MR - Prevare u finansijskom izveštavanju - metode njihovog činjenja, otkrivanja, prevencije i [1]

8/12/2019 MR - Prevare u finansijskom izvetavanju - metode njihovog injenja, otkrivanja, prevencije i [1]

1/74

UNIVERZITET SINGIDUNUM

Departman za poslediplomske studije

Studijski program: Poslovna ekonomija

MASTER RAD

Prevare u finansijskom izvjetavanju

metode njihovog injenja, otkrivanja,prevencije i istraivanja

Mentor: Student:prof. dr Milovan Stanii Nataa Simeunovi

400146/2009

- Beograd, 2011. -


2/74

1

S A D R A J

UVOD1.1. Predmet istraivanja .................................................................................. 51.2. Cilj istraivanja ......................................................................................... 51.3. Hipoteze ..................................................................................................... 61.4. Metode istraivanja .................................................................................... 61.5. Struktura rada............................................................................................ 7

2. Primjena raunovodstvenih principa put ka kvalitetnom finansijskomizvjetavanju .................................................................................................... 8

2.1. Matching princip ................................................................................... 9

2.2. Princip realizacije .....................................................................................102.3. Princip istorijskog troka ..........................................................................112.4. Princip objektivnosti podataka u raunovodstvu.......................................122.5. Princip konzistentnosti ..............................................................................132.6. Princip materijalnosti ...............................................................................142.7. Princip konzervativizma (opreznosti) ........................................................14

3. Korporativno upravljanje agencijski problem ...........................................163.1. Agencijska teorija menaderski nasuprot vlasnikim ciljevima...............173.2. Usklaivanje interesa vlasnika i menadera ..............................................19

3.2.1. Interni mehanizmi za kontrolu upravljanja .........................................19

3.2.2. Eksterni mehanizmi za kontrolu upravljanja ......................................21

4. Kreativno raunovodstvo ...............................................................................244.1. Ciljevi primjene kreativnog raunovodstva...............................................254.2. Pojavni oblici kreativnog raunovodstva ...................................................264.3. Metode kreativnog raunovodstva u funkciji realizacije odabranih ciljeva

menadmenta ............................................................................................274.3.1. Uobliavanje dobitka kao metod kreativnog raunovodstva...............28

4.3.1.1. Mjere za iskazivanje vie dobiti u odnosu na ostvarenu..............294.3.1.2. Mjere za iskazivanje nie dobiti od ostvarene ............................30

4.3.2. Uobliavanje imovine kao metod kreativnog raunovodstva..............30

4.3.3. Uobliavanje neto gotovine iz poslovne aktivnosti kao metodkreativnog raunovodstva ..................................................................31

4.4. Kako prepoznati da su koriene metode kreativnog raunovodstva..........32

5. Greke i prevare kao uzroci netanih finansijskih izvjetaja .......................345.1. Raunovodstvena profesija i privredni kriminalitet...................................355.2. Privredni kriminalitet, pojam i oblici ........................................................38

6. Nova raunovodstvena profesija forenziko raunovodstvo ......................426.1. Kratka istorija forenzikog raunovodstva ................................................426.2. Forenziko raunovodstvo i forenziki raunovoa ...................................44

6.3. Angaovanje forenzikih raunovoa ........................................................456.4. Zadaci forenzikog raunovoe .................................................................49


3/74

2

7. Mjere prevencije prevara ...............................................................................527.1. Kada je otkrivena prevara .........................................................................547.2. Crvene zastave (Red Flags) .......................................................................55

7.2.1. Bihejvioralne Crvene Zastave - prikazano po izvriocima ..................567.2.2. Bihejvioralne Crvene Zastave - na osnovu tipa eme .........................58

8. Studija sluaja 1: Glavni revizor Republike Srpske dao negativnu ocjenu zaInvesticiono-razvojnu banku Republike Srpske (IRB RS) ........................61

9. Studija sluaja 2: Primjer otkrivanja masovnih prevara korienjem ACLprograma.........................................................................................................64

10. Zakljuak ........................................................................................................68

LITERATURA.........................................................................................................71

SADRAJ SLIKA, TABELA I GRAFIKONA

Slika 1 Grafiki prikaz matching" principa ................................................10Tabela 1Broj prevara po osnovu sektora poinioca ......................................36Tabela 2Prosjean gubitak po osnovu odjeljenja poinioca ..........................37Tabela 3Pregled privrednog kriminaliteta u Republici Srpskoj.....................40Tabela 4 initi/Ne initi pravila (Dos & Donts) ..........................................54Tabela 5 Bihejvioralne crvene zastave prisutne tokom ema prevare

sortirano po uestalosti ............................................................................................57Tabela 6 Bihejvioralne crvene zastave prisutne tokom ema prevare

sortirano prema visini prosjenog gubitka ................................................................58Grafikon 1Bihejvioralne crvene zastave prisutne tokom ema prevare.........59


4/74

3

Postoje dva pitanja koja nas ekaju na poetku svega. Jedno je da li je zloin uoptepoinjen; drugo je koji je zloin i kako poinjen?

- Sir Arthut Conan Doyle, Baskervilski pas

UVOD

Korisnici finansijskih izvjetaja ele objektivne, istinite i fer (potene)informacije. One su im potrebne u procesu poslovnog odluivanja zato je razumljivaelja preduzea, da pri eksternom izvjetavanju pokua zadovoljiti to vei krugrazliitih korisnika: vlasnike, kreditore, dobavljae, kupce, zaposlene, ire drutvenookruenje, te na kraju i dravu. Finansijski izvjetaji najee ne sadre sve

informacije koje mogu zatrebati privrednim subjektima u procesu poslovnogodluivanja, zato su im potrebna dodatna objanjenja i otkrivanje dodatnihinformacija koje mogu zatrebati korisnicima. Investitori i kreditori koristeraunovodstvene informacije u cilju procjene kvaliteta ostvarenog rezultata kompanije(dobitka ili gubitka) i buduih novanih tokova koji su povezani sa njihovimulaganjima (kamate za imaoce obveznica, kamate za zajmodavce - banke i dividende,kapitalne dobitke za akcionare). Drava i njezini organi koriste raunovodstveneinformacije u cilju utvrivanja mjera ekonomske politike, donoenja odgovarajuihodluka o podsticanju odreenih djelatnosti i privrednih grana i nadziranje sprovoenjamjera ekonomske politike.

Informaciona perspektiva je kljuni elemenat koji podupire izuavanjefenomena kreativnog raunovodstva. Ona pretpostavlja da su raunovodstvenaobjelodanjivanja takvog informativnog sadraja koji posjeduje vrijednost zastejkholdere1 u obezbjeivanju korisnih signala. Konflikt se stvara usljedinformacione asimetrije2 koja postoji u kompleksu korporativne strukture izmeu

privilegovanog menadmenta i udaljenih stejkholdera.

Realno finansijsko izvjetavanje podrazumijeva da su finansijski izvjetaji

sastavljeni u skladu sa propisanim okvirom za finansijsko izvjetavanje, u duhuprincipa urednog knjigovodstva i u skladu sa raunovodstvenim propisima3 istandardima4, da ne sadre materijalno znaajne greke i nepravilnosti, odnosno dadaju istinit i objektivan prikaz uspjenosti poslovanja preduzea. Nasuprot tome,

1U raunovodstvenim standardima stejkholderi se nazivaju korisnicima finansijskih izvjetaja i dijelese u dvije grupe interni (menaderi, zaposleni) i eksterni (investitori u akcije i obaveznice, velikikreditori, dravni organi, poslovni partneri, sindikati i druge organizacije).2Nejednakost u koliini i kvalitetu informacijakoje posjeduju razliiti korisnici (investitori u akcije iobveznice, davaoci kredita vs. preduzea emitenti) naziva se informaciona asimetrija3

vaeim Zakonom o raunovodstvu i reviziji4Meunarodni standardi finansijskog izvjetavanja/Meunarodni raunovodstveni standardi prevedenii objavljeni od strane SRRRS


5/74

4

kreativno raunovodstvo obuhvata svaki i sve one postupke koji se koriste da bi semanipulisalo podacima u finansijskim izvjetajima. Ono ukljuuje agresivnoraunovodstvo, primjenu raunovodstvenih principa suprotnu njihovom duhu, lanofinansijsko izvjetavanje i sve postupke koji vode ka upravljanju dobitkom ili

manipulisanju prihodima

5

.

Brojni finansijski skandali, s poetka ovog vijeka, praeni gubicimainvestitora koji se mjere milijardama dolara, ozbiljno su poljuljali povjerenjeinvestitora i raunovodstvene javnosti u cjelini u finansijske informacije sadrane ufinansijskim izvjetajima. Naime, najvee prevare investitora su izvedene

prezentovanjem lanih finansijskih izvjetaja.

Ljutnja investitora zbog nemogunosti postojee regulative i prakse da sprijeikorienje finansijskog izvjetavanja kao instrumenta za prevare i opravdan strah od

posljedica gubitka povjerenja u finansijske podatke iskazane u finansijskimizvjetajima prije svega, po opstanak i razvoj finansijskih trita, ali i nacionalnih iglobalne ekonomije u cjelini, dovela je do toga da su problemi vezani za pouzdanostfinansijskog izvjetavanja izbili u prvi plan.

Zakonodavstvo, regulatorna tijela i profesija su kao primarni cilj postavilistvaranje pretpostavki da se prevare putem finansijskog izvjetavanja u najveojmoguoj mjeri sprijee i ako nastanu, da se otkriju prije no to dostignu znaajnerazmjere. Kao rezultat napora u podruju zakonodavne aktivnosti u SAD-u je 2002.

godine donijet danas poznati Sarbanes-Oxley Act

6

(Sarbejns-Okslijev zakon), dok jeEvropska unija izvrila znaajne izmjene Osme direktive.

Rad regulatornih tijela na ovom pitanju doveo je do revizije postojeihstandarda revizije i donoenja novih standarda koji zahtjevaju ne samo ire, odnosnomnogo detaljnije poznavanje procedura i kontrola u preduzeu koje je predmetrevizije, ve i mnogo rigoroznije procjene rizika za pojavu greaka i prevara ufinansijskim izvjetajima.

U okviru profesije, u vremenu poslije Enrona7, kako se esto oznaava vrijeme

nakon velikih finansijskih skandala, dolo je do formiranja novih regulatornih tijela ido pojave nove raunovodstvene profesije.

5kari Jovanovi K., Kreativno raunovodstvo motivi, instrumenti i posljedice,Zbornik radovasa 11. Kongresa SRRRS,Banja Vruica, 2007.god.6Vidjeti: Wilson, R.A., La See, A., Choo, K., An Accountants Defining Moments: QuestionableCorporate Practices Before & After the Sarbanes-Oxley Act of 2002, Journal of Economic CrimeManagement, Spring 2004, Volume 2, Issue 2, dostupno na:http://www.utica.edu/academic/institutes/ecii/publications/articles/BA34A95C-A605-9106-

51A4DA80C655EC9A.pdf7Vidjeti: Sridharan, V. Uma et.al., The Social Impact of Business Failure: Enron,American Journalof Business,Vol. 17 No.2, Fall 2002, dostupno na: http://www.bsu.edu/mcobwin/majb/?p=199


6/74


7/74

6

1.3. HipotezeU istraivanje polazimo sa sljedeomgeneralnom hipotetikomtvrdnjom:

Generalna hipoteza:Posmatrani socijalni i lini faktori, odnosno socijalna i psiholoka obiljeja

zaposlenih i vlasnika preduzea spadaju u znaajne determinante njihovih odluka da likoristiti metode kreativnog raunovodstva u prikazivanju finansijskih izvjetaja.Samim tim, javlja se pitanje postoji li potreba za posveivanjem panje tehnikamaotkrivanja korienja pomenutih metoda, kao i za kontinuelnim usavravanjemstrunjaka iz oblasti forenzikog raunovodstva kako bi se obezbjedio neophodannivo kvaliteta finansijskih izvjetaja i povratilo povjerenje u iste, to je jedan odkljunihfaktora u funkcionisanju globalne ekonomije.

