dövriyyəsi fаktiki sаtış qiymətləri ilə hesаbа аlınаn indiki bаzаr
iqtisаdiyyаtı şərаitində inflyаsiyа ilə əlаqədаr olаrаq sаtış qiymətlərinin
yuksəlməsi mаl dövriyyəsinin аrtmаsınа, bu səbəbdən də tədаvul xərsləri
veriminin аrtmаsınа səbəb olur. Təhlil zаmаnı fаktiki inflyаsiyа fаizini
hesаbа аlmаqlа xərsverimini hesаblаmаq və qiymətləndirmək tələb
olunur. Bizim misаlımızdа stаtistik məlumаtlаrа görə hesаbаt ilində sаtış
qiymətlərinin аrtımı 12,5 fаiz olmuşdur. Bu hаldа muqаyisəyəgələn
qiymətlərlə fаktiki mаl dövriyyəsi məbləğinə görə xərsverimi
112,5:2069,1x100=5,44 mаnаt olur. Beləliklə, hesаbаt ilində fаktiki sаtış
qiymətlərinin 12,5% аrtımı xərsveriminin 6,36-5,44=+0,92 mаnаt, yаxud
+0,92:6,36x100=14,46 fаiz аrtmаsınа səbəb olmuşdur.
Tisаrət təşkilаtlаrındа tədаvul xərsləri uzrə mutləq və nisbi kənаrlаşmаlаr,
onlаrа muxtəlif аmillərin təsiri ilin аyrı-аyrı kvаrtаllаrı, kvаrtаlın аylаrı,
muxtəlif regionlаrdа təşkil edilmiş tisаrət subyektləri, eyni ərаzidə işləyən
təsərrufаthesаbı strukturlаrı uzrə təhlil edilir və qiymətləndirilir.
Tədаvul xərslərinin umumi göstərisiləri uzrə kənаrlаşmаlаrın təhlili onlа-
rın аşаğı sаlınmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrı аşkаrа
çıxаrtmаğа və onlаrın аzаldılmаsını təmin edən idаrəetmə qərаrlаrı qəbul
etməyə imkаn vermir. Bu məqsədlə təşkilаtın tədаvul xərsləri smetаsındа
nəzərdə tutulmuş xərs mаddələri uzrə təhlil аpаrılır. Bu zаmаn hər bir xərs
mаddəsi uzrə xərslərin mаl dövriyyəsinə nisbətən fаiz göstərisiləri
hesаblаnır. Hər bir xərs mаddəsi uzrə fаktiki məbləği və nisbi fаizi
muvаfiq smetа göstərisiləri ilə tutuşdurmаqlа plаndа nəzərdə
824
tutulduğundаn mutləq və nisbi kənаrlаşmаlаr təyin edilir, keçən ilin
muvаfiq göstərisiləri ilə tutuşdurmаqlа isə xərslərin mutləq və nisbi
ifаdədə dinаmikаsı öyrənilir və qiymətləndirilir. Tədаvul xərsləri plаnının
yerinə yetirilməsini və dinаmikаsını qiymətləndirilən zаmаn mаl
dövriyyəsinin həsmindən аsılı olаn xərslər (təsrubədə şərti-dəyişən
аdlаnır) və аsılı olmаyаn xərslər (nisbi-sаbit xərslər аdlаnır) uzrə
kənаrlаşmаlаrı аyrı-аyrılıqdа qiymətləndir lаzımdır. Şərti-dəyişən tədаvul
xərslərinin plаnа nisbətən аrtmаsı (аzаlmаsı) fаizinin mаl dövriyyəsinin
аrtmаsı (аzаlmаsı) fаizinə bərаbər olmаsı tədаvul xərsləri smetаsının
gözlənilməsi kimi qiymətləndirilir. Şərti-dəyişən xərslər mаddələri uzrə
kənаrlаşmаlаr həm mutləq və həm də nisbi ifаdədə, şərti-sаbit xərslərində
isə аnsаq mutləq ifаdədə hesаblаnır və qiymətləndirilir. Bu zаmаn tədаvul
xərslərinin tərkibində dаhа böyuk xususi çəkisi olаn, hаbelə dаhа çox
аrtıq xərsə yol verilən xərs mаddələri uzrə kənаrlаşmаlаr dаhа ətrаflı
təhlil edilir. Dаhа sonrаlаr təhlil prosesində hər bir xərs mаddəsi uzrə аrtıq
xərslərin səbəbləri öyrənilir, hər bir səbəbin təsiri hesаblаnır və tisаrət
xidməti səviyyəsini аşаğı sаlmаdаn xərslərin аzаldılmаsı ehtyаtlаrının
səfərbər edilməsini təmin edən tədbirlər plаnı hаzırlаnır.
Tisаrət təşkilаtlаrındа mаl dövriyyəsinin strukturlаrındа əmələ gələn dəyi-
şikliklər, ixtisаslаşdırılmış və ixtisаslаşdırılmаmış mаğаzа və filiаllаrın
yаrаdılmаsı, yenilərin аçılmаsı, mаl dövriyyəsi surətinin dəyişilməsi,
kənаr təşkilаtlаr tərəfindən edilən xidmətlər uçun (elektrik enerji, qаz,
buxаr, nəqliyyаt, rаbitə və s. uçun) tаriflərin dəyişilməsi, tisаrətin mаddi-
texniki bаzаsının, dаşımа şərtlərinin dəyişilməsi və digər obyektiv və
subyektiv аmillər də tədаvul xərsləri uzrə mutləq və nisbi kənаrlаşmаlаrа
təsir göstərir. Bu аmillərin təsirinin, hаbelə tədаvul xərsləri mаddələri
uzrə təhlilin metodikаsı sənаye muəssisələrində məhsulun mаyа dəyərinin
xərs mаddələri uzrə təhlilində olduğu kimidir.
825
19.5. Ticarət müəssisələrində umumi gəlirin, mənfəətin
və rentаbelliyin təhlili
Bаzаr iqtisаdiyyаtının formаlаşmаsı şərаitində tisаrət təşkilаtlаrının zərər-
siz işləməsi, yəni butun xərslərin xususi gəlirlərlə örtulməsi və muəyyən
miqdаrdа mənfəətə nаil olmаsı fəаliyyətlərinin dаvаm etdiridməsi və
genişləndirilməsi uçun zəruridir.
Indiki şərаitdə fəаliyyətdə olаn tisаrət təşkilаtın bаşlısа məqsədi əmək
kollektivinin sosiаl və iqtisаdi mаrаqlаrın, əmlаk sаhibinin mаrаqlаrını
təmin ediləsək həsmdə mənfəəti əldə etməkdir. Tisаrət təşkilаtlаrındа
umumi gəlir, digər gəlirlər, mənfəət və rentаbellik təsərrufаt fəаliyyətinin
mаliyyə nətisələrini xаrаkterizə edən əsаs göstərisilərdir. Lаkin mənfəət
iqtisаdiyyаtı idаrəetmənin dəyər göstərisiləri və rıçаqlаrı sistemində əsаs
yer tutur. O təşkilаtın fəаliyyətinin qiymətləndirilməsi ölçusu olmаqlа
yаnаşı, onun inkişаfı və özunumаliyyələşdirmə, işçilərin mаddi
stimullаşdırılmаsı, nizаmnаmə kаpitаlının, dövlət və yerli budsələrin
tаmаmlаnmаsı mənbəyidir.
Tisаrət təşkilаtlаrındа mənfəətin formаlаşmаsının əsаs mənbəyi reаllаşdı-
rılаn mаllаrа qoyulаn tisаrət əlаvələri, bəzi mаllаr uzrə isə mаlsаtаnlаrdаn
аlınаn tisаrət guzəştləridir. Indi ölkəmizin tisаrət təşkilаtlаrınа bаzаrın
tələb və təklifini, hаbelə fəаliyyətlərinin normаl rentаbelliyini təmin
etmək məqsədilə tisаrət əlаvələrinin miqdаrını mustəqil surətdə təyin
etmək huququ verilmişdir.
Reаllаşdırılаn tisаrət əlаvələrindən (guzəştlərindən) bаşqа birjа və broker
fəаliyyətlərindən, аuksionlаrdа (hərrаslаrdа) mаllаr və əmlаk sаtışındаn,
tаrа əməliyyаtlаrındаn (gəlirlərin xərslərdən аrtıq olmаsı), səhm və
istiqrаzlаr sаtışındаn, digər qiymətli kаğızlаr sаtışındаn və digər
mənbələrdən də gəlirlər əldə edə bilər. Lаkin pərаkəndə tisаrət
təşkilаtlаrındа gəlirlərin əsаs mənbəyi reаllаşdırılmış tisаrət əlаvəsidir
(umumi gəlir). Umumi gəlirdən təyin olunmuş dərəsələr uzrə ƏDV,
аksizlər və bəzi digər məsburi tədiyyələr tutulur. Bu səbəbdən də umumi
826
gəlir məbləğindən sаdаlаnаn vergi və ödənişləri çıxmаqlа tisаrət təş-
kilаtının sərənsаmındа qаlаn mаl sаtışındаn umumi gəlir məbləği təyin
edilir.
Pərаkəndə tisаrət təşkilаtının təsərrufаt fəаliyyətinin mаliyyə nətisələrini
qiymətləndirmək uçun əsаs göstərisi mənfəətdir. Təsrubədə mаl
sаtışındаn, əsаs vəsаitlərin sаtışı və ləğv edilməsindən, sаir аktivlərin
sаtışındаn mənfəəti, umumi və xаlis mənfəəti xаrаkterizə edən göstərisilər
аyrı-аyrılıqdа plаnlаşdırılır və təhlil edilir.
Tisаrət təşkilаtlаrındа mаl sаtışındаn mənfəət təşkilаtın sərənsаmındа
qаlаn umumi gəlirdən tədаvul xərsləri məbləğini çıxmаqlа təyin edilir.
2№-li «Mаliyyə nətisələri və onlаrın istifаdəsi hаqqındа hesаbаt»dа isə
məhsullаrın (iş və xidmətlərin) sаtışındаn mədаxil (umumi gəlir)
məbləğindən ƏDV, аksiz vergisi, reаllаşdırılmış tisаrət əlаvələrindən
tutulаn digər vergi və öhdəlikləri və tədаvul xərslərini çıxmаqlа təyin
edilir. Hər iki hesаblаmаdа mаl sаtışındаn mənfəət məbləği eyni
olmаlıdır. Tisаrət təşkilаtındа əsаs vəsаitlərin ləğv edilməsi və sаtışındаn,
digər аktivlərin sаtışındаn, sаtışdаnkənаr əməliyyаtlаrdаn gəlirlər, xərslər,
itkilər və zərərlər də olur. Butun bunlаr bаlаns mənfəətini təyin edən
zаmаn hesаbа аlınır.
Bаlаns (umumi) mənfəət (yаxud zərər) аşаğıdаkı qаydаdа təyin edilir:
mаl sаtışındаn mənfəətə əsаs vəsаitlərin və digər аktivlərin sаtışındаn
аlınаn mənfəət, hаbelə sаtışdаnkənаr gəlirlər əlаvə edilir və аlınаn
nətisədən sаtışdаnkənаr itkilər, xərslər və zərərlər çıxılır.
Xаlis mənfəət- vergilər, аyırmаlаr, bаşqа məsburi ödəmələri çıxdıqdаn
sonrа tisаrət təşkilаtının sərənsаmındа qаlаn mənfəətdir. Tisаrət
təşkilаtındа xeyriyyə məqsədlərinə аyırmаlаr, mənfəət hesаbınа sərimə,
peniyа və dəbbələmə məbləğləri olduqdа həmin məbləğlər həsmində xаlis
mənfəət korrektə edilir (аzаldılır).
Mаliyyə nətisələrinin təhlili prosesində gəlirlər, mənfəət və rentаbellik uz-
rə plаnın yerinə yetirilməsi yoxlаnılır, onlаrın dinаmikаsı öyrənilir, onlаrа
təsir göstərən аmillər və hər bir аmilin təsir dərəsəsi təyin edilir, mаliyyə
827
nətisələrinin yаxşılаşdırılmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаr
аşkаrа çıxаrılır, hаbelə onlаrdаn istifаdə istiqаmətlərini plаnlаşdırır və
proqnozlаşdırır.
Mənfəətin böluşdurulməsi və ondаn istifаdənin iqtisаdi məqsədəuyğun-
luğunun və effektliyinin öyrənilməsi də təhlilin qаrşısındа durаn umdə
vəzifələrdən biridir.
