Upload
others
View
10
Download
0
Embed Size (px)
Citation preview
AZƏRBAYCAN RESPUBLİKASI
SƏHİYYƏ NAZİRLİYİ
1 NÖMRƏLİ BAKI
TİBB KOLLECİ
MÖVZU – TƏQVİM
PLANI ÜZRƏ
2020 / 2021 – ci tədris ilinin Ⅲ kurs, Ⅴ
semestr
Fənn: “Reanimatologiya
anesteziologiyanın əsasları ilə”
Şöbə: “Müalicə işi”
Fənn: Reanimatologiya
MÜNDƏRİCAT
Mövzunun
adı
Mühazirə
MÖVZU 1 REANİMATOLOGİYAYA GİRİŞ.
HƏKİMƏQƏDƏR İLK TƏCİLİ VƏ
TƏXİRƏSALINMAZ YARDIMIN TƏŞKİLİ
MÖVZU 2 AĞ CİYƏR, ÜRƏK REANİMASİYASI
MÖVZU 3 İNFUZİON TERAPİYANIN PRİNSİPLƏRİ
MÖVZU 4 KƏSKİN ÜRƏK-DAMAR ÇATIŞMAMAZLIĞI
ZAMANI REANİMASİYA VƏ İNTENSİV
TERAPİYA
MÖVZU 5 KƏSKİN TƏNƏFFÜS ÇATIŞMAMAZLIĞI
ZAMANI REANİMASİYA VƏ İNTENSİV
TERAPİYA
MÖVZU 6 ŞOK, TƏSNİFATI. ŞOK ZAMANI
REANİMASİYA VƏ İNTENSİV TERAPİYA
MÖVZU 7 ANAFİLAKTİK ŞOK ZAMANI REANİMASİYA
VƏ İNTENSİV TERAPİYA
MÖVZU 8 KOMA. KOMATOZ VƏZİYYƏTLƏR ZAMANI
REANİMASİYA VƏ İNTENSİV TERAPİYA
MÖVZU 9 HİPO VƏ HİPERTEMİYA ZAMANI
REANİMASİYA VƏ İNTENSİV TERAPİYA
MÖVZU
10
BOĞULMA, SUDABATMA ZAMANI
REANİMASİYA VƏ İNTENSİV TERAPİYA
MÖVZU
11
ELEKTROTRAVMALAR ZAMANI
REANİMASİYA VƏ İNTENSİV TERAPİYA
MÖVZU
12
YANIQLAR VƏ DONMALAR ZAMANI
REANİMASİYA VƏ İNTENSİV TERAPİYA
MÖVZU
13
ZƏHƏRLƏNMƏLƏR ZAMANI REANİMASİYA
VƏ İNTENSİV TERAPİYA
MÖVZU
14
UŞAQ REANİMASİYASI. QICOLMALAR
ZAMANI REANİMASİYA VƏ İNTENSİV
TERAPİYA
MÖVZU
15
ANESTEZİOLOGİYANIN ƏSASLARI.
İNHALYASİON NARKOZ
Mövzu 1
Reanimatologiyaya giriş. Həkiməqədər ilk təcili və təxirəsalınmaz yardımın
təşkili
Reanimatologiya – terminal vəziyyətdə olan orqanizmin kompleks müalicəsi ilə məşğul olan
elmdir. Reanimatologiya kliniki ölüm vəziyyətində olan orqanizmin həyata qaytarılması
üsullarını və problemlərini öyrənir. Latın dilində «Re»-geri qaytarmaq, «animos»-canlı
orqanizm, «loqos»-elm mənasını verir. Terminal vəziyyətdə orqanizm ölümlə həyat arasındakı
sərhəddə olur. Bu vəziyyətdə olan xəstəyə düzgün və tam həcmdə tibbi yardım göstərilərsə, onu
həyata qartarmaq imkanı yaranır.
Zərərçəkmiş insana hadisə yerində, yaxud qəflətən ağır xəstələnmiş şəxsə onun yatağında və
xəstəxanaya nəql olunarkən yolda göstərilən təxirəsalınmaz tibbi yardım tədbirləri kompleksinə
ilkin tibbi yardım deyilir. Bədbəxt hadisəyə məruz qalmış, yaxud həyat üçün təhlükə törədən
qəfləti ağır xəstəliyə düçar olmuş insanların hamısına təxirəsalınmaz ilkin tibbi yardım
göstərilməlidir.
Ətraf mühit faktorlarının insan orqanizminə qəfləti təsirindən hər hansı bir üzvün anatomik
tamlığının, yaxud onun funksiyasının pozulması bədbəxt hadisə adlanır. İlkin tibbi yardımın
göstərilməsində əsas məqsəd bədbəxt hadisə nəticəsində zərərçəkmiş, yaxud qəfləti ağır xəstəliyə
düçar olmuş şəxsin həyatını qoruyub saxlayaraq onun halının ağırlaşmasına yol verməməklə, bu
insanın sağalması üçün aparılacaq sonrakı müalicəyə şərait yaratmaqdan ibarətdir.
Ağır xəstələrdə terminal hallara-ölümlə həyat arasında olan bir vəziyyətə tez-tez təsadüf olunur
(terminus-sərhəd, hüdudlanma deməkdir). Aterial təzyiqin katastrofik enməsi, qaz mübadiləsi və
metobolizmin dərin dəyişikliklərlə birgə orqanizmin həyat fəaliyyətinin kritik səviyyədə
enməsinə terminal hal deyilir. Terminal hallar müxtəlif travmalar, yanıqlar, elektrikvurma,
kəskin qanitirmə, şok, suda boğulma, mexaniki asfiksiya, miokard infarktı və digər patoloji
proseslər, bədbəxt hadisələr zamanı meydana çıxır. İnsanın ölümündə dinamik olaraq bir- birinin
ardınca gələn bir neçə proses ayırd edilir, ürək fəaliyyətinin, qan dövranının və tənəffüsün
dayanması, baş beyinin fəaliyyətdən düşməsi, huşun itməsi, bəbəklərin genəlməsi, predaqoniya,
terminal fasilə, aqoniya, klinik və bioloji ölüm.
Terminal hallarda 4 mərhələ ayırd edilir:
predaqoniya
terminal fasilə
aqoniya
klinik ölüm
Predaqonal dövrdə-orqanizmin mühüm həyati funksiyalarının və mübadilə proseslərinin
pozulmasından asılı olaraq meydana çıxan bir sıra əlamətlərlə xarakterizə olunur. Ümumi
tormozlanma fonunda xəstənin huşu tez-tez itir və alaqaranlıq vəziyyətdə olur. Arterial təzyiq
kəskin enir, təyin edilmir. Nəbz kəskin taxikardiya ilə müşaiyət edilir, sapvari olur, periferiyada
deyil, yalnız magistral arteriyalar üzərində əllənir. Tənəffüs səthidir, tezləşib və təngnəfəslik
qeyd edilir. Dəri kəskin avazıyır, kəskin akrosianoz müşahidə edilir. Bu dövrdə MSS-nin
birincili (bilavasitə MSS-nin zədələnməsi nəticəsində-travma, qansızma, şişlər, meningit,
ensefalit və s.) və ikincili (başqa sistemlərin fəaliyyətinin pozulması səbəbindən) zədələnməsi
baş verir ki, bu da özünü klinik olaraq huşun yüngül tormozlanmasından tutmuş dərin koma
halına qədər olan pozulması ilə göstərir və yüksək oyanıqlıq, eyforiya, qıcolmalarla müşaiyət
oluna bilər.
Qan dövranının pozulma dərəcəsi xəstəni ölüm vəziyyətinə salan patoloji prosesin növündən
asılıdır. Bu isə əksər hallarda özünü arterial təzyiqin proqressiv enməsi, toxuma qan dövranının
kəskin pozulması ilə biruzə verir. Qan dövranının bu cür pozğunluqları müxtəlif səbəblərdən-qan
dövranının mərkəzi tənziminin pozulmasından, dövran edən qanın həcminin azlığından, ürəyin
nasos funksiyasının pozulmasından, böyrəküstü vəzin funksional çatmazlığından və s. olur.
Bütün bu pozğunluqlar üçün ümumi olan cəhət qan dövranı aparatının orqanizmi O2-ilə,
energetik maddələrlə təchizinin kəskin azalması və toxumalardan (üzvlərdən) metobolizm
məhsullarının tam çıxarılmamasıdır.
Toxuma və üzvlərin O-ilə təchizinin pozulması orqanizmdə metobolik asidozun inkişafına səbəb
olur. Metabolik asidoz hüceyrə membranının keçiriciliyini yüksəldir, hüceyrə öz funksional
qabiliyyətini itirir. Sinir hüceyrəsi impuls göndərə bilmir, əzələ hüceyrəsi təqəllüs qabiliyyətini
itirir, vəz hüceyrəsi sekret ifraz edə bilmir. Fermentlərin fəaliyyəti pozulur və xəstənin vəziyyəti
proqressiv surətdə ağırlaşır.
Predaqoniya zamanı elektrolitlərin kalium ionlarının miqdarının artması- hiperkaliemiya
müşahidə edilir. Klinik olaraq bu özünü ətrafların paresteziyasının və zəif ifliclərin baş verməsilə
göstərir. Həmçinin, ürək tonları karlaşır, hipotoniya, bradikardiya, elektrokardiaqrammada T
dişinin yüksəlməsi və sıxılması, QRS kompleksinin genişlənməsi və P dişinin itməsi də
xarakterikdir. Ağır hallarda mədəciklərin fibrilyasiyası və ürək fəaliyyətinin dayanması baş verə
bilər. Terminal hallar həmişə qlükokortikoid hormonlara tələbatın artması, böyrəküstü vəzlərin
isə bu tələbatı ödəyə bilməməsidir. Qlükokortikoid çatmazlığı miokardın yığılma qabiliyyətinin
pozulması, katexolaminlərə həssaslığının azalması və s. ilə müşaiyət olunur. Hüceyrədaxili
fermentlərin fəaliyyəti kəskin pozulur. Bu dövrdə toxumaların O2 ilə təchizatının kəskin
pozulması, maddələr mübadiləsində baş verən dərin dəyişikliklər orqanizmdə üzvi turşuların
(süd və piroüzüm turşusu) və karbon qazının toplanmasına səbəb olur.
Predaqoniya dövrü uzandığı təqdirdə baş beynin ödemi, kəskin böyrək çatmazlığı, kəskin qara
ciyər çatmazlığı, hemakoaqulyasiyanın pozulması və digər ağırlaşmalar inkişaf edir.
Terminal pauza (fasilə) dövrü-bu dövrdə baş beynin, ürək-damar və tənəffüs mərkəzlərinin
funksiyası proqressiv olaraq enməkdə davam edir, tənəffüs isə 40 saniyədən 2-dəqiqəyədək
dayana və yenidən bərpa ola bilər.
Aqonal dövr (aqonio-mübarizə)-xəstənin huşu təmamilə itir, arefkeksiya, dərinin kəskin
avazıması və akrosianoz baş verir. Tənəffüs aqonal tipli (köməkçi əzələlərinin iştirakı ilə), dərin
və seyrəkdir, patoloji ritmlərin, nəfəsalma və nəfəsvermə fazalarının ləngiməsi ola bilər.Bəzi
hallarda ürək müvəqqəti olaraq öz fəaliyyətini artıra və hətta arterial təzyiq 100mm c. süt.
səviyyəsinə qədər yüksələ bilir. Bəzən xəstənin huşu da aydınlaşır, lakin bunun ardınca huş
yenidən itir, ürək fəaliyyəti kəskin enir, arterial təzyiq proqressiv olaraq düşür, bradikardiya
inkişaf edir, nəbz sapvari olub, yalnız magistral arteriyalar üzərində çətinliklə əllənir.
Klinik ölüm-terminal halların son, həyatla ölüm arasında keçid mərhələsi olub, 3-6 dəqiqə
davam edir. Kilinik ölüm ürək fəaliyyəti və tənəffüsün tam dayanması, MSS-nin sıradan
çıxmasından sonra baş verir. Zahiri olaraq xəstədə heç bir həyat əlamətləri müşahidə edilmir.
Klinik ölüm zamanı aşağıdakı əlamətlər olur: huşun tam itməsi, arefleksiya, ürək fəaliyyətinin
dayanması, nəbzin olmaması, arterial təzyiqin sıfıra bərabər olması, bədən hərarətinin enməsi,
qıcolmalar, qeyri-iradi sidik və nəcis ifrazı. Lakin ürək və tənəffüs dayandıqdan sonra mübadilə
prosesləri kəskin zəifləsə də tam dayanmır, anaerob qlikoliz hesabına hələ bir müddət davam
edir. Bu səbəbdən də bir müddət toxumalarda ilk növbədə baş beyin qabığı hüceyrələrində hələ
geridönməz dəyişikliklər baş vermir və ona görə də klinik ölüm geri qaytarılan bir hal sayılır.
İlkin tibbi yardımın 5 növü ayırd edilir:
1. İlkin ixtisaslaşmamış tibbi yardım
2. Həkiməqədərki yardım
3. Təxirəsalınmaz ilkin həkim yardımı
4. Təxirəsalınmaz səriştəli həkim yardımı
5. Təxirəsalınmaz ixtisaslaşmış həkim yardımı
Həkiməqədərki yardım: Bu növ tibbi yardım orta tibb işçiləri (feldşer, tibb bacısı)
tərəfindən göstərilir. Bu yardım tibbi biliyə malik tibb işçiləri tərəfindən göstərildiyindən ilkin
ixtisaslaşmamış yardıma nisbətən bir qədər keyfiyyətli olur. Əgər xəstəyə, yaxud zərərçəkmiş
şəxsə heç bir yardım göstərilməyibsə, orta tibb işçisi ona həkiməqədərki yardım göstərir. Yaxud
xəsarət almış insanlara ilkin yardım göstərildiyi hallarda feldşer həmən yardım zamanı buraxılan
nöqsanları aradan qaldırır (məs. Esmarx kəmərini düzəldir, yaraya sarğını təzədən qoyur), onu
tamamlayır(ağrıkəsicilər, ürək-damar dərmanları yeridir və s.). Həmçinin lazımi hallarda xəstəyə
infuzion terapiya (venadaxilinə mayelərin köçürülməsi, məs. poliqlukin, hemodez və s.) aparılır.
İLKİN TƏXİRƏSALINMAZ HƏKİMƏQƏDƏRKİ YARDIM
VƏ ONUN VƏZİFƏLƏRİ
İlkin təxirəsalınmaz həkiməqədərki yardım zamanı aşağıdakı üç qrup mühüm vəzifələr yerinə
yetirilir:
1. Ətraf mühitin xəsarət törədən faktorlarının təsiri dərhal ləğv edilməsi (yüksək, yaxud
aşağı temperatur, elektrik cərəyanı, ağır əşyalarla sıxılma və s.) və zərərçəkən şəxs
düşdüyü həyat üçün çox təhlükəli şəraitdən (yanan binadan, torpaq altından, sudan, dəm
qazı toplanmış yerdən və s.) təcili olaraq çıxarılmalıdır.
2. Şəxsin aldığı xəsarətin, bədbəxt hadisənin, yaxud ağır qəfləti xəstəliyin xarakterindən,
növündən və ağırlıq dərəcəsindən asılı olaraq müvafiq ilkin təxirəsalınmaz tibbi yardım
göstərilməlidir (xarici qanaxmanın müvəqqəti saxlanılması, süni tənəffüs, ürəyin qapalı
masajı və s.)
3. Xəstənin yaxud zərərçəkmiş şəxsin tezliklə xəstəxanaya aparılmasının təşkili.
Birinci qrup tədbirləri hamı bacarmalıdır və adətən, bu tədbirlər şəxsin özü-özünə və qarşılıqlı
yardım şəklində həyata keçirilir.
İkinci qrup tədbirlər təxirəsalınmaz xarakter daşıyır və tibb işçiləri, yaxud ilkin tibbi yardım
elementlərini bilən şəxslər tərəfindən, yaxud xəstənin özü tərəfindən hadisə yerində göstərilir.
Təxirəsalınmaz həkiməqədərki yardım göstərilmiş şəxs dərhal xəstəxanaya göndərilməlidir.
Xəstənin, yaxud xəsarət almış şəxsin xəstəxanaya aparılması zamanı onun xəstəliyin xarakterinə,
yaxud travmanın növünə müvafiq olaraq düzgün nəql olunmasına ciddi fikir verilməlidir. Orta
tibb işçisi belə xəstələrin nəql olunması zamanı onları müşayiət edir və yolda da lazımi
təxirəsalınmaz tibbi yardım tədbirlərini davam etdirir.
Mövzu 2
Ağ ciyər, ürək reanimasiyası
Xəstəni terminal vəziyyətdən-klinik ölümdən çixartmaq üçün görülən təxirəsaliınmaz tibbi
tədbirlər kompleksi olan reanimasıyanın (reanimasiya-yenidən canlandırma) əsas vəzifəsi
hipoksiya ilə mübarizə aparmaq və orqanizmin sönmüş (və ya sönməkdə olan) funksiyalarını
bərpa etməkdən ibarətdir.
Bütün ölüm hallarında ilkin dövrdə klinik əlamətlərin triadası aşkar edilir: 1. ürəyin dayanması-asistoliya
2. tənəffüsün olmaması-apnoe
3. huşun itməsi-koma
Yardım göstərən şəxs qəfil ürəyi və ya tənəffüsü dayanmış, yaxud huşu itmiş xəsarət almış
insanda minimal da olsa həyat əlamətləri aşkarlayarsa, dərhal reanimasiya tədbirlərinə
başlamalıdır:
Həyat əlamətləri bunlardır:
- ürək döyünmələrinin olması. Bu məqsədlə 1 əli, yaxud qulağı döş qəfəsinin sol yarısına–döş
vəzisi olan yerə qoyurlar;
- arteriyalar üzərində nəbzin ələnməsi-nəbzi mil, ağır hallarda boyunda yuxu və ya bud arteriyası
üzərində təyin edirlər;
- tənəffüsün olması-bunu döş qəfəsinin və qarının hərəkəti, ağıza və buruna tutulmuş güzgünün
tərləməsi və burun dəliklərinə yaxınlaşdırılmış pambıq parçasının hərəkəti əsasında təyin edirlər;
- bəbəklərin işığa qarşı reaksiyasının olması-gün işığında gözün birini əllə tutub, bir qədər
saxladıqdan sonra qəflətən əli kənara çəkir və bu zaman bəbək daralır. Gecə isə fənərin işığını
gözə salır və bu zaman işığa qarşı bəbəklərin daralması baş verir.
Ürək döyünmənin, tənəffüsün, bəbəklərin işığa qarşı reaksiyasının olmaması və iynə batırdıqda
heç bir cavab reaksiyası alınmaması ölümün şübhəli əlamətləri sayılır və bu əlamətlər klinik
ölüm vəziyyətində də ola bilər, belə hallarda təxirəsalınmaz reanimasiya tədbirləri aparılmalıdır.
Beyin qabığı hüceyrələri oksigen aclığına çox həssas olduqlarından hipoksiyaya 5-6 dəq dözə
bilirlər. Ona görə də bu müddətdən sonra beyin hüceyrələri sıradan çıxır (dekortikasiya) və beyin
ölümü baş verir, yəni klinik ölüm bioloji ölümə keçir.
Bioloji ölüm həyat fəaliyyətinin geridönməz şəkildə dayanmasıdır, orqanizmin canlı sistemi
fəaliyyətinin son mərhələsidir.
Bioloji ölümün əsas əlamətləri bunlardır:
1. bəbəklərdə işığa qarşı reaksiya olmur, gözü 2 barmaq arasında sıxdıqda bəbək deformasiya
olunaraq uzunsov forma alır, daralır və pişik gözünə oxşayır
2. gözün buynuz qişası bulanır və quruyur
3. bədən ətraf mühit temperaturunadək soyuyur
4. dəridə göy-bənövşəyi rəngli meyit ləkələri əmələ gəlir
5. ölümdən 2-4 saat sonra meyit qatıması əmələ gəlir
Xəstəni klinik ölüm vəziyyətindən çıxarmaq üçün aşağıdakı reanimasiya tədbirləri
görülür:
1. ürək masajı
2. ürəkdaxili inyeksiya
3. arteriya daxilinə Neqovski üsulu ilə qanın qovulması
4. ürəyin defibrilyasiyası
Belə hallarda ilk növbədə ABS üçlüklər qaydası üzrə ürək-ağciyər reanimasiyası
aparılmalıdır.
1. tənəffüs yollarının keçiriciliyinin bərpası;
2. ağciyərlərin süni ventilyasiyasına başlamalı;
3. ürək masajı aparılmalıdır
Yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyinin bərpası. Bu da 3 üsulla həyata keçirilir:
1. Xəstənin başının geri qatlanması üsulu: a) yardım göstərən şəxs 1 əlini xəstənin boynunun altından keçirib bir qədər qaldırır və arxaya
doğru əyir. Digər əlini isə xəstənin alnına qoyaraq, başi arxaya doğru itələyir. Xəstələrin
əksəriyyətində bu üsulla yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyi bərpa olunur;
b) sınaq məqsədilə ağızdan ağıza xəstənin ağciyərlərinə hava qovulur, əgər bu zaman döş qəfəsi
ekskursiya etmirsə digər üsullar seçilir.
2. Alt çənənin önə çıxarılması üsulu:
Hər iki əlin barmaqları çənəaltından yapışmaqla, baş barmaqlar isə ağız bucağının yanlarından
aşağıya doğru çənəni tutmaqla alt çənə önə doğru çıxarılır, aşağıya doğru dartılır ki, alt kəsici
dişlər üst kəsicilərdən öndə dursun. Bu üsul komada olan, əzələlər boşalmış halında olan
xəstələrdə asanlıqla aparılır.
3. Baş barmaqla ağızın açılması: a) sağ əlin baş barmağını ağıza salıb, qalan 4 barmaqla çənə altından tutaraq aşağıya doğru
dartırlar.
b) Alına qoyulmuş sol əllə isə başı arxaya doğru itələyirlər. Bu üsulla ağız açıldıqda alt çənədəki
kəsici dişlər üst çənədəki kəsici dişlərdən önə çıxır.
Bundan əlavə aşağıdakı bir sıra üsullardan da istifadə edilə bilər: Havaüfürən borunun tətbiqi:
Yuxarıda qeyd etdiyimiz üsullarla yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyini bərpa etmək mümkün
olmadıqda havaüfürən borulardan istifadə edilir. Havaüfürən boru dilin kökünü basmaqla onun
qatlanaraq tənəffüs yollarını tutmasına imkan vermir. Bu borular ağızdan, yaxud burundan
yeridilir və “S”-vari formada olurlar.
Lakin “T”–vari faringeal borular da var; c) sol əlin baş və şəhadət barmaqlarını çarpazlaşmış formada ağıza salıb, digər barmaqlarla
çənəaltından tutub xəstənin ağzını açırlar;
d) digər sağ əldə tutulmuş havaüfürən borunun əyri tərəfi yuxarı olmaqla ağız boşluğuna
yeridilir, sonra onu 180 dərəcə fırladıb, dilin kökünə qədər itələyirlər və dairəvi lövhədən sonrakı
hissə çöldə qalır.
TRAXEYANIN
İNTUBASİYASI
Əgər bu qeyd etdiyimiz üsullar müsbət nəticə verməzsə, belə hallarda həkim tərəfindən ağızdan,
yaxud burundan traxeyanın intubasiyası aparılaraq, traxeyaya intubasion boru yeridilir.