Generalnu hipotetiku tvrdnju operacionalizujemo preko sljedeih posebnih:

Posebne hipoteze: Postojanje agencijskog problema kao jednog od glavnih uzroka lairanja

finansijskih izvjetaja,Naini primjenjivanja metoda kreativnog raunovodstva u prikazivanju

poslovanja, Potreba za uvoenjem nove profesije forenzikog raunovoe, Otkrivanje, istraivanje i rjeavanje raunovodstvenih prevara pomou

profesije forenzikog raunovoe, Mogunosti prevencije prevara u cilju poboljanja kvaliteta finansijskih

izvjetaja.

1.4. Metode istraivanjaSloenost predmeta istraivanja zahtjeva primjenu: Analitikih osnovnih metoda: analize, apstrakcije, specijalizacije i

dedukcije; Sintetikih osnovnih metoda: sinteze, konkretizacije, generalizacije i

indukcije; Optenaune metode zahtjevaju primjenu: hipotetiko-deduktivne metode,

analitiko- deduktivne metode, komparativnu i statistiku metodu.Primjenom ovih metoda, kako govore dosadanji rezultati istraivanja,

mogue je validno ostvarenje naunog i drutvenog cilja istraivanja. Pristupistraivanju je integrativan, sintetiki, u tom smislu to se ni jednom metodolokom

postupku ne daje iskljuiva prednost, nego su podjednako zastupljeni, odnosno uskladu sa potrebama istraivanja.


8/74

7

1.5. Struktura radaPolazei od postavljenih hipoteza i ciljeva istraivanja proistekla je i

odgovarajua struktura rada.

Prvi dioovog rada obrauje raunovodstvene principe koji ine optepriznatuosnovu za formiranje finansijskih izvjetaja preduzea i kao takvi, njihova primjenaima znaajan uticaj na kvalitetno finansijsko izvjetavanje.

U drugom dijelue biti definisan pojam agencijskog problema koji se javlja uokviru korporativnog upravljanja, te mehanizmi kontrole korporativnog upravljanjakoji djeluju u cilju usklaivanja ciljeva vlasnika i menadera.

Trei diorada se odnosi na pojam kreativnog raunovodstva, njegove metode iciljeve primjene od strane menadmenta preduzea, sve u cilju prikazivanja eljene, ane stvarne slike prinosne snage i finansijskog poloaja preduzea radi ostvarivanjaodreenih koristi.

etvrti dio ovog rada obrauje greke i propuste kao uzroke netanihfinansijskih izvjetaja, to neposredno implicira na rast stope privrednog kriminaliteta.

U petom dijelu e biti definisanpojam forenzikog raunovodstva, usloviangaovanja i zadaci forenzikog raunovoe.

esti dio rada objanjava znakove koji preventivno upuuju na mogunostdeavanja prevare kao i koje mjere preduzeti u cilju njenog sprjeavanja.

U okviru sedmog i osmog dijela rada e biti predstavljene studije sluajavezane za oblast privrednog kriminaliteta, odnosno otkrivanje moguih prevarnihradnji korienjem revizorskih i istranih tehnika i tehnologija.

Naravno u radu e se dati zakljuna razmatranja, kao i koriena literatura.


9/74

8

2.Primjena raunovodstvenih principa put ka kvalitetnom

finansijskom izvjetavanju

Prema Komitetu za meunarodne raunovodstvene standarde, cilj finansijskihizvjetaja je da prue informacije o nekom preduzeu koje su, velikom brojukorisnika znaajne za donoenje poslovnih odluka. Te poslovne odluke, gotovouvijek, zahtjevaju procjenu sposobnosti nekog preduzea da generie budue novanetokove. Korisnici izvjetaja mogu lake da procjene tu sposobnost, ako imaju naraspolaganju podatke o finansijskom poloaju preduzea, uspjenosti njegovog

poslovanja i profitabilnosti, kao i o promjenama gotovinskih tokova10.

Finansijski izvjetaji predstavljaju najefikasniji nain da se subjektima, koji senalaze izvan preduzea, periodino prezentuju informacije sakupljene i obraene uraunovodstvenom sistemu. Dakle, ti izvjetaji bilans stanja, bilans uspjeha i izvjetajo gotovinskim (novanim) tokovima su najvaniji proizvodi raunovodstva. Oniimaju optu namjenu, zbog velikog broja subjekata koji ih koriste.

Osnovni cilj raunovodstva koji se definie kao istinito i fer prikazivanjefinansijskog poloaja, i uspjenosti odreenog poslovnog subjekta ne moe se odvijati

bez pravila za pripremanje, priznavanje i vrjednovanje u finansijskim izvjetajima.Pravila ili principi razvijeni u raunovodstvenoj teoriji, nisu bili dovoljni da obezbjede

potpun kvalitet raunovodstvenih informacija i njihovu pouzdanost, ve su sepomenuti principi standardizovali, kodifikovali u okviru pisanih pravila nazvanihstandardi. Standardi u drutvenim ili egzaktnim naukama, u najirem znaenju,

predstavljaju mjerilo neke kategorije, kroz formulisanje onoga to se za tu kategorijusmatra uobiajenim stanjem ili normalom. Pored teorijskog zalea standarda, za njihse vezuje i praktino iskustvo, tako da su oni proizvod, sa jedne strane razvoja teorije,ali sa druge strane i razvoja praktinih potreba onih na koje standard ima efekte. Ako

sada ovu uoptenu definiciju standarda konkretizujemo na raunovodstvo, tadastandardi iz oblasti raunovodstva podrazumijevaju dogovorena pravila opripremanju, priznavanju, odmjeravanju i prikazivanju stavki raunovodstvenihizvjetaja ekonomskog entiteta.11

Cilj raunovodstvenih informacija jeste da prue podatke raznim korisnicimakako bi oni mogli donijeti poslovne odluke na bazi tih podataka. Najvanije

10Gray J., Needles B.E. Jr, Finansijsko raunovodstvo Opti pristup, prevod, Savez raunovoa irevizora Republike Srpske, 2002. str. 179-18011

Petrovi M., Smisao i korist od raunovodstvenih standarda, Primena Meunarodnihraunovodstvenih standarda, Knjiga II, Savez raunovoa i revizora Srbije, Beograd, 2002. prema:Kneevi G.,Analiza finansijskih izvetaja, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2008. str. 48


10/74

9

kvalitativne karakteristike raunovodstvenih informacija su razumljivost, znaajnost,pouzdanost i uporedivost.

Pretpostavke finansijskog raunovodstvase baziraju na sljedeim principima:

1. Princip raunovodstvene jedinice,2. Princip novanog mjerila i3. Princip kontinuiteta preduzea (going concern).

Pet je osnovnih principa kojima se reguliu raunovodstvena vrjednovanja(mjerenja)i to su sljedei12:

1. "Matching" princip,2. Princip realizacije,3. Princip istorijskog troka,

4.

Princip objektivnosti podataka i5. Princip konzistentnosti.

Principi koji se smatrajuogranienjima u procesu vrjednovanja:

1. Materijalnost i2. Konzervatizam (raunovodstvena opreznost).

U nastavku rada, ukratko emo objasniti sutinu principa vrjednovanja i

ogranienja u vezi s istim.

2.1. Matching principPrincip uzronosti prihoda i rashoda ili "matching" princip, kako se u praksi

esto naziva, kljuni je princip kojim se regulie vrjednovanje bilansnih pozicija.Matching predstavlja zahtjev za dodjeljivanjem rashoda obraunskom periodukada su nastali njima prouzrokovani prihodi13. To znai da se utroena sredstva uobraunskom periodu moraju dovesti u vezu ili suprostaviti koristima koje su

proizale iz tih troenja. Ovaj princip podrazumijeva da se svako troenje (trokovizarada, trokovi materijala itd.) ini sa namjerom da se ostvare koristi, odnosno uraunovodstvenom smislu, prihodi. Meutim, koristi mogu priticati u razliitimobraunskim periodima, pa se zahtjevi matching-a na razliite naine izvravaju.

Ako prihodi nastaju u istom obraunskom periodu kada i trokovi koji su bilinuni da bi se prihod ostvario, tada se ti trokovi odmah priznaju kao rashodi u

bilansu uspjeha. Ako e koristi (prihodi) od nekih trokova biti ostvareni u vie

12Kneevi G.,Analiza finansijskih izvetaja, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2008. str.5113Ibid, str. 52


11/74

10

buduih obraunskih perioda, tada trokove treba prikazati kao sredstva u bilansustanja(na primjer, oprema, materijal i sl.). U buduim periodima, kako se ostvarujukoristi ili prihodi, tako se dio sredstava aktiviranih u bilansu stanja iskazuje kaotroak, tj. prelazi u bilans uspjeha.

Posebna pogodnost za primjenu ovih zahtjeva je u dijelu14: direktnog povezivanja prihoda i rashoda prodaje robe, gotovih

proizvoda, usluga, itd... direktnog obrauna trokova amortizacije za dat obraunski period,periodizacije izdataka iji se efekti proteu na vie perioda (trokovi

promocije i reklame), itd...

Slika 1 Grafiki prikaz matching" principa

Izvor:Kneevi G., Analiza finansijskih izvetaja, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2008. str. 52

2.2. Princip realizacije

Princip realizacije je logian nastavak objanjenja matchingprincipa. Naime,iz slike 1, vidljivo je da je kljuna pretpostavka matching-a, da se utvrdi u kojemobraunskom periodu e priticati koristi, odnosno kada se prihod smatra ostvarenim(realizovanim). Tek poto se utvrdi momenat ostvarivanja ili realizacije prihoda,mogue je sprovesti zahtjeve matching-a, odnosno tek tada se prihodima u bilansuuspjeha suprostavljaju odgovarajui trokovi. Princip realizacije predstavlja bazu zarjeavanjeproblema obrauna i iskazivanja rezultata preduzea (dobitka ili gubitka).Ako se ponovo vratimo na sliku 1, moemo vidjeti da princip matchinga i princip

14 Stanii M., Raunovodstvo, Fakultet za turistiki i hotelijerski menadment, UniverzitetSingidunum, Beograd, 2006. str. 57

ULAGANJA

NASTALA UTEKUEMPERIODU

donesi odluku u

kojem periodu enastati koristi

(prihodi)

?

BILANS USPJEHA

(tekui period)

PRIHODI

RASHODI

BILANS USPJEHA(budui eriod)

PRIHODI

RASHODI


12/74

11

realizacije, predstavljaju uslove za priznavanje prihoda i rashoda, odnosno zaiskazivanje njihove razlike (rezultata - dobitka ili gubitka)15.

Ukupan vremenski period od poetka nabavke faktora proizvodnje do prodaje

proizvedenih proizvoda i prijema novca naziva se proces realizacije, dok se samtrenutak razmjene proizvoda i usluga za odreenu sumu novca ili potraivanje nazivatrenutkom realizacije.

U ovom procesu bitno je utvrditi vremenski momenat kada se priznaje prihod.Shodno principu realizacije prihod treba priznati onda kada se mogu zadovoljitisljedea etiri kriterijuma:16

a) preduzee je prenijelo na kupca sve znaajne rizike vezane zaproizvod,

b)

iznos prihoda se moe objektivno mjeriti,c) znaajni trokovi povezani sa prihodima su ostvareni i mogu se

ispravno izmjeriti, id) priticanje ekonomskih koristi (naplata potraivanja) povezano sa

ostvarenim prihodima se moe razumno predvidjeti.