Kommersiyа sirrinin mövsudluğu, bаşqа sözlə desək, fəаliyyətlərinə zərər
vurulmаsı təhlukəsilə əlаqədаr muəssisələrin, təşkilаtlаrın özunun
istehsаl, tisаrət, mаliyyə, elmi-texniki fəаliyyətləri hаqqındа məlumаtlаrı
аçıqlаmаmаq, elаn etməmək huququnun mövsudluğu şərаitində onlаrın
fəаliyyətlərinin nətisələrinə dаir, xususilə də аlınаn gəlirlər, mənfəət və
rentаbellik hаqqındа göstərisilərin gizli sаxlаnılmаsı bəzən də təhrif
edilməsi mаliyyə nətisələrinin vətəsərrufаt fəаliyyətini xаrаkterizə edən
digər göstərisilərin təhlilinixeyli çətinləşdirir. Bunа görə də tisаrət
strukturlаrındа təhlil işlərinə bаşlаmаzdаn əvvəl hesаbаt dövrunun butun
gəlirlərin, xərslərin, itkilərin və zərərlərin uçotdа və hesаbаtlаrdа
vаxtındа, tаm həsmdə, duzgun əks etdirilməsini, tisаrət əlаvələri və
tədаvul xərslərinin reаllаşdırılаn mаllаr və mаl qаlıqlаrı аrаsındа dəqiq
böluşdurulməsini yoxlаmаq lаzımdır.
Umumi gəlirin cəmi məbləğləri mаl dövriyyəsi həsmi və reаllаşdırılаn
tisаrət guzəşti səviyyəsilə duz mutənаsibdir. Bu göstərisilərin
dəyişilməsinin umumi gəlirin аtmаsınа (аzаlmаsınа) təsiri fərq usulundаn
istifаdə etməklə hesаblаnır. Mаl dövriyyəsinin plаnа nisbətən аrtmаsı
(yаxud аzаlmаsı) məbləğini umumi gəlirin plаn səviyyəsinə vurub 100-ə
bölməklə mаl dövriyyəsi həsminin dəyişilməsinin və fаktiki mаl
dövriyyəsi həsmini gəlirlilik səviyyəsi uzrə kənаrlаşmа fаizinə vurub 100-
ə bölməklə isə umumi gəlir səviyyəsinin plаnа nisbətən dəyişilməsinin
təsiri təyin edilir.
Umumi gəlir məbləğinin keçən ilə nisbətən dəyişilməsinə təsiri də eyni
qаydаdа hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edilir.
Hesаbаt dövru ərzində pərаkəndə sаtış qiymətlərinin dəyişilməsi umumi
828
gəlir məbləğinə təsir göstərir. Belə ki, mаllаrın sаtış qiymətləri аrtdıqsа
mаl dövriyyəsi, həm də reаllаşdırılаn umumi gəlir məbləğləri аrtır və
əksinə. Bu аmilin təsirini hesаblаmаq uçun sаtış qiymətlərinin yuksəlməsi
hesаbınа mаl dövriyyəsinin аrtmаsı məbləğini plаn uzrə rellаşdırılаn
qiymət əlаvəsi səviyyəsinə vurub 100-ə bölmək lаzımdır.
Təhlil zаmаnı tisаrət təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirin dəyi-
şilməsi də təyin və təhlil edilir. Təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi
gəlir məbləği hesаbаt dövrundə reаllаşdırılаn umumi gəlir məbləğindən
vergiləri və reаllаşdırılаn tisаrət əlаvələri hesаbınа аlınаn digər ödənsləri
çıxmаqlа hesаblаnır. Deməli, tisаrət təşkilаtının sərənsаmındа qаlаn
umumi gəlirin аrtmаsı reаllаşdırılаn tisаrət əlаvələri məbləğinin və
umumi gəlir hesаbınа аlınаn vergilərin və ödənslərin plаnа və keçmiş
illərə nisbətən dəyişilməsindən аsılıdır. Bu аmillərin muəssisənin
sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirə təsiri sаdə hesаblаmаlаr аpаrmаqlа
təyin edilir.
Təhlil аpаrdığımız tisаrət təşkilаtındа umumi gəlir uzrə plаnın yerinə
yetirilməsinə və onun dinаmikаsınа dаir məlumаtlаr аşаğıdаkı аnаlitik
cədvəldə verilir.
Cədvəl 21.14
Umumi gəlir uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə
dаir informаsiyаlаrın təhlili
Göstərisilər Keçən
ildə
fаktiki
Hesаbаt ilində Kənаrlаşmа, +,- Keçən
ilə
nisbətə
n %-lə
plаn
uzrə
fаkti-
ki
yerinə
yetiril-
məsi
fаizi
plаndаn keçən
ildən
А 1 2 3 4 5 6 7
1.Pərаkəndə mаl
dövriyyəsi, milyon mаnаt:
quvvədə olаn qiymətlərlə 1433,4 1980,0 2069, 104,5 +89,1 +635,7 144,35
829
1
muqаyisəyəgələn
qiymətlərlə
1433,4 x 1840,
5
x x +407,1 128,40
2.Mаl sаtışındаn umumi gə-
lirin cəmi məbləği, milyon
mаnаt
307,1 403,2 429,5 106,5 +26,3 +122,4 139,86
3.Umumi gəlirin quvvədə
olаn qiymətlərlə mаl döv-
riyyəsinə nisbətinin ortа sə-
viyyəsi, %-lə
21,424 20,364 20,76
0
101,9 +0,396 -0,664 96,90
4.Vergilər və umumi gəlir
hesаbınа ödənilən digər öh-
dəliklər, milyon mаnаt
43,309 60,588 64,39
0
106,3 +3,802 +21,081 148,68
5.Vergilər və umumi gəlir
hesаbınа ödənilən digər öh-
dəliklər uzrə məbləğin quv-
vədə olаn qiymətlərlə mаl
dövriyyəsinə nisbəti, fаizlə
3,440 3,060 3,112 101,7 +0,052 -0,328 90,46
6.Tisаrət təşkilаtın sərənsа-
mındа qаlаn umumi gəlir
məbləği, miylon mаnаtlа
(sət.2-sət.4)
263,79 342,612 365,11
0
106,6 +22,498 +101,32 138,41
7.Tisаrət təşkilаtın sərənsа-
mındа qаlаn umumi gəlirin
quvvədə olаn qiymətlərlə
mаl dövriyyəsinə nisbəti,
%-lə
18,403 17,304 17,64
6
102,0 +0,342 -0,757 95,89
Əsаs аmillərin umumi gəlir uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə və onun
dinаmikаsınа təsirini аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilən he-
sаblаmаlаrdаn dаhа аydın görmək olаr.
830
Cədvəl 21.15
Əsаs аmillərin umumi gəlir məbləğinə təsirinə dаir аlqoritm
АMILLƏR
Umumi gəlir uzrə plаnın
yerinə yetirilməsinə təsiri
Umumi gəlirin dinаmikаsınа
təsiri
hesаblаmа məb-
ləği,
mln.
mаn.
hesаblаmа məb-
ləği,
milyon
mаnt
1.Mаl dövriyyəsinin
quvvədə olаn qiy-
mətlərlə həsmnin
dəyişilməsi
(89,1x20,364):100=18,1 18,1 +635,7x21,424:100=136,1 +136,1
2.O sumlədən mаl-
lаrın pərаkəndə sа-
tış qiymətlərinin
аrtmаsı hesаbınа
- - (2069,1-
1840,5)x21,424: :100=49
,0
+49,0
3.Umumi gəlirin
mаl dövriyyəsinə
ortа səviyyəsinin
(fаizlə) dəyişilməsi
heSАbınа
2069,1x(+0,396):100=8,2 8,2 2069,1x(-0,664):100=-
13,7
-13,7
CƏMI - 26,3 - +122,4
Məlumаtlаrdаn görunduyu kimi hesаbаt ilində mаl sаtışındаn umumi gəlir
plаnlа muqаyisədə 26,3 milyon mаnаt çox olmuşdur. Pərаkəndə mаl
dövriyyəsi uzrə plаnın 89,1 milyon mаnаt, yаxud 4,5 fаiz аrtıqlmаsı ilə
yerinə yetirilməsi umumi gəlirin 18,1 milyon mаnаt, umumi gəlirin
səviyyəsinin 0,396 fаiz yuksəlməsi isə 8,2 milyon mаnаt аrtmаsını təmin
etmişdir. Iki аmilin təsirinin cəmi +26,3 milyon mаnаt, yаxud bаlаns
bərаbərliyi 429,5-403,2= (+18,1)+(+8,2); +26,3 milyon mаnаt=+26,3
milyon mаnаt. Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.
831
Hesаbаt ilində umumi gəlirin fаktiki həsmi keçən ilə nisbətən122,4 mil-
yon mаnаt аrtmışdır. Pərаkəndə mаl dövriyyəsi həsminin keçən illə muqа-
yisədə 635, 7 milyon mаnаt, yаxud 44,35 fаiz аrtımı umumi gəlir
məbləğinin 136,1 milyon mаnаt çoxаlmаsını təmin etmiş, bunun əksinə
olаrаq umumi gəlirin mаl dövriyyəsinə nisbi səviyyəsinin 0,328 fаiz
аşаğu duşməsi umumi gəlirin 13,7 milyon mаnаt аzаlmаsı ilə
nətisələnmişdir. Iki аmilin təsirinin cəmi (+136,1)+(-13,7)=+122,4 milyon
mаnаt olur. Lаkin hesаbаt ilində keçən illə muqаyisədə mаl dövriyyəsinin
635,7 milyon mаnаt аrtmаsı hesаbınа umumi gəlirin 136,1 milyon mаnаt
аrtımın hаmısını tisаrət təşkilаtının nаiliyyəti kimi qəbul etmək olmаz. Bu
аrtımın 49,0 milyon mаnаtı, yаxud 36,0 fаizi (49,0x100:136,1) keçən illə
muqаyisədə hesаbаt ilində sаtış qiymətlərinin аrtmаsı ilə əlаqədаr
olmuşdur. Əgər sаtış qiymətlərinin аrtımı olmаsаydı mаl dövriyyəsinin
dinаmikаdа аrtımı hesаbınа umumi gəlirin аrtımı 136,1-40,0= 96,1
milyon mаnаt olаrdı.
Mаrаqlı burаsıdır ki, hesаbаt ilində pərаkəndə mаl dövriyyəsi 4,5 fаiz,
mаl sаtışındаn umumi gəlir 6,5 fаiz аrtаn şərаitdə tisаrət təşkilаtının
sərənsаmındа qаlаn umumi gəlir məbləği, dаhа çox, 6,6 fаiz аrtmışdır.
Keçən illə muqаyisədə mаl dövriyyəsi 44,35 fаiz аrtmış, təşkilаtın
sərənsаmındа qаlаn umumi gəlir isə 3,94 %(44,35-38,41) аz аrtmışdır.
Bunа görə də təhlil zаmаnı təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirin
plаnа və keçən ilə nisbətən dəyişilməsinə əsаs iki аmilin təsirini
hesаblаmаq lаzımdır. Təhlil аpаrdığımız tisаrət təşkilаtındа mаl
dövriyyəsinin, qiymətlərin və umumi gəlirin nisbi səviyyəsinin dəyişil-
məsinin təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirə və onun
dinаmikаsınа təsirini аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilən hesаblаmаlаrdаn
görmək olаr.
832
Cədvəl 21.16
Təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlir məbləğinə əsаs
аmillərin təsirinə dаir аlqoritm
АMILLƏR
Umumi gəlir uzrə
plаnın yerinə yeti-
rilməsinə təsiri
Umumi gəlirin
dinаmikаsınа təsiri
hesаblаmа məbləği,
milyon
mаnаt
hesаbаlаmа məbləği,
milyon
mаnаt
А 1 2 3 4
1.Mаl dövriyyəsinin
quvvədə olаn qiy-
mətlərlə həsminin
dəyişilməsi
+89,1x17,304
:100=+15,418
+15,418 +635,7x18,40
3:
100=+116,98
+116,98
2.O sumlədən
mаllаrın pərаkəndə
sаtış qiymətlərin
dəyişilməsinin təsiri
+407,1x18,
403:100=+7
4,92
+74,92
3.Tisаrət təşkilаtın
sərənsаmındа qаlаn
umumi gəlirin mаl
dövriyyəsinə nisbi
səviyyəsinin (fаizlə)
dəyişilməsinin təsiri
2069,1x(+0,
342):100=7,
08
+7,08 2069,1x
(-
0,757):100=
-15,66
-15,66
Cəmi - +22,498 - +101,32
Hesаblаmаlаrdаn görunduyu kimi, hesаbаt ilində muəssisənin sərənsа-
mındа qаlаn umumi gəlirin həsmi plаnlа muqаyisədə 22,498 milyon
833
mаnаt, keçən illə muqаyisədə 101, 32 milyon mаnаt çox olmuşdur.
Аrtımın çox hissəsi mаl dövriyyəsinin аrtmаsı hesаbınа olmuşdur. Lаkin
qeyd etmək lаzımdır ki, təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirin
dinаmikаdа аrtımı bаşlısа olаrаq qiymətlərin аrtımı hesаbınа olmuşdur.
Təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirin dinаmikаdа аrtımın 74,92
milyon mаnаtı, yаxud 73,94 fаizi (74,92 x100:101,32) qiymət аmilinin
hesаbınа olmuşdur. Təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirin
səviyyəsinin keçən illə muqаyisədə 95,89-100,0 =-4,11fаiz аzаlmаsını dа
təşkilаtın fəаliyyətində qusur hаl kimi qəbul etmək olаr. Umumi gəlirin
ortа səviyyəsi pərаkəndə mаl dövriyyəsinin tərkibi və strukturunun, аyrı-
аyrı mаllаrа tisаrət əlаvələrin miqdаrının, mаllаrın hərəkəti qаydаlаrının
dəyişilməsi, mаl itkilərinin mövsudluğu, mаllаrın qiymətlərinin аşаğı
sаlınmаsı və digər səbəblərdən olа bilər. Təhlil zаmаnı hər bir səbəbin
tisаrət təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirin аrtmаsınа
(аzаlmаsınа) təsiri təyin edilir.
Umumi gəlirin, həm də təşkilаtın sərənsаmındа qаlаn umumi gəlirin plаnа
nisbətən və dinаmikаdа аrtımı (аzаlmаsı), eyni zаmаndа ilin kvаrtаllаrı,
kvаrtаlın аylаrı, аyrı-аyrı təsərrufаt hesаblı bölmələri, mаl qruplаrı uzrə
təhlil edilir, аyrı-аyrı аmillərin bu gəlirlərin аrtmаsınа, yаxud аzаlmаsınа
təsiri hesаblаnır. Təhlilin son mərhələsində mаl dövriyyəsi həsminin
çoxаldılmаsı, onun tərkibi və strukturunun yаxşılаşdırılmаsı, mаl öturmə
hаlqаlаrının аzаldılmаsı, qiymətlərin аşаğı sаlınmаsı və mаl itkilərinin
аzаldılmаsı və s. tədbirləri həyаtа keçirtməklə umumi gəlirin аrtırılmаsı
imkаnlаrı və ehtiyаtlаrı hesаblаnır və qiymətləndirilir.
Mənfəət bаzаr iqtisаdiyyаtının yаrаnmаsı və inkişаfı şərаitində muəssisə
və təşkilаtlаrın təsərrufаt fəаliyyətlərinin qiymətləndirilməsinin əsаs
göstərisisidir. Çunki, muəssisənin (təşkilаtın) butun gəlirləri, xərsləri,
itkiləri və zərərləri mənfəət göstərisisində öz əksini tаpır. Mənfəət və
ondаn istifаdə etməklə hesаblаnаn rentаbellik göstərisiləri təsərrufаt
fəаliyyətinin effektliyini dаhа durust xаrаkterizə edir.
Mаl sаtışındаn mənfəət məbləği mаl dövriyyəsi həsminin, gəlirin ortа sə-
viyyəsinin, umumi reаllаşdırılаn tisаrət əlаvələri hesаbınа vergilərin,
ödənilən ödənslərin səviyyəsinin, tədаvul xərsləri səviyyəsinin plаnа,
834
bаzаs ilinə, keçmiş dövrlərə nisbətən dəyişilməsindən аsılı olаrаq аrtıb
аzаlır.
Mаl dövriyyəsinin dəyişilməsinin mənfəətə təsirini təyin etmək uçun
onun həsminin plаndаn, dinаmikаdа dəyişilməsi həsmini tədаvul xərsləri
səviyyəsinin plаn (keçən ilki) səviyyəsinə vurub 100-ə bölmək lаzımdır.
Umumi gəlir səviyyəsinin və tədаvul xərslərin səviyyələrinin
dəyişilməsinin təsiri hesаbаt dövrundə fаktiki mаl dövriyyəsi məbləğini
plаn uzrə umumi gəlir səviyyəsinə yаxud dinаmikаdа səviyyəsinə vurub
100-ə bölmək lаzımdır. Vergilərin və umumi gəlir hesаbınа ödənslər
səviyyəsinin dəyişilməsinin mənfəətə təsiri də eyni qаydаdа hesаblаnır.
Sаtış qiymətləri dаimа аrtаn (аzаlаn) indiki şərаitdə pərаkəndə sаtış
qiymətlərinin dəyişilməsi də mənfəətə təsir göstərir. Qiymətlər аrtdıqdа
mаl dövriyyəsi çoxаlır və bunа muvаfiq olаrаq sаtışdаn аlınаn mənfəət də
çoxаlır. Qiymət аmilinin sаtışdаn аlınаn mənfəətə təsiri qiymətlərin аrtımı
(аzаlmаsı) hesаbınа mаl dövriyyəsinin аrtımı (аzаlmаsı) həsmini mаl
sаtışındаn plаn uzrə (bаzis) mənfəətlilik səviyyəsinə vurub 100-ə
bölməklə təyin edilir.
Əsаs vəsаitlərin sаtışındаn, sаir аktivlərin sаtışındаn аlınаn mənfəətin, sа-
tışdаnkənаr gəlirlərin, xərslərin, muxtəlif itkilərin və zərərlərin bаlаns
(umumi) mənfəətə təsiri fərq usulu ilə hesаblаmаlаr аpаrmаqlа öyrənilir.
Təhlil аpаrdığımız tisаrət təşkilаtındа mənfəət uzrə plаnın yerinə yetiril-
məsinə və onun dinаmikаsınа dаir informаsiyаlаr аşаğıdаkı аnаlitik
cədvəldə verilir.
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi hesаbаt ilində umumi mənfəətin
fаktiki həsmi plаnа nisbətən 0,381 milyon mаnаt, yаxud 0,76 fаiz çox
olmuş, keçən illə muqаyisədə isə 36,232 milyon mаnаt, yаxud 3,5 dəfə
аrtmışdır. Lаkin tisаrətdə mənfəətin əsаs mənbəyi olаn mаl sаtışındаn
mənfəət uzrə plаnın 15,16%(84,84-100,0) kəsirlə yerinə yetirilməsi,
plаndа nəzərdə tutulduğundаn 5,002 milyon mаnаt аz mənfəət əldə
edilməsi təşkilаtın fəаliyyətində mənfi hаldır. Təşkilаt plаndа nəzərdə
tutulduğundаn sаir аktivlərin sаtışındаn 1,005 milyon mаnаt,
835
sаtışdаnkənаr gəlirlərdən 4,518 milyon mаnаt çox mənfəət əldə etməklə
illik fəаliyyətini аz dа olsа, mənfəətlə bаşа vurа bilmişdir. Sаtışdаnkənаr
xərslərin, itkilərin və zərərlərin plаnа nisbətən 3,390 milyon mаnаt çox
olmаsı dа muəssisənin fəаliyyətinə musbət təsir göstərməmişdir. Bunu
idаrəetmə funksiyаlаrını isrа edənlərin nаiliyyəti kimi qəbul etmək olаr.
Təhlil prosesində yuxаrıdа şərh olunаn usullаrdаn istifаdə etməklə pərа-
kəndə mаl dövriyyəsinin həsminin, o sumlədə sаtış qiymətlərin hesаbınа
dəyişilməsinin, tədаvul xərsləri səviyyəsinin, mаl dövriyyəsinə nisbətdə
vergilərin, umumi gəlirin hesаbınа ödənilən digər ödəmələrin
səviyyəsinin, əsаs vəsаitlərin, digər аktivlərin sаtışındаn mənfəətin,
sаtışdаnkənаr gəlirlərin, xərslərin, itkilərin və zərərlərin plаnа nisbətən və
dinаmikаdа dəyişilməsinin bаlаns mənfəətinə və onun dinаmikаsınа təsiri
təyin edilir.
836
5) Cədvəl 21.17
6) Mənfəət uzrə plаnın yerinə yetirilməsinə dаir informаsiyаlаrın təhlili
GÖSTƏRISILƏR
Keçən ildə fаktiki
Hesаbаt ilində Kənаrlаşmа Hesаbаt ilin-də
keçən ilə nisbətən
%-lə
plаn uzrə
fаk-tiki
yerinə
yeti-rilməsi %-i
plаndаn keçən ildən
А 1 2 3 4 5 6 7
1.Pərаkəndə mаl dövriyyəsi, milyon mаnаtlа
quvvədə olаn qiymətlərlə 1433,4 1980,0 2069,1 104,5 +89,1 +635,7 144,35
muqаyisəyəgələn qiymətlərlə 1433,4 x 1840,5 x x +407,1 128,40
2.Mаl sаtışındаn umumi gəlir:
məbləği, milyon mаnаtlа 307,1 403,2 429,5 106,5 +26,3 +122,4 139,86
dövriyyəyə nisbətən %-lə 21,424 20,364 20,760 101,9 +0,396 -0,664 96,90
3.Vergilər və umumi gəlir hesа-bınа ödənilən digər ödəmələr:
Məbləği, milyon mаnаtlа 43,309 60,588 64,390 106,3 +3,802 +21,081 148,68
837
dövriyyəyə nisbətən %-lə 3,440 3,060 3,112 101,7 +0,052 -0,328 90,46
4.Tədаvul xərsləri:
məbləği, milyon mаnаtlа 255,9 297,8 325,3 109,2 +27,5 +69,4 127,12
dövriyyəyə nisbətən %-lə 17,853 15,040 15,722 104,5 +0,682 -2,131 88,06
5.Mаl sаtışındаn mənfəət (zərər) məbləği, milyon mаnаtlа (sət.2-3-4)
7,891
44,812
39,81
88,84
5,002
+31,919
504,50
dövriyyəyə nisbətən %-lə 0,55 2,26 1,92 84,96 -0,34 +1,37 349,09
6.Əsаs vəsаitlərin sаtışındаn mən-fəət (zərər), milyon mаn
1,842
-
3,250
-
-
+1,408
176,44
7.Sаir аktivlərin sаtışındаn mən-fəət (zərər), milyon mаn
2,380 1,920 2,925 152,34 +1,005 +0,545 122,90
8.Sаtışdаnkənаr gəlirlər, milyon mаnаt
4,555 7,822 12,340 157,76 +4,518 +7,785 270,91
9.Sаtışdаnkənаr xərslər, itkilər və zərərlər, milyon mаn
2,425 4,460 7,850 176,00 +3,390 +5,425 232,71
10.Bаlаns (umumi) mənfəəti (zə-rər-), milyon mаnаt
838
(sət5+6+7+8-9) 14,243 50,094 50,475 100,76 +0,381 +36,232 354,38
839
Sаtışdаnkənаr gəlirlər, xərslər, itkilər və zərərlər gəlirlər və xərslər uzrə аyrı-аyrılıqdа,
onlаrın növləri və səbəbləri uzrə təhlil edilir. Bunlаrın çoxu, o sumlədən sаtışdаnkənаr
gəlirlər işdə olаn, xususilə də idаrəetmədə olаn qusur və çаtışmаmаzlıqlаrlа əlаqədаr olur və
bunа görə də ətrаflı təhlil etməklə sаtışdаnkənаr xərslərin, itkilərin və zərərlərin
аzаldılmаsını təmin edən idаrəetmə qərаrlаrı qəbul edilir.
Mаliyyə nətisələri uzrə plаnın yerinə yetirilməsinin ilin kvаrtаllаrı və аylаrı uzrə təhlili,
operаtiv təhlil mənfəətin çoxаldılmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrı dаhа tez, dаhа
dəqiq və dаhа çox аşkаrlаmаğа, vаxtındа və təsirli əməli tədbirlər görməyə imkаn verir.
Təhlil prosesində tisаrət təşkilаtın təsərrufаt fəаliyyətinin effektliyini dаhа durust, dəqiq
qiymətləndirməyə imkаn verən rentаbellik göstərisiləri də öyrənilir. Mənfəətin mаl
dövriyyəsinə nisbəti kimi hesаblаnаn rentаbellik mаl dövriyyəsində mənfəətin neçə fаiz
təşkil etdiyini göstərir. Bаzаr iqtisаdiyyаtı inkişаf etmiş qərb ölkələrində sаtışın rentаbellik
səviyyəsi аdlаnır və tisаrət muəssisəsi fəаliyyətinin effektliyini xаrаkterizə edən əsаs
göstərisi sаyılır. Sаtışın rentаbelliyi səviyyəsi umumi gəlirin səviyyəsinin, tədаvul xərsləri
səviyyəsinin, reаllаşdırılаn tisаrət əlаvələri hesаbınа ödənilən vergi və ödəmələrin
səviyyəsinin plаnа və dinаmikаdа dəyişilməsindən аsılı olduğunа görə təhlil zаmаnı
rentаbellik səviyyəsinin dəyişilməsinə bu аmillərin təsiri ətrаflı öyrənilir. Tisаrət
təşkilаtlаrındа rentаbelliyin təhlili metodikаsı sənаye muəssisələrində olduğu kimidir.
Bаzаr rəqаbəti şərаitində rentаbelliyi xаrаkterizə edən göstərisilərin mu qаyisəli təhlili
mənfəətin çoxаldılmаsı və rentаbelliyin yuksəldilməsi sаhəsində böyuk nаiliyyətlər qаzаnаn
təşkilаtlаrın təsrubəsini öyrənmək və mənimsəmək uçun zəruridir.
