Mirze Feteli Âhunzâde

8/7/2019 Mirze Feteli hunzde

1/27

Mirze Feteli hunzde(Seki, 1812-Tiflis, 10 mart 1878)

Modern Azerbaycan Edebiyatnn kurucusu,Trk-Tsm dnyasnn ilk dram yazan, alfabe s-lahats, air, tenkiti, ve filozof, 1812'de, eski SekiHanl'nm merkezi olan eki'de dodu. BabasMirze Mehemmedta Hac Ahmedolu GneyAzerbaycan'dan, Tebriz yaknlarndaki Hamne ka-

sabasmdand. 1811'de ticaret amac ile KuzeyAzerbaycan'a-eki'ye-gelmi ve yerli ruhanilerdenAhund Hac Alesger'in kardei kz Nane Hanmlaevlenmiti. Bir yl sonra bu nikahtan geleceinbyk yazar M.F.Ahundzde domutu.

1814'te babas iki yandaki olunu ve NaneHanm' da alarak kendi memleketine-Hamnekasabasna ger. Ama aile ierisinde bir hu-zursuzluk ortaya kdmdan ve Mirze Me-hemmedta'nm birinci karsnn devaml kav-galarndan sklan Nane Hanm, olunu da alarakayn yllarda Gney Azerbaycan'n Erdebil eh-rinde, eki'nin eski han Selim Han'n yannda hiz-metde bulunan amcas Ahund Hac Alesger'in ya-nna ger.

Ahund Alesger kk Feteli'yi evlatla kabulederek onun talim-terbiyesi ile kendisi megul olur.Mirze Feteli de hayatnn sonuna kadar onu ikincibabas olarak kabul eder ve resm devlet hizmetinegirdii zaman, Hac Alesger'in tad ruhani ad-Ahund adm-bir soyad olarak (Ahundzde, Ruskaynaklarnda Ahundov) kabul eder.

Mirze Feteli 1825 ylma kadar Gney Azer-baycan'da yaar ve ilk tahsilini de burada, babalAhund Alesger'den alr. Aa Mehemmed ah

Kaar'm fermannda "aliml-lema" (alimleralimi) diye adlandrlan Ahund Alesger; Fars veArap dillerini, slm tarihim ve hukukunu m-kemmel bilirdi ve kk Mirze Feteli'yi de, dinalannda, dcvamcs olarak grmek istiyordu.1825'te aile Kuzey Azerbaycan'a dnerek Gence

ehrinde yerleir. 1826'da ise Ahund Alesger kar-dei kzn ve oulluunu alarak memleketieki'ye gtrr ve bir sre burada yerleirler.

eki'de Mirze Feteli'nin din tahsilinin yeni birdnemi balar.

Farsa ve Arapa eitimini derinletirir, dinierh ve risaleleri okur. 1832'de hac ziyaretinegiden babal Mirze Feteli'yi de yanma alarakGence medresesine gtrr. Burada tannm ila-hiyatlardan Molla Hseyn Pinamazzade'denmantk ve fkh, Mirze efi Vazeh'den ise hsnhat(kalligrafiya) dersleri alr. Mirze efi, gencin is-tidad ve baarsn grp onun gzlerini hayataaar, dnyev ilimleri renmesini, arlatanlktanve riyakrlktan uzak olmasn tavsiye eder.

Artk hayata bak deien Mirze Feteli, ba-bal Hac ziyaretinden dndkten sonra bir yleki'deki Rus okuluna devam eder. Ama yagetii iin okula fazla devam edemez. 1834'teAhund Alesger onu Tiflis'e gtrerek Kafkas ba-komutanlnda ark dilleri tercman grevi al-masna yardmc olur. Ayn dnemden itibarenMirze Feteli hayatnn sonuna kadar Tiflis'te yaarve onu dnya apnda mehur eden eserlerini debu ehirde yazar.


2/27

Mirze Feteli Ahundzdc Tiflis'te resm devlethizmeti ile birarada eitim alannda da alm,

1836-184 y

llar

aras

, Tiflis orta okulunda AzerTrkesi ve eriat hocas olmu, 184.0'ta ise bu g-revini eski hocas Mirze efi Vazeh'e brakmt.Tiflis'e geldikten sonra, Rus dilindeki bilgileriniderinletirmi,Tiflis'teki Rus aydnlar, gazetecileriile sk irtibat kurmutu. Gen Ahundzde'nin1837rde byk Rus airi Aleksandr Pukin'in d-elloda ldrlmesi zerine "Sebh" takma ad ileyazd, "Pukin'in lmne ark poemas" devrinRus edeb muhitinde byk ilgiyle karlanm,Moskova gazetelerinde yaynlanmt. "MoskovskiNablyudatcl" gazetesi bu eseri, "Pukin'in mezarzerine koyulan gzel demet" eklinde takdim et-

miti.Azer Trkesi, Osmanl Trkesi, Rus, Farsve Arap dillerini mkemmel bilen bir devlet me-muru olarak Mirze Feteli Ahundzde, Rusya'nndou siyasetinin oluumunda da almtr. Me-sela, 1840'ta Rusya ile Trkiye arasndaki snr ih-tilaflarn aratran komisyonda alm, 1846'daRusya ile ran arasndaki diplomatik grmelerekatlm, 1848'de yeni tahta kan ran hkmdarNesreddin ah'a, Rus mparatorunun tebrik mek-tubunu gtren delegelerin arasnda bulunmutu.Bu geziler, yalnz onun siyas grlerinin e-

killenmesinde deil, eserlerinin konusuna da etkiliolmutu.Mirze Feteli Ahundzde sanat hayatna Azer

Trkesi ve Farsa yazd iirlerle balamtr.Onun iirlerinin byk bir ksmm Zkir, Ntevan,Ceferkulu Han Neva gibi sanat adam olan a-dalarna yazd manzum mektuplar tekil et-mektedir. iirleri ierisinde tecnislere, gazellere,manzum hikayelere, hicivlere de rastlamak mm-kndr. iir asndan Ahundzde'nin etkilendiiustadlardan birisi de mehur Mevlana CelaleddinRum-i Mollayi Rum-i olmutur. Ahundzde Kaf-kas eyhlislm'na mektuplarndan birinde yle

diyordu: "Mollayi Rumi'ni size mahitedenme'ruf etmek iin men dexi mesel Trki dilindenezme getirib gnderdim. Ama onun gibi mez-imetlebi gizleyc bilmedim. Vageen, Mollayi Rumimez-i metlebi gizletmekde ustad-i kamil ve herif-i bmisldir".

Milletin nndeki byk problemlerin ksazamanda zlmesi, halkn manev ve kltrel a-dan adalatrlmas iin iirin imkanlarn ye-terli saymayan Mirze Feteli Ahundzde, dram sa-natna el att ve 1850-1855 yllan arasnda bu trnbtn slm dnyasnda ilk rnekleri olan alta-

heser komedisini yazd

. "Hekayet-i Molla b-rahimhelil Kimyager", "Hekayet-i Msy Jordan","Hekimi - Nebatat ve Dervi Mesteli Sah", "Ca-

dgn-i Mehur", "Sergzet-i Vezir-i Han-i Len-keran", "Hekayet-i - Xrs Quldurbasan", "He-kayet-i Merd-i Hesis" (ikinci ad "Hac Kara"),"Mrafie Vekillerinin Hekayeti" adndaki bu ko-medilerde o dnemdeki Azerbaycan hayatnnbtn alanlar baaryla aksettirilmiti. Milleti ce-halet ve gerilik uykusundan uyandrmak ve onuada kltre kavuturmak, uygar dnyann eithaklara sahip bir yesi yapmak iin mizah g-ln, komedinin byk nemi olduunu, arkdailk nce anlayan Mirze Feteli, Azerbaycan Ede-biyatnda bir ihtilal yaparak bir ka yz yllk ge-lenekleri olan Divan Edebiyatndan Modern Ede-biyata kpr kurmutu. 1857'de tamamlad veAzer Edebiyatnda bir ok aratrmaclar ta-

rafndan ilk roman olarak kabul edilen "AklanmKevakib" eserinde de yazar ayn amalar takip et-miti. Mirze Feteli'nin komedileri ve "AldanmKevakib" adl eseri 1859'da Tiflis'te "Temsilat" adile yaynlanm ve ksa zamanda yazarna hemslm dnyasnda, hem de Batda byk hretkazandrmt.

1857'den hayatnn son yllarna kadar MirzeFeteli Ahundzde'yi dndren ve megul edenen nemli konulardan biri de Arap alfabesinin s-lah ve genellikle alfabe reformuydu. Arka arkayadrt alfabe projesi hazrlamt. lk projelerde Arap

alfabesinin sadeletirilmesi ve kolaylat

r

lmas

zerinde durulmakla beraber, projesinde yazar,Arap alfabesinden tamamen vazgeiyor ve onunyerine Latin alfabesi kullanlmas fikrini ne s-ryordu. Mirze Feteli Ahundzde bu projeleriniTrkiye'nin ve ran'n maarif nzirlerine ve devletadamlarna, Petersburg'un, Paris'in, Londra'nn,Viyana'nm, Berlin'in nl ilm merkezlerine gn-derdiyse de, bir sonu elde edemedi. 1863'te alfabeslahat meselesiyle ilgili olarak stanbul'a geldi.Drt ay Osmanl mparatorluu bakentinde ya-ad. Burada ilim adamlaryla grt. Alfabe pro-jesi Osmanl Devletinin o dnemdeki sadrazam

Fuad Paa'ya takdim edildi ve Paa'nm emriylemparatorluun balca ilm merkezi olan "Ce-miyyet-i Elmiyye-yi Osmaniyye"de mzakereedildi. Proje genellikle takdir edildiyse de, Os-manl Devleti tarafndan da kayda deer bir des-tek grmedi. Sultann fermanyla Mirze FeteliAhundzde drdnc dereceli "Mecidiyye" ni-anyla mkafatlandrld. Lakin yazar bunu alfabeprojesine verilen deerden ok, memuru olduuRus Devletine kar gsterilen bir iyi niyet jesti sa-yyordu.

1864'te Mirze Feteli Ahundzde edeb ve fikr

hayat

n

n en nemli olaylar

ndan biri sayd

"Ke-malddvle Mektuplar" eserini bitirdi ve m-rnn sonuna kadar gsterdii btn abalara


3/27

ramen, bu eseri ne Rusya snrlarnda, ne deBat'da yaynlatabildi. "Kemalddvle Mek-tublan" batan-baa calliye, fanatizme ve ge-ricilie sava amt ve yazarn kendisinin de iti-raf ettii gibi, onun her satr kan kokuyordu."Kemalddvle Mektublar"n Azer Trkesi ileyazm, 1868'de, dostu Mirze Yusif Han'la birlikteFars diline, 1874'te arkiyat alim Adolf Berje ilebirlikte Rus diline tercme etmi, lakin bu dillerinhi birinde yaymlatabilmemiti.

Mirze Feteli Ahundzde devrinin byk fi-lozofuydu. Felsef grleri "Kemaiddvle Mek-tu blar", "Con Start Mili Azadlk Hakknda","Hekimi - ngilis Yuma Cevap", "Mollayi-Rumi'nin ve Onun Tesnifinin Babnda", "Yek

Kelme Hakknda" vb. eserlerinde ilenmitir.Azerbaycan Edebiyatna bir edeb tr olaraktenkidin yahud edeb eletirinin getirilmesi deMirze Feteli'nin adyla balar. Onun, "Fehrist-iKitab", "Nezm ve nesr hakknda", "Tenkit ri-salesi", "Mirze Aann piyesleri hakknda kritika"vb. makale ve aratrmalar; bu gibi edeb eserlerinmeziyyet ve noksanlarn aa karmay bir amaolarak alan ada, ilm tenkitin Azerbaycan edebhayatndaki ilk rnekleriydi. Ayrca vurgulamakgerektir ki, edebiyat, sosyal hayatn taleplerinetbi tutmaktaki ifrad, Mirze Feteli'yi baz yan-llklara da dryor ve bunun sonucu olarakmesela, Trk dnyasnn byk sz ustasFzl'yi air saymayarak yalnz bir "tstad-nazim" olarak kabul ediyordu.

Rus ordusunun albay olan Mirze FeteliAhundzde asker tarih ve genellikle ark tarihi ilede yakndan ilgileniyordu. Onun arkiyatlk sa-hasndaki ilm aratrmalarnn nemli bir ksmark-slm tarihi ile ilgili konulara dayanmaktadr.1866'dan itibaren Tiflis'te arkiyat lim AdolfBerje'nin nezareti altnda yaynlanan "Kafkaz Ar-keografiya Komisyonu Aktlarmm" birok cildleri,Ahundzde'nin dou dillerinden aktard kay-

naklarla ve orijinal yazlar ile doludur.zellikle hayatda olduu devirde, Mirze Fe-teli'nin eserleri Fars, Grc, Ermeni, Rus, Alman,Fransz, ngiliz dillerine evrilmi, Rusya'nn veAvrupa'nn ilm dergilerinde, edeb kiilii ve eser-leri hakknda makaleler yaynlanmt. Piyesleri1851-1852 yllarnda Tiflis ve Petersburg, 1873'te iseBak'de sahneye koyulmutu. Azerbaycan mill ti-yatrosunun tarihi de Ahundzde'nin dram eser-lerinin sehne tarihi ile balar.

Mirze Feteli Ahundzde, btn hayatnRusya mparatorluu'nun devlet hizmetinde ge-irse de, bu hizmetden kendi milletinin menfaatiiin, Trk-slm dnyasnn gelimesi iin ya-rarlanmaya aba gstermiti. nl Azer airi

Semed Vurgunun hakl olarak yazd gibi, onun;"madalya ve pagonlarla sslenmi mundirinin(niformasnn) iinde byk bir yrek vard. Buyrek onun halk iin zgrlk ve saadet arayanyrei idi. Bu yrek, Azerbaycan halknn Rus m-paratorluuna kar nefret ve isyan yrei, onunbyk medeniyyetine hrmet ve mehebbet yreiidi. Bu yrek beynelmilelci ve hmanist Ahun-dov'un btn insanlara muhabbetle dolu kardelikyrei idi".

arkn ilk dram yazar olan Mirze FeteliAhundzde 10 mart 1878'de Tiflis'te vefat etmi veehrin Mslman mezarlnda byk br trenledefnedilmiti. 1911'de (o zaman Ahundzde'nindoum tarihi yanl olarak 1811 saylrd) Azer-

baycan'n kltr hayatnda ilk anma gn kut-lanmt. Bu Ahundzde'nin doumunun 100. ylkutlamalaryd.

Azerbaycan Edebiyatnn, kltrnn, ei-timinin yenilemesi, modernlemesi her adanMirze Feteli Ahundzde'nin ad ve her biri birrnek niteliindeki eserleriyle balar. O, XIX. yy.sonu XX. yy. balarnda Azer yazarlarnn ouiin canlniversite roln oynamt.