TRAXEOTOMİYA VƏ
TRAXEOSTOMİYA
Qırtlağın, yaxud traxeyanın ödemi, iltihabı, şişləri, yad cisimləri zamanı tənəffüs yollarının
keçiriciliyinin bərpası üçün təxirəsalınmaz traxeyanın ön divarı açılır (traxeotomiya) və oraya
traxeostomik boru salınır. Ekstremal hallarda bu əməliyyatı ağrısızlaşdırma aparmadan skalpel
olmadıqda bucağın ucu, şüşə parçası, mismarla və s. ilə icra etmək lazım gəlir və boru kimi içi
boş, dairəvi formalı müxtəlif əşyalar istifadə edilir. Traxeostomiyanın 3 forması ayırd edilir:
yuxarı, orta və aşağı.
Aşağı traxeostomiya belə icra edilir: a) vidaci çuxurdan 2 köndələn barmaq yuxarı dəridə köndələn kəsik aparılır;
b) ağ xəttin üstü açılır, əzələlər küt üsulla aralanır, köndələninə boynun orta fassiyası kəsilir və
traxeyanın üstü açılır;
c) nəfəs borusunun ön divarı boylama açılır və oraya traxeostomik boru yeridilir. Müxtəlif
səbəblərdən traxeotomiyanın aparılması mümkün olmazsa, xəstənin həyatını xilas etmək üçün
böyük diametrli iynə ilə boyunun ön hissəsində traxeyanı deşirlər və iynə bu vəziyyətdə
saxlanılır.
Yuxarıda göstərilən üsulların köməyilə ağız açıldıqdan sonra xəstənin ağız boşluğuna üzərinə
dəsmal sarınmış şəhadət barmaq salınaraq, qusuntu kütlələrindən, yad cisimlrdən təmizlənir,
qatlanmış dil düzəldilir və yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyi bərpa edilir. Ağızda olan
möhtəviyyatın tənəffüs yollarına ola biləcək aspirasiyanın qarşısını almaq üçün xəstənin başı
yana doğru əyilir.
AĞ CİYƏRLƏRİN SÜNİ
VENTİLYASİYASI
Süni tənəffüs zamanı hava zərərçəkmiş şəxsin ağ ciyərlərinə süni olaraq qovulur. Süni tənəffüsün
bir neçə növü vardır:
“Ağızdan-ağıza”, “ağızdan-buruna” və havaüfürən boru ilə “ağızdan - ağıza” tənəffüsün
verilməsi;
“Ağızdan-ağıza” tənəffüsün verilmə texnikası: 1. xəstə arxası üstə sərt əşya üzərində uzadılır
2. döş qəfəsini sıxan paltarların yaxası açılır
3. xəstənin ağzı yuxarıda qeyd etdiyimiz üsullardan birilə açılır, alt çənə bir qədər önə doğru
dartılır, başı yana əyilir və ağız dəsmalla selikdən, qusuntu kütlələrindən, digər yad cisimlərdən
təmizlənir və beləliklə, yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyi bərpa edilir;
4. xəstənin sağında duraraq sağ əli onun boynunun altına salıb bir qədər yuxarı qaldırırlar ki,
zərərçəkmiş şəxsin başı bir qədər arxaya sallansın;
5. sonra xəstənin açılmış ağzına dodaqlarının üzərinə dəsmal sərib, sol əli xəstənin alnına
dayayıb, 2 barmaqla onun burnunu sıxırlar;
6. yardım göstərən şəxs dərindən nəfəs alaraq, ağzını xəstənin ağzına dayayıb havanı xəstənin
ağciyərlərinə qovur;
7. sonra nəfəs verən şəxs dodaqlarını xəstənin dodaqlarından aralayır, barmaqlarını burundan
çəkir. Bu hərəkətlər ritmiki olaraq 1 dəqiqədə 16-20 dəfə təkrarlanmalıdır.
“Ağızdan-buruna” süni tənəffüsün verilmə texnikası: Ağızı açmaq mümkün olmadıqda vaxtı itirmədən bu üsula başlamaq lazımdır.
1. arxası üstə uzanmış, yaxası açılmış xəstənin burnunun üzərinə tənzif sərirlər
2. sonra yardım edən şəxs dərindən nəfəs alaraq, ağzını xəstənin burnuna dayayır, digər əli ilə
alt çənəni sıxır və havanı xəstənin ağ ciyərlərinə qovur
3. “S” vari havaüfürən boru vasitəsilə süni tənəffüsün verilmə texnikası. Bu cür borulardan
istifadə edilməsi gigiyenik cəhətdən ən düzgün yoldur
1. yuxarıda təsvir etdiyimiz qayda ilə xəstə arxası üstə uzadılır, ağzı açılaraq oraya “S” vari
boru yeridilir
2. sonra nəfəs verən şəxs xəstənin başı üzərində oturmuş vəziyyətdə dərindən nəfəs alaraq,
borunun çöldə qalan hissəsindən havanı xəstənin ağciyərlərinə qovur
Bu 3 üsuldan hər birində 1 dəfəyə xəstənin ağciyərlərinə 1,5 l hava qovulur. Havanın verilməsi
arasındakı fasilələr 3-5 saniyə olmalıdır. Aparılan süni tənəffüsün səmərəliliyi hava qovulan
zamanı döş qəfəsinin qalxması, passiv nəfəsvermədə isə onun enməsi əsasında müəyyən edilir.
Xəstənin ağciyərlərinə qovulan havada 15-17 % O2 və 2-4% karbon qazı olmasına baxmayaraq
bu ekspirator üsullar olduqca səmərəlidir.
Silvester üsulu:
a) yardım göstərən şəxs arxası üstə uzanmış xəstənin başı üzərində durur
b) sonra xəstənin hər 3 saidinin aşağı 1/3-dən tutaraq 3 san. ərzində onun qollarını yuxarı və
arxaya olmaqla xəstənin başı üzərinə qaldırırlar
c) 3 san. sonra qollar aşağı salınaraq döş qəfəsinə sıxılır. 1 dəqiqədə 14-16 dəfə belə hərəkətlər
icra edilir
Şiller üsulu:
a) xəstə arxası üstə uzadılır və çiyin qurşağının altına yastıqça qoyulur
b) yardım göstərən şəxs hər 2 əli açılmış şəkildə döş qəfəsinin aşağı yan 1/3- nə hər 2 tərəfdən
qabırğa qövsləri üzərinə qoyaraq döş qəfəsini dəqiqədə 12-16 dəfə ritmiki sıxıb buraxır (aşağı
qabırğaların sınığında bu üsul işlənə bilməz)
Lobardo üsulu: a) xəstə arxası üstə uzadılıb yaxası açılır
b) xəstənin ağzı yuxarıda göstərilən üsullarla açılır
c) sonra yardım göstərən şəxs xəstənin dilinin ucundan dəsmalla tutub, dili dəq-də 12-16 dəfə
ritmiki önə dartıb buraxır
Şefer üsulu: a) xəstə qarnı üztə uzadılır, üzü yana çevrilərək onun başı qatlanmış qolunun üstünə qoyulur və
dili çölə çıxarılır
b) yardımçı şəxs üzü xəstənin başına doğru olmaqla dizlərini yerə dayamaqla xəstənin üzərində
sanki oturur
c) sonra hər 2 əlini döş qəfəsinin aşağı-yan səthinə qoyaraq dəq-də 12-16 dəfə ritmiki olaraq döş
qəfəsini sıxıb buraxır
Maska ilə aparılan süni tənəffüs:
a) arxası üstə uzanmış şəxsin ağzı və burnu üzərinə maska qoyulur və 1 əllə sifətə bərk sıxılır.
Xəstənin başı bir qədər geri əyilir, digər əllə içərisində hava olan Ambu kisəsi sıxılmaqla hava
döş qəfəsi qalxana kimi ağciyərlərə qovulur, sonra kisənin sıxılması dayandırılır ki, nəfəsvermə
olsun, bu qayda ilə dəq-də 16-20 dəfə süni tənəffüs verilir.
İntubasiya borusundan istifadə etməklə ağızdan-boruya olmaqla süni tənəffüs:
a) arxası üstə uzadılmış xəstəni larinqoskopun köməyilə ağızdan intubasiya edirlər, yəni
intubasiya borusunu traxeyaya yeridirlər
b) sonra intubasiyanı aparmış həkim dərindən nəfəs alaraq havanı intubasion borunun çöldə
qalmış ucundan xəstənin ağciyərlərinə qovur
c) sonra borunun ucundan ağzını çəkir ki, nəfəsvermə olsun
Bu qayda ilə xəstəyə 1 dəqiqədə 16-20 dəfə süni tənəffüs verilir
Traxeostomiya vasitəsilə süni tənəffüs verilməsi:
Bir sıra hallarda klinik şəraitdə traxeostomiya aparılaraq, sonra traxeyadakı həmin yarıqdan xəstə
intubasiya olunur və ağciyərlərin süni ventilyasiyası icra olunur.
ÜRƏYİN MASAJ
FORMALARI
Ürəyin xarici və daxili masajı ayırd edilir. Ürəyin xarici masajı hadisə yerində, daxili masaj isə
operasiya otağında aparılır. Ürəyin qapalı masajında əks-göstərişlər: döş qəfəsinin daxilə keçən
yaralanmaları, pnevmotoraks, hava emboliyası və ürək tamponadası.
Ürəyi masaj etdikdə o sıxılaraq qanı aortaya, oradan yuxu və ağciyər arteriyalarına qovur,
ağciyərlərdə qan oksigenlə zənginləşir. Ürəyin sıxılması dayandırıldıqda isə ürək yenidən qanla
dolur.
Körninq üsulu ilə ürəyin qapalı masajının aparılma texnikası:
-xəstə arxası üstə sərt əşya üzərində uzadılır;
-döş qəfəsinə, ürək nahiyəsinə 1-2 prekardial yumruq vurulur;
-masaj aparan şəxs xəstənin böyründə durub, sol əlini tam açaraq xəncərvari çıxıntıdan 2 sm
yuxarı, döş sümüyünün aşağı orta 1/3-nin üzərinə, bir qədər sola doğru olmaqla qoyur. Sonra sağ
əli mil-bilək oynağında maksimal qatlanmaqla, həmin əlin ovuc səthini sol əlin üzərinə qoyur və
bir qədər önə doğru əyilməklə bədənin ağırlığını qollara salır;
-sonra döş qəfəsinə bu vəziyyətdə təzyiq göstərərək onu 4-5 sm dərinliyinə fəqərə sütununa
təkanvari sıxıb buraxırlar.
Belə hərəkətlər 1 dəqiqədə 60-70 dəfə olmaqla təkrar olunur.
Bir yaşınadək uşaqlarda qapalı ürək masajı iki barmaqla barmaqların uclarını xəncərvari
çıxıntının qurtaracağına qoymaqla – dəqiqədə 100-120 dəfə təkanvari zərbələr endirməklə
aparılır.
Bir-on beş yaşlı uşaqlarda isə ürək masajı bir əllə icra edilir. Arteriya daxilinə Neqovski üsulu ilə
qanın qovulması.
Bu əməliyyatı həkim aparır. Hər hansı arteriya (mil, bud, yuxu və s.) daxilinə 200-250 ml qanı (1
ml noradrenalin əlavə edilərək) 150-220 mm c.s. təzyiqi altında köçürürlər. Sonra isə qan və
digər qanəvəzedicilərin (poliqlükin, reopoliqlükin, 5%-li qlükoza və s.) venadaxili köçürülməsi
davam etdirilir.
Ürəyin defibrillyasiyası - Ürək fəaliyyətinin dayanmasının iki forması ayırd edilir: asistoliya
(ürək fəaliyyəti tam dayanır) və mədəciklərin fibrillyasiyası (bu zaman miokardın ayrı- ayrı əzələ
lifləri xaotik, əlaqəsiz şəkildə təqəllüs etdiklərindən səyrimə baş verir). Belə hallarda elektrik
kondensatoru tipli aparat olan elektrik defibrillyatoru cihazı ilə ürəyin defibrillyasiyasını
aparırlar. Təhlükəsizlik texnikası qaydalarına riayət etməklə elektrodu isə ürək zirvəsi
nahiyəsində döş qəfəsinə sıxaraq əvvəlcə 3000- 3500 V gərginlikdə elektrik yükü ilə ürəyə
impuls cərəyanla depolyarizasiya aparılır. Sonra hər dəfə gərginlik 500 V artırılmaqla 6000-7000
V həddinə çatdırılır.
Reanimasiya tədbirləri zamanı hay-küy olmamalı, yardım göstərən şəxs özünü itirməməli, bütün
tədbirləri metodik və ardıcıllıqla yerinə yetirməlidir.
Bütün bu reanimasiya tədbirləri effektli aparılarsa, periferik arteriyalarda nəbz əllənməyə
başlayır, arterial təzyiq 60-80 mm c.s.-dək yüksəlir, bəbəklər daralır və işığa reaksiya verməyə
başlayır, dərinin göyümtül-solğun rəngi itir və tədricən sərbəst tənəffüs bərpa olunur.
Reanimasiya zamanı bir sıra ağırlaşmalar ola bilər:
1. intubasiya apararkən onun 15 san-dən çox çəkməsi asfiksiya və ürəyin bərpa olmayan
dayanması olur;
2. hava ağciyərlərə yüksək təzyiqlə qovulduqda ağciyər parenximası partlayır və gərginlik
pnevmotoraksı əmələ gəlir;
3. ürəyin qapalı masajı zamanı əllər sola doğru çox qoyulub qüvvə ilə sıxıldıqda qabırğaların
sınığı, ağciyərlərin və ürəyin zədələnməsi baş verir;
4. əllər xəncərvari çıxıntı üzərinə qoyulduqda masaj zamanı qaraciyərin və mədənin
partlaması ola bilər;
5. elektrik defibrillyasiyası apararkən təhlükəsizlik texnikası qaydalarına riayət olunmadıqda,
elektrikvurma ola bilər.
Yekun olaraq reanimasiya tədbirlərinin ardıcıllığı:
1. tənəffüs yollarının keçiriciliyinin bərpası;
2. ağciyərlərin süni ventilyasiyası və ürəyin qapalı masajı;
3. körpücükaltı venanın kateterizasiyası və infuzion sistem qoyulması;
4. venadaxilinə, yaxud intratraxeal, yaxud ürəkdaxilinə adrenalin, atropin və kalsium xloridin
yeridilməsi;
5. mübadilə proseslərini normallaşdıran tədbirlərin görülməsi;
6. baş beynin hipoksiyadan qorunması və dehidratasiya.
Mövzu 3
İnfuzion terapiyanın prinsipləri
İnfuziya -orqanizma müxtəlif üsullarla çoxlu miqdarda məhlulların köçürülməsinə deyilir.
İnfuzion terapiyanın erkən başlanması xəstənin vəziyyətinin tezliklə bərpa olunmasına imkan
verir.
İnfuzion terapiyanın əsas prinsipləri və məqsədləri aşağıdakılardır:
1. Dövran edən qanın həcminin və tərkibinin bərpası;
2. Qanın reoloji hüsusiyyətlərinin yaxşılaşdırılması;
3. İnfuzion rehidratasiya (makro-və mikrosirkulyasiyanin saxlanılması);
4. Elektrolit balansının və turşu-qələvi tarazlığın normallaşdırılması;
5. Aktiv infuzion dezintoksikasiya.
İnfuzion terapiya üçün mühtəlif məhlullar istifadə oluna bilər. Kristalloidli və kolloidli məhlullar
ayırd edilir. Kristalloidlərə elektrolitlər (fizioloji məh., Ringer, laktosol) və karbohidrat
məhlulları aiddir.
Kalloid məhlulları isə aşağıdakılardır:
Dekstranlar (poliqlükin), jelatin, kraxmal, albumin, plazma, protein. Bunların molekulyar çəkisi
böyük olduğu üçün uzun müddət damar daxilində qala bilirlər və qanın həcmini təmin edirlər.
Eyni zamanda bunlar qanəvəzedicilərə də aiddir.
Dövran edən qanın həcminin bərpası üçün dekstranlar (poliqlyukin, reopoliqlyukin,
reoqlyuman), jelatinlər, qan preparatları istifadə olunur. İndiki zamanda kolloid qanəvəzedicilər
geniş tədbiq olunur- infukol, stabizol.
Qanın reoloji xüsusiyyətlərini yaxşılaşdırmaq üçün aşağı molekullu dekstranlardan, rehidratasiya
üçün NaCl məhlulu, laktosol, Rinqer- lok, məhlulu, disol, trisol, atsetosol və s. istifadə olunur.
Elektrolit balansının tez bir zamanda normallaşması üçün hüsusu mühitlər təklif olunub- kalium
və maqnezium asparaqinatı, ionosteri.
Turşu-qələvi tarazlığın pozulmasında: asidozda - natrium laktat və ya bikarbonat, alkalozda isə
qlükozada həll olunmuş 1N HCl turşusu tədbiq olunur. Metabolik asidoz hiperkaliemiya ilə
müşayiət olunur, alkaloz isə hipokaliemiya ilə. Hipokaliemiyanın müalicəsi üçün 0,5-0,7% KCl
5% və ya 10% qlükoza məhlulu ilə birgə v/d+ insulin 1 TV 3-4 q qlükozaya, hiperkaliemiyada
isə v/d 10% qlükoza məhlulu insulinlə birgə istifadə olunur. Plazmada kaliumun səviyyəsini
aşağı salmaq üçün diuretiklər (furosemid v/d) yeridilir. Onun ürəyə olan təsirini azaltmaq üçün
Ca preparatlarını (Ca qlükonat, CaCl) təyin edirlər.
Dezintoksikasiya üçün qlükoza məhlulu, hemodez, polidez məhlulu məsləhətdir. Bunlarla yanaşı
yüksək diurez təmin olunması da vacibdir (furosemid).
İnfuzion terapiyanın həcmi xəstənin vəziyyətindən asılıdır. Arterial təzyiq qorxusuz səviyyəyə
(80-100mm c.s.) qaldırılana qədər infuziya sürətlə aparılır. Sonraki dövrdə arterial təzyiqin
sabitləşməsi, mərkəzi venoz təzyiqin 40-50-mm c.s. qədər qalxması, diurezin bərpası (saatda 30
ml- dən az olmamaq şərtilə) infuziyanı damcı üsulu ilə davam etdirilməsinə imkan verir.
İnfuzion terapiya adətən venalar vasitəsi ilə aparılır. Venaya məhlulları damcı və şırnaqla
yeritmək olar. Şırnaqla yeritmək üçün 10-20 ml-k şpris istifadə edilir. Adətən məhlulu
venepunksiya və ya veneseksiya aparıb dirsək venasına yeridillər. Dövran edən qanın həcmini
tez bir zamanda bərpa etmək lazım gəldikdə (operasiya vaxtı çoxlu qan itirdikdə, şok və ya
kollaps zamanı) məhlulları şırnaqla yeridirlər, lakin bir dəfəyə 500 ml-dən artıq yeritmək olmaz.
Damcı üsulu sutka ərzində bir neçə litr maye köçürməyə imkan verir.
Bu üsulun bir neçə üstün cəhətləri vardır:
xəstəyə əziyyət vermir;
yeridilən maye tədricən sorulur və orqanizmda uzun müddət qalır;
arterial təzyiq qalxıb enmir və ürəyin işini ağırlaşdırmır.
Yeridiləcək mayeni 40 dərəcəyə qədər qızdırmaq lazımdır və onun soyumamasına fikir vermək
lazımdır.
Damarların istifadəsi mümkün olmadıqda, və yaxud xəstəni nəql edərkən, məhlulu dəri altına
yeritmək mümkündür (NaCl steril izotonik məhlul, 5% qlükoza və s.). Sutka ərzində d/a 3 litrə
qədər, lakin birləşdirici toxumanı zədələməmək üçün bir dəfəyə 500 ml- qədər maye yeritmək
olar. Sutka ərzində yeridilən mayenin yarısını saat 9-dan 15-ə qədər, qalan hissəni isə saat 18-
dən 24-ə əgər yeridirlər. Məhlulları d/a uzun müddət yeritmək üçün ən münasib nahiyə-budun on
səthidir.
Beləliklə, terminal hallarda ürək və ağciyər reanimasiyası ilə yanaşı v/d infuziya quraşdırılır və
şırnaqla 1: 10 000 durulaşmada olan 1,5-2 ml adrenalin yeridilir. Bunun üçün ampuladaki
standart məhlulla 9 ml NaCl izotonik məhlul əlavə olunur. Adrenalinlə birgə 2,4% eufillin
məhlulu və 2-3ml 10% CaCl məhlulu yeritmək olar. Adrenalinin yeridilməsi ürək ritminin bərpa
olunmasına qədər hər 5 dəqiqədən bir təkrar olunur. Adrenalin əvəzinə daha güclü təsirli
novodrin istifadə oluna bilər. Na hidrokarbonat məhlulu asidozla mübarizə üçün vacibdir. Bunlar
əsasən kiçik dalğalı fibrillyasiyalarda əhəmiyyətlidir və onun iridalğalı formaya keçməsinə
kömək edir. Sonra defibrillasiya təkrarlanır və ürək ritmi bərpa olunur. İri dalğalı
fibrillasiyslarda v/d şırnaqla 1mq/kq lidokain yeridilir 2% məhlul 2-3,5 ml, sonra damcı üsulu ilə
1dəq. 20 damcı (20ml 2% lidokain 80ml 5% qlükozada həll olunur). Asistoliyada+v/d şırnaqla 1
mq atropin, lazım gəldikdə təkrarən də yeridilir. Hiperkaliemiya və asidozla mübarizə üçün Na
bikarbonat köçürülür. Ürəyin masajı və sünni ventilyasiya davam etdirilir.
Reanimasiya başlanandan 30-40 dəqiqə ərzində heç bir nəticə alınmazsa, meyit əlamətləri
meydana çıxarsa, aparılan tədbirlərin dayandırılması məsləhət görülür.
Mövzu 4
Kəskin ürək-damar çatışmazlığı zamanı reanimasiya və intensiv terapiya
Ürək-damar çatışmazlığı (lat. insufficientia cordis) - ürək əzələsinin yığılma qabiliyyətinin
zəifləməsi nəticəsində meydana çıxan təcili tibbi yardım olmadan klinik ölümlə nəticələnə bilən
funksional pozğunluqdur. Bu hal kəskin və xroniki gedişli olmaqla, meydana çıxma səbəblərinə
görə iki yerə bölünür:
anadangəlmə ürək çatışmazlığı
qazanılmış ürək çatışmazlığı.
Tədricən orqanizmdə maye ləngiyir, bütün orqanların funksiyası pozulur: ag ciyər, qara ciyər,
mədə, bagırsaq, böyrəklər, mərkəzi sinir sistemi.
Xəstəliyin 3 ağırlıq dərəcəsi var:
1. Birinci yüngül dərəcə. İnsanin iş qabiliyyəti saxlanılıb, fiziki hərəkət zamanı təngənəfəslik
və ürəkdöyünməsi əmələ gəlir.
2. Ikinci (orta) dərəcəli. Sakit vəziyyətdə də aritmiya və təngənəfəslik qeyd olunur. Xəstə
yataq (yarıyataq) rejimə, xüsusi preparatlarla ambulator və vaxtaşırı - stasionar müalicəyə
ehtiyac duyur.
3. Ücüncu (ağır) dərəcə. Xəstədə nəzərə çarpan ödemlər əmələ gəlir, о cümlədən, daxili
orqanlarda, ürək asmasi tutmaları inkişaf edir, orqanizmin bütün funksiyaları pozulur.
Ciddi yataq rejimi, pəhriz, sidikqovucu və ürək preparatlari ilə müalicə aparilir.
Ürək çatışmazlığı arterial hypertoniyalar, ürək qüsurları, miokarditlər, tac damarların
çatışmamazlığı: koronarsklerozlar, koronarspazmalar, tac damarların tromb kütlələri ilə
tıxanması və nahiyə qan təchizatının pozulması - miokard infarktı nəticəsində ürəyin daha
doğrusu ürək əzələsinin gücə düşməsi və əldən düşməsi nəticəsində meydana çıxır. Bu zaman
qan dövranı durğunluğu ürək əzələsini normal təchiz edə bilmir. Əsas nasos funksiyasına malik
sol mədəcik çatışmamazlığı öz növbəsində kiçik qan dövranında durğunluğa səbəb olur ki, bu da
tənginəfəslik, sianozlarla-göyərmələrlə, köpüklü qanhayxırmalarla, ağciyər ödemi, qaraciyərin
böyüməsi ilə meşahidə olunur. Nəticə etibarı ilə orqan və toxumaların hipoksiyası və digər
metobolizm pozğunluqları meydana çıxmış olur.