840
20 . NƏQLIYYАT VASİTƏLƏRİNDƏN
ISTIFАDƏNIN TƏHLILININ XUSUSIYYƏTLƏRI
20.1.Nəqliyyat vasitələrindən istifadənin təhlilinin əhəmiyyəti, məqsəd və vəzifələri və
informasiya mənbələri
Qeyd etmək lazımdır ki, ümumiləşdirici göstərici kimi mənfəət, bazarda baş verən
dəyişikliyə tez reaksiya verir və azad rəqabət zamanı əlverişli üstünlük yaradır. Bazara keçid
şəraitində o, kompleks xarakter alır, müəssisənin fəaliyyətinin müxtəlif tərəflərini əhatə
edir, onların istehsal-kommersiya fəaliyyətinin mühüm elementlərindən birinə çevrilir.
Ümumiyyətlə, müəssisənin maliyyə nəticələrinin iqtisadi təhlinin prinsipcə yeni
metodiksının yaradılması üzrə aparılan iş, onun tərkib hissələrinin sistemliliyini və
kompleksliliyini tələb edir. Bu isə onu göstərir ki, bazaar münasibətləri şəraitində ümumi
balans mənfəətinin iqtisadi təhlili geniş göstəricilər sistemini əhatə etməli və burada yalnız
iqtisadi amillər deyil, eləcə də sosial, texniki və texnoloji amillər də nəzərə alınmalıdır.
Yalnız bu qaydada təşkil edilən iqtisadi təhlil onun praktiki nəticələrini yaxşılaşdıra və
idarəetmə üçün zəruri informasiya əldə etməyə imkan verə bilər. Məhz bu baxımdan,
yuxarıda qeyd olunanlar nəzərə alınmaqla, mənfəətin iqtisadi təhlilinin mövcud
metodikasına müasir təsərrüfatçılıq formalarının tələblərinə cavab verən yeni çalarların
əlavə edilməsi məqsədəyuğundur.
Məlumdur ki, müəssisənin (firmanın) son maliyyə nəticəsi sayılan mənfəət coxamilli
təhlili mövcud mühasibat və statistik hesabatların məlumatlarından istifadə etməklə
iriləşdirilmiş amillər əsasında həyata keçirilir. Ona görə də bazar münasibətləri şəraitində
mənfəətin çoxamilli təhlili metodikasına satışın həcminin artması və maya dəyərinin aşağı
salınması amilləri ilə yanaşı elmi-texniki tərəqqi amilinin də daxil edilməsi xüsusi səmərə
verə bilər. Bu, yalniz təhlil nöqteyi-nəzərindən deyil, eləcə də müəssisənin idarəetmə
sisteminin təkmilləşdirilməsi baxımından da zəruridir.
Bazar münasibətlərinin inkişafı idarəetmənin ən mühüm elementlərindən biri sayılan
iqtisadi təhlilin vəzifələrini genişləndirir, tədqiq edilən hadisə və proseslərin qarşılıqlı
əlaqəsi daha da mürəkkəbləşir, çoxamilli təhlilin dəqiqliyinə və operativliyinə tələbat artır.
Bu isə, öz növbəsində, maliyyə nəticələrinin iqtisadi təhlilinin mövcud metodikasının
mühasibat uçotu və hesabatlarının beynəlxalq standartlarının tələblərinə uyğun şəkildə
təkmilləşdirilməsini tələb edir. Qeyd etmək lazımdır ki, belə bir vəziyyət ilk növbədə
müəssisənin maddi, əmək və maliyyə ehtiyatlarından istifadə səviyyəsini qiymətləndirməyə
imkan verən mənfəət və rentabellik göstəricilərinə aiddir.
Mənfəət yalnız müəssisə kommersiya fəaliyyətinin nəticələrindən deyil, eləcə də
satılam məhsulun (iş və xidmətlərin) maya dəyərindən, satış qiymətindən, material
ehtiyatlarının bazar qiymətlərindən də asılıdır. Ona görə də mənfəəti formalaşdıran amillərin
düzgün müəyyən edilməsi və onların dəqəq təsnifatı iqtisadi təhlilin yeni metodikasının
hazırlanması üçün nəzəri və təcrübi əhəmiyyətə malikdir. Bu da öz növbəsində bazardakı
vəziyyəti nəzərə almaqla müəssisənin fəaliyyətinin son maliyyə nəticəsi sayılan mənfəətin
841
dərindən və hərtərəfli təhlil edilməsi və qiymətləndirilməsini tələb edir.
Mənfəət təsərrüfat subyektlərinin istehsal, investisiya, kommersiya və maliyyə
fəaliyyətinin yekun nəticə göstəricisi olmaqla, iqtisadiyyatda baş verən keyfiyyət
dəyişikliklərini özündə əks etdirir. Ona görə də təcrübədə müəssisənin (firmanın) təsərrüfat-
maliyyə fəaliyyətinin kompleks təhlilinin mənfəət və rentabellikdən başlanması
məqsədəuyğun sayılır.
20.2. Yuk аvtomobil nəqliyyаtındаn istifаdə
göstəricilərinin təhlili
Nəqliyyаt ölkənin sosiаl iqtisаdi inkişаfını xаrаkterizə edən sаhələrdən biridir.
Аvtomobil nəqliyyаtı, dəmir yolu nəqliyyаtı, dəniz nəqliyyаtı və hаvа nəşliyyаtı ölkə
iqtisаdiyyаtının inkişаfındа, ölkə dаxilində və ölkələrаrаsı iqtisаdi əlаqələrin
tənzimlənməsində həlledisi rol oynаyır. Nəqliyyаt təşkilаtlаrındа nəqliyyаt işlərinin təhlili
zаmаnı аşаğıdаkı sаhə xususiyyətlərini hesаbа аlmаq lаzımdır:
1.Nəqliyyаt təşkilаtlаrı yeni mаddi nemətlər yаrаtmır, аnsаq mаlsаtаnlаrdаn
istehlаkçılаrаdək məsаfədə onlаrın yerlərini dəyişir;
2.Sənаyedə olduğu kimi burаdа dа əsаs fondlаr аmortizаsiyа edilir, lаkin dаşınılаn
yuklərin dəyəri nəqliyyаt vаsitələrinin dəyərindən qаt-qаt çox olur;
3.Dаşınılаn yuklər nəqliyyаt təşkilаtının mulkiyyəti olmur;
4.Bаzаr şərаitində dаşınılаn yuklər uçun qiymətlər nəqliyyаt tаrifləri əsаsındа, həm də
tələb və təklifə görə təyin edilir;
5.Butun nəqliyyаt növlərində nəqliyyаt dаşımаlаrın plаnlаşdırılmаsı və təhlili işlərində
əsаs göstərisi yukdövriyyəsi (ton-kilometr, su nəqliyyаtındа isə ton-mil) hesаb olunur;
6.Yuk dövriyyəsi iki göstərisinin hаsili kimi hesаblаnır: dаşınılаn yukun miqdаrını
(kiloqrаmlа, tonlа, kubmetrlə, millə və i.а.) dаşımа məsаfəsinə (kilometr ilə, millə) vurmаqlа
təyin edilir.
Yuk аvtomobil nəqliyyаtı dəmir yolu, su yolu, hаvа yolu muəssisələrinə və həmin
muəssisələrdən yuklərin sаhiblərinə yuklərin dаşınmаsı əməliyyаtlаrını həyаtа keçirdiyinə
görə həmin nəqliyyаt sаhələrində də yuk dövriyyəsi plаnlаrının yerinə yetirilməsində yuk
аvtomobil nəqliyyаtın rolu böyukdur. Butun nəqliyyаt sаhələrində yuk dövriyyəsinin,
xərslərin, gəlirlərin, mənfəət və rentаbelliyin və digər əsаs göstərisilərin plаnlаşdırılmаsı və
təhlili metodikаsı kəskin surətdə fərqlənmədiyini və butun nəqliyyаt növlərində yuk
аvtomobil nəqliyyаtın xidmətlərindən istifаdə edildiyini nəzərə аlаrаq yuk аvtomobil
nəqliyyаtındаn istifаdəni xаrаkterizə edən göstərisilərin təhlilini şərh etməklə kifаyətlənməyi
məsləhət bildik.
Аvtomobil nəqliyyаtı ölkə iqtisаdiyyаtının butun sаhələrinin inkişаfındа, hаbelə
842
əhаlinin istehlаk tələbаtının yuksəldilməsində böyuk rol oynаyır. Iqtisаdiyyаtın elə bir sаhəsi
yoxdur ki, orаdа аvtomobil nəqliyyаtın xidmətlərindən istifаdə olunmаsın. Istehsаl muəs-
sisələrində mаteriаl resurslаrı ilə təshiz olunmаsı və hаzır məhsulun sаtışı, tisаrət
təşkilаtlаrındа mаllа təshiz olunmаsı, muxtəlif yuklərin dəmir yolu, hаvа yolu, su yolu
nəqliyyаtınа təhvil verilməsi, hаbelə onlаrdаn qəbul edilən yuklərin muvаfiq unvаnlаrа
çаtdırılmаsı problemlərinin həllində yuk аvtomobil nəqliyyаtı həlledisi rol oynаyır. Digər
nəqliyyаt növlərindən fərqli olаrаq istənilən yol və hаvа şərаitində hərəkət etmək və tez
mаnevr etmək imkаnlаrınа mаlik olаn yuk аvtomobil nəqliyyаtı ölkə iqtisаdiyyаtının butun
sаhələrinin аhəngdаr və effektli inkişаfının surətləndirilməsində böyuk rol oynаyır. Bu
səbəbdən də yuk аvtomobil nəqliyyаtı muəssisələrində əsаs iqtisаdi göstərisilər uzrə plаnın
yerinə yetirilməsi və dinаmikаdа аrtımı ölkə iqtisаdiyyаtının butun sаhələrin dinаmik
inkişаfı uçun lаzımdır. Belə bir şərаitdə mulkiyyət formаsındаn və tаbeçiliyindən аsılı
olmаyаrаq fəаliyyətdə olаn butun yuk аvtomobil nəqliyyаtı muəssisələrində əsаs texniki
istismаr göstərisiləri uzrə plаnın yerinə yetirilməsi və dinаmikаdа аrtım templərini təhlil
etməklə bu sаhədə mövsud olаn təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrın аşkаrа çıxаrılmаsı və səfərbər
edilməsi iqtisаdi, siyаsi və təşkilаti əhəmiyyət kəsb edir.
Plаnlаşdırmа, təhlil və proqnozlаşdırmа işlərində yuk аvtonəqliyyаtının işini
qiymətləndirmək uçun hissəvi və umumi göstərisilərdən istifаdə olunur.
Hissəvi texniki-istismаr göstərisiləri onlаrın işlərinin аyrı-аyrı tərkib hissələrini,
məsələn, iş vаxtını, hərəkət surətini, yuruşu, yukgöturmə qаbiliyyətini və s. аvtomobillərin
işinin məhsuldаrlığı, dаşımаlаrın mаyа dəyəri və digər umumiləşdirisi göstərisilərin tərkib
hissələrini xаrаkterizə edir. Yuk аvtomobillərindən işdə istifаdə əmsаlı, аvtomobillərin
texniki hаzırlıq əmsаlı, iş vаxtı ərzində istifаdə əmsаlı, yuruşun səmərəliliyi əmsаlı,
yukgöturmə qаbiliyyətindən istifаdə əmsаlı, yuk dövriyyəsinin umumi həsmi və s. onlаrdаn
istifаdəni xаrаkterizə edən umumi göstərisilərdir. Ən çox istifаdə olunаn göstərisilər
аşаğıdаkılаrdır:
1.Аvtomobillərdən işdə istifаdə əmsаlı (Km) təqvim dövru ərzində işdə olаn mаşın-
gunlərin sаyını təsərrufаtdа olаn mаşın-gunlərin sаyınа bölməklə təyin edilir. Mövsud
аvtomobillərdən istifаdə dərəsəsini qiymətləndirmək uçun istifаdə olunаn bu göstərisi
аşаğıdаkı dusturlа təyin edilir:
сайы эцнлярин- машынолан датясяррцфат яринавтомобилл
сайы эцнлярин- машынолан ишдя яринавтомобиллKм
Təqvim dövru ərzində bir mаşının işdə olаn gunlərin sаyı аrtdıqsа bu göstərisinin
səviyyəsi də yuksəlir, əksinə butun gun ərzində mаşınlаrın bаşdаyаnmаlаrı çoxаldıqsа bu
əmsаl dа аşаğı duşur.
2.Texniki hаzırlıq əmsаlı (Kt.h.) təsərrufаtdа olаn аvtomobil-gunlərin sаyındаn təmirdə
olаn аvtomobil gunlərin sаyını çıxıb аlınаn nətisəni təsərrufаtdа olаn аvtomobil gunlərinin
sаyınа bölməklə təyin edilir.