Eserleri: Temsilh.Tiflis,1859, KemalddvleMektublar, Bak, 1926, Hekayet-i Xrs Qo-lubdurbasan, Bak, 1938; Hekayet-i Molla b-rahimxelil Kimyager, Bak, 1938; Seilmi Eser-leri, Bak, 1938; Eserleri, 3 cildde, I-III. cildler,Bak, 1938, Aldanmi Kevakib, Bak, 1962, 1975,1982; Kemalddvle Mektublar, Bak, 1959,1969,1986, Komediyalar, Bak, 1962, 1975, 1982; Eser-leri, 3 cildde, I-III cildler, Bak, 1958-1962; Eserleri,3 cildde, I-III cildler, Bak, 1955; Piyesler, Bak,1968; Mrafie Vekillerinin Hekayeti, Bak, 1969;Aldanm Kevakib, Kemalddvle Mektublar,Bak, 1985; Bedii ve Felsefi Eserleri, Bak, 1987;Pukin'in lmne erq Poemas, Bak, 1987,Eserleri, 3 cildde, I-III cildler, Bak, 1987-1988; Ko-

medileri, zmir, 1989, Eserleri (Rus dilinde) Tbi-lisi, 1938; Seilmi Eserleri (Rus dilinde), Bak,1987; Seilmi Felsef Eserleri (Rus dilinde), Bak,1951, 1963,1987, Moskva, 1962.

Kaynaka: Firudinbey Kerli. AzerbaycanTrklerinin Edebiyat (Rus dilinde) Tiflis, 1903;Firudinbey Kerli. Mirze Feteli Ahundzde,Bak, 1911; E.Haqverdiyev. Xeyalat. Bak, 1911, E.Haqverdiyev, Mirze Feteli Ahundov, Bak, 1927;E.Demirizde. Mirze Feteli Ahundov Dil Haq-qnda ve Mirze Feteli Ahundov'un Dili, Bak,1941; H.Efendiyev, Mirze Feteli Ahundov'unNesri, Bak, 1953; Eziz Mirehmedov. Mirze FeteliAhundov. Bak, 1953; M.Qasimov. Mirze Feteli


4/27

Ahundov ve XIX. Esrin Rus nqilab-Demokratik Estetikas, Bak, 1954; E.brahimov.Mirze Feteli Ahundov Arxivinin Tesviri, Bak,1955, H. Dayev. Mirze Feteli Ahundov'un Bib-lioqrafiyas, Bak, 1960, F. Qasmzde. Mirze Fe-teli Ahundov'un Heyat ve Yaradcl, Bak, 1962;E.Ehedov. Byk Mtefekkir, Bak, 1962; Mem-medov Z.Mirze. Feteli Ahundov'un Estetik G-rleri, Bak, 1962; S. Murtuzayev. Mirze FeteliAhundov'un Estetik Grleri, Bak, 1962; S.Murtuzayev. Mirze Feteli Ahundov'un Ko-mediyalarnn Dil ve slub Xsusiyyetleri. Bak,1962; M. Cahangirov. Mirze Feteli Ahundov Eser-lerinin Dili zerinde Nece lemidir? Bak, 1962;Mirze Feteli Ahundov. Meqaleler Mecmuesi.

Bak, 1962; Mirze Feteli Ahundov ve Teatr, Bak,1962; Q.Mustafayev. Mirze Feteli Ahundov, Bak,1966; . Mehdiyev, Mirze Feteli, Bak, 1969; H.Efendiyev. Mirze Feteli Ahundov'un Realist Sa-tirik Nesrinin Devamlar, Bak, 1974; I.Zekiyev.Mrze Feteli Ahundov ve Kitab Medeniyeti, Bak,1974; H. Memmedzde, Mirze Feteli Ahundov veerq, Bak, 1971; N. Memmedov. Ahundov'un Re-alzm, Bak, 1987; M.Sadqov ve erq, Bak, 1971;N. Memmedov. Ahundov'un Realizmi, Bak, 1987;M.Satqov, Mirze Feteli Ahundov, Bak, 1987;M.Refili, Mirze Feteli Ahundov, Bak, 1990;C.Ceferov, Ahundov'un Dramaturgiyas, Bak,1950 (Rus dilinde), Cefer Ceferov. Mirze FeteliAhundov (Rus dilinde), Bak, 1962; C.Ceferov.Ksa Edeb-Tenkidi Oerk, Moskva, 1962 (Rus di-linde), A.Lerman, Mirze Feteli Ahundov Rus Met-buatnda, Bak, 1962 (1837-19600), (Rus dilinde).

Mehmedov Nadir. Axundov'un Realizmi.Bak, 1982 (Rus dilinde); Memmedov Nadir. Axun-dov'un Bedii Yaradcl. Bak, 1962 (Rus di-linde); Memmedov eyda. Mirze Feteli Axundov.Moskova, 1978 (Rus dilinde); Memmedov eyda.Mirze Feteli Axundov'un Felsefi ve Itimai-Siyasi Grleri. Moskova 1948 (Rus dilinde);Memmedov eyda. Mirze Feteli Axundov. Felsefive Sosial-Siyasi Grleri, Moskova, 1960 (Rusdilinde); Memmedov eyda. Mirze Feteli Axun-dov'un Dnya Gr. Moskova, 1962 (Rus di-linde), Mirzeyeva kufe. Mirze Feteli Axun-dov'un Estetik Grleri, Bak, 1962 (Rus dilinde);Mustafayev Merdan. Mirze Feteli Axundov'unEkonomik Grleri, Bak, 1962 (Rus dilinde); Mi-kayl Refili, Mirze Feteli Axundov. Bak, 1957(Rus dilinde); Aababa Rzayev. Axundov. Mos-kova, 1980: (Bak, 1968 (Rus dilinde); AababaRzayev. Mirze Feteli Axundov'un Hukuki G-rleri Bak, 1962 (Rus dilinde); Rus ve AvropaMetbuah Mirze Feteli Axundov Haqqnda. Bak,

1987 (Rus dilinde); Vilayet Muxtarolu. MirzeFeteli Axundov Haqqmda Yeni qaynaqlar,"Literaturn Azerbaycan", 1989 (Rus dilinde).Haqverdiyev Ebdrrehimbey, Mirze Feteli Axun-dov'un Heyat ve Yaradch, Bak, 1928 (Rus di-linde); Heyder Hseynov. XIX Esrde Azer-baycanda Felsefi ve ctimai-Siyasi FikirTarbdnden, Bak, 1958, (Rus dilinde). Barbier deMeynard. Les procureurs, Revue Critique, Paris,19 Mars 1883 (Fransz dilinde); L'alchimiste, Co-medie en Dialecte Trk Azeri. t. 17, Ser. 8, Paris,1886 (Fransz dilinde); L'ours et le voleur, co-medie en dialecte Trk Azeri, recuel de texts ettraductions, publie par les vivantes a' l'oaccasiondu VIII congres International des orientalists tenua Stokholm en 1889, t.I, Ser. 3, vol. 5, Paris, 1890

(Frans

z dilinde); Bouvat L. Histoire de Y'oussoufchah, nouvelle historique de Mirza Feth Ali Ak-hond-zade, texte Azeri. Journal Aziatique, t. I, ser.10, Paris, 1903; Bouvat L. L'avare, comedie enchinq actes de Mirza Feth Ali Akhondzade, texteazeri. Journal Aziatique, tX, ser. III, Paris, 1904;Chodzko L'aventure du vizir du khan de Len-koran, tiragde apart. Blletin de L'arthense ori-ental, Paris, 1883; Cilliere A. Deux komedies Tur-ques de Mirza Feth Ali Akhond-zade, Paris 1883;Gyvard S., Barbier de Meynard Trois comediestraduites du dialekte Trk Azeri en Persan, Paris,1885; Veziroff Y. Un coup d'oeil sur la Litteraturede L'Azerbaidjan. Paris, 1922 (Fransz dilinde); Er-

ward C. Ross. The Story of Yusufah Serrac (Thesaddler and how the hagi of Kazvin out vvitted thastars. A satire) The Journal of the Roual aziatikSociety of Great Britain and Ireland, 1895 (ngilizdilinde); Haggard VV.N.D and G.Le. Strange. TheVazir of Lankuran. A persian play. London, 1882(ingiliz dilinde); Rogers a. Three persian playswith Iiteral Englih tnaslation and vocabulary I.The Fleadeers of the Court; 2. The Bear thatKnocked down the robber; 3. Moster Jourdan.London, 1890 (ngiliz dilinde); Berge A. Dich-tungen transkaukasischer Sanger des XVIII undXIX Jahrunderts in Aderbedshanischer Mun-dart, Leipsig, 1869 (Alman dilinde); Bodenstedt

Fr. Mirza Fet Ali. Aus dem Nachlasse des MirzaSchaffys, s.192, Leypsig, 1892; (Alman dilinde);Branhds H.V. Azerbaidchaniche Volkslebenvund modernistische Tendens in den Scha-uspielen Mirza Fet Ali Achundzade. Visbaden,1958 (Alman dilinde); Toy K. AzerbadanscheStudien mit einer Charakteristik des Sd-trkisschen mitteilung des Seminars fr Or-entalische Sprach Kenntnisse. Berlin, 1903;(Alman dilinde); VVahrund ad. Monseur Jourdan,der Pariser Botaniker m Qarabakh ne-upersisches Lustspiel von Muhammed GaefaerQaradagi, Wien, 1889 (Alman dilinde).


5/27

RLER:

MXEMMES(Mirza Fethali Axunzde, Eserleri, Bah-1987), C..I., s.248-249)

Zver ne sezadr sene ey dber-i zib,Bneqs yaratm seni ol Xliq-i yekta.De bayrm drdnelerin, boynuna asma.Et vesmeye sen qa qabaq, ey qedi mna,Yum gzn hem srmeden, ey gzleri ehl.

Kiran- senem, yine-yi ryun eder tr,Qoy hesret-i vechinde erisin onu zinhar.Ger qeza dexi meyl-irhn eylese izhr,

Tok qanm z destin ile- ey bt-i eyyar,Axr necidir veslini o ede temenna?

Hsnn sz her firqeyedir trfefesne,Salm bu zaman mchr-i rhn 'le cahne,Dnderdi senin rek-i lebin bedeni qne,Dsn tora, y Reb, gire ger zlfne ne,Onun ne revadr de bana bu sevda?

En gii sterinin gzne barmaq ola her dem,Ger meyi qila kim ola destinde mkerrem.Elbette, edersen kemerin qmetini xem,Bundan sonra t ede miynm hevesin kem,Ltf nazerin kesme vefdrdan amma.

Tiflis msexxer sene, ey dxter-i ters,iqlerne me'bed olub deyr kels.Menden sene vesf istedi xh Eli Aa,Dedim: seni vesf etmeye mnend- Mesh,Ruhu'l-qds imdad gerek nitq-i Mesh.

Ey ssl dilber! Seni Tanr eksiksiz yaratm, sanass gerekmez. nci tanelerinin barn de, boynunaasma. Ey billurarap iesi boylu gzel! Sen rastakar kalarn at, fkelen. Ey ehl gzl gzel!Srmeye kar gzlerini yum.

Ey taplacak kadar gzel sevgili! Pudra, senin y-znn parlakln karartr. Aman brak o senin y-zne hasret duyarak erisin. Ey hilekr sevgili! Eer

kader dahi yanaklarna, yzne tutulmak ister vebunu aklarsa, kendi ellerinle onun kann dk.nk o nedir, kimdir ki sana kavumak istiyor?

Senin gzelliinden sz etmekimdi her topluluayeni bir efsane saylyor. Bu devirde yanann g-nei dnyaya k sam. Senin dudaklarnn ks-kanl vcudumu kana dndrd. Ya Rab! Eersevgilinin zlflerine tarak girerse tuzaa, aa d-sn. Onun, yeni taran bana bu sevdann d-mesi uygun deildir.

Senin elinde deerli olan ne varsa eer sana mey-lederse yznn gzne parmak olsun. Elbette

ki, bundan sonra bele heves eden, arzu duyan ke-merin boyunu erilterek onun hevesini azaltrsn.Ancak sana vefa gsteren ndan iyiliklerini vebakn eksik etme.

Ey Hristiyan kz! Tiflis ehri senin yznden b-ylenmi. Kilise ve manastr senin klarna ibadetyeri olmu. hl Ali Aa, seni tasvir etmeni istedi.Ben de "Seni tasvir etmek iin Hz. Isa gibi Ceb-rail'in yardmyla syleme zellii kazanmak ge-rekir" dedim.

CEFERQULU XAN' A

(c. I, s. 248-250)

Selm olsun menden serkar xna,'Mollalardan bir az edim ikyet.Mnkirlerdir ehdise, Qur'n'a,ifide, gecdir hele qiymet.

Yetmiem bulardan Qala'da cana,He birisi yoxdur gelsin imana,Grmemicm bele esr-i zamana,Bular sar nhaq etdik seyahet.

stemenik derler Xett~i cedidi,Ebes yere dyme soyuq heddi,tr-i bnqte hergiz budidi?Bizlerde nqtesiz olmaz kitabet.

Benden idaredeki bakana-, hana selm olsun. On-lara limlerden, hocalardan biraz ikyet edeyim.Onlar hadisleri ve Kur'an' inkr ederler. Ancak nefayda ki, kyamet vakti daha getir.

Kala'da bunlardan canma tak etti. Bunlardanimana gelecek kimse yoktur. Byle bir devir gr-medim. Ancak bo yere bunlardan tarafa seyahatettik.

Yeni buyruklar

, istemeyiz derler. Souk demiri boyere dvmeyin. Hi noktasz "tr" sz yazlrm? Bizde yaz yazmak noktasz olmaz.


6/27

Qezeb etsin Tanr bele millete,Reva deyil bular gire cennete.Ne vacibe qil, ne de snnete,

Grmesinler Peygemberden efet

Biri syler: "Nedir bu nn-i seir?Lzm deyil bize ne zeber, ne zr.Yazacaq ele beqiri Bekir,Sen ha r, bar, ele inelmet".

Bir neesi zde mseddkj olur,Qib olur menden mnfiq olur.Mirze Eli ancaq ki, sdiq olur,Yerde qalan cmle tapar zellet

Bilmirem ki, nedir bu ie re?Gelimmi men QarabaTa dbre?

Olmasa ger xancan cz'i ire,Elifbey sardan olmanam rahat.

Tanr byle millete gazap etsin. Bunlarn cennetegirmesi uygun deildir. Bunlar ne snnet, ne devaciplere uyarlar. Bunun iin Hz. Peygamber'den

efaat grmesinler.

Birisi "Bu sar nun harfi nedir? Bize ne alta, ne deste nokta lzm deildir. Biz Bekir'i Bekir olarakyazacaz. Sen ne yaparsan yap, ister bar, istersenr" dedi.

Bir ksm yzmze doru grnr. Fakat kay-bolur ve mnafk olur. Ancak Mirza Ali sadktr,dorudur. Yerde kalan her ey rezillik, aalkolur.

Bu iin aresi nedir, bilmiyorum. Ben Karaba'a ikikat olarak geleyim mi? Eer baz kk iaretlerleokunmazsa alfabeden yana rahat olamam.

ZAKRE MEKTUB

(c. I s. 244-245)

Qasm Bey, eitdim yaxm olubsan,Xan qzma*, axr nedir bu reftar?Edipsen xublar yz yol imtahan,Eylersen onlara yene e'tibar?