Po metodi priznavanja prihoda na bazi fakturisane realizacijemomenat kadaje proizvod zavren, isporuen i prihvaen od kupca (ispostavljena je izlazna fakturakupcu) jeste momenat kada se prihod smatra zaraenim (realizovanim). Dakle,

uopteno govorei, prihod u raunovodstvu smatramo priznatim onda kada je ontrino verifikovan kroz transakciju isporuke proizvoda i njegovog prihvatanja odstrane poznatog kupca. U tom momentu, stekli su se uslovi za priznavanje prihoda,

budui da su sva etiri kriterijuma zadovoljena. Naravno, u praksi postoje i izuzeci odovog pravila (momenta priznavanja prihoda u fazi proizvodnje proizvoda i momenta

priznavanja prihoda u fazi naplate prodatih uinaka).

2.3. Princip istorijskog trokaPojam vrjednovanja se prvenstveno odnosi na dodjelu novanog iznosa

transakciji. Prema Meunarodnim raunovodstvenim standardima, vrijednost kojuposlovni subjekti najee dodjeljuju svim poslovnim transakcijama, pa prema tome isvoj imovini, obavezama i komponentama vlastitog kapitala, ukljuujui i prihode irashode, naziva se poetni troak, odnosno, istorijski troak ili nabavna vrijednost(troak nabavke). Meunarodni raunovodstveni standardi definiu troak nabavke(nabavnu vrijednost ili cijenu kotanja ako je rije o sopstvenim proizvodima) kao:

15Kneevi G.,Analiza finansijskih izvetaja, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2008. str.5316Petrovi Z.,Raunovodstvena regulativa (MRS 18 Prihodi), Univerzitet Singidunum, Beograd, 2008.


13/74

12

iznos plaenog novca ili novanih ekvivalenata, fer vrijednost ili druga naknada dataza nabavku sredstva u vrijeme njegovog sticanja ili izgradnje (proizvodnje)17.

Naelo istorijskog troka se koristi iz razloga to je nabavnu vrijednost mogue

provjeriti. Ona nastaje kao rezultat aktivnosti nezavisnih kupaca i prodavaca koji seprethodno dogovore o cijeni. Cijena razmjene je objektivna cijena koja se moeprovjeriti dokazom datim u momentu transakcije. Upravo je ta konana cijena,verifikovana ugovorom obje strane, vrijednost po kojoj se transakcija evidentira18.

2.4. Princip objektivnosti podataka u raunovodstvuZahtjev za primjenu principa objektivnosti je veoma rairen u raznim oblastima

ljudske djelatnosti. Razlozi lee u naglaenoj potrebi za realnim i istinitim

informacijama o nekom ili neemu na bazi ega bi se gradili pravilni stavovi ishvatanja19.

Drugim rijeima, to znai da se vrjednovanja imovine, obaveza, kapitala,prihoda i rashoda moraju zasnivati na objektivno utvrdivim injenicama koje supotkrijepljene dokumentima. Pored ovoga, princip objektivnosti zahtjeva dainformacije koje se odnose na finansijske izvjetaje budu pouzdane. Primjenanabavnih vrijednosti i cijene kotanja predstavlja ispunjenost principa objektivnosti.

Naime, ove vrijednosti su objektivne, dokumentovane i pouzdane injenice ijim

korienjem je izbjegnuta mogunost arbitrarnosti kod procjene vrijednostiimovinskihdijelova.

Kao mjerne osnovice u raunovodstvu se pod odreenim uslovima mogukoristiti i sadanje vrijednosti, kao i trine cijene. Sadanja vrijednost se definie kaovrijednost imovine koju bi ona imala danas i koja reflektuje dvije stvari20:

a) oekivani novani tok koji e imovina odbaciti u budunosti ib) vremensku vrijednost novca.

Kod obrauna sadanje vrijednosti javlja se jedan problem sadanja vrijednostukljuuje procjenu kamatne stope i novanih tokova, koju je u nekim sluajevimaveoma teko dokumentovati, tako da je ova vrijednost, po definiciji, povezana samoguim manipulacijama. S obzirom na prethodno iznijeto, utvrivanje sadanjihvrijednosti praktino predstavlja naruavanje principa objektivnosti.

17 Petrovi Z., Raunovodstvena regulativa (MRS 16 Nekretnine, postrojenja i oprema), UniverzitetSingidunum, Beograd, 2008.18Gray J., Needles B.E. Jr, Finansijsko raunovodstvo Opti pristup, prevod, Savez raunovoa irevizora Republike Srpske, 2002. str. 4919

Stanii M., Raunovodstvo, Fakultet za turistiki i hotelijerski menadment, UniverzitetSingidunum, Beograd, 2006. str. 57-820Kneevi G.,Analiza finansijskih izvetaja, Univerzitet Singidunum, Beograd, 2008. str.55


14/74

13

Obraun primjenom sadanjih vrijednosti se u raunovodstvu primjenjuje samoonda kada je budui novani tok mogue objektivno izmjeriti (npr. obaveze zaobveznice, hipotekarne zalonice, lizing obligacije, penzione obaveze i sl.). Trinecijene (fer vrijednosti) posljednjih godina favorizuju se od strane nekih praktiara

(finansijski analitiari, menaderi) kao objektivna mjerila vrijednosti. U odreenimuslovima, javlja se situacija da su trine cijene neke imovine objektivnije negosadanje vrijednosti. U svim drugim dogaajima, imovina se procjenjuje shodno

principu nabavne vrijednosti ili cijene kotanja. Dakle, primjena sadanje vrijednosti itrinih cijena predstavlja odstupanje od principa nabavne vrijednosti, a to odstupanje

je dopustivo samo onda kada su zadovoljeni zahtjevi principa objektivnosti.

2.5. Princip konzistentnostiRaunovodstvena praksa razvila je vie alternativnih metoda za vrjednovanje

istih bilansnih pozicija aktive, pasive, prihoda i rashoda. Ovakav varijetet metodapostoji zbog dva razloga: a) niti jedan metod nije dovoljno uopten da bi se mogaoprimjeniti u svim preduzeima, zbog razlike u prirodi djelatnosti i b) raunovodstvenapraksa, pogotovo onaj dio koji je kao najbolja praksa kodifikovan u okviruraunovodstvenih standarda, nastaje kao dio politikog procesa (lobiranja) u kojimazainteresovane strane (preduzea) koje se suoavaju sa razliitim situacijama nastojeda nametnu svoju metodu bilansiranja kao opte prihvatljivu za sva preduzea.

Princip konzistentnosti zahtjeva da se poslovni dogaaji iz perioda u period naisti nain tretiraju u cilju obezbjeenja uporedivosti ostvarenih efekata u razliitim

periodima. Ovaj princip ima irok domen uticaja i podrazumijeva21: ne mijenjanje raunovodstvenih principa, ne mijenjanje raunovodstvenih tehnika, metoda i postupaka, ne mijenjanje jedinice izvjetavanja, u obimu koji je realno mogu.

Ovaj princip se, u podruju organizacije raunovodstva, odnosi, na primjer, napolitike vrjednovanja zaliha, otpisa potraivanja, obrauna amortizacije sredstava,raspodjele dobiti...

U uslovima turbulentnog poslovnog okruenja javlja se potreba da se metodebilansiranja promjene kako bi nova metoda to bolje prikazala vrijednost imovine uskladu sa istinitim i potenim izvjetavanjem (true and fair view). Naravno, promjenemetoda bilansiranja moraju biti unijete u napomene. Pored toga zahtjeva se da se unapomenama iskae (kvantifikuje) nain na koji je promjena metode uticala narezultat i druge komponente finansijskih izvjetaja. Promjenom metoda moe se

21 Stanii M., Raunovodstvo, Fakultet za turistiki i hotelijerski menadment, UniverzitetSingidunum, Beograd, 2006. str. 58


15/74

14

uticati na poboljanje finansijskog poloaja ili uspjenosti, tako da licencu oprihvatljivosti izvrene promjene mora dati nezavisni revizor.

2.6. Princip materijalnostiSvrha raunovodstvenog truda je, pored ostalog, u produkovanju informacija na

bazi kojih se vrjednuju neka stanja, tokovi i donose poslovne odluke. Iz tih razloga usvim fazama pripreme informacija neophodno je povesti rauna o tome da seobezbjedi puna materijalnost koja obuhvata22:

dokumentovanost, istinitost, tanost, i mogunost dokazivanja.

Pod dokumentovanoupodrazumijevamo obezbjeenje i verifikaciju nastankaza raunovodstvo relevantnog poslovnog dogaaja adekvatnim dokumentom, odnosno

pisanom ispravom.

Istinitost podrazumijeva obavezu da ne samo da postoji validan dokument oposlovnom dogaaju ve i istinitost nastanka poslovnog dogaaja po performansamavjernih sadraju dokumentacije o njemu. Tako se ovim zahtjevom u jednom dijeludoprinosi realnijim i osnovanijim informacijama za poslovno odluivanje.

Kada kaemo tanost mislimo na tanost raunskih operacija u dokumentu.Ovaj zahtjev se kao i prethodni sprovodi u fazi kontrole ispravnosti dokumentacije.Kontrola prethodi obradi te se na taj nain obezbjeuje ispravnost toka obrade.

Mogunost dokazivanjaje, takoe, jedan od zahtjeva ijom se provedbomobezbjeuje potovanje principa materijalnosti. U nekim sluajevima i poreddokumentacije nema dovoljno oiglednosti za ono to se tvrdi pa je bitno obezbjeditidodatne dokaze. To moe oznaavati zahtjev da se u nekim segmentimaraunovodstvene funkcije obezbjede odgovarajue veze i usaglaavanja da bi se

podigao nivo pouzdanosti podataka i obezbjedila njihova materijalna zasnovanost.

2.7. Princip konzervativizma (opreznosti)Princip opreznosti predstavlja odstupanje od postojeih pravila procjenjivanja

raunovodstvenih izvjetaja. Kao i materijalnost, konzervativizam je posljedicazahtjeva raunovodstvenih praktiara da se odnos trokovi/koristi raunovodstvenogizvjetavanja svede na prihvatljivu mjeru. Ovaj princip predstavlja zahtjev da

22Ibid, str. 60


16/74

15

menadment kompanije, kada ima razumnu sumnju vezanu za vrjednovanje nekestavke, bolje je da podcijeni aktivu i precijeni pasivu, ubrza priznavanje gubitaka i daodloi priznavanje dobitaka. Ovaj princip ne podrazumijeva namjerno

podcjenjivanje bilansa, ve taj zahtjev ograniava samo na one situacije kada se javi

razumna sumnja u raunovodstvenim mjerenjima.

U osnovi ovog principa lei zatita povjerilaca. Oprezno ili konzervativnomjerenje bilansnih pozicija ne dovodi do precjenjene garantne supstance (sopstvenikapital), tako da se povjerioci ne dovode u zabludu. Pomenuto podcjenjivanje aktive i

precjenjivanje pasive vodi opreznom obraunu sopstvenog kapitala koji je valjanapodloga za procjenu sigurnosti vraanja kredita, otplate obaveza za obveznice i dr. toje kljuni interes povjerilaca (banaka, imalaca obveznica).