Kəskin ürək-damar çatmamazlığı qəflətən inkişaf edir. Az bir müddət ərzində xəstədə
təngnəfəslik artır, nəfəsalma tezləşmiş xışıltılı olur, arterial təzyiq kəskin artır, dəri göyərir,
dodaqlarda çəhrayı köpük əmələ gəlir. Bu vəziyyət insanın həyatə üçün ciddi təhlükə yaradır.
Xəstə dərhal reanimasiyaya yerləşdirilməlidir.
Kəskin ürək çatmamazlığının əsas klinki əlamətləri:
Kardiogen şok
Kardial astma
Ağ ciyərlərin alveollar ödemidir
Ağ ciyərlərin interstisial ödemi özünü ürək astması əlamətləri ilə büruzə verir: hava
çatmamazlığı, havasızlıqdan boğulma,narahatlıq və sifətdə ölüm qorxusu.
Ağ ciyər ödemi-bir çox xəstəliklərin gedişini ağırlaşdırır. Kardiogen və qeyri- kardiogen
ağciyər ödemləri ayırd edilir.
Kardiogen ağ ciyər ödemi-ürək-damar xəstəlikləri (kəskin miokard infarktı,
dekompensasiya olunmuş mitral stenoz, hipertenziv sindrom, aorta qövsünün qüsurları və
s.) zamanı baş verir.
Qeyri-kardiogen ağ ciyər ödemi-MSS xəstəlikləri (baş beynin travma və ya ödemi
tənəffüs xəstəlikləri (aspirasion pnevmonit, krupoz pnevmoniya, respirator distress-
sindrom), böyrəklərin kəskin və xroniki xəstəlikləri zamanı baş verir.
Patogenezi: ağciyər ödemi qan dövranında təzyiqin kəskin artması nəticəsində inkişaf edir.
Həmçinin kapilyarların keçiriciliyinin pozulması nəticəsində qanın maye hissəsi damarlardan
intersistial boşluğa keçir. Tənəffüs zamanı transsudat hava ilə qarışır və qatı zülallarla zəngin
köpük əmələ gəlir ki, bu da alveol və bronxların mənfəzini dolduraraq O2-nin alveolların
divarına çatmasını çətinləşdirir. Nəticədə qazların diffuziyası azalır, bronxial müqavimət artır,
toxuma hipoksiyası, tənəffüs çatmazlığı baş verir.
Klinika: təngənəfəslik (1dəq-də 35-40) və boğulma nəticəsində xəstə məcburi oturaq
vəziyyətində olur. Tənəffüs fitverici olub, ağ rəngli bəlğəmlə müşaiyət olunur. 1-2 saat ərzində
2-3 l bəlğəm xaric ola bilər. Auskultasiyada krepitasiyaedici xırda və orta həcmli xırıltılar
eşidilir. Perkussiyada qutu səsi müşahidə olunur.
Müalicə: İldırımvari formada 10-15 dəq ərzində xəstə tələf ola bilər. Xəstəyə oturaq vəziyyət
verilir, ayaqları aşağı sallanır. Emossional steresi aradan qaldırmaq üçün narkotik analgetiklər
(morfin vena daxilinə 5 mq, promedol, fentanil vena daxilinə 0,1-0,2 mq), trankvilizatorlar
(diazepam vena daxilinə 5-10 mq), neyropelptiklər (droperidol vena daxilinə 2,5-5 mq) təyin
edilir.
Kiçik qan dövranında təzyiqi azaltmaq üçün dövr edən qanın həcmini azaltmaq, ürəyin sağ
şöbəsinə gələn venoz cərəyanı azaltmaq lazımdır. Bu məqsədlə furosemid 20-40 mq (sutkalıq
doza 300-500 mq) və ya etakrin turşusu 50 mq vena daxilinə təyin edilir. 30-40 dəqiqədən sonra
diuretik effekt əldə olunur. Qanqlioblokatorlar kapilyarların mənfəzini genişləndirərək sistolik
arterial təzyiqin enməsinə, ürəyin işinin azalmasına, mərkəzi venoz təzyiqin aşağı enməsinə
səbəb olur.
Qanqlioblokatorlardan pentamin 0,2-0,5 ml 5%, 20 ml 5% qlükozada həll edilib vena daxilinə
vurulur. Bu məqsədlə son zamanlar periferik vazodilatorlar istifadə olunur.
Nitroqliserin izotonik məhlulda 10 dəfə həll edilir və 220-440 mkq/dəq vena daxilinə yeridilir.
Na nitroprussid 0.3 mkq/kq/dəq vurulur. Hər 5-10 dəq- dən bir sürət artırılır. Maksimal sürət 8
mkq/kq/dəq-dən çox olmamalıdır. Ümumi periferik müqaviməti azaltmaq eufillin 5-10 ml 2.4%
məhlulu 10-20 ml izotonik məhlulda həll edilir vena daxilinə yeridilir.
Miokardın yığılma funksiyasını stimullaşdırmaq üçün strofantin (0,25 mq 10 ml 20% qlükozada
həll edilib vena daxilinə 4-6 dəqiqə ərzində ehtiyatla vurulur), korqlükon (0,5-1 ml 0,06%
məhlulu 10 ml 40% qlükozada həll edilib 5-6 dəqiqə ərzində ehtiyatla vurulur) təyin edilir.
Həmçinin bu məqsədlə adrenostimulyatorlardan izadrin (5% qlükozada həll edilib 0,5-3 mkq/dəq
vena daxilinə damcı üsulu ilə), dofamin (vena daxilinə 1-5 mkq/dəq) təyin edilir.
Kortikosteriodlər miokarda inotrop təsir göstərir, alveol-kapilyar membranının keçiriciliyini
azaldır, arterial təzyiqi stabilləşdirir. (arterial təzyiqi aşağı olduqda). Xəstələrin gedişindən və
arterial təzyiqin səviyyəsindən asılı olaraq 50-150 mq prednizalon təyin edilir.
Xəstədə tənəfüsün dekompensasiyası zamanı intubasiya və ASV aparılır.
Ağ ciyər ödemi zamanı intensiv terapiya
sxemi:
Arterial təzyiq 80 mm.c.süt. aĢağı
Arterial təzyiqin 160 mm. c. süt. yuxarı
O2 terapiya O2 terapiya
Narkotik analgetik Narkotik analgetiklər
Kiçik trankvilizatorlar (diazepan) Droperidol
Saluretiklər (az doza) Saluretik (yüksək dozada)
Eufillin (az doza) Hipotoniya
Ürək qlükozidləri Qazodilatorlar (nitratlar)
Kortikosteroidlər (yüksək doza) Izazdin
Kortikosteroidlər (arterial təzyiq endikdən sonra kiçik
dozalarda)
KƏSKİN ÜRƏK-DAMAR ÇATIŞMAZLIĞI ZAMANI
REANİMASİYA VƏ İNTENSİV TERAPİYA
Ürəyin xarici və daxili masajı ayırd edilir. Ürəyin xarici masajı hadisə yerində, daxili masaj isə
operasiya otağında aparılır. Ürəyin qapalı masajında əks- göstərişlər: döş qəfəsinin daxilə keçən
yaralanmaları, pnevmotoraks, hava emboliyası və ürək tamponadası.
Ürəyi masaj etdikdə o sıxılaraq qanı aortaya, oradan yuxu və ağ ciyər arteriyalarına qovur, ağ
ciyərlərdə qan oksigenlə zənginləşir. Ürəyin sıxılması dayandırıldıqda isə ürək yenidən qanla
dolur.
KÖRNİNQ ÜSULU İLƏ ÜRƏYİN QAPALI
MASAJININ APARILMA TEXNİKASI
-xəstə arxası üstə sərt əşya üzərində uzadılır
-döş qəfəsinə, ürək nahiyəsinə 1-2 prekardial yumruq vurulur
-masaj aparan şəxs xəstənin böyründə durub, sol əlini tam açaraq xəncərvari çıxıntıdan 2 sm
yuxarı, döş sümüyünün aşağı orta 1/3-nin üzərinə, bir qədər sola doğru olmaqla qoyur. Sonra sağ
əli mil-bilək oynağında maksimal qatlanmaqla, həmin əlin ovuc səthinin sol əlin üzərinə qoyur
və bir qədər önə doğru əyilməklə bədənin ağırlığını qollara salır
-sonra döş qəfəsinə bu vəziyyətdə təzyiq göstərərk onu 4-5 sm dərinliyinə fəqərə sütununa
təkanvari sıxıb buraxırlar
Belə hərəkətlər 1 dəqiqədə 60-70 dəfə olmaqla təkrar olunur.
Bir yaşınadək uşaqlarda qapalı ürək masajı iki barmaqla barmaqların uclarını xəncərvari
çıxıntının qurtaracağına qoymaqla - dəqiqədə 100-120 dəfə təkanvari zərbələr endirməklə
aparılır.
Bir-on beş yaşlı uşaqlarda isə ürək masajı bir əllə icra edilir.
ARTERİYA DAXİLİNƏ NEQOVSKİ ÜSULU
İLƏ QANIN QOVULMASI
Bu əməliyyatı həkim aparır. Hər hansı arteriya (mil, bud, yuxu və s.) daxilinə 200-250 ml qanı (1
ml noradrenalin əlavə edilərək) 150-220 mm c.s. təzyiqi altında köçürürlər. Sonra isə qan və
digər qanəvəzedicilərin (poliqlükin, reopoliqlükin, 5%-li qlükoza və s.) venadaxili köçürülməsi
davam etdirilir.
ÜRƏYİN
DEFİBRİLLYASİYASI
Ürək fəaliyyətinin dayanmasının iki forması ayırd edilir: asistoliya (ürək fəaliyyəti tam dayanır)
və mədəciklərin fibrillyasiyası (bu zaman miokardın ayrı- ayrı əzələ lifləri xaotik, əlaqəsiz
şəkildə təqəllüs etdiklərindən səyrimə baş verir). Belə hallarda elektrik kondensatoru tipli aparat
olan elektrik defibrillyatoru cihazı ilə ürəyin defibrillyasiyasını aparırlar. Təhlükəsizlik texnikası
qaydalarına riayət etməklə elektrodu isə ürək zirvəsi nahiyəsində döş qəfəsinə sıxaraq əvvəlcə
3000- 3500 V gərginlikdə elektrik yükü ilə ürəyə impuls cərəyanla depolyarizasiya aparılır.
Sonra hər dəfə gərginlik 500 V artırılmaqla 6000-7000 V həddinə çatdırılır.
Reanimasiya tədbirləri zamanı hay-küy olmamalı, yardım göstərən şəxs özünü itirməməli, bütün
tədbirləri metodik və ardıcıllıqla yerinə yetirməlidir.
Bütün bu reanimasiya tədbirləri effektli aparılarsa, periferik arteriyalarda nəbz əllənməyə
başlayır, arterial təzyiq 60-80 mm c.s.-dək yüksəlir, bəbəklər daralır və işığa reaksiy verməyə
başlayır, dərinin göyümtül-solğun rəngi itir və tədricən sərbəst tənəffüs bərpa olunur.
ÜRƏKDAXİLİ
İNYEKSİYALAR
Ürəyin qapalı masajı və defibrillyasiyası müsbət nəticə vermədikdə ürək daxilinə müxtəlif
dərmanların (0,1%-li adrenalin, 10%-li kalsium-xlorid, 0,25%-li strofantin və s.) yeridilməsindən
də istifadə edilir. Lakin bu zaman bir sıra qorxulu ağırlaşmalar baş verə bilməsi təhlükəsinə görə
(ürək əzələsinin, ürəyin keçirici sistemi və tac arteriyaların zədələnməsi; kalsium-xloridin
miokarda yeridilməsi nəticəsində nekrozun ola bilməsi) bu üsul geniş yayılmayıb. Bu məqsədlə
şprisə 1 ml 0,1%-li adrenalin, 10 ml 10%-li kalsium-xlorid və 1 ml 0,5% (yaxud 0,25%-li)
strofantin (yaxud 0,6%-li korqlükon) yığılır və onun ucuna 4-5 sm uzunluğunda iynə taxılır.
Sonra sol parasternal xətt üzrə bir köndələn barmaq sola doğru (1,0- 1,5 sm) IV (yaxud V)
qabırğaarası sahədə iynə 3-4 sm dərinə yeridilir və porşen bir qədər geri çəkilir. Bu zaman şprisə
qanın gəlməsi iynənin ucunun ürək boşluğunda olduğunu göstərir. Sonra şprisdəki dərmanı ürək
boşluğuna yeridərək, onu iynədən ayrırılar. Əgər yeridilən dərman təsirindən ürək fəaliyyəti
bərpa olunursa, belə halda ürək ritminə uyğun olaraq iynənin ucu hərəkət edir və onun
mənfəzindən damla-damla al qan xaric olmağa başlayır. Yalnız bundan sonra iynəni çıxarırlar.
Xəstəyə tənəffüs və ürək-damar mərkəzini oyadan preparatlar da yeridilməlidir (lobelin, sititon,
bemeqrid, kordiamin və s.). Vena daxilinə hormonal (deksametazon, prednizalon və s.)
dərmanlar, qan, şok əleyhinə olan (reopoliqlükin, poliqlükin, 5-10% qlükoza) və digər
qanəvəzedicilər də köçürülməlidir.
Mövzu 5
Kəskin tənəffüs çatışmamazlığı zamanı reanimasiya və intensiv terapiya
Tənəffüs çatışmazlığı adətən ətraf mühit havası ilə arterial qan arasında qaz mübadiləsinin
pozulması mənasını verir.
Tənəffüs çatışmazlığı adətən iki əsas qrupa bölünür:
1. alveolyar səviyyədə qaz mübadiləsinin pozuntusu (əsas problem kimi
hipoksemiya)
2. ağ ciyər ventilyasiyasının pozulması (əsas problem kimi hiperkapniya)
Kəskin tənəffüs çatmamazlığı aşağıdakı hallarda baş verə bilər:
1. Tənəffüs mərkəzinin zəifləməsi
Dərmanların dozasının artıq olması (opioidlər), intoksikasiya
MSS-in xəstəliyi
Müxtəlif səbəblərdən huşun itirilməsi
Xronik hipoventilyasiya olan xəstələrdə ehtiyatsız oksigen terapiyası
2. Sinir impulsları tənəffüs əzələlərinə ötürülmür
Onurğa beyni zədələnmələri
Miyelit
İnfeksiya (tetanus, polimiyelit, botulizm)
Sinir-əzələ xəstəlikləri (miasteniya qravis, motoneyron xəstəlikləri, əzələ distrofiyaları):
adətən xronik hipoventilyasiya kəskin pisləşməsi (məsələn, tənəffüs infeksiyaları zamanı)
Poliradikulit
3. Hava yolu obstruksiyası
Yad cisim
Şiş və ya seliklə obstruksiya
Kəskin astma tutması və ya xronik obstruktiv ağ ciyər xəstəliyinin kəskin pisləşməsi
4. Parenximal ağ ciyər xəstəliyi
o Ağ ciyər ödemi
o Ağ ciyər qan dövranının çatışmazlığı
o Ağ ciyər emboliyası
o Qanda oksigen saturasiyasının azalması
Əlamət və simptomlar:
Nəfəsalmanın subyektiv çətinliyi (dispnoe)
Narahatlıq, təşviş və huşun pozulmaları
Nəfəsalma yükünün artması, əlavə tənəffüs əzələlərinin istifadəsi, tənəffüs ritminin
artması
REANİMASİYA VƏ
İNTENSİV TERAPİYA
Kəskin tənəffüs çatışmazlığı müxtəlif səbəblərdən baş verərək, birincili və qan dövranı
pozğunluğunun nəticəsi olaraq, ikincili olur. Birincili kəskin tənəffüs çatışmazlığının əmələ
gəlmə səbəbləri aşağıdakılar ola bilər: yad cisimlərin tənəffüs yollarını tutması, sudaboğulma,
elektrik cərəyanı vurması, müxtəlif toksiki və ya dərman preparatları ilə zəhərlənmə. Qan
dövranı pozğunluğu ilə gedən xəstəliklərin ağırlaşması olaraq ağciyər ödemi, ağciyər
arteriyasının tromboemboliyası, həddən artıq infuziyalardan əmələ gələn ağciyər ödemi ikincili
kəskin tənəffüs çatışmazlığı yaradır. Tənəffüs çatışmazlığı və onun ağır təzahürü asfiksiya-
tənəffüsün dayanması səbəblərdən asılı olmayaraq orqanizmdə oksigenin azalmasına (hipoksiya)
və karbon qazının artmasına (hiperkapniya) gətirib çıxarır. Hipoksiya və hiperkapniya
nəticəsində orqanizmdə ağır dəyişikliklər, bütün orqanların funskiyalarının pozulması baş verir.
Bunları aradan qaldırmaq yalnız ağciyərlərin süni ventilyasiyası ilə mümkündür.
AĞ CİYƏRLƏRİN SÜNİ
VENTİLYASİYASI
Süni tənəffüs zamanı hava zərərçəkmiş şəxsin ağ ciyərlərinə süni olaraq qovulur. Süni tənəffüsün
bir neçə növü vardır:
Ağızdan-ağıza
ağızdan-buruna və havaüfürən boru ilə
ağızdan- ağıza tənəffüsün verilməsi
Ağızdan-ağıza tənəffüsün verilmə texnikası: 1. xəstə arxası üstə sərt əşya üzərində uzadılır;
2. döş qəfəsini sıxan paltarların yaxası açılır;
3. xəstənin ağzı yuxarıda qeyd etdiyimiz üsullardan birilə açılır, alt çənə bir qədər önə doğru
dartılır, başı yana əyilir və ağız dəsmalla selikdən, qusuntu kütlələrindən, digər yad cisimlərdən
təmizlənir və beləliklə, yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyi bərpa edilir;
4. xəstənin sağında duraraq sağ əli onun boynunun altına salıb bir qədər yuxarı qaldırırlar ki,
zərərçəkmiş şəxsin başı bir qədər arxaya sallansın;
5. sonra xəstənin açılmış ağzına dodaqlarının üzərinə dəsmal sərib, sol əli xəstənin altına
dayayıb, 2 barmaqla onun burnunu sıxırlar;
6. yardım göstərən şəxs dərindən nəfəs alaraq, ağzını xəstənin ağzına dayayıb havanı xəstənin
ağciyərlərinə qovur;
7. Sonra nəfəs verən şəxs dodaqlarını xəstənin dodaqlarından aralayır, barmaqlarını burundan
çəkir. Bu hərəkətlər ritmiki olaraq 1 dəqiqədə 16-20 dəfə təkrarlanmalıdır.
Ağızdan-buruna süni tənəffüsün verilmə texnikası: Ağızı açmaq mümkün olmadıqda vaxtı itirmədən bu üsula başlamaq lazımdır.
1. arxası üstə uzanmış, yaxası açılmış xəstənin burnunun üzərinə tənzif sərirlər;
2. sonra yardım edən şəxs dərindən nəfəs alaraq, ağzını xəstənin burnuna dayayır, digər əli ilə alt
çənəni sıxır və havanı xəstənin ağ ciyərlərinə qovur.
“S”vari havaüfürən boru vasitəsilə süni tənəffüsün verilmə texnikası: Bu cür borulardan
istifadə edilməsi gigiyenik cəhətdən ən düzgün yoldur.
1. yuxarıda təsvir etdiyimiz qayda ilə xəstə arxası üstə uzadılır, ağzı açılaraq oraya “S”vari boru
yeridilir;
2. sonra nəfəs verən şəxs xəstənin başı üzərində oturmuş vəziyyətdə dərindən nəfəs alaraq,
borunun çöldə qalan hissəsindən havanı xəstənin ağ ciyərlərinə qovur.
Bu 3 üsuldan hər birində 1 dəfəyə xəstənin ağciyərlərinə 1,5 l hava qovulur. Havanın verilməsi
arasındakı fasilələr 3-5 saniyə olmalıdır. Aparılan süni tənəffüsün səmərəliliyi hava qovulan
zamanı döş qəfəsinin qalxması, passiv nəfəsvermədə isə onun enməsi əsasında müəyyən edilir.
Xəstənin ağ ciyərlərinə qovulan havada 15-17 % O2 və 2-4% karbon qazı olmasına baxmayaraq
bu ekspirator üsullar olduqca səmərəlidir.
Silvester üsulu:
a) yardım göstərən şəxs arxası üstə uzanmış xəstənin başı üzərində durur;
b) sonra xəstənin hər 2 saidinin aşağı 1/3-dən tutaraq 3 san. ərzində onun qollarını yuxarı və
arxaya olmaqla xəstənin başı üzərinə qaldırırlar;
c) 3 saniyədən sonra qollar aşağı salınaraq döş qəfəsinə sıxılır. 1 dəqiqədə 14-16 dəfə belə
hərəkətlər icra edilirı.
Şiller üsulu:
a) xəstə arxası üstə uzadılır və çiyin qurşağının altına yastıqça qoyulur;
b) yardım göstərən şəxs hər 2 əli açılmış şəkildə döş qəfəsinin aşağı yan 1/3- nə hər 2 tərəfdən
qabırğa qövsləri üzərinə qoyaraq döş qəfəsini dəqiqədə 12-16 dəfə ritmiki sıxıb buraxır (aşağı
qabırğaların sınığında bu üsul işlənə bilməz)
Laborda üsulu: a) xəstə arxası üstə uzadılıb yaxası açılır;
b) xəstənin ağzı yuxarıda göstərilən üsullarla açılır;
c) sonra yardım göstərən şəxs xəstənin dilinin ucundan dəsmalla tutub, dili dəq-də 12-16 dəfə
ritmiki önə dartıb buraxır;
Şefer üsulu:
a) xəstə qarnı üztə uzadılır, üzü yana çevrilərək onun başı qatlanmış qolunun üstünə qoyulur və
dili çölə çıxarılır;
b) yardımçı şəxs üzü xəstənin başına doğru olmaqla dizlərini yerə dayamaqla xəstənin üzərində
sanki oturur;
c) sonra hər 2 əlini döş qəfəsinin aşağı-yan səthinə qoyaraq dəq-də 12-16 dəfə ritmiki olaraq döş
qəfəsini sıxıb buraxır;
Maska ilə aparılan süni tənəffüs: a) arxası üstə uzanmış şəxsin ağzı və burnu üzərinə maska qoyulur və 1 əllə sifətə bərk sıxılır.
b) xəstənin başı bir qədər geri əyilir, digər əllə içərisində hava olan Ambu kisəsi sıxılmaqla hava
döş qəfəsi qalxana kimi ağciyərlərə qovulur.
c) sonra kisənin sıxılması dayandırılır ki, nəfəsvermə olsun;
d) bu qayda ilə dəq-də 16-20 dəfə süni tənəffüs verilir.
İntubasiya borusundan istifadə etməklə ağızdan-buruna olmaqla süni tənəffüs a) arxası üstə uzadılmış xəstəni larinqoskopun köməyilə ağızdan intubasiya edirlər, yəni
intubasiya borusunu traxeyaya yeridirlər;
b) sonra intubasiyanı aparmış həkim dərindən nəfəs alaraq havanı intubasion borunun çöldə
qalmış ucundan xəstənin ağciyərlərinə qovur;
c) sonra borunun ucundan ağzını çəkir ki, nəfəsvermə olsun.
Bu qayda ilə xəstəyə 1 dəqiqədə 16-20 dəfə süni tənəffüs verilir.