Yayib otanda an naharm,Kesdiribsen yastnn kenarn,Eidirsen irin-irin gftarm,Kii, senin vallah eceb iin var.

Dediyin qafiye ona xo gelib,Qaan bextin indi sene tu gelib,Svdal bana teze hu gelib,Teeccb eylerem bsyar, bsyar.

Seni periveler sahb bu hala,Dnderibler elif qeddini dala,ekerdin onlardan hemie nala,Nedir yene dilde ezber olub yar?

Xan qz mehvedir, bilir el, lem,Mehveler atedir, bizik eqli kem,Yz il xidmet ede oda bir dem,Yene den demde ona bil, yanar.

Xuda'dan isterem versin muradn,Yamanha hergiz ekmerem adn,Yolunda zehmetin, renc-i ziyadm,Men ekdim, o etdi meni ermsar.

zge cefalarn dursun kenare,Ne lazm her biri salmaq mare?Xeyr iine onun men o diyare,

ad xrrem getdim, qay

td

m bes xar?

Kasm bey iittim ki han kzma (Hurud Banu Na-tevan'a) yaknlk gsteriyormusun, bu gidiatnedir? Gzelleri yz def\ imtihana tabi tutarsn dayine onlara itibar edersin.

Gece ve gndzn yatanda geirip, yastnnkenarn kestirmedesin; gzel gzel szlerine kulakverirsin, a kii vallahi senin alacak iin var.

Sylediin iirler ona ho gelmitir, talihin imdisana galip gelmitir. Sevdal bana akim yeni gel-mitir, aknm.

Seni peri yzl gzeller bu hale drm, elif(harfi gibi olan) boyunu dal (harfi) gibi bkmler.Onlara her zaman nale ekerdin, neden gnlndesevgili yine ezber olmutur?

Han kz (H.B. Natevan) ay yzldr, el-alem bilir;ay yzller atetir (yakcdr) akl kt olan biziz. Birinsan yz yl atee hizmet etse de ona dt anyine yanar.

Allah'tan muradna ermeni dilerim, hibir zamanadn ktye ekmem. Ben yolunda hizmetin zor-luunu zahmetini ektim, o beni mahcup etti.

Dier cefalarm bir kenarda dursun; hibirini say-maya gerek yok. Ben o diyara, onun hayrl ii iinmutlulukla gittim (ama) eek olup geri dndm.


7/27

______________________

O qafiyen mene ox etdi eser, O iirin beni ok etkiledi, gnlmde ondan bir eserQalmadi knlmde ondan bir eser, kalmad. Tektir, yeni bir gzeldir; Allah onu m-

Nvcavandr, tekdir, iyzed-i daver, rnde muradna erdirsin.Eylesin mrnden onu kamger.

Revadr m eke bisr bixab, Sknt yatanda bir sr uykusuzluk ekmesi revaBester-i mhnetde bu qeder ezab? mdr? Siz de benim gibi gece ve gndz onun Dua-yi xeyrine eyliyin itab, hayr duasn isteyin.Siz de menim kimi her leyi nehar.

Byle peri yzl bir gzelin, gamdan yanannBele periruyun he seni tanr, solmas hi reva mdr? Hali hamhaleften kenarRevadr m qemden sola uzar? olsun, Mevlam onun skntlarna yardmc ve onunHem xelefdew xaliola kenar? dostu olsun.Olsun ona Mvlam yaver qemxar.

Geri benim de biraz gnahm var. Sen de O ba-Menim de var geri bir az gnahm, laycnm huzuruna git ve "Ey ahm, ey kbleghmSen get huzuruna, ol zrxahim. eerikayeti olmusam incinme"diye yol var.Syle ki, ey ahm, ey qiblegahm,ncime, ger etdim ikayet izhar...

* Mirze Feteli Axundov'un ada Qasim Bey Zakire (1784-1857) yazd bu mektubda Xan qz ad altnda aire Xurud Banu Na-tevan'dan behs olunur.

FUAD PAA'NIN MEDHNDE*

(c.I. s. 252-253)

Her tereften ehli-slame bu gn tebirdir, Bugn, her taraftan Mslmanlara mjdeler var ki;Kim Sleyman ahe Asefve vezir mirdir. Asaf, Sleyman ah'n veziri ve komutandr.

kr lillah Al-i Osman dvletinde bu zaman, Allah'a krler olsun ki; bugn, yce OsmanlZinet efza-yi sedaretsedri-pur-tedbirdir. Devletinin sadaret makam tamamyla tedbirlidir.

hretin tutmu cahan eqlde, hem elmde, hretin, akl ve ilimde dnyaya yaylmtr. EyZikrin xeyr, Asefa, mezkur-i burna, pirdir. vezir, zikirlerin hayrdr, gen-yiit zikrolunmu,

pirdir.

nki bilmi xosrov-i zimerhemet bu esrde, nk ift merhametli Husrev bilmi ki, bu asrdaMemleket hifzinde re'yin behter ez emirdir. tlerin vatan iin kltan keskindir.

ntixab etmi seni bu rtbe-yi zmaye ol, O, seni bu byk rtbeyle onurlandrm; bu mut-Mslimine bu seadet Heqqden teqdirdir. haluk Mslmanlara Allah'n ltfudur.

Mendeximmidvarembuseadetdenolam, Ben de bu mutluluktan nasibimi alaym, mit-Behryab, emma muradm xaric ez teqrirdir. varm; lakin muradm yazlarn tesindedir.

Qeyret-i slamden memlu knl birle bu dem, uanslam'n erefiyle dolup taan bir gnlle der-Uz evirdim dergehze, zuddur, ya dirdir. gahmza yz evirdim; ge veya erken!

Siz bilirsiz defter ire erzimi erh etmiem, Siz bilirsiniz ki defterde arzumu belirtmiim. SzSedr-i dvran emri vsafmda zu-te'sirdir. Sadrazam emri gibi etkilidir.

Ql himayet sen dexi Fetlvi Aliye, nece kim, Hayber Fatihi'nin sana kucak at gibi, sen deFatih-i Xeyber sene hamiyy destgirdir. Fethi-Ali'yi himaye et.

1864

* Mirze Feteli'ninstanbul seferi zainan Osmanlmparatorluu'nun sedr-i ezemi (ba veziri) olmudur.


8/27

KOMEDLER

HEKAYET-MSY JORDAN HEKM-NEBATAT VE DERV MESTELAH CADGN-MEHUR

(c.I. s. 57-62)

KONU: Qaraba esilzadelerinden birininolu olan ahbaz Bey hem eski medresede, hem deRuslar terefinden yeni alan dvlet mektebindetehsil alb, Ereb, Fars, Rus dillerini biir. O,Qaraba'n zenginlerinden birisi olan emii {amcas)Hatemxan aann qzerefnise Xanma nianldr.Her ikisi bir-birini sevir, tezlikle toylar olmaldr.Ele bu zaman Qa-raba'a Msy Jordan adl birFransz seyyah ve limi gelir. Fransz Hatemxanaann msafiri olur. Gen ve istedadl ahbazBey'le maraklamr. Onu Paris'e aparmak, buradaFransz dilini ve ada elmleri y-renmesine

yard

mc

olmaq isteyir. ahbaz Bey de Paris'egetmek arsuzu ile yaayr. Hetta Msy Jor-dan'labirlikde emiinden izin de alr. Lkin nianlserefnise Xanm ve Hatemxan aann ei ehrebanuXanm onun Paris'e getmesini istemirler. Onlar d-nrler ki, eer gen ve gzel ahbaz Bey Paris'egetse bir daha bu terekeme heyatnadnmeyecekdir. ahbaz Bey'in Fransayolculuunun qarisn almaq n qa-dmlarcadger Dervi Mesteliah'a mradet edirler.Mesteliah yz qzl mqablinde sehr caduedeceyin ve Paris'i dadacan bildirir.ehrebanu Xanm ra-zlar. Mesteliah aaparalarndan Paris'in modelini qurur ve onuvurub dadr. Mesteliah adrdan uzaq-lamaamacal tapmam Msy Jordan deli kimi Ha-temxan aan arayaraq Paris'in uub-daldn,Fransz kralnn taleyinin ox qaranlq olduunubildirir ve Paris'e yola dmek n at isteyir.Yazar burada 1848 yl Fransz htilal olayndanfaydaanmdr. Bylece, ahbaz Bey Fransabakendine gede bilmir...

KONU: Karaba asilzadelerinden birinin oluolan ahbaz Bey, hem eski medresede hem deRuslar tarafndan yeni alan devlet okulundatahsil yapm; Arap, Fars ve Rus dillerinirenmitir. O, Karaba'n zenginlerinden birisiolan amacs Hatemham Aa'nn kz erefniseHanm ile nianldr. Her ikisi de birbirinisevmekte olup, dnlerinin tez vakitte olmasnisterler. Bu arada Karaba'a Msy Jordan adl birFransz seyyah ve alim gelir. Hatemhan Aa'nnmisafiri olur. Gen ve yetenekli ahbaz Bey ileilgilenir. O'nu Paris'e gtrmek, burada Fransz

Dilini ve ada ilimleri renmesine yard

mc

olmak ister. ahbaz Bey de Paris'e gitmek arzusuile yaamaktadr. Hatta Msy Jordan'la birlikteamcasndan izin bile alr. Fakat nianlserefniseHanm ve Hatemhan Aann ei ehrebanu Hanm,onun Paris'e gitmesini istememektedirler. Onlardnrler ki, gen ve yakklahbaz Bey Paris'egiderse bir daha bu sade hayata dnmeyecektir.ahbaz Bey'n Fransa yolculuunu engellemek iinkadnlar byc Dervi Mesteliah'a mracaatederler. Mesteliah, yz altn karlnda sihir veby yapacan ve Paris'i datacan bildirir.ehrebanu Hanm rza gsterir. Mesteliah aaparalarndan Paris'in maketini yapar ve vurup onudatr. Mesteliah adrdan uzaklamaya frsatbulamamken Msy Jordan deli gibi Hatemhan

aay arayarak Paris'in yerle bir olduunu veFransz kralnn geleceinin ok karanlk olduunubildirerek Paris'e gitmekin at ister. Yazar burada1848 yl Fransz ihtilalinden faydalanmtr. Byleceahbaz Bey Fransa bakentine gidememitir.

KNC MECLS

kinci Meclis haman gnde evvelimcidamda vaqe olur. Dam kilim, gebe ile pakizefer olu-nub, bir terefde un uvallar dzlb,bir terefde ya derileri, yun mefreleriqoyulubdur. Ha-temxan Aa oturup damnyuxarsmda, fer ste. Arvad ehrebanuXanm erinin sa byrnde enesini yamayp,a rpek banda hellaci, samit eyleibdir.Hatemxan Aann mqabilnde qar-da oluahbaz Bey oturub xencerinin destesinesykenmidir, mntezirdir grsn ki, emii neda-nacag. Yun mefrelerinin birisininstne bir xala salnb, ahbaz Bey'in solterefinde qo-yulub, stnde Msy Jordanfirengi libasnda, q qmn stne arb,ba aq, elinde bar-maq uzunluunda veyounluunda bklm ve llelenmitenbeki yarpaqlarm yandrb ekir.

Hatemxan Aan

n byk q

z

erefnise Xan

mbunlardan evvel xelvetce gelib ykqabandan aslan kilim gerdeyin dalnagirib pusur ki, grsn ne daruacaqlar. Buhalda Hatemxan Aa zn Msy Jordan'atutub xitab edir:

kinci Meclis ayn gnde ilk evdemeydana gelir. Ev kilim ve hal ile temizcesslenip, bir tarafta un uvallar dizilmi, birtarafta da ya derileri ve ynlerkoyulmutur. Hatemhan Aa damda halstnde oturmu, ehrebanu Hanmkocasnn kll gsne enesini dayayp,aarm banda rts, sessiz durmaktadr.Hatemhan Aann karsnda kardeinin oluahbaz Bey oturmu hanerinin kabasnadayanm, ahbaz Bey'in sol tarafnakoyulmu, stnde Msy Jordan Franszgiysileriyle, ayak ayak stne atp ba ak,elinde parmak uzunluunda ve kalnl nd abklm ve sarlm ttn imektedir.Hatemhan aann byk kz erefniseHanm, ne konuulduunu duymak iin yk-ln nne aslan kilimin arkasna girip

saklan

r. Bu halde Hatemhan Aa yznMsy Jordan'a evirerek konuur.


9/27

HATEMXAN AGA - Hekim sahib, eidiremki, bizim ahbaz Firengistan'a aparrsan, bu neceszdr?

MSY JORDAN - Beli, Hatemxan Aa, busz men zm size deyecekdim. nki heyfdir,ahbaz Bey kimi cavan ve zirek ve sahib savadolan fireng dilini bilmiye. Men teheddd ediremki, onu Paris'e aparb Fireng dilini ona yredib yolasalam. nki Fireng diline ox ovqi var, tez y-rener. ndi de menim ile durub oturmaqdan birpara kelimathifz edibdir.

HATEMXAN AA - (zn ahbaz Bey'eutub) - ahbaz, dorudur ki, Parij'e germek is-tiyirsen?

AHBAZ BEY - Beli, emi, eer sizin rsxetinizolsa, Msy Jordan ile gederem, gene sonra zmqaydb gelerem.

HATEMXAN AA - Neden tr, balam?AHBAZ BEY - Fireng dilini yrenmeye, emi.HATEMXAN AA - Fireng dili neyine

lzmdr, ezizim? Sene lzm olan Ereb, Fars, Trki,Rus dilleridir ki, Allah'a kr, dvlet-i aliyyemizinefqetinden alan medreselerde hamisini oxuyubyrenibsen.

AHBAZ BEY - Emi, Fireng dili mene oxlzmdr. Bildir ki, Tiflis'e meni arx xarmaq nizin almaa gndermidiniz, Allahverdi beyin oluTannverdi bey Varava'da Fireng dili yrendiyin her meclisde menden hrmetli idi. Bavcudiki, Fireng ve Trk dilinden baqa zge dil bilmezdi.

HATEMXAN AA - Balam, sen hele uaqsan,

bu zadlar tamam bodur. nsana al lzmdr. Birdil artiq bilmek ile al artmaz. Adam gerek her dilile olsa, filcmle fehm ve zemane ehlinin adet vexevvasmdan mttele olsun, z iini yola aparsm.

AHBAZ BEY - Zemane ehlinini birisi de Parijxalgdr. Sizin sznze gre onlarn adet ve xev-vasmdan xeberdar olmaq lazm gelir.

HATEMXAN AA - Ne eybi var, onlarn adetve xevvasm bilgilen, eer isteyirsen.

AHBAZ BEY - Bu suretde eer Parij'e get-mesem, orann ehlinin adet ve xevvasmdan necemttele ola bilerem?

HATEMXAN AA - ox asan. Nece ki, menonlar bilirem, ancaq Msy Jordan' grmek ile veszlerine qulaq asmaq ile. Egeri Qaraba'danbaqa bir zge yer grmemiem.

AHBAZ BEY - Emi, qanmram ki, siz neceParij ehlinin adet ve xevvasmdan xeberdarsmz?