Princip konzervativizma se u naelu podudara sa zahtjevima principa

realizacije, impariteta, najvie i najnie vrijednosti.23Princip realizacije odreujemomenat priznavanja prihoda i o njemu smo ve raspravljali. Prema ovom principu

prihod se priznaje samo onda kada je trino verfikovan kroz prodaju i isporuku(fakturisanje) gotovih proizvoda ili izvrene usluge kupcima. Ovaj princip u naelu nedozvoljava iskazivanje nerealizovanih prihoda, dakle onih koji nisu trino potvreni.On se dopunjava principom impariteta. Princip impariteta omoguava iskazivanjegubitaka kada su oni izvjesni, a istovremeno zabranjuje iskazivanje dobitaka koji nisuzaraeni (realizovani). Princip najnie vrijednosti za pozicije aktive prostie iz

principa impariteta. Zadatak ovog principa je da utvrdi gornju granicu bilansiranja

sredstava (aktive). Gornja granica je nabavna vrijednost ili cijena kotanja (zahtjevistorijskog troka), osim ako imovina nema niu trinu vrijednost od pomenute. Utom sluaju se primjenjuje princip nia od dvije vrijednosti (lower of cost-or-marketrule, LCM) kao osnova bilansiranja. Princip najvie vrijednosti odnosi se na

bilansiranje pozicija pasive. U tom smislu odreuje se najvia vrijednost po kojoj seobaveze mogu unijeti u bilans stanja. Ta vrijednost proizlazi iz uporeivanja

prvobitne ugovorene obaveze i njezine vrijednosti na dan bilansa. Via od ove dvijevrijednosti predstavlja granicu za procjenjivanje obaveza.

U sutini principa raunovodstvenog konzervativizma nalazi se potreba da sene prui preterano optimistika slika koja korisnika izvjetaja moe navesti na

pogrene procjene, a time i na pogrene poslovne odluke. Naelno govorei, uvijekkada postoji odsustvo preciznih raunskih podloga u vrjednovanju imovine i obaveza,interesi zatite povjerilaca nalau primjenu principa konzervativizma.

23Prema Rankovi J., Teorija bilansa, Ekonomski fakultet, Beograd, 2003., str.175.


17/74

16

3.Korporativno upravljanje agencijski problem

Podruje korporativnog upravljanja obuhvata korporativni pravni okvir ipraksu donoenja odluka u upravnim odborima korporacija, razne aspektekorporativnih finansija, zakona koji reguliu poslovanje hartijama od vrijednosti,steajne zakone, zakone koji reguliu poslovanje finansijskih institucija, odnose sazaposlenima, ugovorno pravo i teoriju, vlasnika prava, kompenzacijske sisteme isisteme internog informisanja i kontrole.24

Vanjski i unutranji elementi korporativnog upravljanja i odnosi izmeu njih

definiu sistem korporativnog upravljanja. Odnosi izmeu elemenata u sistemukorporativnog upravljanja su odreeni nizom uzrono-posljedinih veza kojenazivamo mehanizmima korporativnog upravljanja.

Osnovna razlika izmeu pojedinih sistema korporativnog upravljanja jepozicija korporativne kontrole. Element korporativnog sistema je u poziciji kontroleako svoje ciljeve moe nametnuti kao ciljeve korporacije. Ciljevi korporacija mogu

biti razliiti: opstati, maksimizirati trini udio, prodaju, profit, minimizirati trokove,ali isto tako cilj moe biti i minimiziranje trinog udjela ili profita. Cilj korporacije je

sve ono to subjekt u poziciji korporativne kontrole eli.

Prema zakonu vlasnici imaju kontrolu nad preduzeem odreuju ciljeve kojepreduzee treba ostvariti. Nakon postavljanja tih ciljeva postavlja se pitanje nainanjihovog ostvarenja. Obzirom da vlasnika obino ima previe da se svi aktivnoukljue u donoenje odluka o poslovanju, a kako obino i nemaju dovoljno znanja da

bi uspjeno vodili sloeni poslovni sistem, u tu svrhu angauju profesionalce uadministraciji poslovanja - menadere. U sluaju delegiranja vlasti za upravljanje

poslovnim sistemom od vlasnika prema menadmentu dolazi do opravdanog

odvajanja vlasnitva i kontrole. Pojedinci nemaju nuno i menaderski talent ifinansijski kapital. Mogunost da se vlasnitvo odvoji od kontrole omoguava svimstranama da poboljaju svoju poziciju.

U uem smislu, termin korporativno upravljanje odreuje sistem koji vlasnikuosigurava da e vrhovni menadment, postavljen da ostvari ciljeve organizacije,ispuniti osnovnu preuzetu obavezu stvaranje vrijednosti za vlasnike. Vlasnici svoju

poziciju prema menadmentu ureuju menaderskim ugovorima. Uspostavljanjem

24Blair, M., Margaret: Ownership and Control: Rethinking corporate governance for the twenty-first

century, The Brookings Institution, 1995., str. 3.-4. prema: Hruka D.,Razina koncentracije vlasnitvau hrvatskim korporacijama to je najvei problem korporativnog upravljanja u Hrvatskoj, tekst uzizlaganje, MAP savjetovanje, Zagreb, 2006.


18/74

17

ugovornih odnosa rjeava se problem nesavrene usklaenosti interesa izmeusudionika procesa koji se odvijaju u korporaciji. Meutim, ugovori ne moguobuhvatiti sve mogue moduse menaderskog ponaanja. Pronalaenje strukturnih i

bihejvioralnih mjera, kojima e se osigurati minimum neefikasnosti u ugovornim

strukturama korporacija, analizira agencijska teorija.

3.1. Agencijska teorija menaderski nasuprot vlasnikim ciljevimaKao to smo ve rekli, korporacije imaju sloen sistem kontrole uprave

menadmenta. U fazi postavljanja ciljeva, gdje se sutina odluivanja svodi nabalansiranje izmeu profita i rizika, izbor vrlo esto padne na onu kombinaciju kojae maksimizirati trinu vrijednost akcija, a samim tim i bogatstvo vlasnika25.Moemo rei da je to postala opte prihvaena ciljna funkcija preduzea u

savremenim poslovnim finansijama. Trina cijena akcija je pokazatelj moipreduzea da radi u interesu vlasnika. U sluaju da vlasnici nisu zadovoljnipostignutim rezultatima, oni mogu prodati svoje akcije te tako dobijena sredstvainvestirati u akcije drugih preduzea.

Robert Monks i Nell Minow (Nel Minou), dva vodea naunika u oblastikorporativnog upravljanja definiu agencijski problem kao odnos izmeu razliitihuesnika u odreivanju pravca i rezultata korporacija. Primarni uesnici su: (a)akcionari (vlasnici kapitala), (b) menadment (predvoen generalnim direktorom) i

(c) upravni odbor26

. Akcionari biraju upravni odbor koji ih predstavlja i ija jepovjerenika odgovornost da obezbjedi djelovanje menadmenta u najboljem interesuakcionara, da bi se osigurali dugoroni finansijski profiti korporacije. Ovaj problem,

poznatiji pod imenom agencijski problem ili agencijska teorija se bazira naodnosu principal agent gdje se menadment posmatra kao agent, a vlasnik kaoprincipal.

Agencijska teorija bavi se rjeavanjem dva problema koji mogu da se jave uzastupnikim odnosima27:

- kada su ciljevi principala i agenata sukobljeni,- kada je teko ili skupo za principala da potvrdi ta agenti zaista

rade.

25 ljivi S., Maksimizacija bogatstva vlasnika kao cilj preduzea, Zbornik radova 2.nauno-istraivakog skupa, Via tehnika kola za industrijski menadment, Kruevac, 2003. str.103-10826Menadment, naravno, ne moe da ignorie zahtjeve znaajnih firminih stejkholdera. Ponekad velikikreditori finansijskom prinudom mogu da vre snaan i legitiman uticaj na menaderske odluke.Uopte, stejkholderima mora da se obrati drugaija panja nego vlasnicima korporacije, a sve u skladusa postizanjem maksimalne dugorone dobiti za akcionare.27

Eisenhardt, K.M., Agency theory: An assessment and review,Academy of Management Review14(1): 1989, 57-74 prema: Dess, Lumpkin, Eisner, Strategijski menadment, Data status, Beograd, 2007.str. 333


19/74

18

U korporaciji to znai da upravni odbor ne bi bio u stanju da potvrdi damenaderi stvarno rade u interesu akcionara, poto su menaderi u pogledu

poslovanja koje vre, u veini sluajeva, insajderi, i na taj nain su bolje informisaniod vlasnika, odnosno principala. Dolazi do informacione asimetrije. Prema tome,

menaderi mogu da djeluju oportunistiki povodei se za svojim linim interesima na utrb korporacije. Mogu npr. da troe fondove korporacije na skupe pogodnosti(avione, umjetnika djela, stanove), da posveuju vrijeme i resurse za omiljene

projekte koje favorizuju (inicijative u kojima imaju lini interes, ali koje imajuogranien trini potencijal), da se angauju u borbi za vlast (gdje mogu preko resursada se bore za svoj sopstveni boljitak, a na tetu preduzea) i da odbijaju (ili sabotiraju)

primamljive ponude za integracije, poto one mogu da poveaju rizik gubitka posla.

Drugi problem jeste problem podjele rizika koji se javlja kada principal i agentimaju razliite stavove i preference u pogledu rizika. Na primjer, direktori u

preduzeu mogu biti naklonjeni inicijativama za dodatnu diversifikaciju, poto posvojoj prirodi one poveavaju korporaciju i na taj nain i nivo kompenzacijedirektora. U isto vrijeme, takve inicijative za diversifikaciju mogu da potkopajuvrijednost akcionara. Diversifikacija smanjuje lini rizik agenata (menadera) od

potencijalnog gubitka zaposlenja te su joj oni esto vie naklonjeni od akcionara.

Ponekad, najvii menaderi preduzimaju akcije koje odraavaju njihove lineinterese vie nego interese akcionara. Naveemo neke od takvih primjera28:

30. jula 2002. godine, predsjednik George Bush (Dord Bu), potpisao je

Sarbanes-Oxley Act. Jedan od njegovih ciljeva bio je da se sprijei poslovanje sasamim sobom i drugi sukobi interesa koji su doveli do pada kompanija Enron,WorldCom, Adelphi i drugih dinovskih korporacija. Izmeu ostalog, Sarbanes-OxleyActzabranjuje da kompanije daju kredite direktorima i zabranjuje produenje rokovavraanja postojeih kredita.

Meutim, mnoge kompanije djelovale su neposrednoprijepotpisivanja nacrtazakona. Na primjer,jedan danprije potpisivanja nacrta zakona, Crescent Real EstateEquities iz Fort Vorta u dravi Teksas produio je za 10 godina rok vraanja zajma od26 miliona dolara svom direktoru Johnu Goffu (Donu Gofu). A Electronic Arts jesvom finansijskom direktoru Warrenu Johnsonu (Vorenu Donsonu) dao kredit od 4miliona dolara, navodei u prijavi da je to uinjeno mjesec dana prije zabranedavanja kredita direktorima.

Uprkos donoenja zakona kao to je Sarbanes-Oxley Act i pritiscimaakcionara, poslovanja meusobno povezanih strana potpuno su uobiajena. Premakompaniji Corporate Library, istraivake grupe iz Portlenda u dravi Mejn, 75% od2.000 kompanija koje su istraivane i dalje se bave poslovanjem meusobno

povezanih strana. U sutini, to znai da kompanije u svojim saoptenjima moraju

28 Izvor: MacDonald, E.. Crony capitalism. Forbes, June 21: 2004, 140-146. preuzeto iz: Dess,Lumpkin, Eisner, Strategijski menadment, Data status, Beograd, 2007. str.334


20/74


21/74

20

direktora tako i za kompaniju. To znai da bi minimalan broj insajdera (ranijih isadanjih lanova menaderskog tima) sluio odboru, a da direktori i njihove firme

budu sprijeeni da pruaju usluge konsaltinga, pravne ili neke druge usluge zakompaniju. Veliki broj dobrih kompanija je rjeenje ovog problema pronalo u

insistiranju da direktori posjeduju znatnu koliinu sopstvenih akcija u kompaniji kojunadziru to ipak nije sluaj kod svih. Bitan preduslov djelotvornosti upravnog odborajeste jako korporativno upravljanje i sastav lanova upravnih odbora koji imajupotrebnu strunost i osposobljenost.