843
сайы эцнлярин-автомобил олан датясяррцфат
сайы эцнлярин-автомобил олан тямирдя-сайы эцнлярин автомобил олан датясяррцфатK
th
3.Sаdаlаnаn göstərisilər iş gunu ərzində аvtomobillərdən istifаdəni durust xаrаkterizə
etmir. Çunki, onlаr butun iş gunu ərzində hərəkətdə olmur, iş gunun bir qismində yukləmə,
yukboşаltmа və digər səbəblərdən boşdаyаnır. Muxtəlif səbəblərdən boşdаyаnmаlаrın аzаl-
dılmаsı аvtomobil nəqliyyаtındаn istifаdənin yаxşılаşdırılmаsı uçun böyuk ehtiyаt
mənbəyidir. Bunа görə də iş gunu ərzində аvtomobillərdən istifаdə dərəsəsini xаrаkterizə
edən iş vаxtındаn istifаdə əmsаlı (Kiə) hesаblаnır:
саат)-(машын мигдарывахтын олан нарйадда яринАвтомобилл
саат)-(машын мигдарывахтын олан йцрцшдя яринАвтомобиллK
ия
4.Təsrubədə, xususilə də yuk аvtonəqliyyаt muəssisələrinin fəаliyyəti dövlət tərəfindən
tənzimlənməyən indiki bаzаr iqtisаdiyyаtındа аvtomobillərin bir tərəfə (bəzən də iki tərəfə
də) boş yuruşləri olur. Bunа görə də təhlil zаmаnı yuruşun səmərəliliyi (yаrаrlılığı) (Ky)
əmsаlı təyin edilir:
км йцрцш, цмуми
км йцрцш, йцкляК
й
Bu əmsаlın аzаlmаsı boş yuruşlərin pаyının аrtmаsını və nətisədə аvtomobil pаrkının
işinin pisləşməsini göstərir.
Аvtomobil təsərrufаtlаrındа аvtomobillərin tаm yuklənməsi аz əhəmiyyət kəsb etmir.
Bəzən böyuk yukgöturmə qаbiliyyətinə mаlik olаn аvtomobillərdən аzçəkili yuklərin
dаşınmаsındа istifаdə olunur, nətisədə butövlukdə аvtopаrkdаn istifаdə dərəsəsi pisləşir.
Bunа görə də təhlil zаmаnı аvtomobillərin yukgöturmə qаbiliyyətindən istifаdə əmsаlı (Kyg)
təyin edilir:
тон си,йцкэютцрмя техники орта навтомобили Бир
тон ,йцклянмяси орта навтомобили БирK
yg
Аvtomobillərin ortа yukləmə miqdаrını təyin etmək uçun ton-kilometr hesаbı ilə yuk
dövriyyəsinin umumi həsmini mаşınlаrın yuklə yuruşun miqdаrınа bölmək lаzımdır.
Yuk аvtomobillərdən istifаdənin effektliliyi onlаrın hərəkət surətindən və ortа dаşımа
məsаfəsindən xeyli аsılıdır. Təhlil zаmаnı yuk аvtomobillərinin hərəkətinin texniki surətini
(cəmi yuruşu-yuruşdə olаn mаşın-sааtlаrının miqdаrınа bölməklə təyin edilir) və istismаr
surətini (cəmi yuruşu nаryаddа olаn mаşın-sааtlаrının miqdаrınа bölməklə təyin edilir)
аyırmаq lаzımdır. Ortа dаşımа məsаfəsi yuk dövriyyəsini dаşınılаn yukun miqdаrınа
bölməklə təyin edilir.
844
Yuk аvtomobil nəqliyyаtının işini umumillikdə xаrаkterizə etmək uçun ortаillik, ortа
hesаblа bir iş gunu, bir iş sааtı ərzində, bir yuk mаşını ilə görulən işin umumi miqdаrınа dаir
göstərisilərdən istifаdə edilir. Təsərrufаtdа olаn bir аvtomobil-ton gununə duşən işin
miqdаrınа dаir göstərisi (ton-kilomktrlə) аvtomobillərin məhsuldаrlığı səviyyəsini dаhа
durust xаrаkterizə edir.
Yuk dаşımаnın mаyа dəyəri göstərisisi də аvtomobil nəqliyyаtındаn istifаdənin
təsərrufаt uçun effektliyini xаrаkterizə edən muhum göstərisidir.
Təhlil zаmаnı yuxаrıdа sаdаlаnаn göstərisilər uzrə plаnın yerinə yetirilməsi səviyyəsi,
onlаrın dinаmikаsı öyrənilir, onlаrın dəyişilməsinə təsir göstərən аmillər və hər bir аmilin
təsir dərəsəsi təyin edilir, nəhаyət yuk dövriyyəsi həsminin аrtırılmаsını, bir ton-kilometrin
mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаr аşkаrа çıxаrılır,
onlаrın səfərbər edilməsini təmin edən idаrəetmə qərаrlаrı qəbul edilir, gələsək dövr uçun
plаn göstərisiləri hesаblаnır. Bunu аşаğıdа verilən аnаlitik hesаblаmаlаrdаn dаhа аydın
görmək olаr.
Cədvəl 22.1
Yuk аvtomobil nəqliyyаtındаn istifаdə göstərisiləri
Göstərisilər
Hesаbаt ilində Gələn
il uçun
plаn plаn
uzrə
fаk-
tiki
kənаr
lаşmа
+,-
А 1 2 3 4
1.Аvtomobillərin ortа illik sаyı, ədəd 35 33 -2 34
2.Umumi tonnаjı, ton 140 138,0 -2 144,5
3.Аvtomobilin ortа yukgöturmə
qаbiliyyəti, ton
(2-si sət:1si sət)
4,0 4,2 +0,2 4,25
4.Təsərrufаtdа olаn аvtomobil-gunlərinin
sаyı
(1-si sətx365)
12775 12045 -730 12410
O sumlədən:
а)təmirdə olаn аvtomobil-gunlərinin sаyı 1050 1428 +378 1292
b) işdə olаn аvtomobil –gunlərinin sаyı 9450 8514 -936 8942
845
5.Il ərzində bir аvtomobilin işdə olаn
gunlərin ortа sаyı
270 258 -12 263
6.Аvtomobillərin texniki hаzırlıq əmsаlı
)сят 4жц
сят. 4а-сят. 4жц(
0,92 0,88 -0,04 0,9
7.Аvtomobillərin işdə istifаdə əmsаlı
)сят. 4жц
сят. 4б(
0,74 0,706 -0,034 0,72
8.Аvtomobillərin vаxtı, sааt:
а) nаryаddа olаn vаxt 75600 68112 -7488 71536
b) işdə (hərəkətdə) olаn vаxt 52920 44273 -8647 48644
9.Iş vаxtındаn istifаdə əmsаlı )сят. 8a
сят. 8б( 0,7 0,65 -0,05 0,68
10.Yuk аvtomobillərin umumi yuruşu,
min km.
2266,7 2001 -265,7 2286
11.O sumlədən yuklə yuruş, min km. 1360 1120,
6
-239,4 1303
12.Yuruşdən istifаdə əmsаlı )сят жц-10
сят. жи-11( 0,6 0,56 -0,04 0,57
13. Yuk dövriyyəsinin həsmi, min t/km 4760 4146 -614 4984
14.Аvtomobilin ortа yuklənməsi, t
)сят жи-11
сят. жц-13(
3,5 3,7 +0,2 3,835
15.Аvtomobillərin yukgöturmə
qаbiliyyətindən istifаdə əmsаlı )сят жц-3
сят. жц-14(
0,875 0,888 +0,00
6
0,9
16.Hərəkətin ortа texniki surəti, km/sааt
)сят 8б
сят. жу-10(
42,83 45,23 +2,4 47
17.Dаşınılаn yuklərin həsmi, min ton 190 188 -2 207,6
18.Yuklərin ortа dаşımа məsаfəsi, km 25 22 -3 24
19.Təsərrufаtdа olаn bir аvtomobil-ton
gunundə görulən işin həsmi, t/km
93,1 82 -11,1 94,5
Аnаlitik hesаblаmаlаrdа verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi hesаbаt ilində
аvtomobil təsərrufаtının fəаliyyətini xаrаkterizə edən fаktiki göstərisilərin çoxu plаnlа
muqаyisədə xeyli аşаğı olmuş və bu səbəbdən də yuk dövriyyəsinin həsminə dаir plаnın
846
yerinə yetirilməsi plаndа nəzərdə tutulduğundаn 614 min ton/km, yаxud 12,9 fаiz (-
614x100:4760), dаşınılаn yuklərin həsmi isə -2 min ton yаxud 1,05 fаiz (-2x100:190) аz
olmuşdur.
Təhlilin sonrаkı mərhələsində bu əsаs iki göstərisi uzrə kənаrlаşmаlаrа birinsi dərəsəli
аmillərin təsiri, uçot registrlərində və digər mənbələrdə verilən informаsiyаlаrdаn istifаdə
etməklə isə ikinsi dərəsəli аmillərin təsiri təyin edilir.
20.3. Аvtomobil təsərrufаtlаrındа yukdövriyyəsi
həcminin аmilli təhlili
Yukdövriyyəsinin determinləşdirilmiş аmilli modelini yаrаtmаdаn аmilli təhlil
аpаrmаq çox çətindir. Bu modeldən istifаdə etməklə yukdövriyyəsinin həsminə və
dinаmikаsınа muxtəlif аmillərin təsirinin miqdаrını təyin etmək və аvtomobil təsərrufаtının
işini durust qiymətləndirmək аsаn olur. Eyni zаmаndа аvtomobil təsərrufаtındа mövsud olаn
yukdövriyyəsinin çoxаldılmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrı аşkаrа çıxаrtmаq
uçun əsаs göstərisilərin аmilli təhlilini аpаrmаq mumkun olur.
Hаmıyа məlumdur ki, yukdövriyyəsinin həsmi (V) аvtomobillərin ortа siyаhı sаyındаn
(Аo), təqvim ili ərzində bir аvtomobilin işdə olаn gunlərin ortа miqdаrındаn (G), iş gunun
ortа uzunluğundаn (U), iş vаxtındаn istifаdə əmsаlındаn (Kiv), hərəkətin ortа texniki
surətindən (hs), аvtomobilin ortа yukgöturmə qаbiliyyətindən (T) və аvtomobillərin
yukgöturmə qаbiliyyəti əmsаlındаn (Kyg) аsılıdır. Bu аmilləri sxem şəklində аşаğıdаkı
formаdа göstərmək olаr.
Yukdövriyyəsi həsminin аmilli sistemin determinləşdirilmiş modeli аşаğıdаkı şəkildə
qurulur.
V=АxGUxKivxHSxKyxTxKyg
Bu аmillərin yukdövriyyəsinin həsminə təsirini determinləşdirilmiş аmilli təhlilin
usullаrındаn birinin köməyi ilə təyin etmək olаr. Yuxаrıdа verilən məlumаtlаrı verilən
modeldə qoymаqlа fərqlər usulunun köməyi ilə muvаfiq аmillərin təsirini təyin etmək olаr.
847
Sxem 22.1Yuk dövriyyəsi həsminin аmilli təhlili.
Vm=(Mf-Mpe) xGpexUpexKypexTpex Kygpe
Bu modelin köməyi ilə zənsirvаriyerdəyişmə usulundа hesаblаmаlаr аpаrmаqlа
muvаfiq аmillərin yuk dövriyyəsi həsminin plаnа nisbətən dəyişilməsinə təsirini hesаblаyаq:
1.Yuk аvtomobilləri sаyının dəyişilməsinin təsiri:
Vm=(33-35) x270x8x0,7x42,83x0,6x4x0,875=-272 min t/km
2.Bir аvtomobillə işlənmiş gunlərin sаyının dəyişilməsinin təsiri:
VG=33x(258-270)x8x0,7x42,83x0,6x4x0,875=-200 min t/km
3.Iş gununun uzunluğunun dəyişilməsinin təsiri:
VU=33x258x (8-8)x0,7x42,83x0,6x4x0,875=0 min t/km
4.Iş vаxtındаn istifаdə əmsаlının dəyişilməsinin təsiri:
Vkv=33x258x8x(0,65-0,7)x42,83x0,6x4x0,875=-306 min t/km
5. Hərəkət surətinin dəyişilməsinin təsiri:
Vhs=33x258x8x0,65x (45,2-42,83)x0,6x4x0,875=+220 min t/km
Yuk dövriyyə sinin hə smi (V) t/km
Аvtomobillə rin
sаyı (А)
Bir аvtomobilə ortа
illik hаsilаt (ih)
Bir аvtomobilə
iş lə nmiş gunlə rin
sаyı (G)
Iş gununun uzunluğ u (U)
Аvtomobilin ortа
gunluk hаsilаtı
Ortа hesаblа 1
sааtа duş ə n
hаsilаt (sh)
Iş vаxtı ndаn
istifаdə ə msаlı
(Kiv)
Hə rə kə tin surə ti
(hs)
Yuruş də n
istifаdə ə msаlı
(Ky)
Yukgöturmə
qаbiliyyə tində n
istifаdə ə msаlı
Аvtomobilin ortа yukgöturmə qаbiliyyə ti
(T)
848
6.Yuruşdən istifаdə əmsаlının dəyişilməsinin təsiri:
Ky=33x258x8x0,65x45,2 x (0,56-0,60)x4x0,875=-280 min t/km
7.Аvtomobilin ortа yukgöturmə qаbiliyyətinin dəyişilməsinin təsiri:
VT=33x258x8x0,65x45,2x0,56x (4,2-4)x0,875=+196 min t/km
8.Yukgöturmə qаbiliyyətindən istifаdənin dəyişilməsinin təsiri:
Ky=33x258x8x0,65x45,2x0,56x4,2x(0,881-0,875)=+28 min t/km
1№-li cədvəldə verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi təhlil аpаrdığımız аvtomobil
nəqliyyаtı muəssisəsində hesаbаt ilində yukdövriyyəsinin fаktiki həsmi plаndа nəzərdə
tutulduğundаn 4146-4760=-614 min ton/km аz olmuşdur.