HATEMXAN AA - Bu saatda men seni qan-dim, balam. Mene yeqin hasil olubdur ki, bizdeher adet ve xasiyyet var ise, eksi Parij ehlindedir.Me'selen, biz elimize hena qoyanq, firanglar qoy-mazlar; biz bamz qrxrq, onlar balarnda tkqoyarlar; biz papaql oturarq, onlar ba aq oru-rarlar; biz bamaq geyirik, onlar ekme geyerler;biz elimiz ile xrek yeyirik, onlar qaq ile yeyerler;biz akara peke alnq, onlar gizlin alarlar; biz her

zada inan

r

q, onlar he zada inanmazlar; bizim ar-vadlarmz gdek libas geyir, onlarm arvadlaruzun libas, bizde Sox arvad almaq debdir, onlardaox er almaq.

HATEMHAN AGA: Doktor Bey, duyuyorumki bizim ahbaz' Fransa'ya gtryormusun. Bunasl szdr?

MSY JORDAN: Evet. Hatemhan Aa busz benim kendim size syleyecektim. nkahbaz Bey gibi gen, akll ve bilgi sahibi birininFransz dilini bilmemesi yazktr. Ben taahht edi-yorum ki, onu Paris'e gtrp Fransz dilini -reterek meslek sahibi yapaym. nk Franszca'yakar ok yetenekli, abuk renir. imdiden be-nimle oturup kalkmasmdan birok kelimeyi -renmitir.

HATEMHAN AA: (Yzn ahbaz Bey'e d-nerek) ahbaz, Paris'e gitmek istediin dorumudur?

AHBAZ BEY: Evet amca, eer siz zin ve-rirseniz Msy Jordan ile gidip, sotra geri dnmek

istiyorum.HATEMHAN AA: Neden dolay yavrum?AHBAZ BEY: Franszca renmek iin amca.HATEMHAN AA:Azizim, Franszca ne iine

yarayacak? Sana lazm olan Arap, Fars, Trk veRus dilleridir ki, Allah'a kr yce devletimizinefkatinden alan okullarda hepsini renebilirsin.

AHBAZ BEY: Amca, Franszca bana ok la-zmdr. Beni izin almak iin Tiflis'e gndermitiniz.Allahverdi Bey'in olu Tanrverdi Bey Varova'daFranszca rendii iin her mecliste benden dahasaygnd. yle ki, Fransz ve Trk dillerinden bakabir dil bilmezdi.

HATEMHAN AA: Yavrum sen daha o-

cuksun, bu iler botur. nsana akl lazmdr. Bir dilfazla bilmekle akl artmaz. Adam odur ki, hangi dilile olursa olsun, akl ve zaman ehlinin adet ve he-vasmdan haberdar olup kendi iini yoluna koysun.

AHBAZ BEY: Zamane ehlinin birisi de Parishalkdr. Sizin szlerinize gre onlarn adet ve g-reneklerinden haberdar olmak gerekir.

HATEMHAN AA: Eer istiyorsan onlarngelenek greneklerini ren, ne zarar var!

AHBAZ BEY: Bu surette, Paris'e gitmezsemorann toplumunun adetlerinden nasl haberdarolabilirim?

HATEMHAN AA: ok kolay. Nasl ki, benMsy Jordan' grmekle ve szlerine kulak ver-mekle, Karaba'dan baka bir yer grmediimhalde onlar biliyorsam!

AHBAZ BEY: Amca, sizin Paris halknnadetlerinden nasl haberdar olduunuzu an-layamyorum.

HATEMHAN AA: Yavrum, ben imdi sanaanlataym. Bizde her ne adet varsa bunun tersiParis halkndadr. Mesela biz elimize kna yakarz,Franszlar yakmazlar. Biz apkal otururuz, onlarba ak oturur, biz samz kestiririz, onlar uza-trlar, biz bamak giyeriz, onlar izme giyerler, bizyemei elimizle yeriz, onlar kakla yerler, biz ak-tan hediye alrz, onlar gizli alrlar; biz hereye ina-

n

r

z, onlar hibir eye inanmazlar; bizim ha-nmlarmz bol elbise giyerler, onlarn hanmlaruzun (dar) elbise giyerler; bizde ok hanm almakadettir, onlarda ise ok koca almak!


10/27

AHBAZ BEY - Emi, bunu baa dmedim.HATEMXAN AA - Niye baa dmedin,

balam?ox arvad almaq ibaretdir ondan ki, bir kiibir arvada iktifa etmesin ve ox er almaq da iba-retdir ondan ki, bir arvad bir kiiye iktifa etmesin.Evvelki adet bizdedir, sonraki Parijde. O kitabaragre ki, Msy Jordan bu uzun q onlarn mez-mununu mttesil bize hekayet edibdir, dexi herzad bu qerar ile ferz eyle, bifayda Parij'e getmekniyyetinden d.

MSYO JORDAN (rixend ile) - Xa-xa-xa. Ha-temxan aa, teeccb ediyrcm ki, sizin kimi qevaid-imentiqiyyeden mttele, eqilli ve ferasetli, merdi-khensal bu zamana qeder meveretxanalarmbirisinde erkani-meveret silkine daxil ol-muyubsunuz. Egeri men sizin teqrir etdiyiniz ga-

ideye bir behs varid ede bilmenen, lakin isterdimki, men de bir nece kelme erz edeydim, eer rs-xetiniz olsa.

.... AHBAZ BEY - Bana dnm, emican,rsxet verin, Msy Jordan ile gedim, eer menimxobext olmam isteyirsiniz, he vaxt bele frsetele dmz. Nece ki, seferin faydasn her ikiniziqrar etdiniz.

HATEMXAN AA (bir az fikir edb) - Hekimsahib, ne mddete ahbaz Parij'e gedip qayjdabiler?

MSY JORDAN- Bir il eker gedib-gelmeyi,ziyade ekmez. Bir ilden az qalsa, getmeyindenmenzur olan fayda bilklliye husule gelmez; nki

umdesi Fireng dilini yrenmekdir.HATEMXAN AGA (ziin arvadna tutub) -Arvad, dexi ne eleyek, qoy getsin. Papan e-virersen, il gelib keer. Uaqdr, knl isteyir, get-sin Parij'i grsn. Hekim sahib de bir yax adam-dr, onun huzurunda bir para me'rifet kesb eder,yax-yaman grer. Kraldan bexeyi alar il ba-nda Qaraba'da hazr olar, o vaxtadek biz deonun toy tedavrknde megul olluq, gelen kimitoyuna balarq.

EHREBANU XANIM (yerinden qalxb ra-tra) - Kii, ne danrsan, senin fikrin hardadr?fstemirem onun Parij'e getmeyini de, me'rifet kesbetmeyini de, Fireng Kralndan bexeyi alman

da. Bu szler tamam behanedir. ahbaz isteyir get-sin Parij'e, meclislerde, ymcaqlarda z aqgezen Fireng qz-gelinleri ile kef elesin, dansn,glsn, vessalam.

HATEMXAN AA (tenge gelib) - Ay arvad,besdir, Allah' sevirsen, rma. Dexi men ne ele-yim? Bacarrsan, qoyma getsin. Gyde uan qa-nadl quu eylemek olursa, ahbaz' da gc ile ey-lemek olur. Rsxet vermesen, atlar niner atma,hoppanar Arazn o tayna, sonra men onu haradantapm? Sen onu tammrsan, meer ki, nece h-cetdir.

EHREBANU XANIM (deri de berk rb) -Men ondan da hcetem. Qoymanam getsin. Eerahbaz Parij'e getmeye qoysam, bu leek engilerinleeyi olsun (Elini uzadr leeyne).

AHBAZBEY: Amca, bunu anlayamadm.HATEMHAN AA: Niin anlayamadm

olum? ok hanm almak, bir kiinin tek hanm ileiktifa etmemesinden; ok koca almak da bir kadnntek kocayla iktifa etmemesindendir. nceki adetbizde, sonraki de Paris'tedir. O kitaplara gre, buuzun k mevsiminde Msy Jordan onlarn adet-lerini devaml bize anlatmtr; her ii bu ekildedn, faydasz Paris'e gitmek niyetinden vazge.

MSY JORDAN: Ha ha ha... Hatemhan aa,aryorum ki, sizin gibi mantk kurallarndan ha-berdar, akll, ileri grl bir adam bu zamanakadar meverethanclerin birinde, meveret er-kanna katlmamsnz. Ben sizin sylediiniz ka-idelere birey diyemem, fakat izin verirseniz bir-ka kelime de ben syleyeyim.

AHBAZ BEY: Amcacm, yalvarrm izinver, Msy Jordan ile gideyim; eer benini bah-tmn gzel olmasn istiyorsanz byle bir frsathibir zaman ele gemez. Seyahatin yararn ikinizde sylediniz.

HATEMHAN AA: (Biraz dnp) DoktorBey, ahbaz ne zamana kadar Paris'e gidip d-nebilir?

MSY JORDAN: Gidip gelmesi bir yldanfazla srmez. Amac Franszca'y renmektir, eerbir yldan az kalrsa gitmesinden murat edilenfayda tamama yetmez^

HATEMHAN AGA: (Yzn hanmna evirip)Hann, daha ne yapalm brak gitsin.apkan e-virinceye kadar bir yl geer. ocuktur, gnl isterki, gidip Paris'i grsn. Doktor bey de iyi bir adam-dr, onun yannda, biraz marifet renip iyiyi k-ty ayrr. Ylbanda Karaba'da hazr olur, o za-mana kadar biz de onun dn hazrlklarylamegul oluruz, geldii zaman da dnn ya-parz.

EHREBANU HANIM: (Yerinden kalkp, barabara) Adam ne konuuyorsun, senin akln ner-dedir? Onun Paris'e gitmesini de marifet ka-zanmasn da Fransa kralndan bahi almasn daistemiyorum. Bu szlerin hepsi bahanedir. ahbazister ki gitsin Paris'e; meclislerde, toplantlardayz ak gezen Fransz kzlar ve gelinlerivle keyfatp, konuup, glsn, vesselam.

HATEMHAN AA: (fkelenip) Ay hanm,yeter Allah'n seversen sus. Ben ne yapaym? Be-cerebilirsen- brakma. Gkyznde uan kanatlkuu eylemek nasl zorsa, ahbaz' da alkoymakzordur. zin vermezsen atma atlayp, gider Aras'nbr yanma; sonra ben onu nereden bulaym. Senonu tanmyorsun, meer ki nasl inattr.

EHREBANU HANIM: (Daha da iddetli ba-rp) Ben ondan da inadm. Brakmyorum, gitsin.Eer ahbaz'n Paris'e gitmesine izin verirsem bu

barts ingenelerin rts olsun.(Elini rtsne uzatr.)


11/27

SERGZET- VEZR- XAN- LENKERAN

(c. I, s.123-127)

Konu: Lenker'an xannm veziri Mirze Hebibqabiliyyetsiz ve bacarqsiz bir adamdr. Mem-leketi idare edebilmediyi kimi evinde de qayda-qanun yarada bilmir. Memleket ilerinden dahaox arvadlar Ziba Xanm'la 'le Xanm'n dava-dalalarna vaxt serf edir. Mirze Hebib cavan bal-dz Nie Xanm' xana ere vermekle saraydaki ve-ziyetini daha da mhkemlendirmek isteyir. LakinNie Xanm'la xann qarda olu Teymur Beybiri- birlerini sevirler. Bu sebebden de TeymurBey tez-tez z sevgilisi ile grmek n MirzeHebib'in evine gelir. Mirze Hebib'in birinci ar-vad Ziba Xanm onunla 'le Xanm arasnda eqmaceras olduu xeberini aldrr. Vezir xana i-kayete gedir, eyni zamanda Teymur Bey'i cavanarvadmm gznden salmaq n onun haresindemxtelif yalanlar syleyir. Bu yalanlarn st alrve vezir glne veziyyetde qalr. Lenkeran xanTeymur Bey'in emiidir, eslinde onun yerinehakimiyyete keib. Odur ki, frsetden istifadeedib reqibni aradan gtrmek isteyir ve sarayagetirildikten sonra ferralarn elinden qaan Tey-mur Bey'i harada taplsa ldrlmesi emriniverir, z ise deniz seyahetine xr. Teymur Beynianls Nie Xanm'i da gtrb memleketdenqamaq n vezirin evine gelir. Burada yenidenMirze Hebb'le ve onu hebs etmeye gelen fer-ralarla qarlar. Ele bu zaman deniz se-yahetinde xann helak olmas xeberi gelir. Xalqbyk sevinle Teymur Bey'i hakimiyyete getirir.O, vezirin gnahlarndan keir. Toya hazirlq g-rlr.

Konu: Lenkeran hannn veziri Mirza Habipbeceriksiz ve yeteneksiz bir kiidir. lkeyi y-netmedi gibi evini de idare edemiyordu. Mem-leket ilerinden ok hanmlar Ziba Hanm ile'le Hanm arasndaki kavgalara vakit ayrrd.Mirza Habip, gen baldz Nie Hanm' hana ve-rerek saraydaki durumu salamlatrmak ister.Ancak Nie Hanm'la hann kardeinin olu Tey-mur Bey birbirlerini seviyorlard. Bunun iin Tey-mur Bey sk sk sevgilisiyle grmek amacylaMirza Habip'in evine gelir. Mirza Habip'in ilk ka-rs Ziba Hanm, onunla 'le Hanm arasnda birak maceras olduu haberini yayar. Vezir, hanaikyete gider. Ayn zamanda Teymur Bey'i genkarsnn gznden drmek iin onun hak-knda eitli yalanlar syler. Ancak bu yalanlarortaya kar ve vezir gln durumda kalr. Len-keran Han, Teymur Bey'in amcasdr; ancak onunyerine hakimiyete gemitir. Onun iin frsattanistifade edip rakibini ortadan kaldrmak ister vesaraya getirildikten sonra muhafzlarn elinden

kaan Teymur Bey'in nerede bulunursa l-drlmesi emrini verir, kendisi de deniz yol-culuuna kar. Teymur Bey, nianls NieHanm' da alp kamak iin vezirin evine gelir.Burada yeniden Mirze Habip ile ve onu hap-setmeye gelen muhafzlarla karlar. Tam bu s-rada hann deniz yolculuu srasnda ld ha-beri gelir. Halk byk bir sevinle Teymur Bey'ihakimiyete geirir. O da vezirin sularn affederve dn hazrlklar balar.

NC MECLS

nc meclis Lenkeran xannn di-vamanasmda, derya kenarnda vqe olur. Xan tal-varn sedrinde, taxt stnde oturubdur. Hu-zurunda durubdur Selim bey-eik aas ve her ikiterefinde Lenkeran beylerinden neeleri sef e-kibler. Qapnn aznda ferraba Semed Bey vepixidmetba Eziz Aa ve bir-iki cavan pixidmetqaimdir ve talvarn altnda erizeiler, yanlarndanib-eikaas Qedir Bey mntezirdirler. Fer-ralar da talvarn aasnda, qapmm dalnda otu-rublar.

nc meclis Lenkeran hannn di-vanhanesinde, deniz kenarnda geer. Han, ken-dine itaat edenlerin ortasnda taht stnde otur-mutur. Selim Bey adl biri eik aas olarakhuzurunda durmaktadr ve her iki tarafnda Len-keran beylerinden biri ou saf tutmutur. Ka-pnn aznda muhafzba Semed Bey ve huzurhizmetlerinin ba Aziz Aa ile bir ka hizmetidurmaktadr. Sundurmann altnda ikyetilerleyanlarnda eik aas vekili Kadir bey bek-lemektedir. Muhafzlar da sundurmann aa-snda, kapnn arkasnda oturmulardr.