Akcionarski aktivizam, kao sredstvo praenja ponaanja menadera, se ogledau pojavi da vlasnici korporacije sebe vide kao vlasnike akcija umjesto kao posrednikeakcija i postaju aktivno angaovani u upravljanju korporacijom. Meutim, to ponekadnema smisla. Postoji toliko mnogo vlasnika u velikim amerikim korporacijama te se

prema njima ne moe odnositi kao prema vlasnicima u smislu da svaki vlasnik

ponaosob bude informisan i da svi uestvuju u korporativnim poslovima.

Menaderska nagraivanja i stimulacije moraju biti razvijeni na nain dapomau kompaniji u ostvarivanju definisanih ciljeva. U tom smislu, jedna od kljunihuloga upravnog odbora jeste da kreirane stimulacije imaju sposobnost da uskladeinterese generalnog direktora i najviih direktora sa interesima vlasnika korporacije, atoje dugorona dobit akcionara31.

Kombinacija tri osnovna naela moe da stvori prave monetarne stimulacije za

generalne direktore da bi vrijednost svojih kompanija doveli do maksimuma32

:1. Odbori mogu da zahtijevaju da generalni direktori postanu bitni

vlasnici akcija kompanije.2. Plate, bonusi i opcije akcija mogu da budu tako strukturirani da

obezbjede nagrade za odline rezultate s jedne, i kazne za loe rezultates druge strane.

3. Opasnost od otputanja zbog loih rezultata treba da bude realna.

Poznata je injenica da se primanja ili godinji prihod menadera ne zasnivajusamo na osnovnoj plati nego su tu i bonusi, beneficije i specijalne akcije, kao sastavnidijelovi paketa za motivisanje menadera.

Menaderski bonus (dopunska nagrada ili premija za uspjean rad) razliito seodreuje, shodno mjestu u hijerarhijskoj ljestvici, a izraunava se na bazi slobodne

procjene kao procenat ostvarivanja planiranog profita ili prodaje, ili kao procenat odstvarno postignutog profita, odnosno stvarne prodaje ili poveanja prodaje i sl.Menaderske beneficije su brojna bezgotovinska primanja koja se ogledaju u nizu

31Jensen, M.C.,& Murphy, K.J. CEO incentives Its not how much you pay, but how, Harvard

Business Review, 1990., 68(3): 138-149 prema:Dess, Lumpkin, Eisner, Strategijski menadment, Datastatus, Beograd, 2007. str. 33832Dess, Lumpkin, Eisner, Strategijski menadment, Data status, Beograd, 2007. str.338


22/74

21

pogodnosti koje im obezbjeuje kompanija, kao to su: korienje automobila,posebno zdravstveno osiguranje, lanarine i trokovi u poslovnim, sportskim i drugimklubovima, beskamatni krediti i mnoge druge. Specijalne akcije ili podsticajne akcijetreba podsticajno da djeluju na menadere sa ciljem da se ostvare visoki rezultati,

natprosjeni profiti u grani, rjeju da se bude bolji od ostalih.

Kroz paket specijalnih akcija nastoji se postii motivisanost menadera zapoboljanje trinog poloaja preduzea. Meutim, efekti od specijalnih akcija imaju idrugu stranu koja moe znaajno da umanji motivaciona oekivanja menadera. Rije

je o poreskim dabinama sa kojima se suoavaju svi vodei menaderi. Da bi seublaio uticaj poreskih optereenja, upravni odbori u mnogim preduzeima

pribjegavaju praksi izdavanja tzv. ekstraekova, kojima se pokrivaju poreske obavezevodeih menadera33.

3.2.2. Eksterni mehanizmi za kontrolu upravljanjaU ovom dijelu razmotriemo nekoliko spoljanjih mehanizama za kontrolu

upravljanja koji postoje u mnogim savremenim djelatnostima. U njih spadaju triteza korporativnu kontrolu, revizori, dravni nadzorni organi, banke i analitiari,medijii javni aktivisti.

Trite za korporativnu kontrolu kao spoljanji mehanizam za kontrolu

upravljanja djeluje u uslovima kada je odbor neefikasan u kontrolisanju menadera ine sprovodi njihovo nadgledanje, kao i kad su akcionari pasivni i ne preduzimajunikakve akcije da bi kontrolisali ili disciplinovali menadere to se deava uglavnomkada unutranji mehanizmi u kompaniji ne djeluju. Teoretski, pod takvimokolnostima, menaderi mogu da se ponaaju oportunistiki kao npr. da izbjegavajusvoje obaveze, uputaju se u trokarenje na poslu, angauju se na prekomjernojdiversifikaciji proizvoda na tritu i dr.

Kao jedan od spoljanjih mehanizama koji obezbjeuje barem parcijalnarjeenja opisanog problema javlja se trite za korporativnu kontrolu. U sluaju kadaunutranji kontrolni mehanizmi ne funkcioniu, a menadment se ponaaoportunistiki, veina akcionara e vjerovatno prije da proda svoje akcije nego da seangauje na aktivizmu. Tu se javlja kao problem pad cijena akcija do momenta kadatrina vrijednost imovine kompanije pada ispod njene knjigovodstvene vrijednosti.Potencijalni napada na korporaciju tada ima mogunost da preuzme korporaciju pocijeni nioj od knjigovodstvene vrijednosti imovine, a prva stvar koju mora da uradi

po preuzimanju kontrole nad kompanijom bie da otpusti neproduktivni menadment.

33Milisavljevi M.,redaktor,Menadment i menaderi u privredi Srbije, Globmark-b.r.,Beograd, 1994.str. 206-7


23/74

22

Upravo rizik preuzimanja od strane neprijateljskog napadaa esto se pominje kaoogranienje preuzimanjajer odvraa menadment od oportunistikog ponaanja.

Finansijski izvjetaji vrjednuju efikasnost kojom menadment obavlja svoje

dunosti i stvara obaveze. Istovremeno, imaju bitan uticaj na plate menadera, navrijednost njihovih akcija koje imaju u preduzeu, na ostajanje na mjestu menaderapa i na produetak njihovog radnog odnosa u preduzeu34. Iako postoje mnogizahtjevi u pogledu otvorenosti i istinitosti, ne postoji garancija da e informacije kojese stavljaju na uvid javnosti biti tane. Menaderi mogu da daju lane informacije ilisakriju negativne finansijske informacije. Takoe je mogue da koristeraunovodstvene metode koje iskrivljuju rezultate bazirane na potpuno subjektivniminterpretacijama (metode kreativnog raunovodstva). Zadatak revizora jeste da

provjere i potvrde tanost svih raunovodstvenih izvjetaja.Provjere mogu da otkrijufinansijske neregularnosti i da se pobrinu da finansijsko izvjetavanje odgovara

standardnim raunovodstvenim postupcima.

Finansijske institucije i berzanski analitiari su dvije spoljanje grupe kojeprate firme u javnom vlasnitvu. Komercijalne i investicione banke rade tako, zato tosu pozajmile novac korporacijama, i stoga moraju da utvrde da su finansije dunikihfirmi u redu i da e postupati prema ugovoru o zajmu. Berzanski analitiarineprekidno prouavaju firme koje oni prate i daju preporuke svojim klijentima dakupuju, zadravaju ili prodaju akcije. Njihovi honorari i ugled zavise od kvaliteta ovih

preporuka.

Kada pominjemo dravne nadzorne organekao spoljanji mehanizam kontrolemislimo na vrstu i obim dravnih propisa kojima su ureene odreene djelatnosti.Banke, komunalna preduzea i farmaceutska industrija su, na primjer, izloeni veemzakonskom nadzoru zbog njihovog drutvenog znaaja. Javne korporacije su dune dastave na raspolaganje znatnu koliinu finansijskih informacija takvim organima kaoto je, recimo, Komisija za hartije od vrijednosti, i uopte, javne korporacije suizloene veem broju zakonskih zahtjeva od privatnih korporacija.

Postoje dva primarna razloga koja stoje iza takvih zahtjeva. Prvo, trita moguda rade efikasno samo kada investiciona javnost vjeruje u trini sistem i drugo,dostupnost informacija kao to je insajdersko trgovanje, titi u izvjesnoj mjeri malogulagaa od negativnih posljedica asimetrino dostupnih informacija.

Neuspjeh raznih spoljanjih kontrolnih mehanizama naveo je amerikiKongres da 2002. godine odobri Sarbanes-Oxley Act. To je bio napor da se ponovouspostavi povjerenje investitora u upravljanje korporacijama, a naroito u finansijsko

34Stanii M.,Revizija, Univerzitet Sinergija, Bijeljina, 2007., str.4


24/74

23

izvjetavanje. Ovaj zakon predvia vie strogih mjera koje treba da obezbjede boljeupravljanje amerikim korporacijama. Neke od ovih mjera su sljedee35:

Revizorimaje zabranjeno da se bave odreenim tipovima poslova koji nisu

revizorski. Nije im doputeno unitavanje arhive i podataka u roku od petgodina. Vodei partneri koji provjeravaju klijenta moraju da budumijenjani najmanje na svakih pet godina.

Generalni direktori (CEO) i finansijski direktori (CFO) moraju upotpunosti da objelodane vanbilansna finansiranja i da garantuju za tanostobjavljenih informacija.

Direktorimoraju odmah da objelodane prodaju akcija u firmama koje vodei nije dozvoljeno da ih prodaju kada to drugi zaposleni ne mogu.

Korporativni advokatimoraju da izvjeste starije menadere o bilo kakvomkrenju zakona o hartijama od vrijednosti.

Uloga medija i javnih aktivista kao spoljanjeg kontrolnog mehanizma seoituje kroz finansijsku tampu koja u razvijenim kapitalistikim ekonomijama igraznaajnu indirektnu ulogu u praenju menadmenta javnih korporacija. U SAD-u

poslovni asopisi, kao to su BusinessWeek i Fortune, finansijske novine kao TheWall Street Journal i Investors Business Daily, kao i televizijske mree poputFinancial News Network i CNBC, neprekidno izvjetavaju o kompanijama. Mediji

imaju veoma veliki uticaj na to kako javnost vidi finansijske perspektive kompanije ikvalitet njihovog menadmenta.

35Wishy washy: The SEC pulls its punches on corporate-governance rules.. Economist, February1: 2003, 60 prema Dess, Lumpkin, Eisner, Strategijski menadment, Data status, Beograd, 2007.


25/74

24

4.Kreativno raunovodstvo

Pojam kreativno raunovodstvo moe se objasniti na nekoliko naina. Zapoetak emo krenuti od sljedee definicije: kreativno raunovodstvo je proces ukojem raunovoe koriste svoje poznavanje raunovodstvenih pravila da bimanipulisali ciframa iskazanim u poslovnim raunima36. Iz tog razloga, korisnicifinansijskih informacija mogu dobiti drugaiju sliku od realne. Iako je u Kodeksuetike za profesionalne raunovoe navedeno da raunovoa ne smije svjesnouestvovatiu bilo kojoj nezakonitoj ili ilegalnoj aktivnosti, niti u aktivnostima koje

bacaju loe svjetlo na raunovodstvenu profesiju, u praksisu poznati mnogi sluajevi

gdje su raunovoe sa svojim znanjem i poznavanjem struke pripomogli uprikazivanju pogrene slike stvarnog poslovanja preduzea.