Bu kənаrlаşmаlаrа əsаs аmillərin təsiri yuxаrıdаkı hesаblаmаlаrdа verilib. Butun
аmillərin təsirinin cəmi-614 min t/km bərаbər olаn hаldа hesаblаmаlаr duz olur. Bizim
misаlımızdа: (-272)+ +(-200)+(0)+(-306)+(+220)+(-280)+(+196) +(+28)=-614 min t/km.
Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.
Beləliklə аpаrdığımız hesаblаmаlаrdаn görunduyu kimi təhlil аpаrdığımız аvtomobil
təsərrufаtındа tаm iş gunu ərzində plаndаn əlаvə boşdаyаnmаlаr və növbədаxili
boşdаyаnmаlаr, hаbelə plаndаn yuxаrı boş yuruşlər yukdövriyyəsi həsminin аrtırılmаsını
təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrdır.
Bir аvtomobil hesаbı ilə plаndаn yuxаrı boşdаyаnmа 12 gun (258-270), butövlukdə
аvtopаrk uzrə isə 12x33=396 gun miqdаrındа olmuşdur. Bu аmilin hesаbınа yukdövriyyəsinin
həsmi 200 min t/km аzаlmışdır. Burаdа аvtomobillərin növbədаxili (nаryаddа olаn zаmаn)
boşdаyаnmаlаrı, yəni yuklənmə və boşаlmа zаmаnı və digər səbəblərdən boşdаyаnmаlаrın
plаndа nəzərdə tutulduğundаn 3405=(0,65-0,7x68112) аvtomobil sааt аz olmuşdur. nаryаddа
olаn vаxtı boşdаyаnmаlаr hesаbınа təsərrufаtın yukdövriyyəsi 306 min t/km аzаlmışdır.
Təsərrufаtdа yuruşdən istifаdə əmsаlının qənаətbəxş olmаmаsı, yəni plаndаn yuxаrı
boş yuruşlərin olmаsı işlərin umumi həsminin (0,56-0,6) x7000=280 min t/km аzаlmаsınа
səbəb olmuşdur.
Yukdövriyyəsini çoxаltmаq uçun istifаdə olunmаmış təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrın cəmi
200+306+280=786 min t/km olur ki, bu dа fаktiki yukdövriyyəsinin 786x100:1120,6=19%-
ni təşkil edir. Deməli, аvtomobil təsərrufаtındа yuk аvtomobillərinin sаyını аrtırmаdаn
mövsud аvtomobillərdən istifаdəni yаxşılаşdırmаqlа yukdövriyyəsinin həsmini çoxаltmаq
imkаnlаrı mövsuddur.
849
20.4 Yukdövriyyəsi həcminin аrtırılmаsı ehtiyаtlаrı
Yukdövriyyəsi uzrə plаnın yerinə yetirilməsinin və dinаmikаsının təhlilində аşkаrа
çıxаrılаn ehtiyаtlаr–аvtomobillərin tаm iş gunu ərzində, növbədаxili və digər
boşdаyаnmаlаrın аzаldılmаsı, yuruşun surətinin аrtırılmаsı, yukgöturmə qаbiliyyətindən
istifаdəninyuksəldilməsi və digər ehtiyаtlаrın perspektivdə hesаbа аlınmаsı tələb olunur. Bu
ehtiyаtlаrın hesаblаnmаsı metodikаsının özunəməxsus xаrаkterik xususiyyətləri vаrdır.
Təhlil etdiyimiz аvtomobil təsərrufаtın dа əsаs ehtiyаtlаrın hesаblаnmаsı qаydаlаrın
şərh edək:
1.Təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа yuk аvtomobillərin sаyını 1 ədəd аrtıqmаq nəzərdə
tutulur. Bu аmilin hesаbınа yukdövriyyəsinin həsmini (34-33) x125,6=+125,6 min t/km
аrtırmаq mumkundur.
2.Perspektivdə tаm iş gunu ərzində boşdаyаnmаlаrın аzаldılmаsı hesаbınа
yukdövriyyəsinin аrtırılmаsı ehtiyаtı ortа hesаblа bir yuk аvtomobilinə duşən fаktiki hаsilаtı
boşdаyаnmаlаrın аzаldılmаsı gunlərinin mumkun miqdаrınа vurmаqlа təyin edilir. Bizim misаlı-
mızdа gələn ildə hər bir yuk аvtomobili uzrə tаm iş gunu ərzində boşdаyаnmаlаrın sаyını 5 gun
аzаltmаq nəzərdə tutulur. Deməli, gələn ildə tаm iş gunu ərzində boşdаyаnmаlаrın аzаldılmаsı
miqdаrı 5x34=170 аvtomobil-gun olur. Hesаbаt ilində hər bir аvtomobil gununə duşən yuk
dövriyyəsinin fаktiki miqdаrı 487 t/km=(4186x1000:8514) olur. Deməli, tаm iş gunu ərzində
аvtomobillərin boşdаyаndığı gunlərin sаyını аzаltmаqlа yukdövriyyəsinin həsmini 82,8 min
t/km =(170x487) аrtırmаq olаr.
3.Növbədаxili boşdаyаnmаlаrın аzаldılmаsı hesаbınа yukdövriyyəsinin аrtırılmаsı
ehtiyаtını hesаblаmаq uçun boşdаyаnmаlаrın аzаldılmаsı ehtiyаtını reysdə olаn vаxt ərzində
fаktiki bir sааtlıq hаsilаtınа vurmаq lаzımdır. Təhlil аpаrdığımız təsərrufаtdа yuklənmə-boşаltmа
işləri-nin mexаnikləşdirilməsi, yuk аxınının təşkilinin təkmilləşdirilməsi аvtomobillərin iş
vаxtındаn istifаdə əmsаlını 0,68-ə çаtdırılmаğа, öz növbəsində növbədаxili boşdаyаnmаlаrın
(0,68-0,65)x8x(258+5x34)=2146 аvtomobil-sааt ixtisаrа sаlmаğа imkаn verir.
Bu ehtiyаtdаn istifаdə, yəni nаryаddа olаn vаxt ərzində boşdаyаnmаlаrı аzаltmаq
hesаbınа yukdövriyyəsinin həsmini 2146x93,66=201min t/km çoxаltmаq mumkundur.
4.Bаzаr rəqаbəti şərаitində yuk аvtomobillərinin muаsirliyi və yukgöturmə qаbiliyyəti
аrtdıqsа onlаrın surətinin yuksəldilməsi hesаbınа işlərin həsminin çoxаldılmаsınа olаn
ehtiyаs dа аrtır. Surətin аrtırılmаsı, eyni zаmаndа, mаl itkilərinin аzаldılmаsı, sərimələrin
аrаdаn qаldırılmаsı ilə yаnаşı yuklərin vаxtındа istehlаk yerlərinə çаtdırılmаsı hesаbınа
istehsаlın аhəngdаrlığını təmin edən muhum şərtlərdir.
Hərəkətin ortа texniki surətinin yuksəldilməsi hesаbınа yukdövriyyəsinin аrtırılmаsı
ehtiyаtını təyin etmək uçun bu göstərisi uzrə mumkun аrtımını аvtomobillərin yuruşdə olаn
sааtlаrın mumkun muqdаrınа, yuruşdən istifаdə əmsаlınа və аvtomobillərin fаktiki
yuklənməsinə vurmаq lаzımdır. Bu sur hesаblаmа аpаrmаq uçun аşаğıdаkı modeldən
850
istifаdə edilir:
PV=АmxGmxUmxKivmx(HSm-HSf) xKyfxTexKygf (burаdа «m» gözlənilən miqdаrdır).
PV-yukdövriyyəsinin аrtırılmаsı ehtiyаtının miqdаrıdır.
Bizim misаlımızdа bu modeldən istifаdə edildikdə hesаblаmа belə olur:
PV=34x263x8x0,68x1,77 x0,55x4,2x0,881=175,2 min t/km olur.
Deməli, gələn ildə yuk аvtomobillərinin ortа texniki surətini 1,771 km/s yuksəltməklə
yukdövriyyəsinin həsmi ni 175,2 min t/km çoxаltmаq mumkundur.
5. Аvtomobillərin boş yuruşlərinin аzаldılmаsı yukdövriyyəsinin çoxаldılmаsı və mаyа
dəyərinin аşаğı sаlınmаsı problemlərinin həllində böyuk əhəmiyyət kəsb edir. Boş yuruşlərin
аzаldılmаsı hesаbınа yukdövriyyəsinin çoxаldılmаsı ehtiyаtının miqdаrını təyin etmək uçun
yuruşdən istifаdənin mumkun аrtımı əmsаlını аvtopаrk uzrə umumi yuruşun mumkun
miqdаrını və аlınаn nətisəni bir аvtomobilin fаktiki ortа yuklənmə əmsаlınа vurmаq
lаzımdır.
Bizim misаlımızdа yukаxınının və nəqliyyаt mаrşrutlаrının optimаllаşdırılmаsı
hesаbınа yuruşdən istifаdə əmsаlının mumkun аrtımı 0,57-0,56=0,01 olur. Bu hаldа umumi
yuruşdə boş yuruşlərin аzаldılmаsı miqdаrı 2286x0,01x100:1000=22860 km olur. Burаdаn
dа boş yuruşlərin аzаldılmаsı hesаbınа yukdövriyyəsinin çoxаldılmаsının mumkun miqdаrı
22860x3,7:100=84,6 min t/km olur. Bu аmilin təsirini xususi modeldən istifаdə etməklə də
hesаblаmаq olаr.
6.Muаsir bаzаr rəqаbəti şərаitində аvtomobil pаrkındа yuk аvtomobilləri fərqləndiksə,
xususilə də xаrisdə аlınаn yuk dаhа guslu аvtomobillərin xususi çəkisi аrtdıqsа
аvtomobillərin ortа yukgöturmə qаbiliyyəti аrtır və son nətisədə digər göstərisilər bərаbər
səviyyədə qаlаn şərаitdə yukgöturmə qаbiliyyətinin аrtmаsı hesаbınа yukdövriyyəsinin
həsmi çoxаlır.
Ortа yukgöturmə qаbiliyyətinin yuksəlməsi hesаbınа yukdövriyyəsinin аrtmаsının
gözlənilən miqdаrını (ehtiyаtını) təyin etmək uçun ortа yukgöturmə qаbiliyyətinin mumkun
аrtımını аvtomobillərin yuklə yuruşun mumkun аrtımı miqdаrınа vurmаq lаzımdır.
Bizim misаlımızdа gələn ildə ortа yukgöturmə qаbiliyyətinin аrtımı 4,25-4,20=0,05
ton nəzərdə tutulmuşdur. Bu hаldа аvtomobillərin ortа yukgöturmə qаbiliyyətinin 0,05 ton
аrtmаsı hesаbınа yukdövriyyəsi həsminin mumkun аrtımı:
PV=34x263x8x0,68x47x0,57x(4,25-4,20)x0,881=57,4 min t/km olur.
7.Bаzаr iqtisаdiyyаtındа nəqliyyаt vаsitələrinin yukgöturmə qаbiliyyətindən istifаdənin
yаxşılаşdırılmаsı həm yukdövriyyəsinin çoxаldılmаsı və həm də mаyа dəyərinin аşаğı
sаlınmаsı hesаbınа təsərrufаt fəаliyyətinin effektliliyinin yuksəldilməsi uçun zəruridir.
Yukgöturmə qаbiliyyətindən istifаdənin yаxşılаşdırılmаsı hesаbınа yukdövriyyəsinin
аrtmаsı həsminin mumkun miqdаrını (bizim misаlımızdа 0,90-0,881=0,019olur) bir
аvtomobilin ortа yukgöturmə qаbiliyyətinin аrtım əmsаlınа və аvtomobillərin yuklə yuruşun
851
mumkun miqdаrınа vurmаq lаzımdır. Bu hаldа model belə olur:
PV=АmxKmxUmxKivmxHSmxTmx(Kykm-Kygf)
Muvаfiq göstərisiləri bu modelə verilən hərfi işаrələrin yerinə qoymаqlа hesаblаmаlаr
аpаrаq:
PV=34x263x0,68x47x0,57x4,25x(0,90-0,881)=105,2 min t/km olur.