(*) Lenkeran: Kuzey Azerbaycan'da ipekbcekiliiyle mehur br ky.(**) Lek: Orta Dastan'da yaayan Kumuk Trklerinin kendilerine verdii ad.


12/27

XAN. Bu gn hava ox xodur, divandansonra istirem derya znde biraz seyr edem, kn-lm ala. Eziz Aa, buyur, gemicilere ki, derya ke-

narnda ltke hazr etsinler.EZZ AA. Ba ste. le xr.XAN. Selim Bey, denen erizeileri qabaa ge-

tirsinler.EK AASI (talvardan), Qedir Bey, erizeileri

nvbetile qabaa getir.Qedir Bey iki erizeini qabaa getirir, erizeiler

ikiqat olur.ERZELERDEN BR. Xan, bana dnm,

erzim var.XAN. Kii, de grm erzin nedir?EVVELMC ERZE. Xan, bana dnm, bu

gn atm aya suvarmaa aparmidim, birdenelimden qurtuldu, qat. Bu kii qabaqdan gelirdi,ardm a kii, Allah xatr n bu at qaytar. Eyi-lib yerden bir da gtrb ata sar tullad, da atnsa gzne deyib tkd. ndi at mesrefden crabdir,diyesini istirem, vermir, menim ile ceng cidaledir.

XAN (kinci erizeiye) A kii, beledir?KMC ERZE. Bana dnm, beledir,

amma men qesden da atmamam.XAN. Perpu danma. Qesd olmasa nece da

gtrb atnaq olar? Senin de atn var m?KMC ERZE. Vardr, bana dnm.XAN (evvetimci erizeiye), A kii, sen de get, vur

bunun atnn bir gzn xart. "Essine bissinin,

vel eyne bil eyni, vel cruhe qisas". Bu bheli ideyil. Semed Bey, ferralardan birini qo getsin bu-lar haqladrsm.

Semed Bey ba vurub aa enir, bir ferraqoub erizeileri yola salr.

XAN. Selim Bey, de ki, o biri erizeilere ireligelsinler. Tez olun, bu gn seyre xacaam.

SELM BEY. Qedir Bey, o birilerini ireli getir.Qedir Bey gene iki erizeini ireli getirir.XAN. Ah, xanhq, senden ezab dnyada ne

var? Her kes ancaq z ehlieyaimm qemin ekir,men gerek min-min adamn qemin ekem, derdineyetiem. Evvel xanhmdan bu gne qedcr he bir

gn qapmdan erizeileri redd etrnemiem.SELM BEY. Bu qeder xalqm duas sizin ec-

rinizdir. Heqiqetde bu qeder xalq size eyal hesabolunur. Bu Lenkeran vilayetinin ebadh sizin eda-letinizin bereketindendir.

Erizeiler ba eyirler.

EVVELMC ERZE. Xan, basma dnm,menim qardam nxo idi. Dediler bu kii he-kimdir. Getdim, tmen pul verib bunu qar~damm stne getirdim. Bu mit ile ki, qardamsaaldacaqdr. Gelen kimi kardamdan qan ald,qan kesilen kimi qardam canm taprd. ndi de-

yirem, kii, bar pulumu zme qaytar. Pulumuvermediyi yetmez, hele deyir ki, qan almasayd

HAN: Bugn hava ok gzel, divandan sonradenizde biraz gezeyim de gzm gnlm alsn.Aziz Aa! Gemicilere buyur da deniz kenarna sal-

tanat kayn hazrlasnlar.AZIZ AA: Ba stne, dedi. Dar kt.HAN: Selim Bey! Syle de ikyetiler huzura

getirsinler.EK AASI (Sundurmadan) : Kadir Bey!

ikyetileri srayla huzura getir. Kadir Bey ikiikyetiyi huzura getirir, ikyetiler hann hu-zurunda iki kat olup eilirler.

KYETNN BR: Hanm, sana yal-varyorum, bir arzum var.

HAN: yle de grelim istein nedir?LK KYET: Hanm, bugn atm aya

sulamaya gtrmtm, birden elimden kurduldu,kat. Bu kii ileriden geliyordu. Bardm: "Heyadam! Allah'n hatr iin u at evir!". Eilip yer-den bir ta ald ve ata doru att, ta atn sa g-zne rast gelip kr etti. imdi atm elden kmoldu. Karln istiyorum, vermiyor, benimlekavga ediyor.

HAN (kinci ikyeti): Ey adam, byle midir?KNCKYET: Bylcdik, ama ben kas-

ten ta atmadm.HAN: Sama sapan konuma! Kastin olmasa

nasl ta alp atarsn? Senin de atn var m?KNCKYET: Evet, vardr.HAN (lkikyetiye): Sen de git, bunun atnn

gzne vurup kart. "Ksasa ksas" gerekir. Bu

phemi bir durum deil. Samed Bey! Mu-hafzlardan birini bunlarla beraber gnder de on-lar detirsin. Samed Bey selam verip aa iner vebir muhafzla birlikte ikyetileri yollar.

HAN: Selim Bey! brikyetilere syle de,beri gelsinler. abuk olun, bugn gezmeye -kacam.

SELM BEY: Kadir Bey! brlerini beriyegetir. Kadir Bey yine iki ikyetiyi huzura getirir.

HAN: h hanlk! Dnyada senden skntl nevardr? Herkes ancak kendi ailesinin derdini e-kiyor, ben ise binlerce insann derdini, zntsnekiyorum. Hanlmn ilk zamanlarndan bugne

kadar hi bir gn kapmdan ikyetileri geri e-virmedim.SELM BEY: Bu kadar halkn duas sizin

banzdan eksik olmaz. Aslnda bu kadar halk sizinaileniz saylr. Bu Lenkeran vilyetinin mutlu vemamur oluu sizin adaletinizden kay-naklanmaktadr. ikyetiler saygyla eildiler.

LK KYET: Hanm! Benim kardeimhastayd. Bu adamn doktor olduunu sylediler.Gittim, tmen (- eski bir para birimi) para ver-dim, bunu kardeimin yanma getirdim. Kardeimiiyiletireceini umuyordum. Gelir gelmez kar-deimden kan ald. Kardeim kanr kesilince can

verdi. imdi bari param geri ver, diyorum. Paramvermedii yetmezmi gibi kan almasaydk da le-


13/27

dexi pis olacaqd. Hele menden gene iddias var.Dadma yeti, bana dnm.

XAN:(ikimci erizeiye) Cenab hekim, nece qan

almasaydm dexi pis olacaqd?KMC ERZE. Xan, bana dnm, qardamhlik istisqa azarna mbtela idi. Eer qan al-masaydm, alt aydan sonra bekk ve bhe le-cekdi. Qan almaqla bu kiini alt ay ona bca xerc vezehjnetekmekden xilas etmiem.

XAN: Cenab hekim, bes senin hesabna gregerek bu kii gene sene artq zad balasn?

KMC ERZE. Beli, bana dnm, beledir,eer insaf elese.

XAN:(beylere zn tutub). Vallah, bilmirem ki,bunlarn divann nece kesim? He bele etin da-vaya rast gelmemidim.

BEYLERDEN'BRS. Basma dnm, hekimtaifesinin ehtirami vcibdir, xalqm vecine gelirler.Buyur bu kiiye, ona bir xe'let versin, onu razetsin. Xsusen bu hekimi men tanyram, ok haziqhekimdir.

XAN. Eer o senin anandr, qoy sen deyenkimi olsun. (zn erizeiye evirir). A kii, get he-kime bir uxa da ver, onu raz ele. Semed Bey birferra qo, getsin uxan alsn, versin hekime.

Semed Bey aa enir, bu halda vezir tyye-tyye ieri girir, qelemdm aparb qoyur xanmqabama.

VEZR. Qurbamn olum, besdir dexi menim ve-zaret etmeyim. Menim qulluqlarmm evezi mene

yetidi. ndi vezareti her kese ki, lyiq grrsen onaver. Men bam gtrb bu vilayetden derbederolacaam.

XAN (teeccble). Cenab vezir, ne var, sene neolubdur? Bu ne baletdir?

VEZR. Basma dnm, cemi lkelerde bu za-manadek senin edaletin dillerde sylenir, seninqorxundan he bir kimsene bendelerinden bir fe-qirin malna ve eyalma destdirbazhq ede bilmez.Amma senin qardam olu Teymur Aa gr necesenden bvahimedir ki, gnn gnortasmda nenimkimi kiinin evine giribdir ki, vretine el uzatsn.

XAN: (qeyze gelib). Vezir, ne syleyirsen? Tey-mur bu cr'eti edebiler mi?

VEZR. Senin reyin mene qenim olsun, eerxilaf erz eyleyirem. zm gzm ile grdm, tut-dum ki, eyleyib qulluuna getirim, dartmb xibgetdi.

XAN: Semed Bey, bu saatda get Teymur'u buraar. Amma bu xsusda ona bir sz deme. (SemedBey ba vurub gedir). Vezir, aram tut, indi bu saatdaona bir divan ederem ki, mecm-i leme ibret olar.

VEZR. Basma dnm, keen padahlar eda-letin icrasnda vlad ve eqrebalarma terehhm et-meyibler. Xulfe-yi ezimen z vladlarma xal-qn eyalma kec baxmaqdan teri bazxast-i edidetmiler. Sultan Mahmud Qeznev bu gne. crmn mqerreblerinden birinin boynunu z eli ile

vurdu. Odur ki, mrr-i dhr edaletlerinin vesfialemde mezkurdur.

ekti, diyor. Benimle hl kavga ediyor. Sana yal-varyorum, bana yardm et.

HAN (kinci ikyetiye): Doktor efendi! Kan al-

masaydm da nasl lecekti?KNC KYET: Hanm, bunun kar-deinde ldrc bir su toplama hastal vard.Eer kan almasaydm, alt ay sonra muhakkak le-cekti. Kan almakla bu kiiyi alt ay bo yere masrafyapmaktan ve zahmet ekmekten kurtardm.

HAN: Hekim efendi! Senin hesabna gre buadam sana daha fazla para vermeli.

KNC KYET: Evet, hanm! Byle ol-mas gerekir, ama insaf ederse...

HAN (Beylere dnerek): Vallahi bunlarn mah-kemesi nasl sonulandraym, bilmiyorum. Hibyle bir davaya rastlamadm.

BEYLERDEN BRS: Hekimlere saygvaciptir, halkn yardmna koarlar. Bu adama he-kime bir kaftan vermesini emret de onu raz etsin.Ayrca ben bu hekimi tanyorum, ok iinin ehli birhekimdir.

HAN: Madem ki sen onu tanyorsun, yleysesenin dediin olsun. (Yzn ikyetiye evirerek)Git bu hekime bir uha daha ver ve onu raz et.Samed Bey! Bir muhafz grevlendir, gitsin uhayalsn, hekime versin. Samed Bey aaya iner. O s-rada vezir, nefes nefes ieri girer, kalemlii getiriphann nne koyar.

VEZR: Kurbann olaym, benim vezirlik yap-tm yeter. Benim hizmetlerimin karl bana ye-

terlidir. imdi vezirlii kime ly

k grrsen onaver. Ben bu vilyetten ayrlp gezeceim.

HAN (aknlkla): Vezir efendi! Ne var, sanane oldu? Bu ne hldir?

VEZR: Hanm! Bu zamana kadar btn l-kelerde senin adaletin sylenmektedir. Senin kor-kundan hi bir kii kalelerinden bir yoksulun ma-lna, ailesine musallat olamaz. Ama seninkardeinin olu Teymur Aa, senden o kadar ha-bersizdir ki gnn ortasnda benim gib bir kiininevine girip karsna el uzatabiliyor.

HAN (fkeyle): Vezir, sen ne diyorsun? Tey-mur buna cret edebilir mi?

VEZR: Eer yalan sylyorsam senin ek-mein bana haran olsun. Kendim gzmle gr-dm. Senin huzuruna getirmek iin yakaladm,ancak silkinip kurtuldu.

HAN: Samed Bey! imdi git, Teymur'u burayaar. Ama ona bu hususta birey syleme. (SamedBey han selmlayp kar). Vezir, rahat ol, imdi onayle bir mahkeme kurarm ki, btn lem ibret alr.

VEZR:Eski padiahlar adeletliynetimlerinde evlat ve akrabalarnaacmamlardr. am yce halifeler kendievltlarna; halkn ailesine, eine kt bakma ktan dolay iddetli muamelelerd e bu -lunmulardr.Gazneli Sultan Mahmut bu tarz sular iinakrabalarndan birinin boynunu kendi eliylevurmutur. Bunun iin devirlerinde geerli olanadeletlerinin bahsi hl anlatlmaktadr.


14/27

Bu halda Semed Bey Teynrur Aa ile girir, herikisi ba eyirler.

XAN. Vezir, indi grersen ki, senin xann da

bu babda xlefalardan ve Sultan Mahmud Qez-nevi'den ezkik deyil. (Teymur Aa 'ya). Men sene bu-yurmamiam ki, he vaxt xencer ile menim hu-zuruma daxil olma?

TEYMUR AA. Men xencer quramam-am.XAN. Mene bele grnd. Xb, senin vezirin

heremxanasmda ne iin vard? (Teymur Aa banaa salr). Senin qerezin budur ki, men senin kimindrst qarda olundan teri men vilayetler iin-de bednam olum? Men senin kimi qarda olunuistemirem. Tenab. (Hemin saatda bir nece ferra el-lerinde tirme al hazr olurlar). Saln ah bunun boy-nuna, sryn aa.

(Ferralarah salmaa hazrlanrlar, tamam bey-lerin gz dolur ya ile.)

EK AASI VE TAMAM BEYLER. Xan,qurbanm olaq, cavandr, bu sefer balayn bununteqs irini.

XAN. Babamn ervanma, hergiz ba-lamanam. (zn evirib). Saln al. (Ferralar bircz'i hereket edirler, tamam beyler alamagdan zlerinisaxlaya bilmeyib kkldcmeye iiru edib torpaa dr,yalvarrlar).

BEYLER. Amandr, xan bana evir, anasnnbircesidir(kkldeyirler).

(Ferralar ellerinde al yavuqladqda Teymur Aaceld elin uzadb dalnda sanclm tapanan cxanb e-

virir ferralara sar

. Ferralar gorxudan her terefe se-pelenirler. Teymur Aa arakadan xb gedir.)

XAN. (dalma). Ay, tutun. Ay, qoymaym.(Ham hereket edr, amma hec kes dahsna getmir.)

Bu srada Samed Bey ile Teymur Aa girer, herikisi de ba eip selmlarlar.

HAN: Vezir! imdi greceksin ki, senin hann

da bu konuda halifelerden ve Gazneli Sultan Mah-mut'tan eksik deildir. (Teymur Aa*ya). Ben sanabenim huzuruma hibir zaman hanerle girme de-medim mi?