Prije nego to detaljno definiemo pojam kreativnog raunovodstva, znaajnoje napomenuti da ovo nije jedini izraz koji se moe nai u literaturi. U VelikojBritaniji, ovaj fenomen je okarakterisan izrazom creative accounting dok se uSjedinjenim Amerikim Dravama ee koristi izraz earnings management37.Pored ovih, jo se koriste i izrazi poput: agresivno raunovodstvo, ujednaavanjedobitka kao i lano finansijsko izvjetavanje. Iako se meusobno razlikuju, prema

vrstama postupaka koje obuhvataju, imaju zajedniku karakteristiku: sraunati su naprevaru i stoga su nepoeljni.

Rekli smo da postoji vie definicija kreativnog raunovodstva. Razliiti autoripod ovim terminom podrazumijevaju razliitu sadrinu. Te razlike se kreu od stavada:

kreativno raunovodstvo ukljuuje uobliavanje finansijskih izvjetajakorienjem prava izbora i drugih postupaka doputenihraunovodstvenom regulativom38, preko shvatanja da

kreativno raunovodstvo obuhvata upravljanje dobitkom (ne ukljuujuiuravnoteenje dobitka) i manipulaciju u vezi sa klasifikacijom bilo ubilansu stanja bilo u bilansu uspjeha39do, toga da

kreativno raunovodstvo obuhvata svaki i sve one postupke koji sekoriste da bi se manipulisalo podacima u finansijskim izvjetajima,

36 Amat O., Blake J. i Dowds J., The ethics of creative accounting, Economics Working Paper,Journal of Economic Literature classification: M41, 1999.37U prevodu upravljanje dobitkom38Amat O. i Gowthorpe C., Creative accounting: Nature, Incidence and Ethical Issues, Journal ofEconomic Literature classification: M41,39

Stolowy H. i Lebas M., Korporativno finansijsko izvjetavanje, str. 657, prema: kari Jovanovi K.,Kreativno raunovodstvo motivi, instrumenti i posljedice,Zbornik radova sa 11. Kongresa SRRRS,Banja Vruica, 2007.god.


26/74

25

ukljuujui agresivno raunovodstvo, primjenu raunovodstvenih principasuprotnu njihovom duhu, lano finansijsko izvjetavanje i sve postupkekoji vode ka upravljanju dobitkom ili manipulisanju prihodima.40

U ovom radu termin kreativno raunovodstvo e biti korien, zaoznaavanje svih raunovodstvenih praksi koje namjerno odstupaju od standarda da bieksternim korisnicima bila prezentirana eljena, a ne stvarna prinosna i finansijskasnaga preduzea. Moe se rei da primjena raunovodstvenih pravila na nain koji jesuprotan njihovom duhu ili odustajanje od njihove primjene predstavlja onu odlikukreativnog raunovodstva koja ga odvaja od politike finansijskog izvjetavanja.

Naime, iako po ciljevima bliska kreativnom raunovodstvu, politika finansijskogizvjetavanja za njihovu realizaciju koristi samo prostor koji joj pruaju standardi

ponuenim pravima izbora. Za politiku finansijskog izvjetavanja je karakteristinoda se ona sprovodi bez krenja naela bilansiranja. Primjena politika finansijskog

izvjetavanja podrazumijeva ispunjavanje svih zahtjeva sadranih u Meunarodnimraunovodstvenim standardima,koji se odnose kako na priznavanje i procjenjivanjeelemenata finansijskih izvjetaja kao i na traena objavljivanja.

4.1. Ciljevi primjene kreativnog raunovodstvaU literaturi se moe sresti itav niz ciljeva radi ijeg ostvarenja menaderi

poseu za kreativnim raunovodstvom. Prouavajui ih moemo zakljuiti da su sve

to, u svakom trenutku, za menadment veoma vani ciljevi. U sluaju da njihovoispunjenje doe u pitanje neki od menadera su spremni da posegnu za kreativnimraunovodstvom. Veliki broj navedenih ciljeva je mogue svesti na sljedea etiri41:

1. odranje povjerenja investitora,2. ostvarenje bonusa, odnosno iskorienje opcija na akcije,3. priprema za preuzimanje ili odbrana od neprijateljskog preuzimanja,4. odlaganje poreza na dobit na budue periode.

Svaki menader eli da sauva povjerenje postojeih i pridobije povjerenjepotencijalnih investitora. Povjerenje investitora se moe zadrati i pridobiti samo akose uspjeno vodi preduzee koje im je povjereno, a to se dokazuje: rastom dobitka,odnosno ostvarenjem prognoziranih dobitaka, rastom cijena akcija i trine vrijednosti

preduzea, dobrim kreditnim rejtingom, ouvanjem i unaprijeenjem pozicijepreduzea u djelatnosti kojom se bavi.

40Mulford C. i Comiskey E., The Financial Numbers Game: Detecting Creative Accounting Practices,Wiley, 2000., str. 3 prema: kari Jovanovi K., Kreativno raunovodstvo motivi, instrumenti i

posljedice,Zbornik radova sa 11. Kongresa SRRRS,Banja Vruica, 2007.god.41Vidjeti: Amat O., Blake J. i Dowds J., The ethics of creative accounting, Economics WorkingPaper,Journal of EconomicLiterature classification: M41, 1999.


27/74

26

U sluaju kada pravo na bonus menadera zavisi od visine ostvarene dobiti,tada ono moe biti snaan motiv da u periodima u kojima je ostvarena dobit ispod iliiznad postavljenih limita posegnu za kreativnim raunovodstvom. Ne manji interes zakreativno raunovodstvo, njemu skloni menaderi mogu pokazati ako posjeduju

opcije na akcije preduzea. Namjeravano preuzimanje e se smatrati uspjenim samoako doprinese popravljanju performansi preduzea i obezbjedi rast dobitka ubudunosti. Menaderi esto da bi osigurali iskazivanje rasta dobiti u buduimperiodima u godini preuzimanja koriste kreativno raunovodstvo. Kreativnoraunovodstvo se isto tako moe koristiti i da bi se otklonila prijetnja neprijateljskog

preuzimanja. Menaderi preduzea koja su investitorima putem finansijskih izvjetajapredstavljena kao uspjena e, naime, ak i kada doe do neprijateljskog preuzimanjabre nai novi posao. Pored toga, jedan od mnogih naina, za sprjeavanjeneprijateljskog preuzimanja je da njihovi akcionari steknu na osnovu finansijskihizvjetaja utisak da je rije o zdravom preduzeu.

Kao jedan od redovnih ciljeva, kako menadera tako i vlasnika, javlja seplaanje to je mogue nieg poreza na dobit. Odlaganjem plaanja poreza na dobit nabudue periode preduzee stie beskamatni i neoporezivi izvor sredstava. Stoga netreba da nas udi to je odlaganje plaanja poreza na dobit na budue periode, ali iizbjegavanje plaanja poreza vjerovatno jedan od najstarijih motiva, za korienjekreativnog raunovodstva.

4.2.

Pojavni oblici kreativnog raunovodstva

Menaderi, po svemu sudei, imaju krucijalnu ulogu u donoenju odluke da likoristiti kreativno raunovodstvo ili ne. Meu prethodne mogli bismo dodati isljedeu definiciju koja privlai panju: kreativno raunovodstvo je svrsishodnaintervencija menadmenta u procesu odreivanja dobitka, obino da zadovolji sebineciljeve (Schipper, 1989). Kreativno raunovodstvo se pojavljuje u dva oblika, bezkrenja raunovodstvenih propisa (unutar regulatornog okvira) tzv. kozmetiko,gdje menaderi manipuliu razgranienjima bez ikakvih posljedica na novanetokove, i krenjem raunovodstvenih propisa (van regulatornog okvira) - tzv.stvarnom, gdje menaderi preduzimaju akcije koje utiu na novane tokove u svrhuupravljanja dobitkom.

Kozmetiko kreativno raunovodstvo je potencijalni ishod irine primjeneobraunskog raunovodstva. Raunovodstveni standardi i mehanizmi kontrolesmanjuju tu irinu. Pa ipak, nije ju mogue eliminisati obzirom na sloenost ivarijacije u poslovnim aktivnostima. tavie, ovakav vid raunovodstva zahtjeva

procjene i miljenja to doprinosi menaderskoj diskreciji u odreivanjuraunovodstvenih iznosa. Dok diskrecija obezbjeuje menaderima mogunost da

otkriju sa vie informacija sliku o poslovnim aktivnostima preduzea, sa druge straneim dozvoljava da uljepaju bilanse (Window dressing) i upravljaju dobitkom.


28/74

27

Menaderi takoe preduzimaju akcije koje utiu na novane tokove, estonegativne, u svrhu upravljanja dobitkom. Podsticaji kreativnog raunovodstva takoeutiu na investiranje i finansiranje odluka menadera. Ovakvo stvarno kreativnoraunovodstvo je vie zabrinjavajue od kozmetikog jer odraava poslovne odluke

koje esto umanjuju bogatstvo akcionara.

U nastavku emo navesti neke od strategija kozmetikog kreativnograunovodstva. Tri su tipine strategije42:

1. menaderi poveavaju prihode tekueg perioda,2. menaderi rade veliko ienje (Big bath) znatno smanjujui prihode

tekueg perioda,3. menaderi smanjuju volatilnost (nestalnost) dobitka peglanjem prihoda.

Ove strategije se najee koriste kombinovano ili pojedinano u razliitimvremenskim intervalima da bi se postigli dugoroni ciljevi kreativnog raunovodstva.

U nastavku rada posvetiemo panju metodama kreativnog raunovodstvakoje koriste menaderi za realizaciju postavljenih ciljeva.

4.3. Metode kreativnog raunovodstva u funkciji realizacijeodabranih ciljeva menadmenta

Odabrani cilj ili to je ee ciljeve kreativnog raunovodstva menaderi, popravilu mogu ostvariti korienjem vie razliitih metoda.

Ouvanje povjerenja investitora, obezbjeenje prava na ostvarenje bonusa ilipretpostavki za visoke zarade iskorienjem posjedovanih opcija i odlaganje porezana dobit na budue periode se moe postii uticanjem na visinu iskazane dobiti ufinansijskim izvjetajima. To naravno, ne znai da je uticaj na visinu iskazane dobiti

jedina metoda koja se moe koristiti za svaki od pomenutih ciljeva, ali je sigurnonajee korien.

Priprema uspjenosti i namjeravanog preuzimanja i uspjena zatita odneprijateljskog preuzimanja mogu se sa vie uspjeha postii uticanjem na visinuiskazane imovine.

42Wild J.J., Subramanyam K.R. i Halsey R.F.,Financial Statement Analysis, ninth edition, McGraw-Hill, 2007. str. 86-7


29/74

28

Mjerama koje se koriste u okviru kreativnog raunovodstva menadment moeuticati na:

visinu iskazane dobiti, odnosno bilans uspjeha, visinu iskazane neto imovine, odnosno bilans stanja, i

visinu iskazane neto gotovine iz operativne aktivnosti.

4.3.1. Uobliavanje dobitka kao metod kreativnog raunovodstvaOuvanju povjerenja postojeih i sticanju povjerenja potencijalnih investitora

doprinosi iskazivanje vie dobiti, kao i iskazivanje dobiti koja je bliska iznosuprognozirane dobiti bilo od strane analitiara ili samog menadmenta.

Iskazivanje iz perioda u period rastueg dobitka, dovodi ili do rasta cijena

akcija ili do smanjenja promjenjivosti cijene akcija. Cijene akcija e usljed iskazanograsta dobitka rasti zbog toga to su investitori spremni da plate vie za akcije

preduzea koje pokazuje viu prinosnu snagu. Rast cijena akcija e dovesti dopoveanja trine vrijednosti preduzea, do smanjenja cijene sopstvenog kapitala irasta cijena opcija na akcije preduzea, za ta menaderi imaju poseban interes ako suih dobili kao dio naknade.

