84 Otvoreno o javnim prostorima

Urbanizam 20. vijeka, uspostavljajui integritet objekta kao krajnjeg cilja prostornog planiranja, donio je mnotvo problema vidljivih u postindustrij-skim gradovima; jedan od najveih problema svaka-ko predstavljaju naputeni gradski prostori, najpri-je industrijski, koji su vremenom izgubili funkciju i preputeni devastaciji. ak i ako su blizu centralnih gradskih podruja, ovi prostori su esto izolovani, lieni ivotnih procesa i izloeni daljem propadanju.

Revitalizacija naputenih i devastiranih podru-ja u gradovima je problem kome se pridaje izuzetna panja u urbanistikoj teoriji i praksi posljednjih godina. Glavni razlozi tome su priliv stanovnitva i brzo irenje gradova ka periferijama, jer ovi procesi uzrokuju potrebu za veim iskorienjem raspo-loivog prostora. Poseban problem predstavljaju naputene i devastirane industrijske zone, koje se esto nalaze na atraktivnim pozicijama, u blizini centralnih zona grada, uz vodene povrine i sl. Na-alost, u domaim urbanistikim krugovima ova tema se uglavnom zadrava na sporadinom spo-minjanju, bez nekih tendencija da se po tom pitanju neto i uradi.

1. Etape u revitalizaciji naputenih podruja i objekata

Kada se govori o transformacijama ovakvih po-druja, mogunostima njihove obnove i implemen-tacije razliitih sadraja, esto se zapostavlja jedan ili vie koraka, uglavnom onih koji se odnose na ekonomske i sociokulturoloke aspekte. Problem je na koji nain zainteresovati vlasti i investitore da ulau kapital u prostore koji su zaputeni i, na prvi

pogled, neatraktivni, da bi se ti prostori revitalizo-vali i u njih uveli novi sadraji. Cilj ovog istraivanja je da ispita mogunosti revitalizacije gradskih pod-ruja, ne kao krajnjeg rezultata, u smislu smjetaja odreenih arhitektonskih tipologija u okvire napu-tenih objekata, nego kao dugoronog procesa koji bi se odvijao na ovim prostorima i koji se sastoji od nekoliko vanih koraka.

Da bismo definisali etape revitalizacije, potreb-no je prethodno definisati pojmove revitalizacije i renovacije.

REVITALIZACIJA oznaava cjelovitu obnovu, oivljavanje materijalnih i duhovnih vrijednosti objekta, spomenika kulture ili prostornih kulturno-istorijskih cjelina. To je kompleksna metoda koja moe obuhvatiti skoro sve tehnike postupke kao i promjenu funkcije objekta ili cjeline. U doslovnom smislu, rije revitalizacija oznaava vraanje ivo-ta, oivljavanje.1

RENOVACIJA obnova i opremanje graevine kao cjeline kojoj su propali pojedini dijelovi (trakt, sekcija, konstrukcija), novim, kojima se vraa udob-nost i higijenski kvalitet. Obuhvata vie tehnikih metoda, kao to su restauracija, rekonstrukcija, supstitucija i dr. 2

Etape ili korake u ponovnom oivljavanju na-putenih industrijskih objekata moemo posma-trati na primjeru Kaia foruma (Caixa Forum) u Ma-dridu, iji su autori Hercog i De Meron (Herzog & de

1Kurtovi-Foli, Naa, Predavanja iz predmeta Gradi-teljsko naslee, obnova i zatita 22Kurtovi-Foli, Naa, Predavanja iz predmeta Gradi-teljsko naslee, obnova i zatita 2

Krsto Radovanovi mikrourbanistike intervencije kao sredstvo revitalizacije zaputenih gradskih podruja

Otvoreno o javnim prostorima 85

Meuron)3. Muzej se nalazi u srcu kulturnog distrikta Madrida i izuzetno je posjeen, zbog svoje izuzetne atraktivnosti i mnotva sadraja koje nudi.

Ovaj multifunkcionalni objekat je smjeten u re-konstruisanu termoelektranu, sagraenu 1899. go-dine, koja je vremenom izgubila funkciju i devasti-rana (sl. 1). Pored nje se nalazila benzinska stanica, koja je sruena da bi se na njenom mjestu naao trg, koji uvodi posjetioce u objekat. Na slici 2 je prika-zano stanje nakon renovacije: objekat je nadogra-en, u njega je smjetena nova funkcija, ouvana je prvobitna fasada od opeke (uz male modifikacije) i ureen je trg sa zelenilom. Tek nakon ovih tehnikih mjera omoguena je revitalizacija, vraanje ivota objektu, to je prikazano na slici 3: naime, tek kada prostor zauzmu ljudi, kada se u njemu vri odreena funkcija, tada se moe rei da je prostor oivljen.