Stenoz, difteriya, yalançı inaq, həşərat dişlədikdə, qırtlağın reaktiv ödemi və s. zamanı olan
daralma təsadüflərində, əksərən uşaqlarda tətbiq olunur. İntubasiyanı etmək üçün xəstəni
oturdur, sol əlin qırtlaq girəcəyinə qədər daxil edilən şəhadət barmağı üzrə xüsusi alətin, yəni
intubatorun köməyilə boş metal borunu yeridir və onu qırtlaqda qoyurlar. Əgər boru qırtlağa
düşmüşsə, öskürək əmələ gəlir və boru vasitəsilə xarakter fışıltılı küyə malik tənəffüs baş verir.
Çıxarılması asan olmaq üçün intubasiya borusuna əvvəlcə ipək sap bağlayır və onun sərbəst
ucunu plastır ilə yanağa təsbit edirlər. Qırtlaqda sürtünmə yarası əmələ gəlməsin deyə, borunu
24-36 saatdan sonra çıxarmaq lazım gəlir. İntubasiyanın daha bir qüsuru odur ki, həkim daim
növbə çəkməlidir, çünki öskürək və qusma zamanı boru asanlıqla qopub çıxa bilir.
Traxeotomiyaya nisbətən o bir sıra üstünlüklərə tez qoyulması və köməkçilərin az olmasına
malikdir.
Qırtlağın intubasiyası üçün alətlər dəsti: ağızgenəldən, intubator, ekstubator, müxtəlif diametrli
intubasiya boruları və s.
Mövzu 6
Şok, təsnifatı. Şok zamanı reanimasiya və intensiv terapiya
Şok-ingiliscə zərbə deməkdir. Şok problemi fizioloq alimlər tərəfindən 200 ildən artıqdır ki,
öyrənilir. Şok və onun simptomları haqqında ilk dəfə 1737-ci ildə fransız həkimi Le-Dran
məlumat vermiş və şok termini tibbə daxil edilmişdir.
Şok-orqanizmin həddən artıq zədələyici təsirə qarşı ümumi reaksiyası olub, bütün həyati vacib
orqanların fəaliyyətinin pozulmasıdır.
Etiopatoloji əlamətlərinə görə şokun 100-ə yaxın növü məlumdur.
Təsnifatına görə aşağıdakı qrupları var:
- hipovolemik
- kardiogen
- travmatik
- infeksion-toksiki
- anafilaktik
Bütün şokların əsasında qan dövranının ağır pozğunluğu nəticəsində hemostazın pozulması
durur.
Travmatik şok ağır mexaniki travma nəticəsində baş verir. Bu zaman qan dövranının, tənəffüsün,
maddələr mübadiləsinin, mərkəzi sinir sisteminin ağır pozğunluqları müşahidə edilir.
Şokun daha sürətli inkişafı və ağır gedişinə qanitirmə, yorğunluq, aclıq, şüa xəstəliyi və digər
faktorlar təsir göstərir.
Şoka döş qəfəsinin, döş boşluğu və qarın boşluğu üzvlərinin zədələnmələri, kəllə, onurğa, çanaq
və bud sümüyünün sınığı, yayılmış yanıqlar zamanı da çox rast gəlinir.
Travmatik şokun inkişafı haqqında irəli sürülən bir çox nəzəriyyələr içərisində sinir-reflektor
nəzəriyyə əsas yer tutur. Bu nəzəriyyəyə əsasən zədələnən nahiyədə güclü qıcıq əvvəlcə MSS-də
qısa müddətli oyanıqlıq yaradır. Bu isə endokrin sistemin funksiyasının artmasına, ürək
yığılmalarının tezləşməsinə, a/t-in artmasına, periferik damarların spazmına, miokard və beyin
damarlarının genəlməsinə, hərəki reaksiyaların artması və maddələr mübadiləsinin güclənməsinə
səbəb olur.
Sonradan zərbə nahiyəsində qıcığın müddət və intensivliyindən asılı olaraq MSS-də dərin
tormozlanma gedir.
Tormozlanma zamanı damar sisteminin terminal şöbəsində tonus aşağı düşür, ürək
yığılmalarının gücü və sirkulyasiya edən qanın həcmi azalır, arterial və venoz hipotoniya inkişaf
edir. Qan dövranının pozulması ilə əlaqədar sirkulyar xarakterli hipoksiya başlayır. Mübadilə və
oksidləşdirici proseslər kəskin surətdə pozulur. Bu zaman qanda şəkərin və qalıq azotun miqdarı
artır, turşu-qələvi tarazlığı azalır. Turşu-qələvi tarazlığı azaldıqda toxumalarda oksidləşməmiş
mübadilə məhsulları (asidoz) toplanır. Bütün bu pozulmalar MSS-nin ağır pozğunluqlarına səbəb
olur.
Şokun faza və dərəcələri - Kliniki gedişinə görə şokun 2 fazası ayırd edilir:
- Erektil faza-oyanıqlıq;
- Torpid faza-tormozlanma.
Erektil faza travma alınan zaman inkişaf edir. Çox vaxt qısamüddətli olub, bəzən müşahidə
olunmur.
Bu fazada zədə almış şəxsin huşu özündə olur, qışqırır, kömək istəyir, qadınlar çox vaxt ağlayıb
hönkürürlər. Hərəki və nitqi oyanıqlıq yaranır. Xəstənin baxışı narahat olur, nitqi qırıqlaşır, fikri
qarışır, bəzən isə eyforiya halı baş verir. Xəstəni soyuq tər basır, nəbz artır, a/t qalxır. Tənəffüs
qeyri- düzgün, səthi olur. Ağrı hissiyatı kəskinləşir. Şokun erektil fazasının 2-3 saatdan artıq
uzanması zədə almış şəxs üçün pis proqnozludur.
Güclü şüalanma zamanı erektil faza uzanır, xəstəliyin inkişafı zamanı isə kəskin qısalır və ya
tamam itmiş olur.
Torpid faza orqanizmin həyati vacib funksiyalarının tormozlanması ilə xarakterizə edilir (qan
dövranı, tənəffüs, maddələr mübadiləsi və s.).
Şokun torpid fazası ağırlıqdan asılı olaraq 4 dərəcəyə bölünür: I dərəcə (yüngül) - dəri və selikli qişaların avazıması ilə müşaiyət olunur. Nəbz ritmik olmaqla
dəqiqədə 90-100 vurur. A/t –in maksimal səviyyəsi 100-90 mm.c.süt. səviyyəsində, tənəffüs
dəqiqədə 22-24.
II dərəcədə (orta) - x əstənin huşu özündə olsa da, bəzi tormozlanma əlamətləri müşahidə edilir.
Zədə almış şəxs sakit danışır. Dəri örtüyü avazıyır, yapışqanlı tərlə örtülür, bəbəklərin işığa
reaksiyası, nəbz dəqiqədə 120-130 vurğu, zəif dolğunluqda olur, bəzən isə bradikardiya
müşahidə edilir. Maksimal təzyiq 80 mm, minimal a/t 50 mm.c.süt səviyyəsinə düşür. Ürək
tonları karlaşır, ən kiçik qan damarlarında atoniya inkişaf edir. Dövr edən qanın həcmi azalır
(arterial və venoz təzyiq aşağı enir), hipoksiya və asidoz baş verir. Bədənin hərarəti 35,8
dərəcəyə qədər düşür. Şokun II dərəcəsində təcili və aktiv müalicəyə ehtiyac yaranır.
III dərəcə (ağır) - N.İ.Piroqov tərəfindən daha aydın şərh edilib:
“Sarğı məntəqəsində əl və ya ayağı kəsilmiş hərəkətsiz şəxs uzanıb. O, nə qışqırır, nə inildəyir,
nə şikayətlənir. Hər şeyə etinasızdır, heç nə tələb etmir. Onun bədəni soyuqdur, üzü meyit kimi
avazımışdır, baxışı hərəkətsiz və dalğındır. Nəbz sapvaridir, barmaq altında güclə duyulur.
Suallara cavab vermir və ya güclə eşidilən səslə danışır; tənəffüsü zəifdir, yara və dəri
hissiyatsızdır. Xəstənin bu vəziyyəti bir neçə saatdan sonra dərman maddələrinin təsirindən
keçib gedir, bəzən isə ölənə qədər davam edir. A/t 70-60 mm.c. sütuna qədər düşür, minimal a/t
40-30 mm.c.süt. səviyyəsində dayanır, bəzən isə təyin olunmur. Bədən hərarəti 35,5 dərəcəyə
enir. Xəstəyə uzunmüddətli şok əleyhinə kompleks təcili yardım göstərilərsə və bu tədbirlərə
qədər orqanizmdə dönməyən proseslər başlamasa, zədə almış şəxsi bu vəziyyətdən çıxarmaq
olar”.
IV. dərəcəyə - aqoniyadan qabaqkı dövr və aqonal hal aid edilir (terminal hal). Ümumi hal ağır
olur, xəstənin huşu dumanlanır və ya tamam itir. Dəri ağarıb, boz kölgələrlə və soyuq yapışqanlı
tərlə örtülür, göz bəbəkləri genəlir, onların işığa reaksiyası itir, a/t təyin olunmur. Nəbz sapvari
olub o qədər tezləşir ki, vurğuları saymaq çətinləşir və ya vurğular tamamilə ayırd edilmir.
Tənəffüs səthi, Çeyn-Stoks tipli olur, bəzən depressiya fonunda oyanıqlıq müşahidə edilir. Şokun
IV dərəcəsində təcili yardım göstərilsə və müalicə aparılsa da, nəticə qeyri-məqbuldur.
TERMİNAL HAL
Bu hal kəskin profuz arterial qanaxmadan, narkozdan və digər səbəblərdən baş verən
asfiksiyalar, septiki cərrahi, travmatik və kardiogen şoklardan sonra müşahidə edilir. Terminal
halı şokun IV dərəcəsinə aid etmək olar.
Bu 3 vəziyyətdə müşahidə edilir:
- Aqoniyadan qabaqkı dövr;
- Aqoniya halı
- Kliniki ölüm
Aqoniyadan qabaqkı dövrdə-dəri avazıyır, akrosianoz, huşun itməsi müşahidə olunur. Tənəffüs
zəifləyir, nəbz sapvari, a/t təyin edilmir.
Aqoniya halı-xəstənin huşu tamam itir, dəri ağarır, akrosianoz müşahidə edilir. Periferik nəbz
əllənir, ancaq yuxu arteriyasında azacıq hiss olunur. Ürək tonları karlaşır, titrək tənəffüs və
aritmiya təyin edilir.
Klinik ölüm-bu vəziyyətin yaxınlaşması aqoniyadan başlayır. Aqoniya orqanizmin sonuncu
reaktivliyinin və uyğunlaşma funksiyalarının kompelksidir. Bu zaman onu nizamlayan sistemlər
dərindən pozulur və bədəndə qıcolmalar, ağciyərlərdə ödem, ürək aritmiyası, sfinktorların iflici
əlamətləri başlayır. Tənəffüs və ürək fəaliyyəti dayanır. Bu hal 4-5 dəq. davam edir.
Xəstəni bu vəziyyətdən çıxartmaq üçün müalicə 2 istiqamətdə aparılmalıdır: - Orqanizmin sönmüş funksiyasını stimulə etmək və süni olaraq əvəz etmək;
- Hipoksiya ilə mübarizə.
Orqanizmin dirilməsi üçün kompleks müalicə üsullarından istifadə edilir:
- arteriya daxilinə qanköçürmə
- ürəyin vasitəli və vasitəsiz masajı
- ürəyin defibrilyasiyası
- ağciyərlərin süni tənəffüsü
- yardımçı qan dövranı
- elektrostimulyatorlar
Bütün hallarda aşağıdakı tədbirlər həyata keçirilir: - zədələnmiş nahiyədən MSS-nə güdən ağrı impulslarını aradan götürmək üçün tədbirlər
görülür (vena daxilinə promedol, pantopon yeridilir, zədələnmiş nahiyəyə soyuq kompres
qoyulur, zədə almış nahiyə immobilizasiya olunur, zədələnmiş şəxs travma faktorundan
uzaqlaşdırılır).
- qanaxma dayandırılır və yaraya aseptik sarğı qoyulur;
Şok əleyhinə müalicə tədbirləri xəstəxanada aşağıdakı istiqamətdə aparılmalıdır: - yerli keyitmə, novokain blokadası, pentran və ya trilen ilə analgesiya və analgetiklərin
yeridilməsi ilə patoloji ağrı impulslarının aradan qaldırılması (morfin, hidroxlorid, amnopon,
promedol);
- ağciyərlərdə qaz mübadiləsinin yaxşılaşdırılması;
- yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyinə nəzarət və sərbəst tənəffüsün bərpası (ototraxeal və ya
nazotraxeal intubasiya, traxeostomiya);
- ağciyərlərin müxtəlif köməkçi aparatlarla ventilyasiyası;
- ağciyərlərin süni ventilyasiyası;
- dövr edən qanın həcminin doldurulması: itirlən qanın yerinin eyni qrupdan və ya uyğun
qrupdan olan qan köçürülməklə doldurulması;
- plazma əvəzedici məhlullar-kolloid məhlullar və kristalloidlər;
- metobolik asidozun korreksiyalaşdırılması-5% natrii-bikarbonat məhlulu ilə həyata keçirilir.
Maddələr mübadiləsini normallaşdırmaq məqsədilə 20-40% 500 ml qlükoza insulinlə, 5% 10-20
ml C vitamini, B qurp vitamini, elektrolit məhlullarla birlikdə yeridilir.
Mövzu 7
Anafilaktik şok zamanı reanimasiya və intensiv terapiya
Sensebilizəolunmuş (həssaslığı yüksəlmiş) orqanizmə antigen daxil olduqda baş verən dəyişilmiş
həssaslığın polisindromlu təzahürü allergik reaksiya adlanır. Təbabətdə yeni dərmanların,
istehsalatda və məişətdə sintetik maddələrin, kənd təsərrüfatında kimyəvi preparatların geniş
tətbiqi insan orqanizminə mənfi təsir göstərərək allergizasiya törədir. Belə orqanizmə allergen
daxil olduqda müxtəlif ağırlıqlı allergik reaksiyalar baş verir. Yüksək molekullu zərdab və bitki
zülalları, bir sıra bakterial toksinlər güclü antigen qabiliyyətinə malikdirlər. Praktik olaraq hər
hansı bir dərman preparatı allergik (anofilaktik) reaksiya verə bilər. Həmçinin bir sıra qida
məhsulları (yumurta, çiyələk, şokolad, bal, sitrus meyvələri) da ağır allergik hallar törədirlər.
Spesifik antigen təsirindən 20-30 dəq. sonra baş verən reaksiyalar kəskin allergik dərhal
meydana çıxan hiperhəssas allergik reaksiyalara aiddir. Bu reaksiyalara anafilaktik şok, Layella
sindromu, Kvinke ödemi və s. daxildir. Əgər allergik reaksiya spesifik antigen təsirindən 25-30
dəq və daha çox müddətdən sonra olarsa bu gecikmiş hiperhəssas reaksiya hesab olunur. Dərhal
baş verən hiperhəssas reaksiyanın gedişində 3 mərhələ ayırd edilir:
1. İmmunoloji mərhələ
2. Patokimyəvi mərhələ
3. Patofizioloji mərhələ
Anafilaktik şok həyat üçün təhlükə yaradan kəskin böhranlı vəziyyətdir, sürətlə inkişaf edərək
ağır hemodinamik pozğunluqlar törədir, orqanizmdə dərin hipoksiya yaradır, həyati vacib
orqanların zədələnməsi ilə müşaiət olunur. Anafilaktik şok əksər hallarda dərman preparatlarının
yeridilməsi zamanı baş verir. Anafilaktik şokun ağırlığı xeyli dərəcəd allergenin orqanizmə daxil
olduğu vaxtla şok reaksiyasının inkişafı arasındakı müddətdən (işıqlı dövr) asılıdır. İşıqlı dövrün
müddətinə görə anafilaktik şokun 3 forması ayırd edilir:
İldırım sürətli
Ağır
Orta ağırlıqlı forma
İldırım sürətli formada (işıqlı dövr 1-2dəq qədər olur) dərmanı bədənə təzəcə yeritməyə
başlarkən bir göz qırpımında ani sürətlə kəskin ürək çatmamazlığı meydana çıxır: Xəstənin
sifəti, dərisi kəskin göyərir, bəbəklər genəlir, təzyiq yoxdur, nəbz əllənmir, aqonal tənəffüs.
Bəzi hallarda auskultasiyada tənəffüsün keçirilməməsi aşkarlanır bunun ardınca klinik ölüm
qeyd edilir. İlkin 10 dəq ərzində reanimasiya tədbirləri aparılmazsa xəstə tələf olur.
Ağır formalı şokda (işıqlı dövr 5-7dəq –yə qədər olur) aqonal vəziyyət bir qədər uzanır.
İşıqlı dövr qurtaran kimi əlamətlər meydana çıxır.. kəskin halsızlıq, nəfəsalmaın
çətinləşməsi, qorxu, narahatlıq, başgicəllənmə, qulaqlarda küy, eşitmə və görmənin
zəifləməsi, baş ağrıları, istilik hissi, qaşınma, soyuq tər. Sonra birdən-birə ildırım sürətli
formadakı klinik mənzərə inkişaf edir.
Orta ağırlıqlı anafilaktik şokun (işıqlı dövr 30 dəq qədər olur) klinik gedişində 4 variant
aşkarlanır:
kardial
asmoid
serebral
abdominal
Kardial varianta daha çox təsadüf edilir və bu zaman ürək-damar sisteminin fəaliyyəti
kəskin pozulur ki, bu da özünü dərinin avazıması, göyümtül rəngə çalması, soyuq tərlə
örtülməsi ilə, sapvari nəbzlə, arterial təzyiqin kəskin enməsi ilə göstərir.
Asmoid yaxud asveksiya variantlı şok təngnəfəslik, döşdə sıxılma hissiyyatı ilə başlayır.
Təngnəfəslik get-gedə artır və boğulmaya (asveksiyaya) keçir. Boğulmaya səbəb
bronxospazmın yaxud yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyini tam ya da hissəvi pozan
udlağın, qırtlağın və traxiyanın ödeminin baş verməsidir.
Serebral variant gedişinə görə epileptik statusu yaxud beyin qan dövranının pozulmasını
xatırladır: yüksək oyanıqlıq, qorxu, kəski baş ağrısı, huşun itməsi,tonk və klonik qıcolmalar,
ağızdan köpük daşması, qeyri iradi nəcis və sidik ifrazı olur.
Abdominal forma üçün “kəskin qarın simptomları” (ürəkbulanma, qusma, qarında sancı
şəkilli ağrılar və s.) olub bəzən belə hallar kəskin bağırsaq keçməməzliyi yaxud perfaratik
mədə xorası kimi səhv diaqnoz qoyulmasına gətirib çıxardır.
TƏXİRƏSALINMAZ YARDIM:
dərmanın yeridilməsi dərhal dayandırılır
inyeksiya yerindən yuxarı ətrafa kəmər qoyulur (yalnız venalar sıxılmaq şərti ilə)
venadaxilinə yaxud dəri altına 0,5-1,0 ml 0,1%li adrenalin yeridilir
xəstəyə oksigen verilir
xəstəyə narkotik preparatlar ( 1 ml 2%li promedol, yaxud 1 ml 2%li omnopon və s.)
vurulur
ürək fəaliyyətinin və tənəffüsün dayanması hallarında ürəyin qapalı masajı aparılır və
xəstəyə süni nəfəs verilir
ürəyin qapalı masajı müvəffəqiyyətlə nəticələnməzsə, ürək daxilinə 0,4 ml 0,1%li
adrenalin, 10 ml 10%li kalsium xlorid və 0,5 ml 0,1%li atropin vurulur və sonra iynə
ürək boşluğundan çıxarılmadana əlavə olaraq 60 ml 5%li natrium hidrokarbonat
yeridilir
vena daxilinə damcı üsulu ilə 400 ml poliqlukin, 400 ml 5%li qlükoza (10 v insulinlə
birgə) antihistamin dırmanlar (suprastin, pipolfen, tavegil və b.) qlükokortikoidlər
(125-500 mq hidrokortizon, prednizalon) bronxolitiklər və ürək qlikozidləri
(strofantin, korqlukon)
ağ ciyərlərin ödemində traxeyanın intubasiyası aparılır və xəstəyə oksigen verilir
ağır formalı şokda venaya 1-2ml 0,1% adrenalin (100-200ml fizioloji məhlulda) 2ml
2%li suprastin və ya 2ml 2,5%li pipolfen, 10ml 2,4%li eufillin və 2-4ml laziks
vurulur
xəstə təcili reanimasiya şöbəsinə göndərilir
Mövzu 8
Koma. Komatoz vəziyyətlər zamanı reanimasiya və intensiv terapiya
Koma - orqanizmin ağrıya qarşı reaksiyasının itməsi ilə birlikdə olan huşsuzluq halıdır.
Səbəblərin müxtəlifliyinə baxmayaraq, komaların patogenezində müəyyən ümumilik qeyd
olunur. Bütün növ komaların patogenezində əsas yeri başbeyində qan dövranının pozulması və
MMS hüceyrələrinin toksiki zədələnməsi tutur. Şəkərli diabetdə beyinə yağ mübadiləsinin tam
oksidləşməmiş məhsulları (keton cisimləri), asidoz və hipoksiya toksiki təsir göstərir. Travmalar
zamanı beyinə qansızma nəticəsində kəllə daxili təzyiq qalxır, qatların ödemi inkişaf edir.
Uremik və qaraciyər komaların əsasında pozulmuş maddələr mübadiləsinin məhsulları ilə
intoksikasiya, asidoz və turşu- qələvi müvazinətinin pozulması durur.
Mənşəyindən asılı olaraq komaları aşağıdakı qruplara bölürlər:
1 MMS birincili zədələnməsi ilə izah olunan nevroloji koma. Bu qrupa başneyinin iltihabında
və şişlərində inkişaf edən koma, apoplektik(insultlarda), epileptik, travmatik komaları aiddir.
2. Endokrin xəstəliklərində baş verən komalar- hormonların çatışmamazlığı və ya artıq ifrazı,
hormonal preparatların düzgün dozalaşdırılmaması nəticəsində yaranan maddələr mübadiləsinin
pozulması səbəbindən yaranır: hiper- və hipoqlikemik komalar, tireotoksik və hipotireoid
komaları.
3. Elektrolitlərin, suyun itirilməsi və energetik maddələrin defisiti nəticəsində komalar-
xlorhidropenik koma (inadlı qusma olan xəstələrdə.).
4. Qazlar mübadiləsinin pozulması ilə izah olunan komalar- respirator koma (tənəfffüs
çatmamazlığı olan xəstələrdə beyinin hipoksiyası, hiperkapniya və asidoz nəticəsində yaranır).
Ağciyərlərə oksigenin çatışmayan miqdarda daxil olması (asfiksitada, hündürlükdə olduqda) və
oksigenin nəqli pozulması(anemiyalarda) nəticəsində yaranan hipoksik komada bu qrupa aiddir.
5. Toksiki koma - İnfeksion xəstəliklərdə, qaraciyər və ya böyrəklərin ağır zədələnmələrində
endogən intoksikasiya və ya müxtəlif zəhərlənmələrdə (alkoqol, barbituratlar) ekzogen
intoksikasiya nəticəsidir.
Etiologiyadan asılı olmayaraq komaların əsas əlamətləri aşağıdakılardır: huşun olmaması, ağrı
qıcıqlara reaksiyanın olmaması, reflekslərin zəifləməsi və ya tam itməsi, tənəffüsün pozulması,
qeyri iradi defekasiya, və sidik buraxma. Komanın simptomları adətən əsas xəstəliyin əlamətləri
ilə uyğunlaşır və anamnezlə birgə komanın mənşəyini təyin etməyə kömək göstərir.