Osim to nastoje da dobit iskazana u finansijskim izvjetajima bude iz periodau period sve vea, menaderi koriste kreativno raunovodstvo i da bi visinu iskazane

dobiti prilagodili visini koju investitori oekuju bilo na osnovu prognoza odanalitiara, bilo na osnovu objavljenih kvartalnih ili polugodinjih finansijskihizvjetaja. Iskazivanje znatno nie od oekivane dobiti, redovno dovodi do toga dainvestitori poinju preispitivati osnovanost daljeg dranja akcija datog preduzea. Sdruge strane, menadment nastoji da u godinama kada je poslovanje dobro i kadaostvareni dobitak premauje oekivanja, mjerama kreativnog raunovodstva obezbjediiskazivanje nie dobiti od ostvarene i na taj nain stvori rezerve (skrivene, tzv. Cookie

Jar Reserves) koje e koristiti u budunosti, kada bude ostvarena nezadovoljavajuadobit.

Ista mjera iskazivanje vie dobiti doprinosi popravljanju boniteta preduzeajer utie na visinu dva vana racia43:

stepen zaduenosti, uee kamate u dobitku.I jedan i drugi racio e pri iskazivanju vie dobiti imati niu vrijednost.

Popravljanjem boniteta, preduzee ne samo da moe uticati na visinu kamate i ostalihuslova pod kojima e biti odobreni budui krediti, ve moe otkloniti prijetnju

43kari Jovanovi K., Kreativno raunovodstvo motivi, instrumenti i posljedice,Zbornik radovasa 11. Kongresa SRRRS,Banja Vruica, 2007.god, str. 56


30/74

29

dospijea ve uzetih kredita ako stepen zaduenosti pree gornju granicu utvrenu odstrane povjerilaca. Dobar kreditni rejting jednako je vaan povjeriocima i vlasnicima.

S druge strane, smanjenje, odnosno odlaganje plaanja poreza na dobit moe

biti ostvareno samo ako je iskazana dobit nia od ostvarene.

Iskazivanje vie ili nie dobiti u odnosu na ostvarenu moe biti ostvarenokorienjem vie razliitih mjera. Budui da je visina dobiti opredijeljena visinom

prihoda i rashoda, mjere za uobliavanje dobiti mogu biti usmjerene ili na promjenuvisine prihoda i/ili promjenu visine njima korespondirajuih rashoda.

4.3.1.1. Mjere za iskazivanje vie dobiti u odnosu na ostvarenu

Kao to je ve istaknuto, iskazivanje vie dobiti u odnosu na ostvarenu moese postii ili iskazivanjem viih prihoda ili iskazivanjem niih rashoda.

Iskazivanju viih prihoda su naroito skloni menaderi ija preduzea imajustalnu promjenjivost dobiti, visoku maru dobiti, nizak racio knjigovodstvene i trinevrijednosti (book to market ratio) i za koje spoljni analitiari prognoziraju visinu

prihoda. Da bi iskazali vie poslovne prihode od ostvarenih menaderi pribjegavajunajee44:

preranom iskazivanju prihoda, iskazivanju nepostojeih prihoda, precjenjivanju ostvarenih prihoda, ukljuivanjem neposlovnih prihoda u poslovne prihode.

Drugi put za poveanje dobiti, koji stoji na raspolaganju menadmentu,iskazivanje je manjih rashoda u odnosu na nastale.

Smanjenje rashoda, da podsjetimo, uvijek ima za posljedicu bilo poveanjeaktive ili smanjenje obaveza, odnosno poveanje neto imovine preduzea, tomenadmentu u mnogim sluajevima takoe odgovara.

Za manipulaciju rashodima, bilo da je rije o namjeri da se oni iskau viim iliniim, menadment najee koristi sljedee45:

ukljuivanje u cijenu kotanja trokova koji imaju/nemaju sposobnostaktiviranja,

prenisko/previsoko odmjerena rezervisanja, nedovoljni/visoki otpisi imovine, koji se ne mogu braniti potrebom za

opreznim bilansiranjem, promjenu raunovodstvenih politika.

44Ibid, str.5845Ibid, str.59-60


31/74

30

4.3.1.2. Mjere za iskazivanje nie dobiti od ostvarene

Za razliku od mnotva ciljeva koji mogu biti ostvareni iskazivanjem viegdobitka od ostvarenog, iskazivanje nie dobiti se uglavnom koristi za realizaciju dva

cilja. Putem ove strategije menadment ili eli da odloi plaanje poreza na dobit ilida u godinama u kojima ostvarena dobit znatno premauje oekivanu, odloi diodobiti na budue obraunske periode. Ova odloena dobit e biti koriena zauravnoteenje iskazane dobiti ili za odravanje rasta iskazane dobiti u onim periodimau kojima je ostvarena dobit niska.

Iskazivanje nie dobiti u odnosu na ostvarenu uvijek vodi i jednom i drugomcilju, pitanje je samo kojem od njih menadment daje prioritet. Smanjenje odnosnoodlaganje plaanja poreza na dobit se kao primaran cilj ee pojavljuje kodnekotirajuih kompanija, jer ostali ciljevi kreativnog raunovodstva za njih imajumanji znaaj. Mjere kojima se ova strategija menadmenta realizuje su gotovo

jednake mjerama koje se koriste za iskazivanje vie dobiti od ostvarene, samo je smjeru kome se one kreu suprotan. To znai da se umjesto preranog priznavanja prihodavri odlaganje njihovog priznavanja, da se ne iskazuju nastali prihodi, da se vri

potcjenjivanje prihoda i sl.

Kada je rije o rashodima menadment nastoji da rashode povea pretjeranimotpisivanjem imovine, precjenjivanjem rezervisanja tretiranjem kao rashoda perioda ionih trokova koji imaju sposobnost aktiviranja, iskazivanjem rashoda buduih

perioda kao rashoda tekueg perioda i sl.

4.3.2. Uobliavanje imovine kao metod kreativnog raunovodstvaIako svako uobliavanje rezultata ima, kao to je poznato, za posljedicu i

promjenu visine neto imovine, menadment ponekad pristupa manipulacijama kojeprvenstveno imaju za cilj iskazivanje nie ili vie vrijednosti imovine. Manipulacijeneto imovinom mogu imati vie ciljeva. Menadment moe iskazivanjem vie neto

imovine nastojati da obmane budue povjerioce, jer precjenjivanjem aktive odnosnopotcjenjivanjem obaveza utie na visinu neto imovine i time na odnos izmeu netoimovine i obaveza odnosno na racio zaduenosti.

Iskazivanje nie vrijednosti neto imovine, moe biti uslovljeno eljommenadmenta da dobije argumentaciju za voenje politike zadravanja dobitka, ili za

predloeno poveanje sopstvenog kapitala emisijom novog kola akcija.

Mjere kojima se mogu ostvariti ovi ciljevi kreativnog raunovodstva su jednimdijelom ve izloene, budui da se promjenom visine prihoda i rashoda istovremeno


32/74

31

utie na visinu neto imovine. U ovom dijelu emo spomenuti one mjere kojima seutie na visinu neto imovine, a koje nisu povezane s prihodima i rashodima.

Da bi izvrili uticaj na visinu stope prinosa na sopstveni i na ukupni kapital

menaderi nastoje da smanje visinu aktive i obaveza. Odgovarajua mjera, ako jesuditi po uestalosti korienja, koja im ovo omoguava je iskazivanje finansijskoglizinga kao operativnog. Iako MRS 17 Lizing propisuje da se lizing trebaklasifikovati kao finansijski ako su na zakupca prenijeti svi rizici i koristi povezani savlasnitvom, u daljem tekstu standarda se istie da odluka o tome da li je lizingfinansijski ili operativni zavisi vie od sutine transakcije nego od oblika ugovora.Tumaenje sutine ugovora i pored postojanja primjera i indikatora navedenih u istomstandardu u formalnom smislu pruaju menadmentu priliku za manipulaciju.

Drugi korieni metod uticaja na visinu iskazane imovine se sastoji u prenosu

imovine i obaveza na tzv. entitete sa posebnom namjenom (SPEs), koji se potom neukljuuju u konsolidaciju.

4.3.3. Uobliavanje neto gotovine iz poslovne aktivnosti kao metodkreativnog raunovodstva

Pored visine iskazanog dobitka, na donoenje odluke o ulaganju kakoinvestitora tako i povjerilaca utie visina neto gotovine, naroito neto gotovine iz

poslovne aktivnosti. Neki autori pri poreenju iskazne moi bilansa uspjeha, odnosnou njemu iskazanog dobitka i neto gotovine iskazane u izvjetaju o novanimtokovima, istiu kao prednost uvjerenje da se za razliku od dobitka, neto gotovinomne moe manipulisati. Znaaj koji se pridaje sposobnosti preduzea da generiegotovinu, naveo je menadere da nau naina da utiu na visinu iskazane netogotovine iz operativne aktivnosti. Oni naravno ne mogu iskazati vie gotovine negoto je ima, ali mogu46:

manipulisati sadrinom gotovine izvriti reklasifikaciju priliva ostvarenih u investicionoj aktivnosti u prilive

po osnovu operativne aktivnosti vriti prodaju potraivanja od kupaca opredijeliti se za kapitalizaciju kamate.

Pri definisanju pojma gotovina i gotovinski ekvivalenti u MRS 7 Izvjetaj onovanim tokovima, ostavljen je prostor koji moe biti korien za manipulaciju odstrane menadmenta. Pri odreivanju sadrine gotovine, pored gotovine u blagajni idepozita po vienju mogueje u gotovinu ukljuiti i prekoraenja na raunima kod

banaka, pod uslovom da je takav dogovor sa bankom posljedica promjenjivosti salda

46kari Jovanovi K., Kreativno raunovodstvo motivi, instrumenti i posljedice,Zbornik radovasa 11. Kongresa SRRRS,Banja Vruica, 2007.god, str. 62-3


33/74

32

rauna od pozitivnog do doputenog prekoraenja. Ovo moe biti formalno pokrie zaone menadere koji svako prekoraenje rauna ukljuuju u gotovinu. U prilive odgotovine prema MRS 7 doputeno je ukljuiti prilive od prodaje hartija od vrijednostikoje se dre radi trgovanja, menaderi nekih kompanija da bi poveali priliv gotovine

iz operativne aktivnosti ukljuuju u njih i prilive koji nastaju po osnovu prodajehartija od vrijednosti po fer vrijednosti kroz bilans uspjeha koje nisu bile oznaenekao one koje se dre radi trgovanja.

Uticaj na visinu neto gotovine iz poslovne aktivnosti moe se vriti irealizacijom tom cilju podreenih transakcija. Prodaja potraivanja pripada ovakvojgrupi transakcija. Smanjenje iznosa potraivanja i poveani priliv gotovine e uticatina poveanje neto gotovine iz poslovne aktivnosti. Iako je legitimno pravo preduzeada koristi faktoring za naplatu svojih potraivanja, karakter manipulacije ovoj dajeinjenica da je cilj transakcije bio uticaj na neto gotovinu i sve pokazatelje koji se

utvruju njenim korienjem. Visina gotovine iz poslovne aktivnosti u ovom sluajune odraava tanu sposobnost preduzea da generie gotovinu. Sline posljedice ima iodustajanje od izvrenja nekih poslovnih transakcija ili neevidentiranja nastalihtransakcija, samo zbog toga to one imaju neeljene posljedice na neto gotovinu iz

poslovne aktivnosti, odlaganje nabavke, neevidentiranje materijala i robe za koje nisuprimljene fakture ili se nalaze na putu i sl. Kapitalizacija kamate na kredite uzete zanabavku stalne imovine je, prema MRS 23 Trokovi pozajmljivanja, doputen

postupak. injenicu da je preduzee vrilo kapitalizaciju kamate i iznoskapitalizovane kamate treba objaviti, u suprotnom analitiari i drugi korisnici

finansijskih izvjetaja e, na osnovu Izvjetaja o novanim tokovima, preduzea kojekapitalizuje kamatu i onog koje to ne ini, izvui pogrene zakljuke. Kapitalizacijakamate dovodi do toga da su neto novana sredstva iz operativne aktivnosti via, jerse za iznos kapitalizovane kamate poveava nabavna vrijednost sredstava, a time iamortizacija, koja kao to je poznato predstavlja jedan od rashoda koji ne izazivaisplate ni obaveze u periodu u kome nastaje. Nasuprot ovome, bie iskazan nii netonovani tok iz investicione aktivnosti. Sve dok menadment kapitalizaciju kamate vriu skladu sa uslovima propisanim u mjerodavnom MRS i raunovodstvenom politikom

preduzea, ne moe se govoriti o manipulaciji, ali analitiari i tada treba da imaju uvidu uticaj kapitalizacije na visinu dobitka i neto novanog toka iz poslovneaktivnosti.