U tom smislu, moemo rezimirati etape revita-lizacije:

1. STANJE DEVASTACIJE 2. RENOVACIJA (rekonstrukcija, sanacija, supstitucija)3. REVITALIZACIJA

Dakle, revitalizovano stanje je krajnji rezultat procesa. Meutim, ovakav redoslijed etapa nije uvijek primjenljiv; najea prepreka su finansijski aspekti i politika volja. U sluaju Kaia Foruma, Fondacija La Kaia (Obra Social Fundacin La-Caixa) je uloila znaajna sredstva za sprovoenje

3Izvor: http://www.arcspace.com/architects/herzog_meuron/caixa/caixa.html

projekta, ali je to esto neizvodljivo, posebno u eko-nomski slabije razvijenim zemljama.

Zbog toga je potreban drugaiji raspored etapa:1. STANJE DEVASTACIJE 2. REVITALIZACIJA3. RENOVACIJA

U ovom sluaju revitalizacija je proces koji pret-hodi tehnikim postupcima, rekonstrukciji i sanaciji objekta. Oivljavanje, vraanje ivota prostoru po-smatra se kao preduslov, a ne kao krajnji rezultat procesa. Naime, da bi zaputeni prostor bio u teh-nikom smislu obnovljen radi smjetanja odreene funkcije, potrebno je zainteresovati potencijalnog investitora (npr. gradske vlasti) i pridobiti potrebna finansijska sredstva. U tom smislu je neophodno da odreene grupacije ljudi prepoznaju kvalitete tog prostora, da ga pretvore u svoje polje aktivnosti i na taj nain ga oive. Naravno, ovaj postupak je po-trebno sprovoditi sa oprezom. Ulaganja moraju biti postepena i u skladu sa potrebama ljudi korisnika prostora, a ne u skladu sa potrebama investitora.

Slika 1

Slika 2

Slika 3

86 Otvoreno o javnim prostorima

Primjer zaposijedanja devastiranih prostora od strane samoinicijativnih pokreta i organizacija je Mikser festival, koji se odrava na prostoru ito-mlina u Beogradu (slika 4).

2. Pojam i podjela mikrourbanistikih intervencija

U mikrourbanistike intervencije moemo svr-stati sve kreativne, inovativne, jeftine, sluajne ili namjerne, privremene intervencije u gradskom prostoru, koje mogu biti fiziki objekti ili samo pro-cesi i u kojima moe uestvovati vei ili manji broj ljudi, organizovanih u formalne ili pak neformalne, samoinicijativne grupe. U tom smislu u mikrourbani-stike intervencije spadaju: kulturni dogaaji, izlobe i festivali muziki,

filmski, umjetniki i sl. Primjer ovakvog naina iskoriavanja industrijskih podruja je nave-deni Mikser festival u kompleksu itomlina u Beogradu (slika 4);

instalacije umjetnike ili utilitarne. Na slici 5 prikazana instalacija Tape installation sa nave-denog festivala;

privremeniarhitektonskiobjekti; skejtparkoviidrugisportskiobjekti; crtanje grafita kao nain izraavanja mladih,

kojinaovajnainuglavnomaljuodreenepo-ruke drutvu, iskazuju svoje politike i drugestavoveisl.(slika6);

neformalno svakodnevno okupljanje; naime,bilokakavboravakljudinaodreenomprosto-rudoprinosioivljavanjutogprostoraimoeseuzetikaoosnovnipreduslovrevitalizacije.Naosnovunavedenepodjele,moesenapraviti

optija podjelamikrourbanistikih intervencija naobjekte (fizike, opipljive) i procese (aktivnosti).U prvu grupu spadaju privremeni arhitektonskiobjekti, skejtparkovi idrugi sportskiobjekti,pro-storneinstalacije,paviljoniisl.Udrugugrupuspa-daju neformalna ili formalna okupljanja, kulturnidogaaji,crtanjegrafitaidrugividoviumjetnikogizraavanja. Ono to je zajednika karakteristikasvih ovih intervencija, to su uklapanje u postojeikontekst,malasredstvakojimasetopostie,kre-ativni i inovativni naini korienjaprostora, kao iprivremenikarakterovihintervencija.