TEYMUR AGA: Ben haner kuanmadm.HAN: Bana yle grnd. Peki senin vezirin

evinde ne iin vard? (Teymur Aa bam nne eer).Senin amacn benim senin gibi kt bir karden o-lundan dolay halkn iinde kt anlmam mdr?Ben senin gibi bir karde olunu istemiyorum. pgetirin. (Hemen birok muhafz ellerinde plerle hazrolurlar). Atn ipi bunun boynuna, sryn, aaya.(Muhafzlar ipi atmaya hazrlanrlar, btn beyleringzleri yala dolar).

EK AASI LE BTN BEYLER: Hanm,kurbann olalm. Gentir, bu defalk suunu ba-layn.

HAN: Babamn ruhu iin balamam. (Y-zn evirip). Atn ipi. (Muhafzlar biraz hareket eder-ler, btn beyler alamaktan kendilerini kaybedip h-krklarla bartlar, topraa kapanp yalvarmayabalarlar).

BEYLER: Aman, hanm! Anasnn bir tanesidir,affet. (Hkrmaktadrlar). (Muhafzlar ellerinde ipleyaklatklarnda Teymur Aa aniden elini arkasna sak-lad tabancasna uzatp muhafzlara doru evirir.Muhafzlar korkudan dalrlar. Teymur Aa ara-larndan kp gider).

HAN (Peinden): Tutun, brakmayn. (Hepsi hareketeder, ama hi birisi onun arkasndan gitmez.)

SERGZET-! MERD- XESS(HACI QARA)

(c. I, s. 134-137)

Temsil-i gzari-i ecib ki, be meclisde beyan olubitmame yetir.

Konu: Qaraba beysadelerinden Heydcr Beyiki ildir ki, toy edib nianls Sona Xanm' evinegetirebilmir. Sebeb pulsuzluqdur. Blgede Rushakmiyyetinin berqerar olmas ile beylerin ev-velki qazan menbeleri qapanmdr. DostlariSefer Bey ve Esker Bey Heyder Bey'e Araz'm o ta-yndan-Tebriz'den qaaq mal getirib satma veelde olunan qazanla toy etmeyi meslehet g-rrler. Beyler xesislikde ad cxaran, yz manatzerer etdiyine gre az qala zn ldrmek is-teyen tacir Hac Qara'n da bu ie qourlar. ,Qaagmalla geri qaydanda onlar Ermeni yzbaOhan'n destesine rast gelirler. Lakin zn yenOhan Heyder Bey'n qorxusundan qar. Hac

Bu acayip ekilde cereyan eden temsil, be meclistenmeydana gelmitir.

Konu: Karaba beyzadelerinden Haydar Beyiki yldan beri dn yapp nianl s SonaHanim' evine getirememektedir. Sebep ise pa-raszlktr. Blgede Rus hakimiyetinin ku-rulmasyla beylerin nceki gelir kaynaklar ku-rumutur. Dostlar Sefer Bey ile Asker Bey,Haydar Bey'e Araz nehrinin br tarafndan Teb-riz'den kaak mal getirip satmay ve elde ettiikazanla dn yapmasn teklif ederler. Beylercimrilikte mehur olan, yz kuru zarar edincekendini ldrmek isteyen tccar Hac Kara'y dabu ie ortak ederler. Kaak mallarla geri dnnceErmeni yzba Ohan'n birliine tesadf ederler.Ancak kendini vp duran Ohan, Haydar


15/27

Qara ise tamahkrl ucbatndan Rus polisinineline dr. Ohan Heyder Bey'in qarsmda al-almasnn qisasn almaq n vilayet reisine

onun byk bir quldur destesi ile Ermenileri soy-duunu xeber verir. Reis tezece toy edib SonaXanm' evine getirmi Heyder Bey'i tutuqlamaqn gelir. M.F.Axundzade'nin btn komedilerikimi bu eseri de heppi endxobext sonluqla bitir.Ohan'n yalancl ze xr, qaaq mala get-diyine gre Heyder Bey'in ve yoldalarnn teq-sirinden keilir.

Bey'den korkup kaar. Hac Kara ise tamahkrlyznden Rus polisinin eline der. Ohan, Hay-dar Bey'in karsnda kk dnn in-

tikamn almak iin Vilyet reisine onun bykbir ekiya grubuyla Ermenileri soyduunu syler.Vilyet reisi, daha yeni dn yapm ve SonaHamm'n evine getirmi olan Haydar Bey'i tu-tuklamak iin gelir. M.F. Ahundzade'nin btnkomedileri gibi bu eseri de mutlu sonla biter.Ohan'n yalancl n plna kar ve kaaklkyapan Haydar Bey'in ve yoldalarnn sular arkaplana atlr.

EVVELMCMECLS

Evvelimci meclis vaqe olur Heyder beyinobasndan kenar bir byk pald aacnn di-binde, aydnlq gecede. Sefer Bey qvraq ge-yinmi yaraql-esbabh oturub da stnde. Hey-der Bey qabanda habele yaraql-esbabl, qvraqgeyinmi, melal ile danr.

HEYDER BEY. Perverdigra, bu nece esrdir?Bu nece zemanedir?Ne at apman qiymeti var, netfeng atman hrmeti var. Sabandan ax-amadek, axamdan sabahadek arvad kimi dustaqalacn iinde oturasan. Dvlet dexi haradanolsun,pul haradan olsun? Ah, keen gnler. Keendvrler. Her heftede, her ayda bir karvan arpmaqolurdu, bir ordu datmaq olurdu. ndi ne karvanarpmaq olur, ne ordu datmaq olur. Ne Qzlbady var, ne Osmanl dv var. Eer qomagetmek istesen de gerek ancaq lpaq lezgilerin s-tne gedesen. Eer yz min zehmetle birisini da-larn delik-deiyinden xartsan, bir daarcq, birkrkden baqa eline bir zad dmeyecek. Ham Q-zlba ve Osmanl dyii ki, tamam Qaraba'iqzl-gme boyad? Aslandz'n apqmmdanindi de ox evler abaddr. Emiraslan Bey'in vladgene dnen de Aabedi bazarmda dedeleri Os-manl'dan qesb etdiyi rextlerden satrdlar. Bir beledoyu olsun, hamdan ireli deste banda gedenmen ollam. Bir hner gsterremki, Rstem-dastan dagstermemi ola. Menim iim budur. Ne ki, na-

alnik arb deyir: Heyder Bey, rahat dur-otur.Quldurluq etme, yol kesme, ourlua getme. Pe-iman oldum dedim ki, naalnik, biz de bu emreraib deyilik, amma size lazmdr ki, bizim kimineib kimsenelere bir rek yolu steresiniz.Qulaq as, gr mene ne cavab verdi: Heyder Bey,t ek, ba becer, al-veri ele. Gya ki, men Ba-nazor ermenisiyem ki, gerek gndz axamadekkotan srem, ya lemberanhyam ki, qurt besleyemve ya lekem ki, kendlerde erilik edem. Erz eledimki, naalnik, he vaxt Cavanir'dcn kotan vekm grnmeyib. Menim atam Qurban Bey onuetmeyib,men ki, onun olu Heyder Beyem, men deetmeyeceyem. Qaqabaqla zn cevirib atn

srd.

lk mecliste olay, Haydar Bey'in obasnn ke-narndaki byk bir pelit aacnn dibinde, aydnlkbir gecede meydana gelir, sefer Bey- silah kuanmve salam giyinmi bir ekilde bir tan zerindeoturmutur. Haydar Bey de aynekilde silahl ve gi-yinmi vaziyette zgn bir tarzda konuur.

HAYDAR BEY: Ey Allah'm! Bu nasl bir de-virdir? Bu ne biim bir zamandr? Ne at ko-turmann kymeti var, ne de tfek atmann nemivar. Sabahtan akama kadar, akamdan sabahakadar avrat gibi adrn iinde otur? Para neredenegelsin, saaadet nasl olsun? Ah geen gnler- geenzamanlar! Her hafta, her ay bir kervan soymak; birordu datmak mmknd. imdi ne kervan soy-mak, ne de ordu datmak mmkn. Ne Kzlbasava var, ne de Osmanl sava. Eer orduya git-mek istersen de ancak plak lezgilerle savamakdurumundasm. Eer yzbinzahmet ekerek bir ki-iyi dalarn deliinden karsan bir daarckla birkrkten baka eline birey gemeyecek. Hani Ka-raba' altna gme boyayan Kzlba ve Osmanlsavalar? Hala birok ev Aslandz basknndandolay mamurdur. Emiraslan Bey'in evlatlar hlAabcdi pazarnda dedelerinin Osmanllardangaspettii ganimetleri satmaktadr. yle br savaolmal ki, herkesten ileride birliin banda gidenben olayn. yle bir hner gstereyim ki, destankahraman Rstem bile byle bir hner gs-

termemi olsun. Benim iim budur? Ne var ki,imdi polis mdr arp "Haydar Bey- rahatdur, yerinde otur. Ekyalk etme, yol kesme, soy-guna gitme" diyor. Piman olup "Polis Mdr!Biz de bu emre uyarz. Ancak size de bizim gibisoyu sopu beli insanlara bir ekmek kaps gs-termek der" dedim. imdi dinleyin bana naslcevap verdi: "Haydar Bey! Ekin ek, ba dik, ticaretyap." Sanki ben Banazor Ermenisiyim de sabahtanakama kadar ift sreyim ya da Lemberanliym(*)da ipek bcei besleyeyim veya Kumuklar(**) gibikylerde erilik yapaym. "Ey Polis Mdr! Hi-bir zaman Cavanir'den ifti veya ipek-bcekiliiyle uraan kimse kmamtr. Benim

babam Kurban Bey bu ileri yapmamtr. Ben deonun olu Haydar Bey olarak yapmayacam"dedim. fkelenerek yzn evirdi ve atn srd.


16/27

SEFER BEY. Bu szlerden fayda yoxdur. Herkes ne deyir, desim: ourluq et yemeyib, at inin-meyenden sonra dnyada gezmeyin ne lezzeti var?

Gece kedi, Esker Bey bilmirem niye yuband? He,odu gelir.HEYDER BEY. A kii, bilmirem hans a-

zdanq naalnike meni nian veribdir. Mahalgezmeye xm imi. Bu gn obann qramdantende meni arb deyir ki, Heyder Bey, qul-dur]uq, ourluq eleme.

SEFER BEY. Ye'ni acndan l.HEYDER BEY. Elbette, ele demekdir. Gya ki,

btn Qaraba'da danadoluq orusu bir HeyderBey'dir. Eer o el ekse, lke rahat olar. Danadoluqourlamaq da bize etin olubdur. indi meettel qal-mam: eer qz gedib gtrsek, qorxuram ata-anas gedib ikayet ede; gerek gene tezeden qaaqolam.

ESKER BEY. Heyder Bey, tamam Qarababilir ki, o qz ata-anas sene veribler, bilmirem g-trb qamama sebeb nedir?

HEYDER BEY. Sebeb odur ki, pul tapmramxercm ekib toyun edib getirem. Ondan tr SeferBey meslehet grr ki, gtrb qaim, toy xeriarahqda itsin.Amma bu i mene lmden betero-rnr ki, deyecekler: Qurban Bey'in olu pul tap-mad toy ede, nianlsn gtrd gad. n SeferBey dedi ki, qorxudan bu behaneni getirirsen, onunn aa db seni artdm ki, sen de meneyoldahq edesen.

SEFER BEY. Menim n tevavt yoxdur.Menim yanmda ah-uf eledin ki, iki ildir adaxlntoy edib getirebilmirsen. Men dedim ki, isrsingelim, gedek, qaraq, getirek. ndi zn bil.

ESKER BEY. Heyder Bey, bu niyyetden d.Mene bir on be gn mhlet ver, men sene xercihazr edim, alh-bal toy ele, adaxlm getir.

HEYDER BEY. Toy xercini haradan hazr ede-ceksen?

ESKER BEY. On be gnedek Tebriz'e gederik,qaydarq, qaaq mal getirerik, bire-bir qazanarq,onun qazanci ile toy ederik.

HEYDER BEY. Avazn yax gelir, oxuduun

Qur'an olsa. Meer Tebriz'de mfte mal tkbler,gedib ydmb getirek, gelek?ESKER BEY. Elbette, mfte mal harada idi?

Pul ile satn allq.HEYDER BEY. Eceb danrsan? Men pulu ha-

radan alm?ESKER BEY. Meer menim zmn pulum

var? Men dediyim budur ki, Hac Qara A-cabedili'den ki, svdeger ve dvletli kiidir, pul g-trerik, gederik, mal getirrik, satariq, onun pulunuzne redd ederik, qazanc bize qalar.

HEYDER BEY. Hac Qara deyirler, ox xe-sisdir. O, adama pul verer?

ESKER BEY. Men onun zn de tovladrb

zmze erik ede bilerem. Tamahkar adamdr,ondan tr bize pul da verer, z de bizimle geder.

SEFER BEY: Bu szlerden fayda yok. Herkesne derse desin. alma et yemeyip at binmediktensonra dnyada yaanan tad olur mu? Gece geti,

bilmem Asker Bey neden gecikti? Hah, gelen o ol-mal!HAYDAR BEY: Bilmem hangi az ak beni

Polis Mdrne haber vermi? Blgeyi gezmeyekmm. Bugn obann kenarndan geerkenbeni arp "Haydar Bey! Ekiyalk, soygunculukyapma" dedi.

SEFER BEY: Yani acndan l.HAYDAR BEY: Elbette yle demektir. Sanki

btn Karaba'da kk ba hayvan hrsz olanbir tek Haydar Bey'dir. Sanki o bu ii braksa, lkerahat olacak. Kkba hayvanlar almak da zor-dur. imdi ne yapacan bilemez durumdaym.Eer kz alp karsak annesi babas gidip ikyetedecek, ben de yine kaak duruma deceim.

ASKER BEY: Haydar Bey, btn Karabahalk da biliyor ki, annesi babas kzlarn sana ver-milerdir, karmana ne gerek var?

HAYDAR BEY: Sebebi para bulamaym vemasraf yapp dn kuramaymdr. Bundan do-lay Sefer Bey, karmam ve dn masrafndankurtulmay teklif ediyor? Ama bu i bana lmdenbeter grnyor. nk "Kurban Bey'in olu parabulamad iin doun yapmad da nianlsn ka-rd" diyecekler. O zaman Sefer Bey "Korkudan bubahaneye smyorsun." dedi. Ben de fkelenipbana yoldalk yapman iin seni arttm.

SEFER BEY: Benim iin nemi yoktur. ki y

l-dr nianhm dn yapp getiremiyorum diye ahvah ettin, ben de istersene geleyim, gidip karalmgetirelim dedim. imdi kendin bilirsin.

ASKER BEY: Haydar Bey, bu niyetinden vaz-ge. Bana on gn mhlet ver, ben sana gerekenmasrafn karln hazrlayaym. Akll baldn yap, nianln da getir.

HAYDAR BEY: Dn masrafn nereden bu-lacaksan?

ASKER BEY: On be gne kadar Tebriz'e gidergeri dneriz, kaak mal getiririz, bire bir kazanrz,onun geliriyle de dn yaparz.