Beyinin zədələnmə ağırlığından asılı olaraq komanın bir neçə dərəcəsi ayırd edilir:
Ⅰ dərəcəli komada (yüngül) xəstə bir qədər keyləşib, suallara çətinliklə cavab verir, nitqi
yayğındır. Verilən qıcıqlardan xəstə bir qədər aktivləşsə də, tezliklə üzülür. Reflekslər saxlanılıb.
Ⅱ dərəcəli koma (stupor, zəif koma) huşun dərin pozğunluğu ilə xarakterizə olunur. Xəstəni
çətinliklə dərin yuxudan çıxartmaq olur. Xəstə suallara çətinliklə cavab verir, onda taxipnoe,
taxikardiya, arterial təzyiqin enməsinə meyillik müşahidə edilir. Reflekslərin zəifləməsi başlayır.
Birincili və ikinci dərəcəli koma əslində prekoma halıdır.
Ⅲ dərəcəli koma (dərin koma). Huş həmişə itir, bəbəklər genəlir, sfinktorlar boşalır, reflekslər
itir. Tənəfffüs səthidir, tezləşib və aritmikdır, təzyiq enir.
Ⅳ dərəcəli koma çox dərin komadır. Xəstədə arefleksiya, adinamiya, Kussmaul, yaxud Çeyn-
Stoks tipli tənəfffüs olur. Arterial təzyiqi ancaq vazopressor dərmanların yeridilməsi və infuzion
terapiya sayəsində qaldırmaq mümkün olur. Ürək ritmi və təqəllüsün sayı pozulur.
Koma tədricən və ya tez inkişaf edir. Tez, hətta İldırım sürətli inkişaf nevroloji komalar üçün
xarakterdir. Hipoqlikemik komada tez inkişaf edir. Komanın tədricən inkişafı isə xəstəliyin
ağırlığı artdıqca qeydə alınır. Belə hallarda prekomatoz dövr ayırd edilir. Bu dövrün
simptomlarını bilməli vacibdir, çünki bu dövrdə göstərilən yardım komanın inkişafının qarşısını
alır və xəstənin həyatını xilas edir.
Baxış zamanı dərinin rənginə fikir vermək lazımdır: anemiya, beyin damarlarının trombozunda,
uremiyada- dərinin avazıması, alkoqol komada, beyinə qansızmada- sifətin hiperemiyası, dəm
qazı zəhərlənməsində- dərinin çəhrayı olması, qaraciyər komasında dərinin sarımtıl olması qeyd
olunur. Dərinin nəmliyi də vacib əhəmiyyət kəsb edir: hipoqlikemik komada nəm, tərlə örtülü,
hipereqlikemik komada isə həmişə quru, qaşinma izləri ilə; qaraciyər və uremik komalardada
qaşınma izləri görünür. Köhnə furunkulların çapıqları və ya təzə furunkullar komada olan
xəstələrdə şəkərli diabetin olması barədə fikirləşməyə imkan verir. Dərinin turqoru diabetik
komada zəifləmiş olur. Bu zaman göz almaların turqoru da zəifləyir, göz almaları yumşaq olur.
Dil üzərində təzə dişləmə və köhnə dişləmədən çapıqlar xəstədə epilepsiya xəstəliyin olması
barədə düşünməyə imkan verir. Dilin qeyri adi quruluğu uremik koma üçün xasdır. Təzahür
olunmuş ödemlər uremik və qaraciyər komaları üçün xarakterdir. Sonuncu halda assitlə müşayiət
olunurlar.
Koma üçün tənəfffüs ritminin pozulması da xarakterdir: diabetik və qaraciyər komaların- böyük
küylü Kussmaul tənəffüsü, beyin komalarında- xorultulu stridoroz tənəfffüs təyin olunur.
Nəfəs verilən havanın qoxusu da vacib diaqnostik əhəmiyyəti kəsb edir. Uremik koma üçün
amonyak qoxusu xarakterdir, bəzən elə güclü ki, otağa daxil olan kimi hiss olunur.
Qaraciyər komasında xoşa gəlməz qaraciyər qoxusu qeyd olunur. Diabetik komada demək olar
ki həmişə aseton qoxusu (çürüyən alma qoxusunu xatırladır) təyin olunur.
Nəbzin və A/T təyini də vacibdir. Eklampsiya zamanı- bradikardiya, gərgin nəbz və yüksək A/T
(beyin komaların erkən mərhələsində də) təyin edilir. Uremik komada yüksək arterial
hipertoniya. Diabetik komada A/T aşağı olur və taxikardiya qeyd olunur.
Diabetik komanın 2 əsas növü ayırd edilir:
Hiperqlikemik
Hipoqlikemik
Hiperqlikemik koma - qanda insulinin çatışmazlığı nəticəsində, qlükozanın toxumalar
tərəfindən tam mənilsənilməməsi və qanda onun miqdarının kəskin artması səbəbindən baş verir.
İnsulinin gec və lazım olan miqdarda yeridilməməsi, pəhrizin kobud pozulması, infeksiyalar,
travmalar, cərrahi müdaxilələr və s.
Koma tədricən inkişaf edir. Komadan qabaq xəstədə yuxululuq, yanğı hissiyatı, ürəkbulanma,
qusma, ümumi halsızlıq, zəiflik, baş ağrısı, iştahanın itməsi, dispepsik pozğunluqlar, tənəffüsün
tezləşməsi qeyd olunur. Dəri və görünən selikli qişalar solğun və quru olur. Polidipsiya,
poliuriya, ağızda quruluq qeydə alınır. Sonra tənəffüs dərinləşir və uzanır, Kusmaul tipli tənəffüs
əmələ gəlir. Ağızdan aseton iyi gəlir, üzün cizgiləri dərinləşir. Əzələlər boşalır, vətər refleksləri
zəifləyir, yaxud tam itir.
Laborator müayinədə hiperqlikemiya, metabolik asidoz, sidikdə şəkır və aseton aşkarlanır.
Qanda leykositoz və qalıq azotun miqdarının artması müşahidə olunur. Kəskin böyrək
çatışmamazlığı baş verdikdə uremiya, qanda kreatinin miqdarının artması olur.
Təxirəsalınmaz yardım:
Hiperqlikemiya yüksək olmadıqda əvvəlcə əzələyə 16-20 V insulin, sonra isə hər saatdan
bir 6-10 V insulin yeridilir
Hiperqlikemiya yüksək olduqda venaya birdəfəlik 5-100 V insulin vurulur
V/d-nə damcı üsülü ilə 400 ml Ringer, 4-8%li 400 ml natrium hidrokarbonat və 400 ml
fizioloji məhlul vurulur
Xəstəyə damar dərmanları yeridilir.
Hipoqlikemik komaya səbəb - İnsulinin yüksək dozada vurulması, yaxud karbohidratların
bədənə az miqdarda yeridilməsidir. Komadan əvvəl xəstələrdə qorxu hissi, həyəcan, aclıq
hissyatı, başgicəllənmə, ürəkbulanma, çox tərləmə və dərinin avazıması kimi hallar olur. Bəzi
hallarda hətta hallusinasiyalar, tonik və klonik qıcolmalarda olur. Arterial təzyiq yüksəlir,
taxikardiya meydana çıxır. Hipoqlikemiya dərinləşdikcə psixomotor oyanıqlıq artır, huş pozulur.
Psixomotor oyanma qıcolmalara keçir, nitq pozulur və sonra oyanma adenamiyalarla əvəz
olunur, huş tezliklə itir. Tənəffüs səthiləşir, arterial təzyiq enir, bradikardiya qeyd edilir. Qanda
qlükozanın miqdarının kəskin azalması aşkarlanır, sidikdə şəkər və aseton olmur. Əgər
hipoqlikemik koma 3 saatdan çox davam edərsə, onda mərkəzi sinir sistemində üzvü
dəyişikliklər meydana çıxır. Dəri nəm olur. Ağızdan aseton iyi gəlmir.
Təxirəsalınmaz yardım:
Dərhal venaya 40-50 ml 40%li (yaxud 20%li) qlükoza yeridilir
Qlükozanın yeridilməsi huşun bərpasınadək davam etdirilir
Huş bərpa olandan sonra xəstəyə şirin çay verilir
Ürək damar dərmanları yeridilir
Dərin hipoqlikemiya hallarında venaya 0.5-1.0 ml 0.1 faizli adrenalin,30-60 mq
prednizalon vurulur
Mövzu 9
Hipo və Hipertermiya zamanı reanimasiya və intensiv terapiya
Bədən temperaturunun normadan çox yüksəlməsi Hipertermiya adlanır. Hipertermiyanın
əsas səbəbi istilik əmələ gəlməsilə istilik verilməsi prosesi arasındakı tarazlığın – istilik
tənziminin pozulmasıdır.
Hipertermik reaksiyaların 3 tipi ayırd edilir:
müdafiə (normal)
pataloji
bədxassəli
Müdafiə (normal) hipertermiyası ilə orqanizm travmaya, iltihabi prosesə reaksiya verməklə
immunoreaktiv qüvvələri artırır və bədəndə əlavə enerji yaradır. Bu reaksiya üçün temperaturun
tədricən (saatda 0,1oC olmaqla) artaraq 37,5-38oC-ə çatması, ağ ciyərlərin ventilyasiyanın və
ürək döyünmələri sayının bir qədər artması xarakterikdir. Müdafiə hipertermiyası zamanı
katabolik prosseslərin yüksəlməsi az dərəcədə olduğundan, intensiv terapiya tələb olunmur.
Patoloji hipertermik reaksiyalara uzun müddət davam edən, yaxud operasiyadan sonrakı
dövrdə nisbətən gec meydana çıxan hipertermiyalar aiddir. Belə hallara irinli ağırlaşmalarda,
pnevmoniyalarda, tromboflebitlərdə və s. pataloji proseslərdə təsadüf edilir. Orqanizmə
yeridilən, yaxud bədənin özündə əmələ gələn bir sıra pirogen maddələr də belə reaksiya törədə
bilirlər. Həmçinin istilik əmələgəlməsini artıran (adrenomimetiklər, mərkəzi analeptiklər), yaxud
tər ifrazını azaldan (atropin), dəri damarlarını daraldan (noradrenalin, efedrin) maddələr
işlədildikdə (bu zaman istilik vermənin azaldılması baş verir) də hipertermiya baş verə bilir.
Adətən, pataloji hipertermiyanı törədən səbəb ləğv olunduqdan sonra, belə tipli reaksiya da keçib
gedir.
Bədxassəli hipertermik sindromlar nisbətən az rast gəlsə də çox qorxulu olub, intensiv
müalicə tələb edir. Belə hipertermiya bədən temperaturunun kəskin (saatda 1oC) sürətdə 41-
42oC-yə çatması, çox tərləmə, katabolizmin artması, tənəffüsün, qan dövranı, həmçinin, immun
reaksiyaların kəskin zəifləməsi və dərin metabolik dəyişikliklərlə xarakterizə olunur. Belə
reaksiyalar əksər hallarda beyin ödemi verir. Bədxassəli hipertermiyaya ən çox uşaqlarda təsadüf
edilir.
Bunun bir növ müxtəlifliyi də ən çox bir yaşadək olan uşaqlarda rast gəlinən və inkişaf edən
Ombreden sindromudur. Bu zaman qızdırma qısa müddətdə meydana çıxır, hərarət 42oC-yə
çatır, dəri kəskin avazıyır (“solğun qızdırma” sindromu), tənəffüs tezləşir, səthiləşir, nəbz
zəifləyir. Tezliklə qıcolmalar, komatoz hal inkişaf edərək, 15-20 saatdan sonra uşaq ölür. Bu
sindromun əsasında termorequlyasiyanın təkmil olmaması ilə yanaşı, toxumalarda fosforlu
oksidləşmə proseslərinin də pozulması durur.
Hipertermik reaksiyaların xüsusi bir forması da skelet əzələlərinin rigidliyi (gərginləşməsi)
fonunda bədxassəli qızdırmanın olmasıdır. Belə sindrom xəstələrə suksinilxolin tipli
depolyarizəedən miorelaksantlar yeritməklə narkoz verdikdə baş verir. Narkozun əvvəlindən
temperatur artır və qısa zamanda 42oC-yə çatır. Sindromun əsasında hüceyrə membranın və əzələ
lifi mitoxondrilərinin genetik əsaslı qeyri-mükəmməlliyi durur.
Təxirəsalınmaz yardım:
xəstənin alnına, ürək nahiyyəsinə yaş dəsmal, boyunda yuxu arteriyaları və qasıqda isə
hər iki bud arteriyalarıüzərinə buz qovuları qoyulur
xəstənin bədəni soyuq suda isladılmış yaş dəsmalla silinir
mədəyə zond salınaraq soyuq su ilə yuyulur, soyuq su ilə imalə aparılır
venadaxilinə 2-4ml 50%li analgin, 3-5ml noramidopirin yeridilir
venaya damcı üsulu ilə soyudulmuş reopoliqlukin, fizioloji məhlul (1l-dək) yeridilir
dəri damarları spazmını aradan qaldıran tropafen ( 2%li 1ml), imexin ( 1%li 1,0ml)
vurulur
mərkəz mənşəli hipertermiyalarda neyrovegetativ blokada məqsədilə xəstəyə
neyroleptiklər (0,25%li 10,0ml droperidol, 2,5%li 2,0ml aminazin) yeridilir
ürək-damar dərmanları vurulur
bədxassəli qızdırmada venaya 1-2mq/kq dozada dantrolen yeridilir
xəstə stasionara göndərilir
HİPOTERMİYA
Hipotermiya - İnsan bədənində temperaturun aşağı düşməsi nəticəsində yaranan simptomdur.
Hipotermiya insanın uzun müddət soyuq şəraitdə qalması nəticəsində
yaranır. Leysan, külək və qar kimi faktorlar hipotermiyanın yaranmasının əsas səbəblərindən
hesab olunur. Orqanizminiz üçün təhlükə yaradan yalnız mənfi temperatur deyil, rütubət və
küləkli hava da eyni dərəcədə təhlükəlidir.
HİPOTERMİYA VƏ
DONVURMA
Hipotermiya və donvurma soyuqla əlaqədar yaranan təhlükəli halın iki növüdür. Soyuq
insan orqanizminə ümumi təsir göstərdikdə hipotermiyaya - bədənin həddindən artıq
soyumasına, yerli təsir göstərdikdə isə soyuğun təsirinə məruz qalan bədən hissələrinin don
vurmasına gətirib çıxara bilər.
Donma zamanı zədələnmiş nahiyədə yaranan əlamətlər:
hissiyyatın itməsi, dərinin həssaslığının kəskin azalması;
zədələnmiş nahiyənin quruması, keyləşməsi, donmuş sahənin bərk və ya yumşaq olması;
şişkinliyin olması;
isitdikdən sonra suluqların əmələ gəlməsi;
dərinin muma bənzər olması;
dərinin soyuması (burun, qulaq, üz, barmaqlar, əl və ayaq və s.);
dərinin rənginin dəyişməsi (qızarması, saralması, avazıması, göyərməsi), bəzi hallarda
donmuş sahənin ağ rəngdə və ya göy ləkəli olması;
iynə batma hissi, barmaqlarda gizildəmə, hərəkətlərin çətinləşməsi;
don vuran yerin qızdırılma zamanı ağrı verməsi;
don vuran yerdə yanğı hissi, uzun sürən ağrının olması.
Təxirəsalınmaz yardım:
Donmada tibbi yardımın əsas prinsipi zədələnmiş nahiyəni isitmək və təkrar soyumadan
qorumaqdır. Tibb müəssisəsi uzaqda olarsa xilasedici passiv yardım göstərməlidir (dərini
qızdırmaq, zərərçəkəni ədyal, paltar, palto və s. köməyi ilə isti saxlamaq). Aktiv isitmə
xəstəxanada aparılmalıdır. Zərərçəkən xəstəxanaya bir saat ərzində çatdırılacaqsa, o zaman
aşağıdakı tədbirlər görülməlidir:
Zərərçəkəni isti otağa aparın;
Yaş və nəm paltarları, həmçinin bədəni sıxan paltarları, üzüyü, saatı və s. çıxarın.
Siqaret çəkməyin, spirtli içkilərdən və qəhvədən istifadə etməyin;
Əgər xəstəxanadan bir saatlıq yoldasınızsa, zərərçəkəni ləngimədən xəstəxanaya
çatdırın.
Mümkündürsə, ətrafı hərəkətsizləşdirin, şina ilə immobilizasiya edin, sarğı qoyub don
vuran yerləri müdafiə edin.
Zərərçəkənin xəstəxanaya çatdırılması yubadılarsa, o zaman aşağıdakı tədbirlər görülməlidir.
Donmuş nahiyə aşkar edilən kimi:
Zərərçəkəni isti yerə gətirin, ayaqqabılarını və əlcəklərini çıxardın.
Ağır donma zamanı yardım göstərərkən zədələnmiş yerlə ehtiyatlı davranın.
Donmuş ətrafı əvvəl quru parça və ya dəsmal ilə qurudun.
Don vurmuş hissənin donunun açılması üçün başqa imkan yoxdursa və görülən tədbirlər
nəticəsində donmuş nahiyə normal rəng almırsa, zədələnmiş yeri ehmalca temperaturu
20C olan suya salın. Təxminən 10 dəqiqə müddətində suyun temperaturunu 38-40C-ə
qədər qaldırın. Çalışın suyun istiliyi 41C artıq olmasın və bu temperaturda qalsın.
Zədələnmiş yer dəri yumşaq, elastik, çəhrayı rəngdə olana və əl vurduqda istilik hiss
edilənə qədər isti suda saxlanılmalıdır. Əgər diskomfort hissi yaranırsa, deməli, su
həddindən artıq istidir. Donmuş yeri isidəndə şiddətli ağrılar ola bilər. Toxumaların
sonrakı zədələnməsinin qarşısını almaq üçün zədələnən nahiyəni suya qoyarkən qabın
dibinə və ya divarlarına dəyməsinə imkan verməyin.
Əgər isti su yoxdursa donmuş ətrafları bədənin isti yerlərinə yaxın saxlayın (budların
arasına və s). Üz kimi açıq nahiyələrə təzyiq göstərmədən əlinizi və ya əlcəyinizi qoyub
isidin. Əlləri qoltuq altında və ya sinədə qızdırmaq olar.
Zədələnmiş nahiyəyə steril quru sarğı qoyun. Sarğı tarım olmamalıdır.
Əl və ya ayaq barmaqları donmuşsa, onların arasına pambıq və ya tənzif qoyun.
Ayaqların donu açıldıqdan sonra zərərçəkənə gəzməyə icazə verməyin.
Huşu aydın olan zərərçəkənə isti çay, isti yemək verin.
Təkrar donmaya heç vaxt yol verməyin.
Suluqları deşməyin.
Zədələnmiş nahiyəni sürtməyin və ona təzyiq göstərməyin. Zədələnmiş nahiyəni heç vaxt
əllə ovuşdurmayın. Dəri daxilində iti su kristalları olduğu üçün dərində yerləşən
toxumalar zədələnir.
Zədələnmiş nahiyəni qarla sürtməyin. Bu, dərinin daha da soyumasına, dəridə sızıqların
əmələ gəlməsinə və onların infeksiyalaşmasına səbəb olur və dərində yerləşən toxumaları
zədələyir.
Bədənin donmuş hissəsini birdən-birə və birbaşa isitmədən çəkinin (açıq alov, isti
butulka, isidilmiş kərpic)
Dərin donma zamanı donmuş ətrafı hərəkətsizləşdirin.
Zərərçəkəni mümkün qədər tez xəstəxanaya çatdırın.
Mövzu 10
Boğulma, sudabatma zamanı reanimasiya və intensiv terapiya
İnsan təsadüfən, ya qəsdən suda (hər hansı mayedə) batdıqda, xarici tənəffüs sisteminin
saxlanılması fonunda atmosfer havası ilə qazlar mübadiləsinin pozulması, ya da təmamilə
kəsilməsi nəticəsində baş verən kəskin patoloji vəziyyət suda boğulma adlanır. Buna səbəb
tənəffüs yollarına suyun dolması, larinqospazmın baş verməsi və psixiki zərbə-qorxu, yaxud
reflektor təsirdən ürək fəaliyyətinin dayanmasıdır. Bütün bu halların hamısında ölümə səbəb
orqnizmin, ilk növbədə baş beynin, xüsusən də beyin qabığının kəskin O2 aclığıdır
(anoksiyadır). İnsan soyuq suda batdıqda, hipotermiya qoruyucu effektə malik olduğu üçün
ölümün baş verməsi bir qədər ləngiyir. Bu zaman qazlar mübadiləsinin, əzələlərin hərəkətinin və
ürək fəaliyyətinin pozulması stupor halının inkişafına, yaxud huşun itməsinə gətirib çıxarır.
Boğulma dəniz sularında olduqda hipertonik tərkibli bu suların təsirindən ağciyər
kapillyarlarındakı qanın maye hissəsi alveollara yığılır. Digər tərəfdən yuxarı tənəffüs
yollarından su alveollara daxil olur. Bu 2 səbəbdən də xarici tənəffüs pozulur, ağır hipoksiya və
asidoz inkişaf edir.
Şirin sularda boğumada isə alveollara daxil olan su tez bir zamanda qana sorulur, dövran edən
qanın həcmi artır, eritrositlər parçalanır. Bu səbəbdən də alveollar büzüşür, qazlar mübadiləsi
pozulur ki, bu da ağır hipoksiya və asidozla nəticələnir.
Suda boğulmanın 3 forması ayırd edilir:
1. həqiqi
2. asfiktik
3. sinkopal
Həqiqi boğulma zamanı tənəffüsün qısamüddətli dayanmasından sonra məcburi nəfəsalma
nəticəsində su ağciyərlərə dolur. Həqiqi sudaboğulma 3 dövrdə olur:
başlanğıc
aqonal
klinik ölüm dövrü
Başlanğıc dövrdə boğulan şəxslərdə huş, iradi hərəkətlər və suyun altında nəfəsalma aktını
iradi saxlamaq qabiliyyəti hələ qalır. Xəstələrdə ümumi zəiflik, baş ağrıları və öskürək qeyd
olunur.
Aqonal dövrdə boğulan şəxs huşunu itirir, lakin tənəffüs və ürək fəaliyyəti saxlanılır. Dəri
örtükləri soyuq, kəskin göyümtül rəngdə olur, xəstənin ağzından və burnundan çəhrayı köpüklü
maye xaric olur.
Klinik ölüm dövründə bəbəklər genəlir, işığa qarşı reaksiya olmur, tənəffüs keçirilmir və
ürək fəaliyyəti dayanır. Bu dövr 3-6 dəq. davam edir.
Asfiktik formada sudaboğulma xalis asfiksiya tipində keçir. Alkohol, yaxud digər
intoksikasiyalar, emosional stres, suya kəllə, yaxud qarnı üstə tullandıqda ağrı kimi faktorlar
təsirindən MSS-də əmələ gələn dəyişikliklər bu forma boğulmaya şərait yaradan amillərdəndir.
Tənəffüsün dayanması sonradan “yalançı respirator” nəfəsalmalarla əvəz olunur. Belə hallarda
səs yarığı tonik olaraq bağlandığından ağciyərlərə su daxil olmur, ürək fəaliyyətinin enməsi,
asidoz və ürəyə doğru qan axınının pozulması ağciyər ödeminin inkişafına şərait yaradır.
Asfiktik boğulmada başlanğıc dövr olmur. Aqonal dövrdə xilas olunanların tənəffüs yollarında
su, qusuntu kütləsi olmasa da, onlar huşsuz və kəskin göyərmiş vəziyyətdə olurlar. Xəstənin
ağzından çəhrayı rəngli köpük gəlir, ürək fəaliyyəti kəskin enir. Klinik ölüm 1 dəq-dən 4-6
dəqiqə çəkir.
“Sinkopal” boğulma 5-10% hallarda, əsasən uşaqlarda və qadınlarda müşahidə edilir.