Jedanodmoguihproblemasakojimaseova-kviprostorimogusuoiti je totosu intervencijena njima esto orijentisane na ui krug korisnika,namanjudrutvenugrupukojaihkoristi,dokzairujavnostostajunedostupniilijednostavnozanjihnepostojiinteres;ovodaljevodiunezainteresovanostgradskih vlasti i dalju zaputenost prostora. Pro-blemjetoveinaljudismatradaseuzaputenimgradskimprostorimaokupljajusumnjivedrutve-negrupe,pazbogtogazaobilazeovakveprostore.

3. Integralni urbanizam kao teorijski pristup u procesima revitalizacije naputenih gradskih podruja

UpredgovoruknjigePostmoderniurbanizam,NanElindefiniepojamintegralnog urbanizmakaoiskorakuarhitekturiiplaniranju,teorijiipraksi,kapovezivanjuintervencijaumalimrazmeramaionihna regionalnom nivou.4 Osnovni cilj integralnogurbanizma je postizanje toka (flow), koji vodi ka

4Elin, Nan, Predgovor preuzeto iz knjige Nagli za-okret u gradu: ka integralnom urbanizmu, Postmoderni urbanizam,str.II

Slika 4

Slika 5

Otvoreno o javnim prostorima 87

integraciji mjesta, pri emu je naglasak na vezama, komunikaciji i stalnoj cirkulaciji, konvergencijama i posmatranju grada kao zbira neprekidnih pro-cesa, nasuprot stavovima modernog urbanizma, gdje je razdvajanje funkcija i zoniranje dovelo do fragmentisanja prostora, slabe povezanosti, zaga-enosti industrijskih zona, gradova spavaonica i mnogih drugih problema. Promjene u gradovima, kao to su suburbanizacija, opadanje kvaliteta jav-nih prostora i prenatrpanost saobraaja, doveli su do socijalnih problema: otuenost i gubitak identi-teta su neki od njih.

Kao jo jedan od negativnih produkata ovakvog planiranja javljaju se i naputena i devastirana pod-ruja, prije svega industrijska, koja uglavnom stoje kao neporozne membrane, odvojena od okolnog prostora. Poto se u ovom istraivanju revitalizacija naputenih podruja posmatra kao proces, a ne kao krajnji produkt (u smislu transformacije konkretnog objekta u odreenu tipologiju), teorija integralnog urbanizma prua vanu teorijsku potporu. Naime, ovakvi prostori mogu zaivjeti samo ako su procesi koji se u njih uvode postepeni, dinamini i promjenlji-vi, dugorono planirani i sprovoeni u etapama. Rije planirani je uzeta uslovno, poto u ovom sluaju cilj nije iscrtavanje detaljnih mapa namjene povrina i ra-znih tabela, nego, bar u poetnim fazama, postepeno uvoenje ivota u prostor kroz intuitivne interven-cije i prirodan tok. U tom sluaju, zadatak arhitekata i planera je da prostor ostane do te mjere nedovren da bi mogao da trpi kasnije intervencije korisnika. U tom smislu je zadatak projektanta, prilikom rada na konceptu, da pronae tu mjeru, da razmilja du-gorono i da predvidi sve mogue intervencije u pro-

storu. Zajedniki akcenat svih ovih, kako ih Nan Elin naziva aktivistikih projektantskih reenja, nije na planu i presjeku, kao oruima uspostavljanja hijerar-hije modernog grada, nego na slikovitosti i slobodi izraza, koji tee da prekinu sa fragmentacijom naih pejzaa i naih ivota. 5

U knjizi Postmoderni urbanizam navode se najvaniji pravci urbanog razvoja tokom 1960-ih, 70-ih i 80-ih godina, nastalih kao reakcija na mo-dernizam; sve ove razliite teoretske postavke se mogu svrstati u postmoderni urbanizam, a neki od najznaajnijih su: Otvorena arhitektura pokret Cohousing

(Marcus, McLamant & Durret), iz 1960-ih i 70-ih

5Elin, Nan, Predgovor preuzeto iz knjige Nagli zao-kret u gradu: ka integralnom urbanizmu, Postmoderni urbanizam, str. XI

Slika 6

Slika 7

Slika 8

88 Otvoreno o javnim prostorima

godina, koji se bavi ukljuivanjem buduih ko-risnika prostora u projektovanje; otvorene ili poluodreene strukture koje korisnici zavra-vaju prema svojim potrebama i eljama.

Pokret za ureenje grada, koji je zapoeo a-sopis Architectural Review pedesetih godina. Predstavnik ovog pravca je Gordon Kalen (Gor-don Cullen), autor knjige Gradski pejza, koji se zalae za sagledavanje u seriji i umjetnost odnosa, dakle posmatranje urbane sredine kao cjeline sastavljene od mnogo elemenata i njihovih meuodnosa.