HAYDAR BEY: Szlerin gzeldir, bir de oku-

duun Kur'an olsa! Madem Tebriz'de bedava malvardr, gidip toplayp getirelim.ASKER BEY: Bedava mal nerede? Parayla

satn alacaz.HAYDAR BEY: Acayip konuuyorsun! Ben

paray nereden bulaym?ASKER BEY: Benim param var m ki? Benim

dediim "Acabedili Hac Kara adl zengin ve tc-car kiiden para alalm, gidip mal satn alalm, ge-tirip satalm. Onun parasn geri veririz, geliri debize kalr" eklindedir.

HAYDAR BEY: Hac Kara dinelen adam okcimridir. O, insana para verir mi?

ASKER BEY: Ben onu kandrp kendimize

ortak ederim. Tamahkar bir adam olduu iin bizepara verir, hatta kendisi de bizimle gider.


17/27

HEYDER BEY. Yax, eer zne giimann ge-lirse, men razyam. Amma gerekdir evvel bir qz ilegrb ehvalat bildirim, nki sz vermiem, bu

gece meni gzl yr.ESKER BEY VE SEFER BEY. ox eceb, ox pa-

kize.HEYDER BEY. Di, bes siz gedin, sonra men

gellem, sizinle grerem beraber gederik HacQara'mn yanma.

ESKER BEY VE SEFER BEY. Salamat ol, ge-dirik. Amma sbh tez gel. (Gedirler).

Bu halda meclis deyiir. Uzaqda bir alaq g-rnr. AJacqdan on qedcm kenar, kolun dalndaSona Xanm qeeng sefer paltarm geymi, ipek a-direbi banda, o yan bu yana baxr, qalxr, oturur.

SONA XANIM. Allah, gresen, gene ne oldu,gelmedi? Gece yandan tbdr, hele indiyedek g-rnmeyir. Dan yeri aarib, seher indi alar bil-mirem nece edim? Bir azacq da gzerleyim, eergelmese, are yoxdur, gerek alaca qaydm. (Qal-xr ayaa, o yana bu yana baxr).

ekk yoxdur ki, gelmeyecek. Gresen genehans deli qudurmua rast geldi, tovlayib at-malourluuna getdi, yoxsa bu vaxtadek gerek idi ki,geleydi. hdesinden gelebilmirem. Eer bu seferde tamyalar, gerek gene tezeden qaaq ola, menimgnm qara ede. Gene iki il evde-meni dustaq ey-liye. Vallah, dexi gzlemenem. He vaxt dexi onunyolunda bu qeder oturmanam, gederem zgesine.

Onun fikri budur ki, atam evinde menim bireyimiaarda. (Oturur yere, sonra). Eh, ne vesveseler gelirknlme. inallah, getmez mene and iibdir ki, seniaparanadek he bir quzu ourluuna da getmerem.Seksiz, yubanmama baa sebeb var. Ah, indi bukolun dalndan, qulaq asb eideydi ki, men de-yirem, gedirem zgesine, gresen inanard m? El-bette, inanmayacaqdr, nki bilir, yalan deyirem.Hvselem daralb, azma geleni syleyirem. By,qqilt gelir.

Bu halda Heyder bey kolun dalndan atl zexr, atdan enir.

HAYDAR BEY: Peki, eer midin varsa benrazym. Ama nce kzla grp durumu an-lataym, nk bu gece sz vermitim, beni bek-

liyor.ASKER BEY VE SEFER BEY: ok iyi, ok

gzel.HAYDAR BEY: imdi siz gidin, ben daha

sonra gelirim. Sizinle buluup Hac Kara'nm yanmabirlikte gideriz.

ASKER BEY VE SEFER BEY: Hoa kal, bizgidiyoruz. Ama sabahleyin erken gel. (Giderler).

Bu srada meclis deiir.- Uzakta bir adr g-rlr. adrdan on kadem (: yarm arn uzun-luunda l birimi) uzaklkta Sona Hanm gzelyol kyafetini giymi, ipek yaygs banda bir o ta-rafa, bir bu tarafa bakyor, oturup kalkyordu.

SONA HANIM: Allah'm gryorsun! Yine neoldu da gelmedi? Gece yars oldu, hl g-rnmedi. imdi tan yeri aarp sabah olacak, ne ya-pacam bilmiyorum. Biraz daha bekleyeyim, eergelmezse aresiz adra dnerim. (Ayaa kalkp saasola bakar).

Muhakkak gelmeyecek! Kim bilir hangi deliye,uursuza rastlad da at mal hrszlna kt? Yoksabu vakte dek oktan gelmeliydi. stesinden ge-lemiyorum. Eer bu sefer de tanrlarsa, yine kaakdurumuna der, benim de gnlerimi karartr.Yine ben iki yl evde hapis brakr. Vallahi bir dahabeklemem. Onun yolunu bir daha bu kadar bek-lemem, bakasna giderim. Onun fikri benim sa-

lar

m

baba evinde aartmak! (Yere oturduktunsonra) Aman, gnlme ne vesveseler geliyor. n-allah gitmemitir. nk bana "Seni alana kadarhibir hrszla gitmeyeceim" diye sz verdi. Mu-hakkak gecikmesinin baka sebebi vardr. Ah,imdi bu alln arkasndan "ben bakasna gi-diyorum" deyiimi iitseydi, inanr myd? Elbetteinanmazd, nk benim yalan sylediimi bilir.Ruhum skld iin azma geleni sylyorum.te bir tkrt geliyor.

Bu srada alln arkasndan ah zerinde HaydarBey ortaya kar, attan iner.

BED NESR

ALD ANMI KEV AKB

Konu: Eserin mvzusu tarixten-skenderMni'nin "Tarix-i alem arayi Abbas" kitabndangtrlmtr. Hadiseler Sefevi hkmdarmn sa-raynda cereyan edir. Mneccimba Mirze Sed-reddin ah Abbas'a ulduzlarn hereketinin tez-likle hkmdara bir sedeme toxunacambildirdiyini xeber verir. Bu felaketden bir aretapmaq n derhal dvlet divan toplanr.Dvlet

adamlarnn her biri aha sedaqetini erz edir,memleket qarsndak xidmetlerinden danr,

Konu: Eserin konusu tarihten, yani skenderMni'nin "Tarih-i Alem-ara-yi Abbas" ki-tabndan alnm tr. Olaylar Safevi h-kmdarnn saraynda cereyan eder. M-neccimba Mirza Sadreddin, ah Abbas'ayldzlarn hareketinin ksa zamanda hkmdarabir bel geleceini bildirdiini syler. Bu felketebir re bulmak iin derhal devlet divan toplanr.

Devlet adamlarnn her biri hkmdara sa-dakatlerini bildirip lkeye hizmetlerinden bah-


18/27

lakin bir x yolu gstermir. Sonda m-neccimbanm znden bir xilas yolu gstermekteleb olunur. Mneccimba ahn hayatn qur-tarmaq n ulduzlar aldatma-ye'ni lm teh-lkesi sovuana qeder memleket n zererli biradam taxta karma ve onu ulduzlara qurbanvermeyi teklif edir. Bele bir adam kimi hrriyyetve azadlq mcadileleri ile tannan senetkar YusifSerrac seilir. Hakimiyyete getirilen Yusif Serracderhal xalqn xeyrine slahatlara balayr. Lakintezlikle xalq arasndan kmah saray evriliineticesinde ldrlr. ah Abbas ve onun cahilvezir-vekiller yeniden hakimiyyete gelir.

sederler, ancak bir k yolu gsteremezler. So-nunda mneccimbandan bir kurtulu yolu gs-termesi istenir. Mneccimba, hkmdarn ha-

yatn kurtarmak iin yldzlar aldatmay, yanilm tehlikesi geene kadar lkeye zararl biradam tahta karmay ve onu yldzlara kurbanvermeyi teklif eder. Byle bir adam olarak hr-riyet ve bamszlk mcadeleleriyle tannan sa-natkr Yusuf Sarra seilir. Hakimiyete geirilenYusuf Sarra derhal halkn iyiliine ynelik s-lahatlara balar. Ancak halkn arasndan dahayeni km olan Yusuf Sarra, sarayna dnerkenldrlr. ah Abbas ile onun cahil vezir ve ve-killeri yeniden ynetimi ele alrlar.

(Aldanm Kevakib, Bah-1985, s.28-32)

Yusif Serrac'm dukan ah mescidinin mey-dannn mcrig semtinde vaqe idi. Gnortadan ikisaat kemidi. Yusif Serrac ferizeyi zhr eda edib,oturub elinde bir cilovu tikib tamam edirdi, nkimteri taprmd ki, gerek o gn hazr ola. Ya-nnda dostlarndan iki nefer dcxi var idi ki, onunsohbetine qulaq asrdlar. Yusif Serrac bahahqdanikayet edirdi ki, bre feir keler haman ilox iz-tirabe dmdler; nki keen il nehayetde qu-raqhq olmaq sebebile ve Qezvinrin etrafnda suyunqehetliyi cehc ile ekseri mehsulat yanb emele gel-memidi. Bu keyfiyyet bahaha bais olmudu.Yusif Serrac deyirdi:

-Teeccb edirem bu dvletden ki, Qezvin'e suixarmaq n hezar gne istitaet ve qdreti var,amma bele qefletdedir ki, esla bu emre mltefit ol-mayb z reayasnn halna ve paytextinin rv-ncqine tevecch etmir.

Bu halda meydann merib semtinden buludkimi toz qalxd. Yusif Serrac iynesi elinde bain yu-xar qovzad, grd ki, bir esas peyda oldu ve eslaxeyalmdan keirmedi ki, bu esas ve tedark onunndr.

Qabaqda on iki at r qvraq geyinmi,eharge bork balarnda, onlarn dalsmca on ikielemdar elvan elemler ellerinde, sonra deste-yipixidmetn ki, birisinin banda bir memei vard.

Deste-yi ferra ellerinde aa, onlarn egebindemiraxur, yedeyinde bir trkmen ah, cevahir nianve eshab stnde, mresse rext banda, mirvaridsinebend dnde, zmrd qotaz boynunda.

Bunlardan sonra mollaba ve serdar ZamanXan, vezir ve mstvfi ve Mvlna Cemaleddin vemneccimba, lem-yi giram ve sadat-i uzam vesair e'yan ve eref ve erbab-i menasib ve bir destepiyada ve bir deste atl kemal-i kuh ve aram ilegelirdiler.

Ele ki, Yusif Serrac'm dkanma beraber ol-

dular, ham dayand. Molaba ve serdar irelidurub, Yusif Serrac'n grn etdiler. Yusif Serrac

Yusuf Sarra'm dkkn ah Mescidi mey-dannn dou tarafndayd. Vakit, leyi iki saatgemiti. Yusuf Sarra le namazn klpdkknna oturmu, bir dizgin dikiyordu. nkmterisi dizginin o gn hazr olmasn istemiti.Yannda dostlarndan ikisi de vard ve sohbet edi-yorlard. Yusuf Sarra pahallktan ikyet edi-yordu. Zavall ve yoksul kiiler bu yl ok skntyadmlerdi. nk geen yl sonunda kuraklk se-bebiyle Kazvin'in etrafnda suyun bulunmay y-znden rnlerinin ou yanm, hasat edi-lememiti. Bu durum da pahalla sebep olmutu.Yusuf Sarra yle diyordu:

- Bu devlete a

yorum, nk Kazvin ehrindesu karmak iin bin eit g ve kuvvet vardr.Ama devlet yle bir gaflet iinde ki, byle bir gckullanmyor ve kendi halkmm ve bakentinin iyi-liini dnmyor.

Bu srada meydann bat tarafndan bulut gibibir toz kalkt. Yusuf Sarra elinde inesi olduuhlde ban yukar kaldrdnda bir hlin peydaolduunu grd. Bu durumun ve hazrln kendisiiin olduunu hi aklndan geirmiyordu.

nde on iki aa; hareketlerine engel olmayacakekilde giyinmi, balarnda drt ke brk vard.Onlarn arkasnda ellerinde renkli bayraklarla oniki bayraktar yer almt. Daha sonra ise ilerinden

birinin bamda iri bir sini bulunan hizmeti gurubugeliyordu. Ellerinde bastonlaryla muhafzlar, on-larn arkasnda ise sarayn ahrcbas vardr. Ahr-cbamm yedeindeki Trkmen at, kymetli talarve giysilerle sslenmi; banda ssl dizgin, g-snde incilerle bezenmi gs ba, boynunda isezmrt yular vard.

Bunlardan sonra bakad ile bakomutan ZamanHan, vezir, ulu zatlar, Mevlana Cemalettin, m-neccimba, nemli bilginler, erefli ve byk zat-lar, dier ileri gelenler, baka mnasip kiiler, birgurup atl ve yaya byk bir gsterile geldiler.

Hepsi gelip Yusuf Sarra'm dkknna gelip

doldurdular. Bakad ile bakomutan ileri kpYusuf Sarra'a durumu anlattlar. Yusuf Sarra


19/27

ayaa durub tevaz eledi, amma qayet teeccbde.Sonra mollaba tekellme gelib dedi:

- Qezanm teqdirinden, usta Yusif, bu gn sen

bizim padiahmzsan. ran'n seltenet texti buhalda ah Abbas'm vcudundan xalidir.Bizleri serefrz ve xobext eleyin, derbar-i hiye

terifferma olunki, cls-i hmyun vqe olsun.Yusif Serrac kemal-i teheyyyce db hec bil-

medi ki, bu ne vaqiedir. Onun qabamda tamamerkan-i dvlet durmudular. Bu szleri ona mollabadeyirdi ki, ran'da bir metin kimsene hesab olunurdu.Amma keyfiyyet bir mertebede gerib idi ki, Yusif Ser-rac onun doru olmana, bavcudi ki, gz ile g-rrd, hergiz e'tibar ede bilmirdi. Aqibet meqam-i ce-vaba gelib dedi:

- Menim mexdumum mollaba, men cenabnzran'da metin adamlardan hesab edirem, bilmirem ki,aya deli olubsunuz, ya beng atbsmz ki, bu qebil szleri menim zme deyirsiniz. Men bir faqir serrac ba-bayam. Men hara, taxt tac hara? Vallah, men anlayabilmirem ki, sizin bu hereketinizi neye heml edem...Mat ve heyran qalmam, Teveqqeyi akerane ediremki, mene satamayasnz.

Serdar Zaman Xan sze ru eledi:- Usta Yusif, sen bu saatda gibleyi lemsen ve biz

cmlemiz senin qulun ve seg-i asitann varq. Sene e-kerane bizden teveqqe etmek mnasib deyil, sen Xos-rovne fermayi etmeye ayestesen. Biz ne deli ol-muuq ve ne beng atmq, cmlemiz eql-i selim veur-i kamilde vanq, amma hezret-i barinin teqdirine

tebdil yoqdur. Bu gn klli Iran mlknde senin sel-tenetin msellemdir.Mollabamm qvlne gre derbar-i ahiye terif-

ferma olun ki, clus-i hmayun vaqe olsun.Sonra zn drt nefer hazrda olan pi-

xidmetlere tutub dedi:-Xelet-i ahaneyi getirin, qible-yi lem ge-

y insin.Pixidmetler ellerinde mecmei ile ki, iinde

xelet-i ahane qoyulmudu, dukana ayaq basdlar,mecmeini yere qoyub ru etdiler Yusif Serrac'mkhne paltarm soyundurmaa ve xelet-i ahaneniona geyindirmeye.