Sinkopal boğulma suda batmazdan əvvəl emosional şok (hündür yerdən suya yıxılma), dəriyə
çox soyuq suyun təsirindən olan hidroşok, yaxud larinqofaringeal şok (yuxarı tənəffüs yollarının
soyuq su ilə qıcıqlanması nəticəsində) vəziyətində olan şəxslərdə olur. Bu cür boğulmanın
xarakterik xüsusiyyəti ilkin olaraq klinik ölümün baş verməsidir. Xəstənin rəngi kəskin avazımış,
solğun olduğundan belə ölüm “solğun ölüm”, boğulma isə “solğun boğulma” adlanır. Tənəffüs
yollarından heç bir maye xaric olmur. Xəstənin bəbəkləri genəlir, işığa qarşı reaksiyası olmur,
tənəffüs keçirilmir, ürək fəaliyyəti dayanır. Klinik ölüm müddəti 6 dəq-dən çox olur.
Suda batan insanı xilas edərkən ona arxadan yaxınlaşıb, onun qoltuqaltı nahiyəsindən, yaxud
saçlarından yapışaraq arxası üstə çevirirlər ki, ağciyərlərinə su daxil olmasın. Sonra boğulan
şəxsin başını sudan çıxararaq ona “ağızdan- buruna” olmaqla süni tənəffüs verirlər.
Boğulan adam sudan çıxarıldıqdan sonra onu yardım göstərən şəxsin bükülmüş dizi üstə başı döş
qəfəsindən aşağı olmaqla qoyulur, bir parça dəsmalla ağız boşlugu sudan, qusuntudan və
yosunlardan təmizlənir. Sonra döş qəfəsinin yan tərəflərindən hər 2 əllə ritmik sıxıb buraxmaqla
traxeya və bronxlara dolmuş suyu oradan çıxarırlar. Boğulan uşaq olarsa onun hər 2 ayağından
tutub başı aşağı sallamaqla tənəffüs yollarını sudan azad edirlər. Yalnız bundan sonra
təxirəsalınmaz tibbi yardım göstərilir.
- əgər zərərçəkmiş şəxsin huşu üstündə olarsa islanmış paltarlar çıxarılır, zərərçəkmiş şəxs
qızdırılır, ona quru paltar geyindirilir, isti çay, qəhvə verilir, göstəriş olduqda ürək-damar
dərmanları (2 ml kordiamin, 1 ml 1-% kofein) yeridilir
- zərərçəkmiş şəxs huşsuz olarsa
- xəstənin huşu olmayıb, ürək fəaliyyət göstərib, tənəffüsü sərbəst keçirildiyi təqdirdə, xəstə
arxası üstə yerə uzaılıb, paltarları çıxarılır, bədəni ovuşdurulur, aşağı və yuxarı ətrafları massaj
edilir
- həmin şəxsə naşatır spirti iylədilir
- imkan varsa xilas olmuş şəxsə O2 inhalyasiyası verilir
- 2,0 ml kordiamin, yaxud 1,0 ml 1% lobelin, ya da 1,0 ml 5% efedrin və venaya 20-40 ml 40%-
li qlükoza yeridilir
- əgər huş bərpa olunmayıb, tənəffüs pisləşərsə, zərərçəkmiş şəxsə əlavə olaraq 2 ml 10% -li
kofein, yaxud 2 ml kordiamin vurulur
- zərərçəkmiş şəxs termonal vəziyyətdə olarsa zərərçəkmiş şəxsin paltarları ya çıxarılır, ya da
yaxası açılır ki, döş qəfəsini sıxmasın və sonra ağız boşluğu açılaraq ora salınmış barmaqlarla
yuxarı tənəffüs yollarının keçiriciliyi qumdan, sudan, yosunlardan, qusuntu kütlələrindən
təmizlənməklə bərpa edilir
- ağciyərlərə dolmuş su yuxarıda göstərilən üsulla xaric edilir
- dərhal eyni vaxtda süni tənəffüs və ürəyin qapalı massajına başlanılır
- ürək-ağciyər reanimasiyası ya tənəffüs və ürək fəaliyyəti bərpa olanadək, ya da meyit
əlamətləri meydana çıxana qədər inadla, səbrlə və enerjili surətdə davam etdirilməlidir;
- şərait olduqda xəstə intubasiya edilir və ağciyərlərin süni ventilyasiyası aparılır, O2 verilir,
elektrokardioqramma çəkilir, defibrillyasiya olarsa, ürəyin defibrillyasiyası aparılır
- təcili yardım çağırılır
- ürəyin qapalı massajı müsbət nəticə vermədikdə həkim tərəfindən ürək daxilinə 10 ml 10%-li
kalium-xlorid, 0,5-1,0 ml 0,05%-li strofantin və 0,5-1,0 ml 0,1%-li adrenalin yeridilir
- xəstədə tənəffüs bərpa olduqdan sonra ona tənəffüs mərkəzini oyadan dərmanlar (1 ml 1%-li
lobelin, yaxud 5 ml 0,5%-li bemeqrid, yaxud 2 ml kordiamin) vurulur
- vena daxilinə 400-500 ml 4%-li natrium-bikarbonat, 15-30 mq prednizalon, yaxud hər kq
çəkiyə 2-4 mq olmaqla deksametazon yeridilir
- bronxospazmı aradan götürmək üçün venaya 2 ml 2,4% -li eufillin məhlulu vurulur
- zərərçəkmiş şəxs xəstəxanaya-reanimasiya şöbəsinə çatdırılır
Boğulma - orqanizmin toxumalarına oksigenin daxil olmasının birdən-birə kəsilməsi
nəticəsində onların həyatı üçün təhlükəli vəziyyətin yaranmasıdır. Bunun səbəbləri nəfəs
yollarında maneə, məs: qırtlaq və traxeyaya yad cismin daxil olması, səs yarığının ödemi və
spazmı, ətraf havada oksigenin azalması, oksigenin hemoqlobinlə ötürülməsinə mane olan
qazlarla zəhərlənmə, tənəffüs mərkəzinə təzyiq edilməsi və ya tənəffüs əzələlərinin iflicidir.
İlk yardım boğulmanın səbəbinə görə təyin edilir. Nəfəs yollarındakı mexaniki maneə dərhal
aradan qaldırılmalıdır. Bunun üçün barmaqlar vasitəsilə ağızı və ağız-qırtlaq sahəsini qida
qalıqlarından, selikdən təmizləmək, boğaza tıxanmış dili tutqac vasitəsilə çəkib çıxarmaq
lazımdır. Tənəffüs mərkəzinə təzyiq edilən zaman tənəffüs analeptikləri (kordiamin, lobelin)
tətbiq olunması məsləhətdir. Ümumiyyətlə bütün boğulma hallarında oksigenlə terapiya
aparılmalıdır.
Mövzu 11
Elektrotravmalar zamanı reanimasiya və intensiv terapiya
Texniki və atmosfer elektrikinin (ildırım) insan orqanizminə təsiri nəticəsində elektrotravma –
elektrik vurma adlanan patalohiya baş verir. Elektrik vurmanın ağırlığı cərəyanın gücündən,
növündən, təsir müddətindən, cərəyan mənbəyi ilə təmasda olan səthin sahəsindən və insan
bədənindən keçən cərəyanın yollarından asılıdır.
Bu zədələnmələr daha tez-tez ölümlə nəticələnir. 50 vattdan yüksək elektrik cərəyanı istilik və
elektrie effekti yaradır. Ən çox məişətdə və istehsalatda elektrik cihazları ilə işləyərkən texniki
təhlükəsizlik qaydalarına əməl etmədikdə baş verir.
Elektrotravmanın kliniki əlamətləri 2 yerə ayrılır:
ümumi (elektrotravma)
yerli (elektrik yanıqları)
Əlamətləri – elektrik cərəyanının gərginliyi və təsir müddəti nə qədər çox olarsa, o qədər də
ağır zədələnmə baş verir.
Cərəyanın daxil və xaric olduğu yerdə ağır elektroyanıqlar, hətta kömürləşmə baş verə bilər.
Yüngül hallarda cərəyan «nişanələri» – dairəvi ləkələr – 1-6sm diametrində – ortası tünd
kənarları göyümtül olur. Termiki yanıqlardan fərqli olaraq, tüklər «ütülmüş» olmur. Bu ləkələrin
kənarlarında dəridə cırılmış arı pətəyi şəklində dəyişiklik olur. Ümumi təsiri ondan ibarətdir ki,
ətrafların əzələlərində cərəyanla təmas zamanı əzələlər kəskin qıcolma kimi yığılır. Yüksək
gərginlik zamanı isə huşun itməsi, tənəffüsün dayanması, aritmiya, hətta fibrilyasiya baş verə
bilər. Ürək fəaliyyətində dəyişiklik hətta bir neçə gündən sonra özünü göstərə bilər (EKQ).
Bəzən cərəyanın təsirindən zədələnən şəxs kənara atılır, nəticədə sümüklər sınır, daxili
orqanlarda ağır zədələnmələr əmələ gələ bilər. Ağır hallarad kardiogen şoku xatırladan hal əmələ
gələ bilər – tez-tez zəif nəbz, arterial təzyiq aşağı düşür, avazımış, qorxmuş, təngənəfəs
vəziyyətdə olur. Bəzi hallarda qıcolmalar, tənəffüsün dayanması baş verə bilər. Diaqnozu
qoymaq üçün cərəyan ilə əlaqədə olub – olmaması, cərəyan «nişanələrinə», ümumi əlamətlərə
fikir vermək lazımdır.
İlk yardım: İlk növbədə cərəyanın təsirini kəsmək lazımdır, bu cərəyanın mənbədə
söndürülməsi yolu ilə, yaxud da quru taxta parçası ilə məftili kənara atmaqla edirlər. Tənəffüs
dayandıqda süni tənəffüs vermək, ürək və damar vasitələri (adrenalin, kordiamin, kofein),
tənəffüsü stimulə edən (lobelin) yeridilir. Yara səthinə aseptik sarğı qoyulur. Yanıqların
müalicəsi ümumi qaydada aparılır. Ağır hallarda dərhal reanimasiyaya aparmaq lazım gəlir.
Mövzu 12
Yanıqlar və donmalar zamanı reanimasiya və intensiv terapiya
YANIQLAR
Yüksək hərarət, kimyəvi maddələr, elektrik cərəyanı və radiasiya təsirin dən toxumalarda baş
verən patoliji dəyişikliklərə yanıqlar deyilir.
Yanıqlar onu törədən agentin növündən asılı olaraq 4 yerə bölünür:
1. Termiki
2. Kimyəvi
3. Elektrik
4. Şüa yanıqları
Yüksək hərarətin təsirindən – termiki yanıqlar, kimyəvi maddələrin (turşuların, qələvilərin)
təsirindən – kimyəvi yanıqlar, nüfüzedici radiasiyanın təsirindən – şüa yanıqları və elektrik
cərəyanının təsirindən baş verir. Yanıqlar – dəri toxumalarının, dəri təbəqəsinin və üzvlərinin
zədələnməsidir. Toxumaların 52 dərəcədən artıq qızması toxumalarda zülaların geridönməz
koaqulyasiyasına səbəb olur. Kliniki praktikada ən çox termiki yanıqlar rast gəlir. Zədələnmənin
ağırlığı t-un dərəcəsindən, təsirin müddətindən, zədələnmənin yerindən və böyüklüyündən
asılıdır. Ən ağır yanıqları alov, ərimiş metal, təzyiq altında buxar, qaynayan yağ, qaynar qaz
törədir. Ən çox əlin, ayaqların, gözlərin yanıqları rast gəlir. Gündəlik həyatda yanıqlar ən çox
neftdən, qazdan ehtiyatsız rəftar etməkdən, isti xörəkdən, qaynar sudan baş verir. Uşaqlar ən çox
qaynar sudan yanırlar. Hal – hazırda bütün dünyada hər il 100000-dən çox adam yanıqdan tələf
olur. Əgər keçmiş müharibələr şəraitində ən çox itki odlu silah tərəfindən yaralanmalar zamanı
olurdusa, indiki müharibələr şəraitində termiki zədələnmələr (yandırıcı silahlardan istifadə
nəticəsində) 80%-dən çox olur.
Zədələnmənin dərinliyinə görə yanıqların 4dərəcəsi ayırd edilir;
Ⅰ dərəcəli yanıqlarda – eritema - dərinin qızarması, şişginliyi və ağrı olur. Qan damarlarının
genəlməsi, plazmanın damar divarından xaric olması şişginliyə səbəb olur. 3-6 gündən sonra
sağalma baş verir, dəridə olan bütün əlamətlər keçir, yerində isə piqmentasiya qalır, bəzən qabıq
verir.
Ⅱ dərəcəli yanıqlarda – bu zaman yalnız epidermis zədələnir - suluqlar ya dərhal, ya da
müəyyən vaxt keçdikdən sonra əmələ gəlir, suluqlarda olan maye şəffaf olur, dəri ilə geniş
sahədə birləşmiş, ya da dəridən sallanmış vəziyyətdə ola bilər, intensiv qızartı və ağrı ilə
müşayət olunur, dərinin dərin qatları prosesə cəlb olunmur, infeksiya qoşulmazsa, 10-15 günə
tam sağalma baş verə bilər.
Ⅲ dərəcəli yanıqlarda – dərinin bütün qatları yanır, boz, bəzən isə qəhvəyi və ya qara rəngdə
qartmaq əmələ gəlir, həmin toxumalarda hissiyat itir, yara ikincli sağalır, yerində kobud çapıq
qalır, bəzən isə plastik operasiya etmək lazım gəlir. Bu dərəcə özüdə 2 yerə bölünür
ⅢA – dərinin üst qatının məməyəbənzər qatın zirvəsinədək nekrozu baş verir
ⅢB - dərinin bütünlüklə nekrozu müşahidə edilir
Ⅳ dərəcəli yanıqlarda – kömürləşmə baş verir, əzələlər, vətərlər, sümüklər yanır. Əgər aşağı və
yuxarı ətraf bu cür yanarsa, xəstənin vəziyyətini yalnız amputasiya xilas edir. Ⅰ, Ⅱ və ⅢA
dərəcəli yanıqlar səthi ⅢB və Ⅳ dərəcəli yanıqlar dərin yanıqlar adlanır. Yanıq sahəsi kritik
həddi keçdikdə termiki xəsarət almış şəxslərdə yanıq xəstəliyi meydana çıxır.
Yanıq xəstəliyinin gedişində 4 dövr ayırd edilir:
yanıq şoku
yanıq toksemiyası
septikosemiya
rekonvalessensiya (sağalma)
Yanıq səthi – bədənin sahələrinin % hesabı ilə ölçülür; boynun və başın səhəsi – 9%, ayaqlar –
18%, əl – 9%, bədənin ön və arxa səthi müvafiq olaraq – 18% hesab olunur. Yanıqlar bədən
səthinin 30%-ni əhatə etdikdə və ya dərin yanıqlar 10%-ni əhatə etdikdə yanıq şoku baş verir –
uzun müddətli erektil fazası olur, ağrıya dözə bilməyib, özlərini hara gəldi çırpırlar,
oriyentasiyanı itirirlər. A/t az artır, sonra düşür, xarakter əlaməti – çoxlu miqdarda plazmanın
itirilməsi nəticəsində qanın qatılaşmasıdır, sidiyin miqdarı azalır, tünd rəngli olur, qusma və ishal
olur. Müalicəyə vaxtında başlanmazsa xəstə 18 – 24 saata ölür. Şok fazasından sonra kəskin
yanıq intoksikasiyası başlayır – yüksək hərarət, taxikardiya, iştahanın azalması, yaraların gec
sağalması xarakterikdir. Yanıq şokunun ağırlığı yanığın sahəsindən və dərinliyindən
(dərəcəsindən) asılıdır. Sahəsi 20%dən az olan dərin yanıqlarda yüngül (Ⅰ dərəcəli), 20-40%dən
çox olanda ağır (Ⅲ dərəcəli) şok inkişaf edir.
Kimyəvi yanıqlar – yandırıcı təsir göstərən kimyəvi maddələrin bilavasitə təsiri nəticəsində
əmələ əglir. Turşular, qələvilər, ağır metallar, fosforlu üzvü maddələr – belə maddələrdir.
Kimyəvi yanıqlar təsadüfü və qəsd nəticəsində ola bilər. Əsas cəhəti odur ki, dərhal kömək
göstərilməzsə, yanıq səthi öz-özünə get-gedə artır, buna görə də 20-30 dəq müddətində
dərinləşir. Kimyəvi yanıqlarda az hallarda suluqlar əmələ gəlir, çünki çox zaman Ⅲ, Ⅳdərəcəli
yanıqlar baş verir. Turşuların təsirindən qaysaq yaranır, qələvilərlə yandıqda isə nekroz baş verir.
Həmçinin kimyəvi maddələr ümumi zəhərləyici təsirli ola bilər.
İlk yardım; paltar dərhal çıxardılır, kimyəvi maddənin təsiri aradan götürülür. Dərini çoxlu su ilə
yuyurlar. Turşularal yanıqlarada 4%-li soda məhlulu ilə isladılmış aseptik sarğı qoyulur, qələvi
yanıqlarında isə hidroxlorid, limon turşusu və ya sirkə ilə isladılmış sarğı qoyulur. Belə xəstələr
yanıq şöbələrinə, ümumi zəhərlənmə əlamətləri olduqda toksikologiya şöbələrinə köçürdülür.
Şüa yanıqları – xüsusi xəstəliklərdəndir, adi yanıqlardan gizli dövrün olması ilə fərqlənir.
Şüalanmadan sonra dərialtı sulu şişkinlik əmələ əglir. Şişkinliyin üzərində dərinin rəngi açıq sarı
olur, qıraqları isə qırmızı xətlə əhatə olunur. Yanıq yerində qansızmalar olur, yaralar, daha sonra
xoralar əmələ gəlir.
Təxirəsalınmaz yardım:
ilk növbədə termiki agentin təsiri dayandırılır və yanmış şəxs nisbətən təhlükəsiz yerə
aparılır
yanıqdan dərhal sonra (ilkin 20-30dəq ərzində) yanığın sahəsi 30%dən çox olmazsa yanıq
səthi, 15-30dəq müddətində soyuq su ilə soyudulur. Bu ağrının, ödemin əmələ gəlməsini
azaldır
yanıq şokunun profilaktikası məqsədilə əzələ daxilinə yaxud venaya narkotik və qeyri
narkotik mənşəli analgetiklər (1-2ml 2%li pantopon,1-2ml 2%li promedol, 2ml 50%li
analgin və s.) yeridilir
yüngül və ağır yanıqlarda əzələyə yaxud venaya antihistamin dərmanlar (2-3ml 1%li
dimedrol, 1-2ml 2%li suprastin və s.) vurulur.
ağır yanıqlarda həmçinin, venadaxilinə streoid hormonlar da (100-150 mq hidrokortizon,
30-90 mq prednizalon, yaxud 8-12 mq deksametazon) yeridilir
əvvəlcə yanmış səthdən paltarlar çox ehtiyyatla çıxarılır və sonra yanıq səthinə quru,
yaxud nəm aseptik sarğı (novokain, rivanol, furasillin və s. məhlullarla isladılmış)
qoyulur
xəstəyə ürək-damar dərmanları yeridilir (strofantin, 2ml kardiomin və s.)
xəstə dərhal yanıq şöbəsinə göndərilir və yolda venadaxilinə damcı üsulu ilə
xəstə dərhal yanıq şöbəsinə göndərilir və yolda venadaxilinə damcı üsulu ilə 300ml 5%li
natrium hidrokarbonat, 400ml poliqlukin, 250ml Disol və yaxud da Trisol və digər
məhlullar köçürülür
DONMALAR
Donma – 00-dən aşağı hərarətin bədənin hər hansı bir hissəsinə uzun müddət təsir etməsi
nəticəsində baş verən zədələnmədir. Havanın hərarəti nə qədər aşağı olarsa, küləyin hərəkəti
nəqədər qüvvəli, şiddətli olarsa, bədən bir o qədər tez və dirin dona bilər. Donma 2 cür olur;
ümumi və yerli.
Ümumi donma aşağı hərarətin bədənə uzun müddət təsir göstərməsi nəticəsində qan dövranı
tədricən dayanır, beyində anemiya başlayır, orqanizmin bütün toxumalarında dərin dəyişikliklər
əmələ gəlir, ürək və tənəffüs fəaliyyəti dayanır, xəstə dərin yuxuya gedir və ölüm baş verir. Sülh
vaxtı – gəmilərin batması, alpinistlərlə bədbəxt hadisələr baş verdikdə, alkoqol sərxoşluğunda,
huşun itirilməsində baş verə bilər. Müharibələr zamanı isə yaralılar məruz qalır.
Simptomları – soyuqdəymə, titrətmə olur, dəri örtüyü ağarır, elastikliyini itirir, quru olur, «qaz
ətinə» oxşayır. Bədənin t-ru 35 dərəcə olduqda sifət avazıyır, sianoz olur, oynaqlarda, cinsiyyət
orqanlarında ağrılar başlayır, sidik ifrazı ağrılı olur, miqdarı çox olur, əhvalı pisləşir, apatiya
olur, hərəkətlərin koordinasiyası pozulur, görmə pisləşir, yorğunluq, yuxululuq əmələ gəlir.
Ümumi donmanın gedişində 3 mərhələ olur:
adinamik
stuporoz
qıcolma
Bu mərhələlər 3 ağırlıq dərəcəsi ilə;
yüngül
orta ağırlıqlı
ağır
Yüngül dərəcəli ümumi donmada – adinamik mərhələdə bədən temperaturu 35-33oC-ə
qədər düşür və xəstədə bir sıra aşağıdakı əlamətlər meydana çıxır: titrəmə, dərinin avazıması, qaz
dərisinin əmələ gəlməsi, huşun bir qədər tormozlanması və bradikardiya, həmçinin ümumi
zəiflik, yuxululuq, nitqin ləngiməsi, təzyiqin enməsidə olur. Bu mərhələdə ümumi halsızlıq,
əzələ zəifliyi üstünlük təşkil edir.
Orta ağırlıqlı ümumi donmalarda – stuporoz mərhələdə bədən temperaturu 29-27oC-ə
qədər enir. Xəstənin huşu pozulur, keyləşir, yuxululuq baş verir, titrəmə ümumi əzələ qatması
olur. Dəri soyuq olub kəskin avazıyır, yaxud göyümtül rəngə çalır. Ətraflarda hərəkətlər
çətinləşir.
Ağır dərəcəli ümumi donmada – qıcolma mərhələsində bədən temperaturu 25-22oC-ə
qədər düşür. Huş itir, əzələ gərginliyi, çeynəmə əzlələrinin isə qıcolması meydana çıxır.
Bəbəklər daralır, qusma, qeyri iradi sidik ifrazı, qıcolmalar, əzələ qatması olur, arterial təzyiq
enir, nəbzin sayı 1 dəqdə 34-32dək qədər azalır.
Ümumi donma zamanı beynin, ağ ciyərlərin ödemi, kəskin böyrək çatmamazlığı, absessləşməyə
meyilli olan pnevmaniyalar kimi ağır fəsadlar ola bilər.
Yerli donma – əsas şərtləri külək və nəmlikdir. Soyuq havanın, suyun, qarın, buzun,
soyumuş metalların və digər amillərin orqanizmə yerli təsirləri nəticəsində yerli donmalar baş
verir.
Kliniki gedişində 2 forma ayırd edilir:
1. Reaktivliyəqədərki (gizli)
2. Reaktivlik dövrü
Toxumaların zədələnmə dərinliyinə görə donmaların 4 dərəcəsi ayırd olunur:
Ⅰ dərəcəli donma – Soyuğun qısa müddətli təsirindən baş verdiyindən toxumalardakı
dəyişikliklər funksional xarakter daşıyır. Bu zaman dəri hiperemiyalaşır, bir qədər sianotik olur,
ödem inkişaf edir və yandırıcı ağrılar meydana çıxır, qaşınmada ola bilər. Bu əlamətlər 3-7
gündən sonra keçib gedir, sonralar epitel qabıqlanır və həmin nahiyyənin soyuğa qarşı həssaslığı
yüksəlir.