Teorija urbanog dizajna u Americi: drutveno planiranje (1960-1970-ih) planiranje sa ue-em drutvene zajednice; procesna arhitek-tura arlsa Mura i Vilijema Turnbula (Charles Moore, William Turnbul).

Kontekstualizam Roberta Venturija (Robert Venturi), koji se zalae za nezavrenu arhitek-turu, koja moe da se razvija i u kojoj je proces mnogo vaniji od trenutnog stanja.

4. Berlinski urbani pioniri neformalne socijal-ne grupe i transormisanje naputenih podruja

Berlin, koji mnogi nazivaju kulturnom prestoni-com Evrope, problem naputenih gradskih podru-ja rjeava na specifian nain kroz sociokulturo-loki model pod nazivom Urban Pioneers (slika 7).6 Ovaj model se odnosi na razne neformalne socijal-ne grupe, supkulturne, alternativne pokrete, uglav-

6Primjer preuzet iz teksta Berlinski pioniri, prvi deo: Krekovanje grada, Miodrag Ku, asopis Kvart, br. 16, 2009.

nom marginalizovane, koje vremenom prerastaju u ozbiljnije organizacije, kulturne ustanove (Cultur-preneurs) i asocijacije. Na koji nain ove grupe tran-sformiu i oivljavaju prostor? Odgovor je kroz inovativne mikrourbanistike intervencije. Naime, ove grupe zaposijedaju naputene i naizgled ne-atraktivne prostore i pretvaraju ih u pozornice kulturnih djelovanja, postepeno ih transformiui, vizuelno i konceptualno. Kao rezultat toga, u Ber-linu je sve manje neiskorienih prostora; grade se buvlje pijace i skejt parkovi u naputenim skladiti-ma i drugim industrijskim objektima. Na taj nain se popunjava period izmeu stanja devastiranosti prostora i njegovog pravnog i vizuelnog redefinisa-nja. Ove meuetape su izuzetno vane za transfor-maciju prostora, a u veini gradova su zapostavlje-ne. Gradske vlasti Berlina se sve vie ukljuuju u ove procese, jer su uvidjele potencijal privremenog korienja prostora. Samoinicijativne mikrourbani-stike intervencije su postale legitiman instrument za revitalizaciju zaputenih prostora, pa su uklju-ene u planerske dokumente, kao to je Planwerk, Stadtenwicklungskonzept 2020. Ovo pokazuje da su gradske vlasti uvidjele izuzetan znaaj ovih in-tervencija.

Jedan od naina oivljavanja prostora je i efe-merna arhitektura, kojoj se poslednjih godina pri-daje veliki znaaj. Jedan od uspjelih primjera oivlja-vanja prostora kroz privremene objekte je Platoon. Cultural Development, koji se takoe svrstava u berlinske urbane pionire (slika 8, 9). 7U pitanju je mala multidiciplinarna operativna grupa, koja svoje

7Izvor: www.platoon.org

Slika 9 Slika 10

Otvoreno o javnim prostorima 89

intervencije sprovodi postavljanjem privremenih objekata, modifikovanih brodskih kontejnera, na naputene lokacije. Ove lokacije su uglavnom za-putene parcele u centralnom jezgru Berlina, iji vlasnici nemaju mogunosti, elje ili ekonomskog interesa da ih koriste. Platoon sklapa ugovor sa vlasnikom o privremenom besplatnom korienju parcele, to je od obostranog interesa; vlasnici na taj nain dobijaju novi izgled parcele, to joj podie atraktivnost, a samom tim i cijenu, a s druge strane, Platoon dobija besplatan prostor i reklamu, i to u centralnom jezgru grada.

5. Upotrebne prostorne instalacije predlog intervencija u javnom prostoru

Kao jedan oblik mikrourbanistikoh intervenci-ja naveli smo instalacije, koje se u optem sluaju mogu podijeliti na umjetnike i upotrebne (utili-tarne). Bez dubljeg ulaenja u njihovu klasifikaciju, mogu se definisati upotrebne prostorne instalacije kao strukture koje pored upotrebne funkcije imaju i vizuelne, ambijentalne vrijednosti, obogauju javni prostor, slue kao prostorni reper i mjesta okuplja-nja i socijalizacije.