Mxalifet bir yana atmazd. Yusif Serrac

meqam-i teblimde durdu ki, qela z xahileriniemele getirsinler. Ele ki, libas geyinmek tamamoldu, miraxur mresse rextli at qabaa ekdi. YusifSerrac' mindirdiler ata, esas qerar-i sabiq zre der-bar-i ahiye revane oldu. Ferralarm kelerde "be-revid! berevid" sesi her deqiqede erse dayand.Tamam ehl-i Qezvin zkuren ve nasen, seiren vekebiren pencerelere ve damlar ste drmab nez-zareye megul oldular ve keyfiyyetden mxbir ol-madglar n cmlesi heyretde qald.

Derbr-i ahinin qapsmda ferralar Yusif Ser-

rac atdan drdler. Mollaba ve serdar ZamanXan qolundan yapb kemal-i te'zim ile imaretin

ayaa kalkp alak gnlllk etti, ancak oka-knd. Sonra bakad konutu:

- Yusuf Usta! Allah'n takdiriyle bugn sen

bizini padiahmzsm. ran'n saltanat taht bu durumda ah Abbas'tan boalm olmaktadr.Bizleri mutlu ve ho edin. Sarayn kapsna

tren emri verin de tahta k treni yaplsn.Yusuf Sarra ok heyecanlanp bu olayn ne ol-

duunu hi anlayamad. Onun nnde btn dev-let erkn durmutular. Bu szleri ona mollabasylyordu ki ran'da itibarl bir kimse olarak bi-linirdi. Fakat durum ylesine garipti ki, Yusuf Sar-ra nnde gzyle grdklerine asla ina-namyordu. Sonunda cevap durumuna gelip:

- Benim efendim mollaba, ben ahsnzran'da itibar sahibi kiilerden hesap ediyorum; bilmiyorum ki niin deli olup sinirlenerek bu szleribenim yzme diyorsunuz. Ben fakir bir insanm.Ben nere, taht ve tac nere? Vallahi ben anlayamyorum ki, sizin bu hareketinizi neye ekeyim. akn ve hayran kalmm, ekmiyorum kibana satamayasnz.

Serdar Zaman Han sze kart:- Usta Yusuf, sen u anda lemin kblesi ve he

pimiz senin kulunuz. Bizden ekinmek sana yaramaz; sana, ahlara yarar. Ferman buyurmak layktr. Biz ne deli olmuuz, ne aklmz kaybetmiiz;hepimiz akl banda, olgun insanlarz ama efendimizin takdirine tebdil yoktur. Bugn btn

ran'da senin saltanat

n hakimdir.Mollaba snn szlerine gre ahlk kapsna

(yarar) ferman buyurun ki, tahta knz olsun.Sonra yzn hazr vaziyette duran drt hiz-

metiye evirip;- ahlarn giydii kaftan getirin, leme kble

olan ahmz giysin, dedi.Hizmetiler ellerindeki iinde kaftan olan siniyi

getirdiler, dkkna girdiler, siniyi yere koyupYusuf Sarra'm eski elbisesini karp yeni kaftangiydiymeye baladlar.

Kar gelmekle bir yere varlmaz. Yusuf Sarra,

bu akll kiilerin istediklerini yapabilmesi iin da-vullarn ad makama uyarak ayaa kalkt. El-bise giyme fasl bitince ahrcba kymetli talarlabezenmi dizginli at ekti. Yusuf Sarra' ata bin-dirdiler. Daha nceki kararlar gereince saraynkapasma doru yola ktlar. Muhafzlarn ehrinher kesinde "berevit! Berevit!" (-.Eskiden pa-diahlarn rtbe, nian verdiini belirten fermanlar)diye barlar gklere yokseldi. Btn Kazvinhalk, erkek kadn, byk kk pencerelere ve ev-lerin stne kp manzaray seyretmeye baladlar.Hepsi durumdan haberdar olmadklar iin apkald.

Muhafzlar sarayn kapsnda Yusuf Sarra'

attan indirdiler. Bakad ile bakomutan ZamanHan, kolundan tutarak byk bir hrmetle onu sa-


20/27

otana daxil etdiler, seltenet taxt stnde oturt-dular. Erkan-i dvlet, ulema ve sadat, e'yan ve erafve erbab-i manezib otan qabamda sef ekib el-el

ste durdular. Mollaba dua oxuyub tac-i seltenetigoydu Yusif Serrac'm baina, emir ve kemer-imresseni balad beline, cevahir, bazubendleriasd qollarndan, mkellel toppuzu verdi eline,gene bir dua oxuyub zn xalqa tutub dedi.

-Mbarekbd edin.Mbarekbd sedas xalqdan asimana blend

oldu ve bargahm imaretlerinden eksi tekrar tapd.Kerrana-yi adiyane baland alnmaa. Bu haldeseray-i sahiden gye bir fieng buraxdlar. Bu ela-mete gre seherden xaric qala toplarndan yz onbirenlik topu atdlar.

Eeri Se'di ve Hafizden sonra ran'da e'r qa-yetde tenezzle db aranm e'an kllen bi-mezmtn ve mehz pu leffazlq olmudu, ammagene elhemd-i lillah o halda bir nece nefer sahib-icvher air peyda oldu ki, bedaheten clus-i h-mayun n qesaid-i qerra ina edib Yusif almtaxta oman te'rif ve zn hikmetde -Sleyman'a, sexavetde Hatem'e, caetde Rstem'e,gdretde qeza ve qedere tebeh eleyib nezerden ke-irdiler...

rayn ba odasna gtrdler ve saltanat tahtnaoturttular. Devlet erkn, bilginler, byk zatlar,devletin ileri gelenleri ve baz mnasip kiiler oda-

nn nnde saf tutup ellerini baladlar. Bakaddua okuyup saltanat tacn Yusuf Sarra'm banakoydu. Kymetli talarla bezenmi kl ve kemeribeline balad, kollarna inci mercanla ssl pa-zubentleri balad, eline ssl topuzu verdi. Dahasonra yine du ederek yzn halka evirerekyle dedi:

- Tebrik edin.Tebrik sesleri halkn iinden gklere ykseldi ve

yksek divandan yankland. Sevin borular a-lnmaya balad. Bu srada padiahn sarayndangkyzne bir havai fiek attlar. Bu iaret zerineehir dndaki kalelerdeki toplardan da yzon birenlik topu atld.

Her ne kadar Sadi ve Hafz'dan sonra iir,ran'da deerden dm ve airlerin iirlerimnsz ve bo lflardan ibaret hle gelmise deAllah'a krler olsun o srada kymetli iirler sy-leyen birair ortaya kt. Bu air, birden bire YusufSarra'm tahta kn okuduu kasidelerle tarif vetasvir etti. ir; Yusuf Sarra' hikmette Sleyman'a,cmertlikte Hatem'e, kahramanlkta Rstem'e, kuv-vette kaza ve kadere benzetti.

KEMALDDVLE MEKTUBLARI

(Kemalddvle Mektublar, Bak-1985, s.140-143)

Hindistan ahzadesi Kemalddvle'nin dosturan ahzadesi Celalddve'ye Farsa yazd mektubun ve Celalddvle'nin ona gnderdiyi ca-vabm Trke tercmesidir.

Hindistan ehzadesi Kemal'd-devlet'in dostuIran ehzadesi Cell'd-devlete Farsa yazd mektubun ve Cell'd-devlet'in ona gnderdii ce-vabn Trke tercmeleridir.

RAN EHZADESCELALEDDOVLE'NIN HNDSTAN EHZADESKEMALDDVLE'YE YAZDII CAVAB MEKTUBU

(1280, a lin Zil'gede ay Misirdesi)

Ey menim eziz dostum Celalddvle, axrsenin szne baxdim, Ingilis ve Fireng ve YengiDnya seyahetinden sonra ran torpama seferetdim. Amma peiman olmuam, ka gel-meyeydim, ka bu vilayetin ehlini ki, menim ilehemmezhebdirler, grmeyeydim ve olarn eh-valmdan xeberdar olmayaydm. Ciyerim kababoldu. Ey ran, han senin o vketin ve seadetin ki,Keyumers ve Cemid ve Gtasib ve Nuirevan veXosrov Pervis e'sarmda var idi?

...Heyf sene, ey ran, han bu dvlet, ham buvket, han bu seadet? A, cplaq Erebler seni min

iki yz hetad ildir ki, bedbext etdiler. Senin tor-

Ey benim aziz dostum Cell'd-dcvlet! Sonundasenin szn dinleyip ingiliz, Fransz ve Amerikaseyahatinden sonra ran lkesine yolculua ktm.Ama piman oldum. Keke gelmeseydim. Keke bulkenin halkn, benimle ayn mezhepten ol-malarna ramen, grmeseydim ve onlarn buhllerinden haberdar olmasaydm. Cierim yanpkebap oldu. Ey Iran! Hani senin o yceliin ve mut-lulun? Keyumers, Cemid, Gtasib, Nuirevanve Hsrev Perviz gibi tarih ahsiyetlerin hani?

Ey ran, yazk sana! Hani o devlet, hani o y-celik, hani o mutlu zamanlar? A plak Araplar

seni binikiyzseksen yldan beri bedbaht ettiler.


21/27

pan xarabdr ve ehlin nadandr ve sivilizasionu-cahandan bixeberdir ve azadiyyetden mehrumdurve padahn despotdur ve despot zulmnn te'sirive ulema fanatizminin zoru senin ze'f ventevanlma bais olubdur ve senin qabiliyyetiniknd edibdir ve cvher-i eqlini paslandrbdr veseni frutenliye ve deni te'bliye ve rezalete ve zil-lete ve bdiyyete ve temellqe ve riyakrla vemnafigliye ve mekre ve hd'e ve cbne ve te-qiyyeye nuger edibdir ve cemi hessis-i heseseni: se-daqet ve edalet ve vefadarlq ve cavanmerdlik vecaet ve lviteleblik ve li hmmetlik kimi senintabletindensclb eleyibdir ve senin tinetini bu sifat-ime'dudenin cmlesinin ziddi ile mxemmer q-lbdr ve yehtemil, yz-yz iller keecekdir ki, senrvneqe dmeyeceksen ve asayie ve seadete at-mayacaksan ve sivilizasion tapan milletlere beraberolabilmeyeceksen. Senin xalqm hesabsz Rum veRus ve Efqanstan ve Hindistan ve Trkistan ve Fi-rengistan memleketlerine zlmden ve feqrden pe-

rakende olub sermayesiz, kemal-i zilletde n-kerilikle ve fe'lelikle gn keirir ve her yerdebana dvlr ve her yerde xar ve xakisar tutulurve senin xalqmdan iki yz mine qerib z kren venasen oyal ve etfallar ile Trkmanlarm elinde me-eqqet-i esirlikde giriftar olub hemie nale ve efganile ruzigrlarm baa aparrlar ve bir kes onlarn da-dna yetimir ve onlar xilas etmek xeyalma d-mr ve senin padahm dnyann proqresindenqafil ve bxeber oturubdur z paytaxtmda. Belebilir ki, padahhq ibaretdir yax libas geymekden,yaxi xrek yemekden, xudre'y her kesin can vemalna bhedd inhisar tescllt olmaqdan ve zir-destan ona rk ve secde etmekden ve ebd-i rezil

kimi ona fermanberdar durmaqdan...... Ey Celalddvle, bu szlerden sen elegman eleme ki, men belke baqa din ve mezheb-islama mrecceh tuturam. ona qalsa, gene islamdini esir edyandan bergzide ve menimmeqblumdur. Bu qeder var ki, men kll-i edyampu ve efsane hesab edirem. Onlardan he birineaxiretde qurtulu midi ile qail deyilem. Men odini tercih edirem ki, onun vasitesi ile insan budnyada xobext ve azade olabilsin. ndi sen menecavab ver grm ki, bu min iki yz hetad ilinmddetinde bu qeder silsilenin zhru, milletin nefaydas n lazm idi ve millet niye gerek ylentevan olsun ki, her bir dereden ba qovzuyan it-

qurd onun bana bu cr oyunlar getirsin?Ehl-i ran'n bu gne bedbextliyinc sebeb Ereb-ler oldu. Drd yz ilden ziyadedir ki, lemde bas-maxana ixtira olunub, elmin intiarna ve li-teratrn kesretine umde vasite olubdur. ran xalqdnen basmaxana bina edir, onu da sefahetden dabasmaxanas ki, z e'tiqadmca onda hsn-i xett za-hirdir. Dahi o qederuuru yoxdur ki, anlasn husn-i xett elzem bir ey deyil ve da basmaxanasmdakitab qelet baslr ve giranbeha olur ve ktb vfurbahem etmez ve her bneva onun tehsiline qdirolmaz ve literatr dahi qaliba amildir bu metlebe

Senin topran harap, halkn bilgisiz ve dnya me-deniyetinden habersizdir. Bamszlktan yok-sundur ve padiahn despottur. Padiah basks vebilginlerin arlklarnn zoru, senin zayf ve g-sz dnn sebebidir. Bu yzden galipgelmiyorsun, akl cevherin paslanyor. Seni geri kal-mla, kt karakterli olmaya, rezalete, aala,klelie, sana sahip olmaya, iki yzlle, m-nafkla, hileye, yalana, kendini gizlemeye, kor-kakla mecbur ediyor. Btn iyi zelliklerini; sa-dakat, adalet, vefa, yiitlik, kahramanlk, ycelik veululuk gibi zellikleri senin tabiatndan zorla al-mlar ve senin mizacn bu saydm zelliklerinhepsinin tersi eklinde oluturmular. htimal kiyzlerce yl gese de sen aydnl a ka-vuamayacaksn, asayi ve mutlulua ula-amayacaksn ve medeniyeti yakalayan lkelerinseviyesine gelemeyeceksin. Senin halkn sayszAnadolu, Rus, Afganistan, Hindistan, Trkistan veFransa lkelerine zulm ve yoksulluk yznden

da

lm

; sermayesiz, en aa

derecede hizmetilikve iilikle gnlerini geirir ve her yerde bana vu-rulur, her yerde hor ve hakir grlr. Senin hal-kndan iki yz bine yakn kadn erkek aile ve o-cuklaryla Trkmenlerin elinde tutsak olmu,daima alayp szlayarak vakitlerini geirirler. Birkii bile onlarn yardmna koup onlar kurtarmakistemez. Senin padiahn dnyann gelimesindenhabersiz kendi bakentinde oturmutur. Pa-diahln gzel elbise giymek, iyi yemek yemek,herseni canna ve malna kaytsz ve snrsz bire-kilde musallat olmak, halknn ona rk veya secdeetmesi, ya da rezil bir kle gibi onun emirlerini ge-tirmesinden ibaret olduunu mu sanyor?

Ey Celal'd-devlet! Sen de bu szlerimdenbenim baka bir dini slm mezhebine tercih et-tiimi sanma, i ona kalsa, slm dini yine de dierdinlerden sekin ve makbdr. u kadar var ki,ben btn dinleri bo ve yalan sayyorum. On-lardan hi birine ahiretimi kurtarmak midi

Documents

Mirze Feteli Âhunzâde