Ⅱ dərəcəli donmanın – xarakterik əlaməti ödemləşmiş, göyümtül, yaxud qonur qırmızı
rəngli dəridə epidermisin nekrozu səbəbindən içərisi şəffaf maye ilə dolu suluqların əmələ
gəlməsidir, suluqlar deşildikdən sonra ağrılı yara səthi görünür. Dərinin ağrı və temperatur
hissiyatı saxlanılır. Sağalma prossesi 2-3 həftə çəkir.
Ⅲ dərəcəli donmada – dəri və dərialtı toxumanın nekrozu başlayır. İçi hemorragik maye ilə
dolu suluqlar meydana çıxır. Tədricən quryaraq qara qartmağa çevrilir. Ölmüş toxmalar qopub
düşdükdən sonra yara səthi əmələ gəlir. Yaranın sağalması 3-4 həftədən 2-3aya qədər uzanır.
Ⅳ dərəcəli donmada – vətərlərin, əzələlərin, sümüklərin nekrozu başlayır. Dəri göyümtül
rəng alır, içərisi maye ilə dolu suluqlar əmələ gəlir, ödem getdikcə artır, 14-21 ci gün sağlamvə
ölmüş toxumalar arasında sərhəd xətti – demarkasion xətt əmələ gəlir. Ölü toxumaların sərbəst
qopub düşməsi aylarla uzanır.
Ⅰ və Ⅱ dərəcəli donmalar səthi donmalar, Ⅲ və Ⅳ dərəcəli donmalar dərin donmalara aiddir.
Təxirəsalınmaz yardım:
yüngül donmada zərərçəkmiş şəxs isti binaya gətirilir, əynindəki yaş paltarlar çıxarılır və
o, isti yorğana (paltara) bükülür, içməyə isti çay, qəhvə verilir (ən yaxşısı isə vannanı
iləq su ilə doldurub, həmən şəxsi vannaya salaraq, tədricən suyun hərarətini 36oC-dək
çatdırmaqla isti vanna qəbuludur)
ürək fəaliyyəti və tənəffüsün dayanması hallarında ürək- ağ ciyər reanimasiyası aparılır
xəstəyə ürək-damar dərmanları, analeptiklər yeridilir (1,0 ml 0,05%li strofantin, 2,0ml
kordiamin, 2,0ml sulfokamfokain, 5ml 0,5%li bemeqrid və s.)
orta ağırlıqlı və ağır ümumi donmalar zamanı xəstənin ürək, qara ciyər nahiyələrinə və iri
damarların üzərinə isitqac qoyulur, venadaxilinə bir qədər qızdırılmış 40-60ml 40%li
qlukoza, 10ml 10%li kalsium-xlorid, 200-300 ml 5%li natrium-bikarbonat və ürək-damar
dərmanları vurulur
qıcolmalar olarsa 10ml 20%li natrium oksibutirat yeridilir
xəstə isti paltarlara bükülərək stasionara göndərilir
Mövzu 13
Zəhərlənmələr zamanı reanimasiya və intensiv terapiya
YUXUGƏTİRİCİ PREPARATLARLA
ZƏHƏRLƏNMƏ
İlk növbədə pozulmuş funksiyalar korreksiya edilməlidir: traxeyanın intubasiyası, ASV, O2
terapiya, traxeobronxial şaxənin sanasiyası, şok əleyhinə terapiya. Pnevmoniyanın profilaktikası
üçün antibiotiklər təyin edilir. Eyni zamanda aktiv detoksikasiya aparılır: mədə yuyulur və
zəiflədici dərman (30q MgSO4 100 ml suda həll edilərək) təyin edilir. Qeyri-spesifik antidot-
aktivləşdirilmiş kömür 300-350 mq barbituratı adsorbsiya edir.
Barbituratlar ağır zəhərlənmə zamanı (100 ml qan zərdabında 10 mq barbiturat aşkar edildikdə)
diurez aparılır: 2 ədəd flakon götürüb birində 5-% sidik cövhəri, digərində elektrolit məhlulu (1 l
distillə olunmuş suda 7,2 q NaHSO3, 2,16 q K, 2,16 q Na, 18 q qlükoza) həll edilir.
Müalicə 3 dövrə ayrılır:
I dövr - 4 saat ərzində vena daxilinə damcı üsulu ilə 300 ml elektrolit və 80 ml sidik cövhəri
köçürülür. Diurez 350 ml/saat az olmamalıdır.
II dövr - xəstənin huşu bərpa olunana qədər aparılır. İlk 4 saat ərzində hər saatda 600 ml
elektrolit və 30 ml sidik cövhəri, sonrakı saatlarda 600 ml elektrolit və 10-20 ml sidik cövhəri
köçürülür. Diurez 600 ml/saat az olmamalıdır.
III dövr - 4 saat ərzində hər saatda 400 ml elektrolit, sonrakı 4 saatda hər saatda 300 ml
elektrolit köçürülür.
Nəticədə komanın müddəti 2 sutkadan çox çəkmir.
100 ml qan zərdabında 20 mq barbiturat aşkar olunduqda yüksək pH-a malik dializedici
məhlullarla peritoneal dializ edilir. Kollaps olmadıqda erkən hemodializ aparmaq
məqsədəuyğundur.
Sedativ preparatlarla zəhərlənmələrdə yardım və müalicə yuxarıda qeyd olunduğu kimidir.
ALKOQOLLA
ZƏHƏRLƏNMƏLƏR
Etil spirti - Aktiv detoksikasiya ilə yanaşı simptomatik müalicə aparılır. Traxeya intubasiya
edilir, mədə yuyulur, diurez aparılır, qlükozanın hipo və izotonik məhlulları, reopoliqlükin
köçürülür, vitamin C və B qrupu, kofermentlər təyin edilir.
Metil spirti - Dərhal etil spirti ilə antidot aparılır. Dəri daxilinə damcı üsulu ilə 5% etil spirti
məhlulu (96% spirt 70q) köçürülür, yüngül hallarda 100 ml 30% spirt daxilə verilir. 2 saatdan
sonra sutkada 4-5 dəfə 50 ml 30% spirt daxilə verilir. Qlükoza novokain məhlulu ilə infuziya
edilir, vitamin terapiyası da aparılır.
FOSFOR ÜZVİ
BİRLƏŞMƏLƏRLƏ ZƏHƏRLƏNMƏLƏR
Simptomatik müalicə: ASV, traxeobronxial şaxənin daimi sanasiyası, qıcolma əleyhinə terapiya.
Aktiv detoksikasiya: mədənin yuyulması, zəiflədici dərmanlar, diurez, peritoneal dializ,
plazmasorbsiya (sorbent SKT-6A)
Antidot terapiyası: atropinizasiya-yüngül hallarda 2-3 ml dəri altına, orta ağırlıqda 10 ml 40%
qlükozada 3 ml atropin həll edilib vena daxilinə yeridilir. Ağır komada 20-30 ml vena daxilinə
damcı üsulu ilə.
Eyni zamanda ilk saatlarda xolinesteraza reaktivatorları: diproksim (1 ml 10% dəri altına, 2-3
saat fasilə ilə, sutkalıq doza 1-1,5 q), izonitrozin (3 ml 45% əzələ daxilinə və ya vena daxilinə,
30-40 dəq fasilə ilə, sutkalıq doza 5 q) təyin edilir.
DƏM QAZI İLƏ
ZƏHƏRLƏNMƏLƏR
Aktiv detoksikasiya: O2 ilə fasiləsiz inhalyasiya, 3 atmosfer təzyiqində barokamera, ASV,
kvars lampaları ilə şüalanma, karbagen (95% O2 və 5% dəm qazı).
Simptomatik müalicə: hipotermiya, qıcolma əleyhinə, şok əleyhinə preparatlar yeridilir.
TURŞULARLA
ZƏHƏRLƏNMƏLƏR
Aktiv detoksikasiya: ağrısızlaşma fonunda mədənin soyuq su ilə yuyulması, diurez.
Yerli müalicə: hər saatda xəstəyə 20 ml günəbaxan yağı emulsiyası, anestazin və antibiotiklə
birlikdə verilir.
Simptomatik terapiya: şok əleyhinə və hormonal preparatlar verilir, qanaxma zamanı
hipotermiya və hemostatik terapiya aparılır. Çapıq deformasiyasının və pnevmoniyanın
profilaktikası üçün antibiotik təyin edilir. Massiv infuzion terapiya aparılır (sutkada 10-15 L).
Hemolizin müalicəsi üçün qlükoza (1000 ml 10-20%) və 4% NaHCO3 (1500 ml) təyin edilir.
QƏLƏVİLƏRLƏ
ZƏHƏRLƏNMƏLƏR
Turşularla zəhərlənmədə olduğu kimidir, yalnız NaHCO3 təyin edilmir.
GÖBƏLƏKLƏ
ZƏHƏRLƏNMƏLƏR
Zond vasitəsilə mədə yuyulur, zəiflədicilər verilir. Dəri daxilinə 10 % qlükoza, NaCl izotonik
məhlulu, poliqlükin köçürülür. Ürək-damar preparatları, vitaminlər, qlütamin turşusu təyin edilir.
İLANVURMA ZAMANI
ZƏHƏRLƏNMƏLƏR
Ətrafın immobilizasiyası, zəhərin sorulması, hipotermiya, ilan sancan nahiyəyə 0,3 ml adrenalin,
sirkulyar novokain blokadası, turna qoymaq, infuzion terapiya (2 litrə qədər maye) təyin olunur.
Antidot terapiya: 500-1500 TV “Antigürzə” zərdabı (2-5 ml) dəri daxilinə, anaflaktik
ağırlaşmaların qarşısını almaq üçün əvvəlcə 0,1 ml, sonra 0,25 ml, daha sonra qalan doza
vurulur.
Qanköçürmə, qlükokortikoidlər (250-300 mq), hidrokortizon təyini də məqsədəuyğundur.
Simptomatik terapiya: 1 ml 0,05% prozerin, ASV, heparin, CaCl2, ürək-damar və qıcolma
əleyhinə preparatlar yeridilir.
Mövzu 14
Uşaq reanimasiyası. Qıcolmalar zamanı reanimasiya və intensiv terapiya
Reanimasiya (diriltmə) orqanizmin həyat fəaliyyətinin bərpa edilməsinə və onun terminal
(bioloji ölümə yaxın) vəziyyətdən çıxarılmasına yönəldilmiş tədbirlər sistemidir. Terminal
vəziyyətə aqoniya ərəfəsi dövrü, aqoniya (canvermə) dövrü və klinik ölüm aiddir.
Reanimasiya tədbirləri kompleksinin həyata keçirilməsinə mümkün olduqca erkən və ən yaxşısı -
ürək asistoliyası inkişaf edənə və tənəffüs tamamilə dayanana qədər başlamaq lazımdır. Bu halda
reanimasiyanın bilavasitə effekt verməsi, proqnozun uzun müddət üçün əlverişli olması şansı
xeyli artır.
İntensiv terapiyanın öz vaxtında keçirilməsinin əhəmiyyəti böyükdür. Bu terapiya ağır və çox
vaxt kritik vəziyyətdə (kəskin ürək çatışmazlığı, ağciyər ödemi, astma vəziyyəti, komatoz hal və
s.) olan xəstələrə tibbi, o cümlədən təcili tibbi yardım göstərilməsi daxildir. Bir sıra hallarda
intensiv terapiyanın müvəffəqiyyətlə keçirilməsi xəstədə terminal vəziyyətin inkişaf etməsinin
qarşısını alır. Bütün reanimasiya tədbirləri pozulmuş qan dövranı, tənəffüs, maddələr mübadiləsi
kimi həyat üçün çox əhəmiyyətli funksiyaların bərpa olunmasına yönəldilmişdir. Reanimasiya
metodları ölümün irəliləmə mexanizminə görə seçilib təyin edilir və bu, çox vaxt əsas xəstəliyin
xarakterindən asılı olmur. Böyük yaşlı və pediatrik xəstələrin reanimasiyasında hazırda üstünlük
qan dövranının (sirkulyasiyanın) təmin edilməsinə verilir.
NEONATAL (YENİDOĞULMUŞLARIN)
REANİMASİYA
Yenidoğulmuşların tənəffüs çatışmazlığı çox vaxt ya hipoksemiya, ya da anaya verilən
dərmanların təsiri səbəbindən baş verir.
Hipoksemiya çox ağır dərəcəli olduqda müvafiq patofizioloji hadisələr baş verir. Hipoksemik
stressə məruz qalmış körpə ilk növbədə qısa müddətli sürətli tənəffüs dövrünü yaşayır və daha
sonra tənəffüsü dayanır. Bu, birincili apnoe (tənəffüs dayanması) adlanır. Birincili apnoe zamanı
körpənin ürəyinin vurma tezliyi və neyro- əzələ tonusu azalır. Lakin əgər hipoksemik stress
davam edirsə, körpənin vəziyyəti daha da pisləşməyə davam edir. Bu zaman körpədə dərin və
qeyri-müntəzəm tənəffüs fazası və daha sonra tənəffüsün yenidən dayanması müşahidə edilir.
Bu, ikincili apnoe (tənəffüs dayanması) adlanır. İkincili apnoe zamanı körpənin ürəyinin vurma
tezliyi, qan təzyiqi və PaO2 (oksigenin parsial təzyiqi) əhəmiyyətli dərəcədə aşağı düşür. İkincili
apnoe zamanı doğulan körpədə tənəffüs həm spontan (özbaşına) bərpa olunmur, həm də taktil
stimulyasiya və əlavə oksigenin verilməsi tənəffüsün bərpası üçün yetərli olmur. Həmin
körpələrdə hipoksemiyanın korreksiyası üçün süni ventilyasiya aparılmadıqda onların vəziyyəti
daha da pisləşə və ölümü baş verə bilər.
Yenidoğulmuşda hipoksemiya ağır dərəcədə olarsa, bir çox hallarda ürəyin masajı (kompressiya)
və ya müəyyən farmakoloji preparatlardan istifadə tələb oluna bilər. Xüsusilə vurğulanmalıdır
ki, tənəffüsü pozulmuş körpələrin böyük əksəriyyətinin vəziyyəti aparılan effektiv
ventilyasiya nəticəsində yaxşılaşır; lakin bir qismində ürəyin masajına və daha az körpədə isə
dərmanların istifadəsinə ehtiyac yaranır. Bu səbəbdən də neonatal oksigenasiya və
ventilyasiyanın əsaslarının öyrənilməsi yenidoğulmuşların həyatlarının xilas edilməsi üçün
xüsusi əhəmiyyət kəsb edir.
TƏNƏFFÜS YOLLARININ
KEÇİRİCİLİYİNİN TƏMİN EDİLMƏSİ
Əgər körpə vaxtından əvvəl doğulubsa və nəfəs almır, ağlamırsa və ya əzələ tonusu zəifdirsə,
ilkin reanimasiya tədbirləri başlanmalıdır. İlk addım olaraq körpənin tənəffüs yollarının açıq
olmasını təmin etmək lazımdır. Bu məqsədlə körpənin müvafiq vəziyyətdə uzandırılması tələb
olunur. Tənəffüs yollarının açılması üçün körpənin boynu yüngülcə arxaya bükülür. Belə ki,
boyunun arxaya çox bükülməsi və ya tələb olunandan az bükülməsi tənəffüs yollarının
obstruksiyasına səbəb olur. Sağlam və aktiv yenidoğulmuşlarda tənəffüs yollarının
obstruksiyasına şübhə olmadıqda, tənəffüs yollarının sovurucu/aspirator və ya iri həcmli şprislə
aspirasiyası aparılmamalıdır. Tələb olunduqda əvvəlcə ağız boşluğunun və sonra burunun
aspirasiyası aparılmalıdır.
Ağır klinik vəziyyətdə olan və ya tənəffüs çatışmazlığı olan yenidoğulmuşun reanimasiyası
zamanı normotermiyanın təmin edilməsi vacibdir.
Hipoksemiya-işemiya səbəbindən baş verən beyin zədələnməsi daha da dərinləşdirdiyi üçün
hipertermiyaya yol verilməməlidir. Respirator çatışmazlığı olan yenidoğulmuşda traxeyanın
aspirasiyası üçün endotraxeal intubasiya istifadə edilir.
Endotraxeal intubasiyaya digər göstərişlər aşağıdakılardır:
uzun müddətli süni tənəffüsün (ventilyasiyanın) aparılması,
müsbət təzyiqli ventilyasiya effektiv olmayan hallarda daha irəliləmiş süni tənəffüs üsulu
kimi,
diafraqma yırtığının olduğu güman edilən körpənin ventilyasiyası üçün.
Körpə düz səth üzərində uzadılır, baş orta xətt üzrə tutulur, boyun bir qədər arxaya doğru əyilir.
Rahat olsun deyə, baş və boyunun həmin vəziyyətdə saxlanması üçün çiyinlər altına kiçik yastıq
və ya dəsmaldan hazırlanmış mütəkkə qoyula bilər. Bu cür “qoxulama” pozası traxeyanı optimal
vəziyyətə gətirir. Belə ki, traxeya səs yarığı ilə bir xətt üzərində yerləşir və nəticədə
larinqoskopun düzgün yeridilməsindən sonra optimal görüntü təmin olunur. Bir daha
xatırladılmalıdır ki, boyun arxaya həddən artıq əyilməməlidir, çünki bu səs yarığının görüntüdən
yuxarı səviyyəyə çıxmasına və traxeyanın daralmasına səbəb olacaqdır.
Endotraxeal borunun səs tellərindən keçərək traxeyaya daxil olmasını görməklə, döş qəfəsi
divarının simmetrik hərəkətini müşahidə etməklə, döş gilələlərini birləşdirən xətt üzərində
aparılan auskultasiya zamanı bərabər tənəffüs küylərinin eşidilməsi ilə və endotraxeal borunun
divarlarının tərləməsini izləməklə borunun düzgün yerləşdirilməsini təyin etməyə yardım edə
bilər.
ÜRƏYİN QAPALI
MASAJI
30 saniyə ərzində aparılmış effektiv müsbət təzyiqli ventilyasiyaya baxmayaraq, ürək
döyüntülərinin sayı dəqiqədə 60 vurğudan aşağı olan körpələrdə qan dövranının təmin edilməsi
məqsədilə ürəyin qapalı masajı başlanmalıdır. Ürəyin qapalı masajı effektiv oksigenasiya və
ağciyərlərə qan axını bərpa olunanadək yenidoğulmuşun sirkulyasiya sistemini dəstəkləmək
məqsədi daşıyır.
Bir daha xatırladaraq qeyd olunmalıdır ki, ürək əzələsinin fəaliyyəti üçün oksigenasiya tələb
olunduğuna görə ürəyin qapalı masajına başlamazdan əvvəl effektiv ventilyasiya təmin
edilməlidir.
Ürəyin qapalı masajının aparılması üçün ikinci tibb işçisi (reanimasiya komandasının üzvü) tələb
olunur. Yadda saxlanmalıdır ki, ürəyin qapalı masajı mütləq ağciyərlərin ventilyasiyası ilə eyni
vaxtda aparılmalıdır. Buna görə də ürəyin qapalı masajını həyata keçirmək üçün iki nəfər tələb
olunur - biri döş qəsəfini sıxmalı, o biri isə ağciyərlərin ventilyasiyasını (məs., oksigen kisəsi və
maska ilə) davam etdirməlidir.
Ürəyin qapalı masajı məqsədilə kompressiyalar (döş qəfəsinin sıxılması) döş sümüyünün aşağı
üçdə bir hissəsində aparılır. Bu zaman döş sümüyünün xəncərəbənzər çıxıntısını (lat. processus
xiphoideus) zədələməməyə çalışmaq lazımdır.
Ürəyin qapalı masajını aparmaq üçün iki üsul istifadə edilə bilər. Birinci üsula əsasən qapalı
masaj zamanı hər iki əlin baş barmağı döş sümüyünə təzyiq edir (döş sümüyünün aşağı üçdə bir
hissəsini onurğa sütununa doğru sıxır), yerdə qalan barmaqlar isə döş qəfəsini dairəvi şəkildə
əhatə edir (Şəkil A). Bu manevr bədəni sabit saxlamağa və onurğa sütununa dayaq verməyə
yardım edir. Əgər körpənin bədəni böyük, tibb işçisinin əlləri isə kiçikdirsə, o zaman
yenidoğulan uşağı bərk səth üzərində uzatmaq lazımdır.
İkinci üsula əsasən isə bir əlin orta barmağı ilə ya şəhadət, ya da adsız barmağın ucları döş
sümüyünə təzyiq edir, digər əl isə körpənin kürəyinə dayaq vermək üçün istifadə olunur (əgər
körpə bərk səth üzərində uzadılmayıbsa) (Şəkil B).
“İki baş barmaqla” aparılan kompressiya (döş qəfəsinin sıxılması) üsuluna üstünlük verilir.
Ümumiyyətlə, bu üsul nisbətən az yorucudur və adətən, döş qəfəsinin kompressiyası (sıxılması)
dərinliyinə daha yaxşı nəzarət etməyə imkan yaradır. Bundan başqa, bu üsul uzun dırnaqları olan
şəxslər üçün daha rahatdır. Həmçinin, “iki baş barmaq” üsulunun tətbiqi daha yüksək sistolik və
koronar perfuziya təzyiqlərini yaratmağa imkan verir.
Lakin uşaq iridirsə, yaxud tibb işçisinin əlləri kiçikdirsə, o zaman bir əlin iki barmağı ilə qapalı
masajın aparılması daha rahat olacaqdır. İki barmaq texnikası göbək ciyəsi damarlarından
dərman yeridilməsinə ehtiyac yarandığı zaman göbəyə maneəsiz yanaşmağa imkan yaradır. Bu
səbəbdən də, tibb işçiləri hər iki üsuldan səlist istifadə etməyi bacarmalıdırlar. Ümumiyyətlə,
əgər körpənin reanimasiyasında bir neçə müxtəlif mütəxəssis (tibb işçisi) paralel olaraq iştirak
edir və müxtəlif müdaxilələr (məs., dərmanların yeridilməsi, ventilyasiya, göbək venasının
kateterizasiyası, sümükdaxili kateterizasiya və s.) aparırlarsa, o zaman bir əlin iki barmağı ilə
kompressiyanın aparılmasına üstünlük verilməlidir ki, digər mütəxəssislərin fəaliyyətinə maneə
yaradılmasın.
Ürəyin qapalı masajı zamanı (istənilən üsulla aparıldıqda) döş sümüyünün təxminən döş
qəfəsinin ön-arxa ölçüsünün üçdə-birinə (1/3) bərabər olan dərinlikdə əyilməsinə kifayət edəcək
səviyyədə təzyiqin yaradılması tələb olunur. Bundan sonra isə döş sümüyünü sərbəst buraxaraq
ürəyin qanla dolmasına imkan verilməlidir. Döş sümüyünün sıxılması dərinliyi körpənin bədən
ölçülərindən də asılı olacaqdır. Ürəkdən qan vurulmasının maksimal həcmini təmin etmək
məqsədilə döş sümüyünün aşağıya doğru sıxılmasının davametmə müddəti döş sümüyünün
sərbəst buraxılması müddətinə nisbətən bir qədər qısa olmalıdır. Sıxılmalar (kompressiyalar)
arası dövrdə barmaqlar döş qəfəsindən ayrılmamalıdır.