Uticaj prostornih instalacija na oivljavanje javnog prostora pokazaemo na primjerima Ori-gami forum i Klupa 1000cm, iji su autori ModelArt Studio iz Novog Sada (lanovi: Dejan Mitov, Jelena obanovi, Krsto Radovanovi i Maja Nogavica). U pitanju su izvedene eksperimentalne prostorne instalacije/urbani mobilijar, nastale u okviru istra-ivanja o uticaju prostornih instalacija na javni pro-stor i njegovo oivljavanje.

Origami Forum (slike 10, 11) je projekat koji je nastao 2011. godine u saradnji sa Fakultetom teh-nikih nauka. U pitanju je struktura od drveta nalik origamiju, japanskoj vetini savijanja papira. Mul-tipliciranjem trougaonih elemenata od perploe dobijena je mrea koja je privrena na potkon-strukciju od drvenih ramova, a itava konstrukcija je rasklopiva radi lakeg transporta. Prednosti ovakvih origami struktura su u korienju relativno malih elemenata, ime se olakava transport i sma-njuje cena proizvodnje, a njihovim multipliciranjem se mogu dobiti izuzetno dinamine kompozicije. Na ovaj nain dobijena je pokrenuta, razigrana struk-tura, pogodna za sedenje na razliitim visinama i u razliitim poloajima. Zbog promene nivoa, od 20 do 90 cm visine, ova instalacija se, pored funkci-je sedenja, moe koristiti i kao pult. U tom smislu objekat/skulptoralna instalacija je izuzetno fleksi-bilan prostor, koji u funkcionalnom smislu zadovo-ljava potrebe razliitih grupa korisnika. Pored toga, ona poseduje i vizuelne kvalitete, ime obogauje urbani - javni prostor (otvoren ili zatvoren), a naziv forum asocira na okupljanje, socijalizaciju, zajed-nitvo, razmenu ideja.

Klupa 1000cm (slike 12, 13) je projekat tako-e nastao 2011. godine u saradnji sa Fakultetom tehnikih nauka iz Novog Sada i optinom Dimi-trovgrad. Forma objekta je postignuta kompju-terskim parametarskim modelovanjem, a zatim prevedena u fiziki oblik. Struktura je napravljena od drvenih letvica, pri emu se smjenjuju puno i prazno, to, u kombinaciji sa unutranjim osvjet-ljenjem, daje zanimljive svjetlosne efekte. Duina strukture je 10m, ali je mogue njeno neogranieno

Slika 11 Slika 12

90 Otvoreno o javnim prostorima

proirenje, ili pak skraenje, u skladu sa potrebama i veliinom prostora.

Projekat je izlagan u okviru izlobe ModelArt retrospektiva 2001-2011 u gradskoj galeriji u Dimi-trovgradu u aprilu ove godine. Instalacija je ujedno sluila kao izlobeni prostor i kao eksponat; na njoj su izloeni plakati sa projektima, a ujedno je sluila i kao mobilijar, dakle za sjedenje. Dakle, projekat je multifunkcionalan, njegova upotrebna vrijednost je velika, to ga ini izuzetno pogodnim za razliite prostore. Projekat je takoe izlagan na Mikser festivalu u Beogradu od 25. do 29. maja, u okviru Mikser Outdoor zone, a nakon toga na univerzi-tetskom kampusu u Novom Sadu.

Ono to se moe rezimirati iz navedena dva pro-jekta je to da ovakve specifine mikrourbanistike intervencije svakako imaju veliki znaaj u oivljava-nju javnog prostora, kako otvorenom tako i zatvo-renom. Njihove prednosti su mala cijena i relativno brza izgradnja, ali i njihova atraktivnost; naime, oba projekta predstavljaju osvjeenje u prostoru i ma-gnet za korisnike. Ovo zaista potvruje tezu da su dovoljne male, jeftine i inovativne intervencije da prostor zaivi, potrebno je samo volje, upornosti i entuzijazma. Kao to smo ranije konstatovali, za potpuno oivljavanje prostora potrebno je da njiho-va vrijednost bude prepoznata u irim krugovima (npr. od strane gradskih vlasti), ali iako ovakve in-tervencije predstavljaju samo jednu, poetnu etapu u tom procesu, njihov znaaj je nesumnjiv.

Krsto Radovanovi , apsolvent arhitektureRoen 1988. godine u Brkom. Studije arhitekture zapoinje 2006. godine na Departmanu za arhi-tekturu i urbanizam Fakulteta tehnikih nauka u Novom Sadu, gdje je trenutno apsolvent. lan stu-dentske grupe A7 i studija ModelArt, u okviru kojih se bavi eksperimentalno-istraivakim radom u oblasti arhitekture.

Slika 13