4.4. Kako prepoznati da su koriene metode kreativnograunovodstva

Da bismo otkrili manipulacije finansijskim izvjetajima najprije trebamootpoeti otkrivanjem indicija koje nas mogu uputiti na to da je mogue da jemenadment koristio kreativno raunovodstvo. Razumijevanje raunovodstva

preduzea je odluujue u pokuaju identifikovanja njegovog korienja. U nastavku


34/74

33

emo prikazati okvir47 za sprovoenje kvalitativne raunovodstvene analize u ciljudetektovanja metoda kreativnog raunovodstva.

Prvi korak u raunovodstvenoj analizi je identifikovanje kljunih

raunovodstvenih politika to nam omoguava da se fokusiramo na podruja gdje jenajvjerovatnije da se manipulacija dogodi.

Drugi korak je procjena fleksibilnosti raunovodstva preduzea. Kolikufleksibilnost preduzee ima u izboru raunovodstvenih politika? Kod nekih preduzeafleksibilnost je veoma niska iz razloga definisanosti oblasti raunovodstvenimstandardima kao, na primjer, kod izbora raunovodstvenih politika priznavanja ivrjednovanja ulaganja u istraivanje i razvoj. Kod drugih, moe biti visoka kao, na

primjer, procjena kreditnog rizika. Nadalje se postavlja pitanje koliko od moguefleksibilnosti su menaderi ve iskoristili i da li su izabrane raunovodstvene politike

trenutno agresivne ili konzervativne? Preduzea koja trenutno koriste konzervativnemetode potencijalno imaju veu ansu da poveaju (naduvaju) dobitak koristeiagresivne metode. Pa ipak, preduzea koja trenutno primjenjuju agresivnoraunovodstvo mogu imati veu sklonost da manipuliu i mogu biti primorana da

pribjegnu potencijalno ilegalnim raunovodstvenimtehnikama.

Trei korak je evaluacija raunovodstvene strategije preduzea. Kako seraunovodstvena strategija preduzea razlikuje od iste njegovih konkurenata? Da li suu prolosti raunovodstvene politike i procjene bile realne? Da li su i iz kog razloga

mijenjane raunovodstvene politike? Da li menaderi imaju podsticaj da koristeraunovodstvo oportunistiki (savezi, kompenzacije)? U sluaju da je preduzeeimalo na dug rok isto raunovodstvo i realne pretpostavke u prolosti, tada je svaka

promjena u raunovodstvu tog preduzea vjerovatnije prava nego manipulativna.

etvrti korak predstavlja evaluacija kvaliteta napomena uz finansijskeizvjetaje. Da li preduzee obezbjeuje adekvatne informacije za procjenu strategije irazumijevanje ekonomske sutine operacija? Da li su izabrane raunovodstvene

politike opravdane adekvatno? Da li postoji detaljna procjena i analiza performansi uprolosti? Ako je raunovodstvo restriktivno, da li menadment obezbjeuje dodatnaobjanjenja u cilju boljeg razumijevanja finansijskih izvjetaja? Da li preduzee prua

jednako dobra objelodanjivanja i za loe vijesti? Kvalitet objelodanjivanja iraunovodstveni kvalitet su neumoljivo povezani. Za preduzea sa praksomtransparentnog objelodanjivanja je mnogo manje vjerovatno da e se upustiti ukorienje kreativnog raunovodstva.

Peti i potencijalno najvaniji korak u raunovodstvenoj analizi jesteidentifikacija crvenih zastava. U narednoj tabeli emo prikazati reprezentativnu listu

47Mohanram S. P., How to manage earnings management?,Accounting World, Institute of ChartedFinancial Analyst of India Nr.10, 2003.


35/74

34

potencijalnih crvenih zastava u raunovodstvu. Utvrivanje jedne ili nekih odnavedenih pojava ne treba da bude osnova za zakljuak da je manipulacija bilo, aliako mnoge od njih postoje to je siguran znak da je neophodno dalje ispitivanje.

POTENCIJALNE CRVENE ZASTAVE (RED FLAGS)

neoekivane i neobjanjive promjene u raunovodstvenim politikama,posebno ako preduzee ima loe performanse,

rast dobitka kao posljedica neplaniranih prodaja imovine, poveanje uea potraivanja u prihodima od prodaje, pruanje kupcima

povoljnijih uslova plaanja produenje rokova,

rast razlike izmeu neto dobitka i neto gotovine iz poslovne aktivnosti uodnosu na prethodne godine,

poveanje razlike izmeu neto dobitka prije poreza i oporezive dobiti,

neoekivano visoko pripisivanje ili otpisivanje vrijednosti imovine,

veliko prilagoavanje dobiti u etvrtom kvartalu godine,

promjena revizora, i

znaajne transakcije sa povezanim stranama.

Zavrni korak ini ponitenje raunovodstvene distorzije preusmjeravanjemuticaja sumnjivih raunovodstvenih izbora gdje god je to mogue. Na primjer, ako jefirma produila vijek trajanja sredstva sa 15 na 20 godina na nain koji se inimanipulativan, trebalo bi ponovo obraunati amortizaciju sredstva sa vijekomupotrebe od 15 godina. Oieni finansijski brojevi bi trebalo da se koriste zafinansijsku analizu.


36/74

34

5.Greke i prevare kao uzroci netanih finansijskih izvjetaja

Netani finansijski izvjetaji pruaju pogrenu sliku o prinosnom i/ilifinansijskom poloaju preduzea. Odluke koje investitori i drugi korisnici finansijskihizvjetaja donose na osnovu pogrenih finansijskih informacija nanose tetu njihoviminteresima. Stoga je jasan interes sveukupne raunovodstvene javnosti da informacije

prezentirane u finansijskim izvjetajima prikazuju stvarnu sliku finansijskog iprinosnog poloaja preduzea. Ta stvarna slika e izostati ako u procesu izrade buduuinjene greke ili ako menadment i sastavljai finansijskih izvjetaja ele putem

prevare da ostvare koristi na tetu korisnika finansijskih izvjetaja, investitora prije

svega.

Iako su im posljedice iste nastanak netanih finansijskih izvjetaja, izmeugreaka i prevara postoje znaajne razlike na koje je vano ukazati, prije svega zbognaina njihovog otkrivanja, ali i sankcionisanja.

Kljuna odlika greaka je odsustvo namjere48 da se u finansijski izvjetajunese pogrean podatak, izostavi neki iznos ili objavljivanje. Uobiajene grekeobuhvataju one:

koje nastaju pri prikupljanju dokumentacije ili pri njenoj obradi u

postupku izrade finansijskih izvjetaja, nerazumne raunovodstvene procjene koje vode precjenjivanju injenica

ili pak pogrena interpretacija injenica, koje nastaju pogrenom primjenom raunovodstvenih principa u vezi sa

iznosima, vrstama i nainom prezentacije ili objavljivanja49.

Neophodno je rei da greke ine lica koja uestvuju u procesu prikupljanja iobrade informacija koje su osnova za izradu finansijskih izvjetaja i lica koja

pripremaju finansijske izvjetaje, a ne menadment preduzea. Prevare

50

, za razlikuod greaka, se sastoje u osmiljenom i namjernom pripremanju dokumenata,injenica, informacija i situacija da bi se stvorili preduslovi da se neko na bazi

48Problem koji se javlja pri davanju odgovora na pitanje da li je neka netanost posljedica greke iliprevare je u tome to se namjera, a time i odsustvo namjere teko utvruje. Primjera radi, nerazumnovisok iznos otpisa spornog potraivanja moe biti posljedica greke jer nije postojala namjera da sepretjeranim otpisivanjem doprinese iskazivanju nieg dobitka, no isti postupak bi bio korien i kada bitakva namjera postojala.49Golden T., Skalak S., Clayton M.:A Guide to Forensic Accounting Investigation, John Wiley&Sons,Inc., 2006, p. 35, preuzeto iz: kari Jovanovi K., Forenziko raunovodstvo instrument zatite

interesa raunovodstvene javnosti,Zbornik radova sa 13. Kongresa SRRRS,Banja Vruica, 2009.god.50Prevare, u irem smislu definisane, obuhvataju: prevare koje nastaju zloupotrebom imovine,korupciju i prevare putem finansijskog izvjetavanja.


37/74

35

pogrenog predstavljanja injenica u osmiljenim situacijama i okolnostima,podstakne da povjeruje u neistinu i u skladu sa njom da se ponaa i prema tome, trpigubitak ili tetu51. One se po pravilu zasnivaju na sljedea etiri osnovna elementa52:

1. lana prezentacija injenica koje imaju znaajan karakter,

2.

svijest poinioca o tome da je predstavljanje lano ili ispoljavanjepotpune nemarnosti za istinu,3. lice koje prima informaciju tretira je kao pouzdanu i oslanja se na nju

pri donoenju odluke,4. zahvaljujui prethodno navedenom nastaju finansijske tete, a koje

snose korisnici informacija.

Lana prezentacija injenica koje su po svojoj prirodi znaajne moe se postiimanipulacijama, falsifikovanjem ili izmjenama bilo knjigovodstvenih evidencija, biloknjigovodstvenih dokumenata na osnovu kojih se sastavljaju finansijski izvjetaji.

Poinioci su svjesni nedopustivosti postupaka i zbog toga se ova djela oznaavaju kaonamjerna.

Za razliku od greaka, u prevarama se kao poinioci inspiratori javljajurazliiti nivoi uprave ukljuujui i top menadment kome se esto prikljuuju i trealica.

5.1. Raunovodstvena profesija i privredni kriminalitetU raunovodstvu su se uvijek dogaale prevare iza kojih su slijedili finansijski

kolapsi. U posljednje vrijeme u sve veem opsegu i s teim posljedicama za globalnujavnost. Rukovodstva preduzea su u nedavnoj prolosti koristei raunovodstvenuprofesiju esto javnost manipulisali informacijama. Najee je javnost bivaladezinformisana o imovinsko-finansijskom poloaju i uspjenosti poslovanja

preduzea, i to na sljedee naine53: inflacijske zarade (inflating earnings) 1963-1973, punjenje poslovnih knjiga preduzea nepostojeim zalihama 1968-1981, pekuliranje vrijednosnim papirima (ekovi, mjenice, obveznice) 1977-1984, zavoenje revizora dvostrukim evidencijama 1983-1988, i manipulisanje koliinskim i vrijednosnim godinjim popisom 1986-2002.

Prije deset godina bili smo svjedoci velikog finansijskog kolapsa, koji je bioposljedica namjernog (prevar

Documents

MR - Prevare u finansijskom izveštavanju - metode njihovog činjenja, otkrivanja, prevencije i [1]