İlkin ürək-ağciyər reanimasiyası zamanı ürəyin qapalı masajı həmişə müsbət təzyiq altında
ventilyasiya ilə müşayiət olunmalıdır. Ancaq döş qəfəsinin kompressiyası ilə eyni vaxtda
ventilyasiyanın aparılmasından çəkinmək lazımdır, çünki onlarin biri digərinin effektivliyini
azaldacaqdır. Buna görə də ürəyin qapalı masajı zamanı hər üç kompressiyadan sonra
ventilyasiya üçün kiçik tənəffüs (pauza) verilməlidir. Bu yanaşma ilə döş qəfəsinin effektiv
kompressiyalarının sürəti dəqiqədə 90 və verilən tənəffüslərin sayı isə dəqiqədə 30 olur. Ürəyin
qapalı masajı aparılarkən ürək döyüntülərinin sayı hər 45-60 saniyədən bir təkrar
qiymətləndirilməlidir. Əgər aparılan effektiv ventilyasiya və döş qəfəsi kompressiyalarından 45-
60 saniyə sonra ürək döyüntülərinin sayı dəqiqədə 60 vurğudan azdırsa, o zaman farmakoloji
terapiyanın başlanmasına ehtiyac yaranır.
Qeyd:
1yaşınadək uşaqlarda qapalı ürək masajı iki barmaqla – barmaqların uclarını
xəncərvari çıxıntının qurtaracağına qoymaqla dəqiqədə 100-120 dəfə təkanvari
zərbələr endirməklə aparılır.
1-15 yaşlı uşaqlarda isə ürək masajı bir əllə icra edilir.
Reanimasiya tədbirlərinin ilkin mərhələsi birincili ürək-ağciyər reanimasiyası adlanır və
aşağıdakı hissələrdən ibarətdir:
A-Airvay (tənəffüs yolları)
B-Breathing (tənəffüs)
C-Circulation (qan dövranı)
A-şəraitdən asılı olaraq tənəffüs yollarının keçiriciliyi müxtəlif üsullarla bərpa edilir.
B-ASV-nın ekspirator üsulları (“ağızdan-ağıza, “ağızdan-buruna”, “buruna və ağıza”)
sadədir. Yenidoğulmuşlarda ACV 1 dəq-də 40 dəfə, 5-7 yaşlı uşaqlarda 24-35 dəfə olmalıdır.
“Həyat açarı” polietilen təbəqədən hazırlanır və birdəfəlik istifadə üçündür. Onun yan kənarları
qulaq seyvanına bərkidilir, mərkəzində isə klapan vardır. Bu yardım göstərən şəxsi xəstə ilə
birbaşa təmasdan qoruyur. Həkim yardımı mərhələsində ASV tənəffüs kisələrinin və ya
avtomatik respiratorların köməyilə aparılır.
C-orqan və toxumalarda minimal dərəcədə qan dövranını bərpa etmək üçün ürəyin
qapalı masajı aparılır.
Uşağın yaşı Döş sümyünün yerdəyişmə dərinliyi 1 dəq-də kompressiyanın sayı
1 yaşa qədər
1-8 yaş
8 yaşdan böyük
1,5-2,5 sm
2,5-3,5 sm
4-5 sm
100-dən az olmayaraq
80-100
80 yaxın
Son illər qəbul olunmuş qərara görə kliniki ölüm vəziyyətində olan pasiyentə 2 və daha artıq
şəxs kömək göstərməli, ASV və ürəyin qapalı masajı fasiləsiz aparılmalıdır.
Aktiv kompressiya-dekompressiyanın ən müasir üsulu Cardio Pump sayılır. Qurğu döş qəfəsinin
ön səthinə qoyulur, vakuum sorucu hesabına döş qəfəsi divarına yapışır. Bunun hesabına nəinki
aktiv süni sistola. Həmçinin süni diastola həyata keçirilir. Standart reanimasiya tədbirləri ilə
müqayisədə Cardio Pump istifadə edilən zaman 3 dəfə artıq müsbət nəticə alınır.
Ürəyin açıq masajı yalnız xəstəxanada aparılır.
Amerika Səhiyyə Assosiasiyasının qərarına görə uşaqlarda ürəyin açıq masajı yalnıq döş
qəfəsinin dəlib-keçən yaralanmaları olduqda aparılmalıdır.
Ürək-ağciyər reanimasiyasının effektivliyinin kriteriləri aşağıdakılardır: 1. Döş qəfəsinin kompressiyası zamanı yuxu arteriyasında nəbz dalğası;
2. Döş qəfəsinin adekvat ekskursiyası və dəri örtüyünün rənginin yaxşılaşması;
3. Bəbəklərin daralması və işığa reaksiyasının bərpası.
Uşaqlarda ürəkdaxili inyeksiyaya göstəriş: uşağın intubasiya edilməməsi və 90 san ərzində
venapunksiya təmin edilməsi mümkün olmadıqda. Şprisə taxılmış 6-8 sm uzunluqda iynə ilə sol
mədəcik punksiya edilir. Döş sümüyündən solda IV və V qabırğarasında aşağı qabırğanın üst
kənarı ilə döş sümüyünə perpendikulyar punksiya aparılır. İynəni daxilə keçirərkən şprisin
porşeni daim geriyə dartılmalıdır. Şprisdə qanın görünməsi iynənin mədəcikdə olduğunu
göstərir. Ürəkdaxili inyeksiyada mərkəzi venalar punksiya edilməlidir. Sümükdaxili
inyeksiyalar-damar mənfəzini əldə etmək üçün alternativsiz üsuldur. Əsasən körpücükaltı
sümüyün ön yuxarı kənarı istifadə olunur.
Reanimasiyada tətbiq olunan dərman preparatları - I və II qrupa bölünür:
I qrup: Adrenalin-10-20 mkq/kq. Təkrar 3 dəq sonra vurulur. İkiqat inyeksiyanın təsiri olmadıqda doza
10 dəfə artırılır. 0,1 mq/kq. 3-5 dəq-dən bir doza təkrar edilir.
Atropin-tək-tək ürək yığılmaları odluqda 0,02 mq/kq dozada yeridilir. 3-5 dəq-dən sonra təkrar
vurmaq olar. Ümumi doza 3 yaşa qədər uşaqlarda 1 mq, 3 yaşdan böyüklərdə isə 2 mq-dan artıq
olmamalıdır.
Natruim hidrokarbonat-güclü antiasiodotik təsirə malik olduğundan metabolik və tənəffüs
asidozunu aradan qaldırır.
Göstərişlər: ağır metobolik asidoz və hiperkaliemiya fonunda ürəyin dayanması, 15-20
dəqiqədən artıq çəkən ÜAR, qan dövranı bərpa olunduqdan sonra asidoz vəziyyətində.
Dozası: 1 ml/kq -8,4% məhlulu, 2 ml/kq 4% məhlulu. Ca preparatları.
Göstərişləri: hiperkaliemiya, hipokalsiemiya, Ca antaqonistlərinin dozasının çox olması
nəticəsində ürəyin dayanması.
Doza: CaCl2 20 mq/kq, Ca qlükonat 60 mq/kq.
Lidokain-yenidoğulmuşlarda 0,5 mq/kq, uşaqlarda 1 mq/kq, sonra infuziya ilə 20-50 mkq/kq/dəq
vermək olar.
II qrup prepartlar:
Dopamin - 1-5 mkq/kq (diurez az olduqda) 5-20 mkq/kq (ürək yığılmalarının sayı az olduqda)
Qlükortikoid hormonları, kokarboksilaza, ATF, C, E, B qrup vitaminləri, qlütamin turşusu,
qlükoza insulinlə birlikdə.
Ornid - 5 mq/kq 3-5 dəq. sonra təkrar 10 mq/kq dozada. (taxikardiya zamanı). İzadrin-0,1
mkq/kq-dəq infuziyada (sinus bradikardiyada və atrioventikulyar blokadada).
Noradrenalin - 0,1 mkq/kq/dəq infuziyalarda (elektromexaniki dissosiasiya və ya miokard
yığılmalarının zəifliyi zamanı)
E. EKQ ürək fəaliyyətinin manitorinqinin klassik metodudur. Ekranda və ya lentdə izoxətt (tam
asistoliya), tək-tək ürək kompleksi (bradikardiya), böyük və ya kiçik titrəmə amplitutları ilə
sinusoidlər (böyük və ya kiçik dalğalı) olduğunu göstərir.
EKQ köməyi ilə ürəyin fibrilyasiyası təsdiq edildikdə tətbiq olunur. Ürəyin
defibrilyasiyasının 4 növü var:
1. kimyəvi;
2. mexaniki;
3. medikamentoz;
4. elektrik.
1 üsulda-vena daxilinə KCl vurulur. Hal-hazırda isə istifadə olunmur. II üsulda-döş sümüyünə
yumruqla vurulur.
III üsulda-atiaritmik preparatlar-lidokain, ornid, verapamil vurulur. IV üsul -ən effektli üsuldur.
Uşaqlarda defibrilyasiya zamanı verilən
gərginliyin ölçüləri
Uşağın yaşı I gərginlik Sonrakı gərginliyin
artımı
Maksimal gərginlik
1-3 yaş 1000 +100 2000
4-8 yaş 2000 +200 4000
8 yaşdan yuxarı 3500-4000 +300 6000
Aşağıdakı hallarda ÜAR-na başlamamaq olar:
1. ürək intensiv terapiya fonunda dayanıb;
2. xəstə sağalmayan xəstəlik nəticəsində terminal vəziyyətə düşüb;
3. ürəyin dayanmasından 25 dəqiqə keçib;
4. xəstə yazılı sənədlə ÜAR-dan imtina edib. 14 yaşa qədər uşaqların valideyni sənədə
imza atmalıdır.
QICOLMALAR
Qıcolmalar – bədən əzələlərinin nəzarətsiz tutma şəklində yığılmasıdır, yəni daimi yaxud
tutma şəkilli baş verən qeyri iradi əzələ yığılmasıdır. Qıcolmalar bədənin bir çox əzələ qruplarını
əhatə edirsə bu yayılmış (generalizə olunmuş), bir əzələ qrupunu əhatə edirsə yerli (local)
qıcolmalar adlanır.
Generalizə olunmuş qıcolmalar:
tonik
klonik
tonik – klonik
Lokal qıcolmalar:
tonik
klonik
Tonik qıcolmalar - əzələlərin yavaş-yavaş yığılması, klonik qıcolmalar isə əzlələrin sürətli
yığılması ilə xarakterizə olunur.
Bəs, qıcolma tutması hansı şəkildə baş verir?
Belə ki, bu zaman insan birdən-birə bir neçə saniyə ərzində sanki donub qalır, sonra göz
qapaqları bağlanır və o yıxılır, daha sonra isə ətraf əzələləri yığılmağa başlayır. Bəzi hallarda isə
əksinə olaraq insanın bədəni mil kimi dartılaraq gərginləşir. Adətən xəstənin ağzından xeyli
köpük xaric olur, bəzən isə qusma da baş verir. Qıcolma tutmasının sonunda qeyri-ixtiyari sidik
ifrazı da ola bilər. Qıcolma tutması xəstənin yuxuya getməsi ilə başa çatır.
Kiçik uşaqlarda qıcolma tutmasının formalarından biri - huşun itirilməsi, bayılma, kəskin şəkildə
əzginlik kimi əlamətlərlə meydana çıxır ki, bu zaman uşaq birdən-birə yumşalır və ətrafdakı
hadisələrə heç bir reaksiya vermir. Qıcolmaların ən böyük təhlükəsi ondan ibarətdir ki, bu zaman
dilin qatlanması və ya qusuntu kütləsinin tənəffüs yoluna düşməsi tənəffüsün dayanmasına səbəb
ola bilər. Tənəffüsün dayanmasının profilaktikası üçün, xəstəni sadəcə olaraq böyür üstə
uzatmaq lazımdır. Zərərçəkənin ağzından onun dilini zorla çıxarmağa cəht etməyin!
Qıcolmalar həm böyüklərdə həm də uşaqlarda təsadüf edilə bilər.
Qıcolmalar aşağıdakı səbəblərdən baş verə bilər:
- bədən temperaturunun yüksək olması (febril qıcolmalar adlandırılır). Yüksək temperaturun
fonunda olan qıcolmalara adətən uşaqlarda tez-tez rast gəlinir. Belə qıcolmaların qarşısını almaq
üçün, uşaqlarda yüksək hərarəti vaxtında aşağı salmaq lazımdır;
- epilepsiya;
- meningit, ensefalit, beyin absesi, beyin şişi;
- başın travması;
- maddələr mübadiləsinin pozğunluqları – qanda kalsium, kalium, maqnezium elementlərinin
azalması;
- tez-tez və uzun müddət ərzində baş verən ishal və qusmalar;
- bədənin həddindən artıq qızması;
- əsəbi uşaqlarda 6 aylığından 3 yaşınadək olan müddət ərzində istənilən güclü emosiya (qorxu,
qəzəb, sevinc) qıcolmalara səbəb ola bilər.
Təxirəsalınmaz yardım:
xəstəni böyür üstə düz səthə (döşəməyə) uzadaraq başının altına yastıq və ya mütəkkə
qoyun və ya onun başını dizinizin üstünə qoyun;
otağa təmiz hava daxil olmasına şərait yaradın (pəncərəni və ya nəfəsliyi açın), xəstəni
sıxan paltarları (paltarın yaxasını, kəməri və s.) boşaldın;
qıcolmanın səbəbi yüksək temperatur olarsa, qıcolmalar qurtardıqdan sonra onu fiziki
üsullarla və ya şam şəklində (uşaqlarda) olan dərmanla və ya iynə vurulması
ilə endirməyə çalışın. Əgər xəstə huşsuz vəziyyətdə olarsa, onun ağzına sirop
tökməyə və ya dərman içirtməyə cəhd etməyin – onlar tənəffüs yoluna düşə bilərlər
ki, bu da çox qorxulu hal hesab olunur!
zərərçəkənin ağzı açıq olarsa, o istənilən an çənələrini birləşdirməklə dilini dişləyə bilər.
Bunun baş verməməsi üçün onun dişləri arasına bükülmüş parça (burun dəsmalı, əl-üz
dəsmalının bir ucu) qoymaq lazımdır. Əgər çənə artıq sıx bağlanmış olarsa, qəti şəkildə
onu zorla açmaq olmaz – bu zaman xəstənin dişləri sına bilər və ya xəstə sizin
barmağınızı dişləyə bilər.
Qıcolma tutması zamanı xəstə uşağı heç bir halda bir dəqiqə də olsa nəzarətsiz qoymaq
olmaz!
venaya 20ml 40%li qlukoza məhlulunda olmaqla 2ml 0,5%li seduksin yeridlir
effekt olmadıqda venaya 10ml 10%li kalsium-xlorid, əzələ daxilinə isı 4ml 2,5%li
aminazin, 1ml 5%li pentamin vurulur
Mövzu 15
Anesteziologiyanın əsasları. İnhalyasion narkoz
Anesteziolologiya – ağrının, hissiyyatın aradan götürülməsi yolları haqqında elmdir. «An» –
inkar etmə, rədd etmə, «estes» – hissiyyat və «loqos» – elm mənasını verir. Ağrı hissiyyatının
olması normal, fizioloji bir hal kimi qəbul edilməlidir. Ağrı qoruyucu səciyyə daşımaqla əksər
xəstəliklərin mühüm simptomlarından biri kimi təzahür edir. Yəni bir çox xəstəliklər orqanizmin
bu və ya digər nahiyəsində ağrının əmələ gəlməsilə özünü büruzə verir və xəstəni həkimə
müraciət etməyə vadar edir. Bütün tibb elmləri kimi müasir anesteziologiya-reanimatologiya da
sürətlə inkişaf edir. Bu gün müasir həkim- anestezioloq- reanimatoloqların professional səviyyəsi
xeyli yüksəlmişdir. Lakin müalicəsi cərrahi yolla aparılan xəstəliklər zamanı ağrı arzuolunmaz
amil kimi meydana çıxır, həkimə mane olmaqla yanaşı, xəstə üçün fəlakətlər törədə bilir. Bu
halda ağrının qarşısı alınmadan hər hansı müdaxilənin və ya cərrahi əməliyyatın aparılması
xəstəni şok vəziyyətinə sala bilər.
Anesteziologiyanın əsas vəzifəsi xəstəni cərrahi müdaxiləyə hazırlamaq, əməliyyatın ağrısız
olmasını təmin etmək, həyat əhəmiyyətli orqanların fəaliyyətini tənzimləmək və cərrah üçün
əməliyyatın tam həcmdə aparılmasına optimal şərait yaratmaqdan ibarətdir.
Müasir anesteziologiyada kombinəolunmuş narkoza üstünlük verilir. Yəni cərrahiyyə əməliyyatı
zamanı tətbiq edilən narkoz bir neçə dərmanın işlədilməsilə həyata keçirilir.
Anesteziya ( yunanca anaisthia ) – hissi sinirlərin zədələnməsi nəticəsində hissiyyatın itməsidir.
Süni anesteziya – ağrısızlaşdırma cərrahi əməliyyatlarda ağrı hissini aradan qaldırmaq üçün
istifadə olunur. Bu ümumi ağrısızlaşdırma – narkoz və ya yerli anesteziya şəklində aparıla bilər.
Anesteziologiya – ağrısızlaşdırma problemlərini öyrənən , cərrahi əməliyyat və ondan sonra
orqanizmin vacib həyati funksiyalarını idarə edən kliniki təbabətin bir sahəsidir.
Ağrısızlaşdırma ən qədim üsullardan biridir. İnsanlar qədim zamanlardan başlayaraq ağrı ilə
mübarizə etməyə çalışmış, ağrını azaltmaq üçün müxtəlif vasitələrə əl atmışlar. İlk ağrıkəsici
vasitələr müxtəlif bitkilərdən alınan dəmləmə, bişirmə şəklində istifadə olunurdu. Bitkilərin
şirəsindən və yandırıb tüstüsündən ağrıkəsici kimi istifadə edirdilər.
Anesteziyanın bir çox növləri vardır, lakin ən sadə və universal qəbul olunmuş formaları
aşağıdakılardır:
1.ümumi anesteziya – narkoz
2.yerli anesteziya
3. regionar anesteziya (spinal, epidural və nəqledici anestaziya)
Bilavasitə narkozdan qabaq premedikasiya adlanan xüsusi hazirlıq aparılır, bundan məqsəd
cərrahi əməliyyat və narkoz gözləməklə əlaqədar olaraq xəstədə baş verən həyəcanı, təlaşı
azaltmaq, xoşagəlməz reaksiyaları aradan götürməkdir.
Anestetiklər ümumi narkoz, yerli və regionar anesteziya yaratmaq üçün istifadə olunan
vasitələrdir. Bu dərman preparatlarının həm agrıkəsici, həm də narkotik təsiri vardır. Bütün
istifadə olunan anestetikləri şərti olaraq 3 qrupa bölmək olar:
1) Güclü narkotik effekti və zəif analgetik təsiri olan anestetiklər – ftoratan , barbiturat turşusu
preparatları.
2) Güclü analgetik və zəif narkotik təsirli vasitələr: azot oksidi, trilen, ketalar.
3) Analgetik və narkotik təsiri bərabər olan vasitələr: efir.
Anestetiklərin istifadə etmə yollarına görə aşagıdakı formaları vardır:
1)inhalyasiyon anestetiklər : azot oksidi (güldürücü qaz) , halotan, ftoratan.Yeni nəsil
anestetiklər- izoflyuran, desflyuran, sefoflyuran – bunların istifadəsinə heç bir əks göstəriş
yoxdur.
2) qeyri – inhalyasion :propofol, tiopental natrium, heksenal , natrium oksibutirat, droperidol,
ketamin (kalipsol), ketalar, sombrevin və s.
Bu anestetikləri həm tək , həm də kombinasiyalı şəkildə istifadə etmək olar.
İNHALYASİON NARKOZ
Narkoz (sinonim – ümumi ağrısızlaşdırma, ümumi anesteziya ) mərkəzi sinir sisteminin süni
yaradılan geri dönən tormozlanma vəziyyətidir. Bu zaman yuxu, huşun itməsi, yaddaşın qısa
müddətli itməsi (amneziya ), skelet əzələlərinin boşalması, bəzi reflekslərin zəifləməsi, agrı
hissinin itməsi baş verir. Narkozun əsas məqsədi orqanizmin cərrahi müdaxilə zamanı ağrı
hissinə qarşı reaksiyalarını zəiflətməkdir. Bu zaman yaranan yuxu narkozun birinci
komponentidir. Narkozun ikinci komponenti cərrahi travma zamanı yüksələn vegetativ
funksiyaları ( ürək vurğuları, arterial təzyiq) zəiflətməsidir. Narkozun 3 – cü komponenti isə
miorelaksasiya – əzələlərin tonusunun açağı düşməsidir ki, bu da cərrahın normal işləməsi üçün
əsas şərtlərdəndir. Ağrı hissi olmadıqda orqanizmin müdafiə mexanizmləri işə düşmür.
Narkozun aşağıdakı növləri vardır:
– inhalyasion narkoz – agrıkəsici vasitələr tənəffüs yolları vasitəsilə yeridilir.
– parenteral – anestetiklər vena daxili, əzələ daxili, rektal və s.verilir.
– kombinasiyalı üsul.
Narkozun aşağıdakı stadiyaları vardır:
1) Analgeziya stadiyası. Bu zaman huş aydındır, ağrı hissi kütləşir və ya itir, taktil və temperatur
hissi saxlanılir. Tənəffüs dərin, ritmikdir, nəbz sürətlənib, əzələlərin tonusu sabit və ya bir qədər
yüksəlib.
2) Hərəki oyanma stadiyası. Bu zaman skelet əzələlərinin tonusu artır, ətraflarda yığılmalar baş
verir, bəzən xəstələr ayağa durmağa çalışır. Tənəffüs və nəbzin tezləşməsi, arterial təzyiqin
yüksəlməsi müşahidə olunur. Bəbəklər genişlənib, ağız suyu, göz yaşı, tər, bronxial vəzlərin
sekresiyası artıb. Bu fazada analgeziya dərinləşir, bəzən sidikburaxma, qusma, ürəyin reflektor
dayanması, mədəciklərin fibrilyasiyası, hətta ölüm baş verə bilər.
3) Cərrahi narkoz dövru. Bu dövr özü də bir neçə mərhələyə bölünür: səthi, yüngül narkoz; tam
narkoz; çox dərin narkoz. Əsas cərrahi əməliyyatlar tam narkoz mərhələsində aparılır. Bu dövrdə
tənəffüs sakit, səthi, nəbz ritmik, arterial təzyiq aşağıdır, skelet əzələlərinin tonusu aşağı
düşmüşdür. Bəzən bu dövrdə dilin qatlanması və qırtlağı tutması nəticəsində asfiksiya ola bilər.
Dərin narkoz dövrü həyat və ölüm arasında sanki bir sərhəddir. Tənəffüs səthi, diafraqmal, nəbz
zəif doğunluglu, arterial təzyiq aşağıdır. Selikli qişaların sianozu qeyd olunur. Göz almalarının
hərəkəti yoxdur, bəbəklər genişdir. Buynuz qişa qurudur.
Bütün narkoz müddətində nəbz, arterial təzyiq müşahidə olunur.Daimi EKQ çəkilir, qanda
oksigenin miqdarı,elektrolitlər və turşu – qələvi müvazinəti təyin edilir.
4) Narkozdan ayılma dövrü çox məsuliyyətli dövrdür. Bu zaman reflekslər tədricən bərpa olunur.
Xəstələr bir müddət özünü qeyri- adekvat aparır. Bu dövrdə də xəstə anestezioloq tərəfindən
daimi müşahidə olunur.
İnhalyasion narkoz (buxar, qaz halına salınmış mayelərlə nəfəs alma). İnhalyasion narkoz
atmosfer havası və oksigenlə eyni vaxtda narkotik mayelərin buxarı və narkotik qazlarla nəfəs
alınması vasitəsi ilə əldə edilir.
Qazabənzər maddələrin timsalında azot turşusu, tsiklopropan, etilen, ksomen və s. istifadə edilir.