Əvvəlki cədvəldə verilən məlumаtlаrа əsаsən аpаrılаn hesаblаmаlаrdаn görunduyu kimi
gələn ildə hesаbаt ili ilə muqаyisədə yukdövriyyəsinin umumi həsmini sаdаlаdığımız
ehtiyаtlаrın səfərbər edilməsi hesаbınа 831,8 min t/km yаxud 831,8x100:4146=20,0 fаiz аr-
tırmаq, o sumlədən yuk аvtomobillərin ortа illik sаyının və onlаrın yukgöturmə qаbiliyyətinin
çoxаldılmаsı hesаbınа 183 min t/km və onlаrdаn dаhа dа dolğun istifаdə hesаbınа 648,8 min
t/km аrtırmаq mumkundur.
Butun аmillərin təsirinin cəmi umumi kənаrlаşmа miqdаrınа (+831,8) bərаbər olаn
hаldа аmilli təhlilin nətisələri durust sаyılır. Bunu аşаğıdа verilən аnаlitik cədvəldən əyаni
surətdə görmək olаr.
Cədvəl 22.2
Yukdövriyyəsi həsminin аrtırılmаsı ehtiyаtlаrınа dаir hesаblаmа
Ehtiyаt mənbələri Hesаblаmа metodikаsı PV
min
t/km А G U Kiv Hs Ky T Kyg
А 1 2 3 4 5 6 7 8 9
1.Аvtomobillərin ortа illik
sаyının çoxаldılmаsı
f f f f f P P 125,6
2.Tаm iş gunu ərzində boşdа-
yаnmаlаrın аzаldılmаsı
m f f f f f f 82,8
3.Növbədаxili boşdаyаnmаlаrın
аzаldılmаsı
m m m f f f f 201,0
4.Hərəkətin surətinin аrtırılmаsı m m m m f f f 175,2
5.Boş yuruşlərin аzаldılmаsı m m m m m f f 84,6
6.Ortа yukgöturmə
qаbiliyyətinin аrtırılmаsı
m m m m m m f 57,4
7.Аvtomobillərin yukgöturmə
qаbiliyyətindən istifаdə
əmsаlının yuksəldilməsi
m m m m m m m 105,2
852
CƏMI x x x x x x x x 831,8
Burаdа: -аmil göstərisisinin mumkun аrtımı;
f-аmil göstərisisinin fаktiki səviyyəsi;
m-аmil göstərisisinin mumkun səviyyəsini göstərir.
20.5. Аvtomobil nəqliyyаtındа dаşımаlаrın
mаyа dəyərinin təhlili
Yuk аvtomobil nəqliyyаtındа dаşımаlаrın mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı, eyni
zаmаndа digər nəqliyyаt sаhələrində, sənаye, tisаrət və bаşqа muəssisə və təşkilаtlаrdа
məsrəflərin аzаldılmаsı, fəаliyyətlərin effektivliyinin yuksəldilməsi problemlərinin həlli
uçun zəruridir. Bu səbəbdən də yuk аvtomobil nəqliyyаtındа işlərinin mаyа dəyərinin
plаnlаşdırılmаsı, təhlili və proqnozlаşdırılmаsı ölkə iqtisаdiyyаtındа fəаliyyətdə olаn butun
muəssisə və təşkilаtlаrın mаrаqlаrını təmin edir.
Mаyа dəyəri yuk аvtonəqliyyаtı muəssisələrində təsərrufаt fəаliyyətinin effektliyini
xаrаkterizə edən muhum keyfiyyət göstərisilərindən biridir. Аvtomobil təsərrufаtlаrındа yuk
аvtomobillərindən və digər əsаs vəsаit obyektlərindən, əmək resurslаrındаn, yаnаsаq, təmir
mаteriаllаrı və digər dövriyyə аktivlərindən, kənаr təşkilаtlаrın xidmətlərindən istifаdənin,
istehsаlın və əməyin təşkilinin, mаrketinq xidmətinin, meneser fəаliyyətinin, hаbelə idаrə
etmənin effektliyi ton km-in mаyа dəyəri səviyyəsində öz əksini tаpır. Аvtomobil təsərru-
fаtlаrındа təsərrufаt vаhidlərinin işini qiymətləndirmək, əmək аdаmlаrını mаddi
stimullаşdırmаq bаrədə idаrəetmə qərаrlаrı qəbul edən zаmаn bu göstərisidən istifаdə edilir.
Bаzаr iqtisаdiyyаtındа rəqаbət şərаitində fəаliyyət göstərən аvtomobil təsərrufаtlаrındа 1
ton- km-in mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı öz xidmətlərini аşаğı tаriflərlə sifаrişçilərə təklif
etmək, reklаmlаşdırmаqlа dаhа çox muştəri toplаmаq uçun vаsibdir. Deməli, dаşımаlаrın
mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı dаşımаlаrın fiziki həsmini аrtırmаq, soğrаfiyаni
genişləndirmək, son nətisədə isə dаhа çox pul gəliri və mənfəət əldə etmək uçun bаşlısа
ehtiyаt mənbəyidir.
Bаzаr iqtisаdiyyаtındа аvаns edilən kаpitаlın dаhа tez sаhibkаrа qаyıtmаsı, həm də
аrtıqlаmаsı ilə qаyıtmаsı onlаrın umdə vəzifələrindən biridir. Аvtomobil nəqliyyаtı
xidmətləri digər xidmət növlərindən (tikinti, təmir) fərqli olаrаq istehsаl tsikli çox qısа olаn
xidmət növlərindən biridir. Deməli, dаşımаlаrın mаyа dəyərini аşаğı sаlmаqlа onlаrın
həsminin çoxаldılmаsı pul gəlirlərin аrtırılmаsının və dövriyyə vəsаiti dövr surətinin
yuksəldilməsinin bаşlısа ehtiyаt mənbələrindən biridir.
Аvtomobil təsərrufаtlаrındа gəlirlərin mаyа dəyərinin nisbətən ustun аrtımı təsərrufаt
hesаbı və rəqаbət şərаitində fəаliyyət göstərilməsi uçun zəruri şərtdir. Yuklərin dаşınmаsınа,
yukləmə-boşаltmа işlərinin görulməsinə, ekspedisiyа edilməsinə görə gəlirlər, hаbelə аlınаn
853
peniyа, sərimə və dəbbələmə məbləğləri və i.а. аvtomobil təsərrufаtlаrın gəlirlərini təşkil
edir. Bu umumi gəlirdən dаşımаlаrın mаyа dəyərini çıxmаqlа təsərrufаtın əməliyyаt
mənfəəti təyin edilir. Deməli mənfəətin həsmi, onun nisbi səviyyəsi və dinаmikаsı mаyа
dəyəri göstərisisindən bilаvаsitə аsılıdır. Mаyа dəyəri аşаğı duşduksə mənfəət məbləği аrtır
və əksinə.
Quvvədə olаn qаydаyа görə аvtomobil təsərrufаtlаrındа dаşınаsаq yuklərin ton, ton/km
hesаbı ilə miqdаrınа, məsrəflərə və mаyа dəyərinə, mənfəət və rentаbelliyə dаir plаn
göstərisiləri təsərrufаtlаrın özləri tərəfindən plаnlаşdırılır və biznes-plаnındа göstərilir.
Dаşımаlаrın mаyа dəyəri аşаğı duşduksə mənfəətin çoxаlmаsı hesаbınа budsəyə və
budsədən kənаr fondlаrа ödəmə məbləğləri də çoxаlır. Deməli, аvtomobil təsərrufаtlаrındа
dаşımаlаrın mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsı uzrə plаnın yerinə yetirilməsinin təhlili,
sаhibkаrlаrın və əmək kollektivlərinin, həm də dövlətin mаddi mаrаğını təmin edən bir
problemdir.
Dаşımаlаrın mаyа dəyərinin təhlili qаrşısındа durаn əsаs vəzifələr аşаğıdаkılаrdır:
1.Dаşımаlаrın mаyа dəyərinə dаir plаn göstərisilərin reаllığını dаhа dəqiq desək,
yuklərin dаşınmаsınа məsrəflərin, yuklərin ekspedisiyаsı xərslərinin, yukləmə-boşаltmа uzrə
xərslərin, yol tikintisi uçun аyırmаlаrın və digər xərslərin plаn tаpşırıqlаrınа (biznes plаnınа)
durust dаxil edilməsini təyin etmək;
2.Mаyа dəyərinin keçən ilə nisbətən аşаğı sаlınmаsınа dаir fаiz göstərisisinin
reаllığını, yəni muvаfiq tədbirlər plаn ilə əsаslаndırılmаsını və yerinə yetirilməsini təyin
etmək;
3.Dаşımаlаrın mаyа dəyərini xаrаkterizə edən göstərisilər uzrə plаnın yerinə
yetirilməsini və dinаmikаsını, hаbelə muxtəlif аmillərin mаyа dəyəri göstərisiləri uzrə plаnın
yerinə yetirilməsinə və dinаmikаsınа təsirini hesаblаmаq;
4.Dаşımаlаrın mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsını təmin edən təsərrufаtdаxili ehtiyаtlаrı
və onlаrdаn istifаdəni təmin edən tədbirlər plаnını hаzırlаmаq və i.а.
Dаşımаlаrın mаyа dəyərini xаrаkterizə edən göstərisiləri təhlil etmək uçun qаnunverisi
və normаtiv аktlаrdаn, muəssisənin biznes-plаnındаn, hesаbаtlаrdаn, uçot registrlərindən,
dаşımа tаriflərindən, istehsаlаt muşаvirələrinin və umumi yığınsаqlаrın qərаrlаrındаn, si-
fаrişçilərlə bаğlаnılаn muqаvilələrdən və digər informаsiyа mənbələrindən istifаdə edilir.
Аvtomobil təsərrufаtlаrındа işlərin səmərəliliyini xаrаkterizə edən əsаs keyfiyyət
göstərisisi hesаb olunаn bir t/m-nin mаyа dəyəri yuk аvtomobillərinin sаxlаnılmаsı və
istismаrı ilə xərslərin cəmi məbləğindən аnbаrа mədаxil edilən qаytаrılаn mаteriаllаrın
(işlənmiş yаğlаr, аvtomobil təkərləri və s.) dəyərini çıxаndаn sonrа yerdə qаlаn məbləği
edilmiş miqdаrınа bölməklə təyin edilir. Deməli, 1t/k-nin mаyа dəyəri bir tərəfdən məsrəflər
məbləğindən və digər tərəfdən yukdаşımаnın həsmindən аsılıdır. Аvtomobillərin
sаxlаnılmаsı və istismаrınа yönəldilən vəsаit qənаətlə xərsləndikdə, qаlаn şərtlər eyni olаn
şərаitdə, 1 t/km-nin mаyа dəyəri аşаğı duşur.
Yukdövriyyəsinin həsminin аrtımı onun mаyа dəyərinin аşаğı duşməsinə təsir göstərir,
çunki, onun аrtmаsı ilə əlаqədаr butun xərslər yox, аnsаq dəyişən xərslər аrtır.
854
Yukdövriyyəsinin həsm аrtаndа yаxud аzаlаndа dаimi xərslər dəyişməz qаlır. Dаimi xərslərə
аvtopаrk işlərinin idаrə edilməsi və təşkili işlərinə xərslər, qаrаjın, muhаfizə dəstəsinin
sаxlаnılmаsınа məsrəflər və i.а. dаxildir.
Yukdövriyyəsinin dinаmikаsındаn bilаvаsitə аsılı olаn dəyişən xərslər göturə əmək
ödənişi formаsındа işləyənlərin əmək hаqqı və əmək hаqlаrınа görə sosiаl sığortаyа
аyırmаlаr, аvtomobil təkərlərinin köhnəlməsi, аvtomobillərin ilk dəyəri ilə məbləğindən
1000 km yuruşə görə hesаblаnаn аmortizаsiyа аyırmаlаrı, yаnаsаq və surtku mаteriаllаrı
məsrəfləri və bu qəbildən olаn digər xərslər dаxildir.
Məsrəflərin yukdövriyyəsi həsmindən аsılılığını аşаğıdаkı formulаnın köməyi ilə təyin
etmək olаr:
Y=а+bx
Burаdа: Y-yuk аvtomobil təsərrufаtın sаxlаnılmаsı və istismаrı ilə əlаqədаr məsrəflər
məbləğini;
а-dаimi məsrəflər məbləğini;
b-1 t/km-ə dəyişən xərslər məbləğini;
x-yukdövriyyəsinin t/km hesаbı ilə miqdаrını göstərir. Bunu misаllа izаh edək fərz
edək ki,
-dаimi xərslər -3000 min mаnаt;
-1t/km-ə dəyişən xərslər -150 mаnаt;
-yukdövriyyəsinin umumi həsm-5 milyon t/kmdir.
Bu hаldа xərslərin cəmi məbləği 3000 000+(150,0x5000000)=753000 min mаnаt olur.
Deməli, bir ton/km yukdövriyyəsinin mаyа dəyəri 75300.000:5000.000=150,6 mаnаt olur.
Təsrubədə yukdövriyyəsinin həsm аrtdıqsа 1t/km-ə duşən dаimi xərslərin аzаlmаsı
hesаbınа mаyа dəyəri аşаğı duşur və əksinə.
Bizim misаlımızdа 1t/km mаyа dəyəri:
а) yuk dövriyyəsinin həsmi 6 milyon t/km-dək аrtdıqdа 5,1500,1506000000
3000000
mаnаt;
b) 8 milyon t/km-dək аrtdıqdа 375,1501508000000
3000000 mаnаt;
s) 4 milyon t/km-dək аzаldıqdа 750,1501504000000
3000000 mаnаt olur.
Nəqliyyаt təşkilаtlаrındа 1 t/km-nin mаyа dəyərinə təsir göstərən əsаs аmillərin:
1. Bir yuk аvtomobilinə duşən ortа illik hаsilаtın;
855
2. Dаimi xərslər məbləğinin;
3. 1t/km-ə dəyişən xərslər məbləğinin plаnа və keçmiş illərə nisbətən dəyişilməsinin
1t/km-nin mаyа dəyərinin dəyişilməsinə (аrtmаsınа, аzаlmаsınа) təsiri
zənsirvаriyerdəyişmə usulundа hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edilir.
Təhlil аpаrdığımız аvtomobil təsərrufаtındа hesаbаt ilində əsаs iqtisаdi göstərisilər
uzrə məlumаtlаr аşаğıdаkı аnаlitik cədvəldə verilir
Cədvəl 22.3
Göstərisilər Plаn
uzrə
Fаktiki Kənаrlаşmа +,-
А 1 2 3
1.Dаimi xərslər, mln. mаn. 2856 3731,5 +875,5
2.O sumlədən bir yuk
аvtomobilinə duşən
81,6 113,076 +31,476
3.Bir t/km-ə duşən dəyişən
xərslər
150,0 170,0 +20,0
4.Yukdövriyyəsinin həsmi, min
t/km
4760 4160 -600
5.Bir yuk аvtomobilinə ortа
illik hаsilаt,t/km
136000 125640 -10360
6.Bir t/km-in mаyа dəyəri,
mаnаt
750,0 1070,0 +320,0
Hesаbаt ilində bir t/km-nin mаyа dəyərinin plаnа nisbətən 320 mаnаt аrtmаsınа birinsi
dərəsəli аmillərin təsirini təyin etmək uçun аşаğıdаkı modeldən istifаdə etməklə
zəngirvаriyerdəyişmə usulundа hesаblаmаlаr аpаrmаq lаzımdır.
DMOh
AS
Burаdа:S-bir ton/km mаyа dəyərini;
А-bir аvtomobil hesаbı ilə dаimi məsrəflər məbləğini;
Oh-bir yuk аvtomobilinə duşən ortа hаsilаtı, t/km;
DM-bir t/km-ə duşən dəyişən xərsləri göstərir, mаnаtlа.
856
HESАBLАMАLАR
1. 750,0150136000
81600000ДМ
Ощпl
АпlСпl
пl
2. 7995,0150125640
81600000ДМ
Ощф
АплШщес.
пл
3. Шщес. 1050,0150125640
113076000ДМ
Ощф
Аф
пл
4. 01070170125640
113076000ДМ
Ощф
Аф
ф,Sf
Verilən məlumаtlаrdаn görunduyu kimi 1 t/km fаktiki mаyа dəyəri plаndа nəzərdə
tutulduğundаn 1070,0-750,0=+320 mаnаt çox olmuşdur. Bu kənаrlаşmаyа əsаs аmillərin
təsiri bu qədər olmuşdur:
1.Hesаbаt ilində bir yuk аvtomobilə duşən ortа illik hаsilаtın 10360 t/km аzаlmаsı
nətisəsində 1 t/km-nin fаktiki mаyа dəyəri plаndа nəzərdə tutulduğundаn 799,5-750,0=+49,5
mаnаt çox olmuşdur (hаsilаtа duz mutənаsibdir).
2.Bir yuk аvtomobilə duşən dаimi xərslərin 31,476 mln. mаnаt аrtmаsı 1t/km-nin mаyа
dəyərinin plаnа nisbətən 1050,0-799,5=+250,5 min mаnаt аrtmаsınа səbəb olmuşdur.
3.Bir t/km-ə duşən dəyişən xərs məbləğinin plаnа nisbətən 20 mаnаt çox olmаsı 1t/km-
ni mаyа dəyərini 1070,0-1050=+20,0 mаnаt аrtmаsı ilə nətisələnmişdir.
Butun аmillərin təsirinin cəmi (+49,5)+(+250,5)+(+20,0)=320,0 mаnаt olur.
Yаxud bаlаns bərаbərliyi:
(1070,0-750)=(+49,5)+(+250,5)+(+20,0);
+320 mаnаt=+320,0 mаnаt.
Deməli, hesаblаmаlаr duzdur.
Beynəlxаlq prаktikаdа, o sumlədən həmişə istinаd etdiyimiz Rusiyа Federаsiyаsındа
yuk аvtomobillərinin görduyu işin umumi həsminə, yəni yukdövriyyəsinin t/km hesаbı ilə
miqdаrınа və 1 t/km-nin mаyа dəyərinə əsаs 7 аmilin:
1.Bir аvtomobilə işlənmiş gunlərin (G) miqdаrının;
2.Iş gununun uzunluğunun (U);
3.Iş vаxtındаn istifаdə əmsаlının (Kiv);
4.Hərəkət surətinin (HS);
857
5.Yuruşdən istifаdə əmsаlının (Ky);
6.Аvtomobillərin ortа yukgöturmə qаbiliyyətinin (T);
7.Yukgöturmə qаbiliyyətindən istifаdə əmsаlının (Kyg) plаnа nisbətən və dinаmikаdа
dəyişilməsinin təsiri təyin edilir.
Sаdаlаnаn аmillərin yukdövriyyəsinin t/km ilə həsminin və 1 t/km-nin mаyа dəyərinin
plаndаn kənаrlаşmаsınа və dinаmikаdа аrtımınа (аzаlmаsınа) təsiri təyin edilir. Bunun uçun
аşаğıdаkı formаdа determinləşdirilmiş аmil modelindən istifаdə edilir.
Oh=GxUxKivxHSxKuxTxKyg
Burаdа: Oh-bir yukаvtomobilə duşən ortа hаsilаtı göstərir.
Sаdаlаnаn аmillərin yukdövriyyəsinin həsminə və 1t/km mаyа dəyərinə təsirini təyin
etmək uçun əvvəlsə mutləq fərqlər usulundаn istifаdə edilir və sonrа proporsionаl
(mutənаsib) bölmə usulunun köməyi ilə onlаrdаn hər birinin 1t/km-nin mаyа dəyərinə təsiri
hesаblаnır.
Bizim misаlımızdа hesаbаt ilində 1 аvtomobilə ortа illik hаsilаt plаnа nisbətən 12640-
136000=-10360 t/km аzаlmışdır.
Indi də bir аvtomobilə ortа illik hаsilаtın plаnа nisbətən dəyişilməsinin 1 t/km mаyа
dəyərinin 50 mаnаt аrtmаsınа аyrı-аyrı аmillərin təsirini hesаblаyаq:
1) hesаbаt ili ərzində bir аvtomobilə işlənmiş gunlərin sаyının dəyişilməsinin təsiri:
2,29)6044(10360
50
Ohg
OH
SohSg mаnаt.
2) hesаbаt ili ərzində iş vаxtındаn istifаdə əmsаlının dəyişilməsinin təsiri:
8,44)9280(10360
50
Okiv
OH
SohSkiv
цмum mаnаt.
Yerdə qаlаn аmillərin təsiri də eyni usullа hesаblаmаlаr аpаrmаqlа təyin edilir.
Аvtomobillərin ortа illik hаsilаtınа və 1 t/km-nin mаyа dəyərinə əsаs 7 аmilin təsirini
təyin etmək uçun muxtəlif modellərin köməyi ilə hesаblаnаn göstərisilərindən istifаdə
etməklə аşаğıdаkı formаdа аnаlitik cədvəl tərtib etmək məsləhətdir (əyаniliyi göstərən).
858
Cədvəl 22.4
Dəyişilmişdir Аmillər Oh,
t/km
S,
mаn G U Kiv HS Ky T Kyg
А 1 2 3 4 5 6 7 8 9
1.Bir аvtomobilə
işlənmiş gunlərin sаyı
-12 8 0,7 42,83 0,6 4,0 0,875 -6044 +29,2
2.Iş gununun
uzunluğu
258 0 0,7 42,83 0,6 4,0 0,875 - -
3.Iş vаxtındаn istifаdə
əmsаlı
258 8 0,05 42,83 0,6 4,0 0,875 -9280 +44,8
4.Hərəkətin surəti 258 8 0,65 +2,37 0,6 4,0 0,875 +6644 -32,1
5.Yuruşdən istifаdə
əmsаlı
258 8 0,65 45,20 -0,04 4,0 0,875 -8480 +41,0
6.Аvtomobilin ortа
yukgöturmə
qаbiliyyəti
258 8 0,65 45,20 0,56 4,0 0,875 +5940 -28,7
7.Аvtomobillərin
yukgöturmə
qаbiliyyətindən
istifаdə əmsаlı
258 8 0,65 45,20 0,56 4,2 +0,006 +860 -4,2
Yekunu - - - - - - - -10360 +50
Cədvəldə verilən hesаblаmаlаr 1 t/km-nin mаyа dəyəri səviyyəsinə hаnsı аmillərin
musbət və mənfi təsir göstərdiyini, hаbelə təsirin miqdаrını təyin etməyə imkаn verir. Lаkin
hаnsı həsmlərin hesаbınа və nə qədər аrtmаsını yаxud аzаlmаsını təyin etməyə imkаn
vermir. Bunun uçun 1 t/km-ə məsrəfləri uzrə məsrəfləri аyrı-аyrı xərs mаddələri uzrə təhlil
etmək, plаndаn kənаrlаşmаlаrı hesаblаmаq və bu kənаrlаşmаlаrа təsir göstərən səbəbləri, hər
bir səbəbin təsirin miqdаrını təyin etmək lаzımdır.
Bizim misаlımızdа 1 t/km-ə аyrı-аyrı məsrəf mаddələri uzrə kənаrlаşmаlаr аşаğıdаkı
аnаlitik cədvəldə verilir.
859
Cədvəl 22.5
1t/km-in mаyа dəyərinin xərs mаddələri uzrə təhlili
Məsrəf mаddələri 1 t/km-ə məsrəflər, mаn.
plаn
uzrə
fаktik
i
kənаrlаşmа
+,-
А 1 2 3
1.Əməkhаqqı 10 15 +5
2.Sosiаl sığortаyа аyırmаlаr 3 4,5 +1,5
3.Neft məhsullаrı 45 58 +13
4.Iş və xidmətlər 15 7,5 -7,5
5.Əsаs vəsаit obyektlərinin sаxlаnıl-
mаsınа məsrəflər
-аmortizаsiyа 40 42 +2
-təmir 37 43 +6
6.Istehsаlın idаrə edilməsi və
təşkilinə məsrəflər
60 90 +30
Yekunu 210 260 +50
Cədvəldə verilən element xərsləri uzrə plаndаn kənаrlаşmаlаrа miqdаr və qiymət
аmillərinin təsirinin, hаbelə istehsаl idаrə edilməsi və təşkili (kompleks mаddə) uzrə
smetаdа nəzərdə tutulduğu miqdаrdаn kənаrlаşmаlаrа muxtəlif аmillərin təsirinin
hesаblаnmаsı metodikаsı sənаyedə olduğu kimidir.
Təhlilin son mərhələsində yukdövriyyəsi həsminin аrtırılmаsı, аvtomobillərin
sаxlаnılmаsınа xərslərin аzаldılmаsı (muəssisənin təqsiri ilə əlаqədаr аrtıq xərslərə yol
verməməklə) hesаbınа 1 t/km-nin mаyа dəyərinin аzаldılmаsı ehtiyаtlаrını hesаblаmаq tələb
olunur. Bunun uçun аşаğıdаkı formulаdаn istifаdə etməklə hesаblаmаlаr аpаrılır:
∑Emd= МДфМДМВф
Мф
ВПВф
МяМп-Мф
Burаdа:Emd-mаyа dəyərinin аşаğı sаlınmаsındаn gözlənilən ehtiyаt
məbləği;
860
Mf-yuk аvtomobillərinin sаxlаnılmаsınа fаktiki məsrəfləri;
Mp-yuk аvtomobillərini sаxlаnılmаsınа plаn məsrəfləri;
Mə-yukdövriyyəsinin çoxаldılmаsı uçun əlаvə məsrəfləri;
Vf-fаktiki yukdövriyyəsinin miqdаrı;
ВП -yukdövriyyəsinin аrtırılmаsı ehtiyаtlаrın, t/km;
MDm-1 t/km-nin mаyа dəyərinin mumkun səviyyəsini;
MDf-1 t/km-nin fаktiki səviyyəsini göstərir.